Wikipedia glwiki https://gl.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Media Especial Conversa Usuario Conversa usuario Wikipedia Conversa Wikipedia Ficheiro Conversa ficheiro MediaWiki Conversa MediaWiki Modelo Conversa modelo Axuda Conversa axuda Categoría Conversa categoría Portal Conversa portal Libro Conversa libro TimedText TimedText talk Módulo Conversa módulo Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 45 6168515 6167884 2022-08-27T21:17:27Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 220 | título= Auga | posición_título = centro | fondo_de_título = cyan | foto1 = Water_drop_001.jpg | ancho1 = | texto1 = Unha [[pinga]] de auga e a depresión cóncava tralo rebote dun obxetco caído na superficie líquida da auga. | foto2 = Ice Block, Canal Park, Duluth (32752478892).jpg | ancho2 = | texto2 = Un bloque de auga [[sólido|sólida]] ([[xeo]]) | foto3 = Monterrey Mexico Clouds.jpg | ancho3 = | texto3 = As [[nube]]s na [[atmosfera terrestre]] condénsanse a partir do [[vapor de auga]] gasoso. | pé = }} [[Ficheiro:Stilles Mineralwasser.jpg|miniatura|A auga é un elemento esencial para manter as nosas vidas. O acceso á auga potable reduce a expansión de numerosas enfermidades infecciosas. Necesidades vitais humanas, como o abastecemento de alimentos, dependen dela. Os recursos enerxéticos e as actividades industriais que necesitamos tamén dependen da auga.<ref name=KA1>Annan, Kofi A. op. cit., prefacio V.</ref>]] [[Ficheiro:H2O (water molecule).jpg|miniatura|H₂O, molécula de auga.]] [[Ficheiro:Water molecule dimensions.svg|miniatura|Diagrama da molécula de auga coas dimensións.]] A '''auga''' (fórmula química '''H'''_'''2''''''O''') é unha [[substancia química]] [[Composto inorgánico|inorgánica]], transparente, insípida, inodora e [[Cor da auga|case incolora]], que é o principal constituínte da [[hidrosfera]] terrestre e dos [[fluído]]s de todos os organismos vivos coñecidos (no que actúa como [[disolvente]]).<ref>{{Cite web |url=https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/water-qa-why-water-universal-solvent?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects |title=Water Q&A: Why is water the "universal solvent"? |data=20 de xuño de 2019 |website=Water Science School |publisher=[[United States Geological Survey]], [[U.S. Department of the Interior]] |data-acceso=22 de agosto do 2022 |archive-date=6 de febreiro de 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210206061114/https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/water-qa-why-water-universal-solvent?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects }}</ref>). É vital para todas as formas de [[vida]] coñecidas, aínda que non proporciona alimento, [[valor enerxético|enerxía]] nin [[micronutriente]]s orgánicos. A súa [[fórmula química]], H₂O, indica que cada unha das súas moléculas conteñen un átomo de osíxeno e dous de hidróxeno, conectados por [[enlace covalente|enlaces covalentes]].<ref name=":0">{{Cita libro|apelidos=Campbell|nome=Neil A.|título=Biología|url=https://books.google.es/books?id=QcU0yde9PtkC&pg=PA47&dq=agua+sustancia+com%C3%BAn&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjYodmLrLLZAhVKbxQKHVObAN4Q6AEILTAB#v=onepage&q=agua%20sustancia%20com%C3%BAn&f=false|data-acceso=23 de agosto do 2022|data=2007|editorial=Ed. Médica Panamericana|isbn=9788479039981|idioma=es|apelidos2=Reece|nome2=Jane B.}}</ref> Os átomos de hidróxeno están unidos ao átomo de osíxeno nun ángulo de 104,45°.<ref>{{Cite web |url=https://chem.libretexts.org/Courses/Pacific_Union_College/Quantum_Chemistry/10%3A_Bonding_in_Polyatomic_Molecules/10.02%3A_Hybrid_Orbitals_in_Water |title=10.2: Hybrid Orbitals in Water |data=18 de marzo de 2020 |website=Chemistry LibreTexts |data-acceso=22 de agosto do 2022 |language=English |archive-date=30 de xullo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220730092130/https://chem.libretexts.org/Courses/Pacific_Union_College/Quantum_Chemistry/10%3A_Bonding_in_Polyatomic_Molecules/10.02%3A_Hybrid_Orbitals_in_Water }}</ref> "Auga" tamén é o nome do estado líquido do H₂O a [[Condicións normais|temperatura e presión estándar]]. O termo auga refírese xeralmente á substancia no seu [[Estado de agregación da materia|estado]] [[líquido]], aínda que se pode atopar na súa forma [[sólido|sólida]], chamada [[xeo]], e na súa forma [[gas]]eosa, chamada [[Vapor de auga|vapor]].<ref name=":0" /> A auga é abundante no [[Universo]], inclusive na [[Terra]], onde cobre aproximadamente o 71{{esd}}% da superficie da [[codia terrestre]].<ref>{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Geo|title=CIA – The world factbook|publisher=Central Intelligence Agency|data-acceso=23 de agosto do 2022|data-arquivo=5 de xaneiro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Geo|deadurl=yes}}</ref> Localízase principalmente nos [[océano]]s, onde se concentra o 96,5{{esd}}% do total. Os [[glaciar]]es e os casquetes polares representan o 1,74{{esd}}%, mentres que os [[acuífero|depósitos subterráneos]], o [[permafrost]] e os glaciares continentais representan o 1,72{{esd}}%. O 0,04{{esd}}% restante distribúese en orde decrecente entre [[lago]]s, [[humidade do solo]], atmosfera, encoros, ríos e é o maior constituínte dos fluídos dos [[Ser vivo|seres vivos]]<ref name=usgs1> {{cita web|url=http://ga.water.usgs.gov/edu/waterdistribution.html|editorial=U.S. Geological Survey|data-acceso=23 de agosto do 2022|título=Earth's water distribution}}</ref> As temperaturas do planeta permiten a ocorrencia da auga nos seus tres [[Estado de agregación da materia|estados físicos]] principais, pasando dun estado a outro nun [[Ciclo hidrolóxico|ciclo continuo]]. A auga [[líquido|líquida]], que en pequenas cantidades é incolora, mais en grandes volumes manifesta unha coloración azulada, pode atoparse como [[auga doce]] (en [[río]]s, [[lago]]s, e [[montaña]]s), ou como [[auga do mar|auga salgada]] nos [[mar]]es e [[océano]]s que cobren case tres cuartos da superficie do planeta. No estado [[sólido]], as masas de [[xeo]] concéntranse principalmente nas rexións polares e, no estado [[gas]]oso, o [[vapor de auga]] forma parte da [[atmosfera terrestre]]. A 0 [[Celsius|°C]] (273 aproximadamente na escala [[Kelvin]]) atópase en estado sólido como [[xeo]], e ferve a aproximadamente a 100&nbsp;°C. O punto de xeación* espontánea atópase preto dos 233 K.{{cómpre referencia}} A auga posúe unha serie de características peculiares, coma a dilatación anómala, a alta [[calor específica]] e a [[Disolvente|capacidade de disolver]] un gran número de substancias. De feito estas peculiaridades favoreceron o xurdimento nos océanos primitivos da [[vida]] e a súa [[evolución]]. Tódolos seres vivos existentes precisan dela para a súa supervivencia, constituíndo a base de todo [[organismo pluricelular]]. A maior parte dos [[animais]] e [[vexetal|vexetais]] conteñen unha alta porcentaxe de auga, e son poucas as [[especie]]s que poden sobrevivir nos lugares onde esta é escasa ([[deserto]]s e outras zonas áridas). Na [[natureza]] nunca se atopa en estado puro, senón mesturada con [[mineral|minerais]] e outras moitas substancias. Aínda que os océanos cobren a maior parte da superficie terrestre, a súa auga é inadecuada para o consumo humano por culpa da súa [[salinidade]]. Só unha pequena fracción dispoñíbel sobre a superficie dos continentes que contén poucos sales disolvidos, a auga doce, é apta para o consumo directo. Con todo, a súa distribución non é uniforme, o que fai que diversas rexións sufran de escaseza hídrica. As actividades humanas, principalmente a [[agricultura]], necesitan grandes cantidades de auga que, ao seren retiradas do seu leito natural superficial ou dos [[acuífero]]s subterráneos, ten afectado negativamente na súa distribución sobre os [[continente]]s. A [[contaminación|polución]] hídrica prexudica a calidade da auga e, xa que logo, a [[biodiversidade]], o abastecemento de auga e a produción de [[alimento]]s. Ademais, unha parte considerábel da [[poboación]] mundial aínda non ten acceso á [[auga potábel]], o que trae diversos problemas de [[saúde]]. A auga é indispensábel no modo de vida da [[humanidade]], de forma que está fortemente ligada á [[cultura]] de tódolos [[pobo]]s da Terra. Diante dos problemas derivados do mal uso dos [[recursos hídricos]], xorde unha nova consciencia de que é necesario utilizar a auga racionalmente. A auga ten un importante papel en múltiples ámbitos: en [[bioloxía]] debido á xa mencionada importancia para a vida, en [[química]] pola súa composición e por ser unha [[molécula bipolar]] e de [[pH]] neutro, en [[xeoloxía]] polo seu importante papel na [[erosión]] das [[rocha]]s etc. A auga xoga un papel importante na [[economía mundial]]. Aproximadamente o 70% da auga doce utilizada polos humanos [[Impacto ambiental da agricultura|destínase á agricultura]].<ref name=Baroni2007>{{cita xornal |autor=Baroni, L. |autor2=Cenci, L. |autor3=Tettamanti, M. |autor4=Berati, M. |ano=2007 |title=Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems |xornal=European Journal of Clinical Nutrition |volume=61 |pages=279–286 |doi=10.1038/sj.ejcn.1602522 |pmid=17035955 |issue=2}}</ref> A pesca en masas de auga salgada e doce é unha fonte importante de alimentos para moitas partes do mundo xa que proporciona o 6,5 % das proteínas mundiais.<ref>{{Cite journal |last1=Troell |first1=Max |last2=Naylor |first2=Rosamond L. |last3=Metian |first3=Marc |last4=Beveridge |first4=Malcolm |last5=Tyedmers |first5=Peter H. |last6=Folke |first6=Carl |last7=Arrow |first7=Kenneth J. |last8=Barrett |first8=Scott |last9=Crépin |first9=Anne-Sophie |last10=Ehrlich |first10=Paul R. |last11=Gren |first11=Åsa |date=2014-09-16 |title=Does aquaculture add resilience to the global food system? |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |language=en |volume=111 |issue=37 |pages=13257–13263 |doi=10.1073/pnas.1404067111 |issn=0027-8424 |pmc=4169979 |pmid=25136111|bibcode=2014PNAS..11113257T }}</ref> Gran parte do comercio de longa distancia de produtos básicos (como o petróleo, o gas natural e os produtos manufacturados) levanse a cabo en barcos a través de mares, ríos, lagos e canles. Así mesmo utilízanse grandes cantidades de auga, xeo e vapor para a refrixeración e a calefacción, tanto na industria como nos fogares. A auga é un excelente disolvente para unha gran variedade de substancias tanto minerais como orgánicas; como tal, utilízase amplamente nos procesos industriais e na cociña e o lavado. A auga, o xeo e a neve tamén son fundamentais para moitos deportes e outras formas de entretemento, como a natación, a navegación de recreo, as carreiras de barcos, o surf, a pesca deportiva, o mergullo, a patinaxe sobre xeo e o esquí. == Propiedades físicas e químicas == [[Ficheiro:Water molecule dimensions.svg|miniatura|A [[Xeometría molecular|xeometría da molécula]] de auga é a causante dunha boa parte das súas propiedades, pola súa elevada [[constante dieléctrica]] e actuar como [[Dipolo eléctrico|dipolo]].]] [[Ficheiro:Snow crystals 2b.jpg|miniatura|Floco de neve visto a través dun [[microscopio]]. Está coloreado artificialmente.]] A auga é unha substancia que quimicamente formúlase como [[Hidróxeno|H]]₂[[Osíxeno|O]], é dicir, que unha [[molécula de auga]] componse de dous [[átomo]]s de [[hidróxeno]] enlazados [[Enlace covalente|covalentemente]] a un [[átomo]] de [[osíxeno]]. Foi [[Henry Cavendish]] quen descubriu en 1782 que a auga é unha substancia composta e non un elemento, como se pensaba desde a antigüidade.{{refn|group="n."|Algúns autores atribúenlle o descubrimento a [[James Watt]].<ref name=bertomeu />}} Os resultados do devandito descubrimento foron desenvoltos por [[Antoine Lavoisier|Antoine Laurent de Lavoisier]], dando a coñecer que a auga está formada por osíxeno e hidróxeno.<ref name=bertomeu>{{cita libro|título= La revolución química: Entre la historia y la memoria|volume= 131 |serie=Publicacions Universitat de València: Història oberta|autor=Bertomeu Sánchez, José Ramón y García Belmar, Antonio |editorial=Universitat de València|ano= 2006|isbn=9788437065496|páxinas=249-250}}</ref><ref name=luanco>{{cita libro|título=Compendio de las lecciones de química general explicadas en la Universidad de Barcelona|autor=de Luanco, José Ramón |edición=3.ª|editorial=Establecimiento Tipográfico de Redondo y Xumetra|ano=1893|páxina=149}}</ref> En 1804, o químico francés [[Louis Joseph Gay-Lussac]] e o naturalista e xeógrafo alemán [[Alexander von Humboldt]] demostraron que a auga estaba formada por dous volumes de hidróxeno por cada volume de osíxeno (H₂O).<ref name=luanco /> Actualmente séguese investigando sobre a natureza deste composto e as súas propiedades, ás veces traspasando os límites da ciencia convencional.<ref group=n.>Así, o dubidoso estudo de [[Homeopatía#Premios Ig Nobel 1998|Jacques Benveniste]] sobre a [[memoria da auga|capacidade mnemotécnica da auga]]. Véxase [http://www.trikaya.org/articulos/art_belga.htm esta] ligazón para máis información.</ref> Neste sentido, o investigador John Emsley, divulgador científico, dixo da auga que «(É) unha das substancias químicas máis investigadas, pero segue sendo a menos entendida».<ref>Emsley, John (en inglés): [http://www.independent.co.uk/news/science/the-element-of-surprise-1620748.html «The element of surprise.» 23 de maio de 1995.] ''[[The Independent]]''. Consultado o 24 de agosto do 2022.</ref> === Estados === [[Ficheiro:Aguawolfram.jpg|miniatura|Diagrama de fases da auga.]] [[Ficheiro:Melting icecubes.gif|miniatura|Animación de como o [[xeo]] pasa a estado líquido nun vaso. Os 50 minutos transcorridos concéntranse en 4 segundos.]] A auga é un líquido no rango das temperaturas e presións máis adecuado para as formas de vida coñecidas: á presión de 1{{esd}}[[Atmosfera (unidade)|atm]], a auga é líquida entre as temperaturas de 273,15{{esd}}[[kelvin|K]] (0{{esd}}°C) e 373,15{{esd}}K (100{{esd}}°C). Os valores para o [[calor latente]] de fusión e de vaporización son de 0,334{{esd}}[[Joule|kJ]]/g e 2,23{{esd}}kJ/g respectivamente.<ref name=wolfram /> Ao aumentar a presión, diminúe lixeiramente o punto de fusión, que é de aproximadamente −5{{esd}}°C a 600{{esd}}atm e −22{{esd}}°C a 2100{{esd}}atm. Este efecto é o causante da formación dos [[lago subglacial|lagos subglaciales]] da Antártida e contribúe ao movemento dos glaciares.<ref>{{cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2013/07/130709_ciencia_lagos_secretos_antartica_ig|título=Los lagos fantasma de la Antártica|obra=Mundo |lingua=es|data= 9 de xullo de 2013|data-acceso= 25 de agosto do 2022|editorial=BBC}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www7.uc.cl/sw_educ/geografia/geomorfologia/html/6_1_2.html|título=Movimiento de un Glaciar|obra= Geomorfología dinámica y climática |lingua=es|editorial=Pontificia Universidad Católica de Chile. Instituto de Geografía|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> A presións superiores a 2100{{esd}}atm o punto de fusión volve aumentar rapidamente e o xeo presenta configuracións exóticas que non existen a presións máis baixas. As diferenzas de presión teñen un efecto máis dramático no punto de ebulición, que é aproximadamente 374{{esd}}°C a 220{{esd}}atm, mentres que na cima do monte [[Everest]], onde a presión atmosférica é de ao redor de 0,34{{esd}}atm, a auga ferve a uns 70{{esd}}°C. O aumento do punto de ebulición coa presión pódese presenciar nas [[fonte hidrotermal|fontes hidrotermais]] de augas profundas, e ten aplicacións prácticas, como as [[Ola de presión|potas a presión]] e [[Máquina de vapor|motores de vapor]].<ref>{{cita libro|título= Física: principios con aplicaciones |editorial=Pearson Educación|ano =2006|isbn=9789702606956|nome=Douglas G.|apelido=Giancoli|páxina=375}} </ref> A [[temperatura crítica]], por encima da cal o vapor non pode licuarse ao aumentar a presión é de 373,85{{esd}}°C (647,14{{esd}}K).<ref name=wolfram>{{cita web|url=http://www67.wolframalpha.com/input/?i=water|título=Water|editorial= Wolfram Alpha|data-acceso = 25 de agosto do 2022}}</ref> A presións por baixo de 0,006{{esd}}atm, a auga non pode existir no estado líquido e pasa directamente do sólido ao gas por sublimación, fenómeno explotado na [[liofilización]] de alimentos e compostos.<ref>{{cita web|url=http://www.ub.edu/talq/es/node/261 |título=El proceso de la liofilización|obra=Técnicas y operaciones avanzadas en el laboratorio químico|autor=Grupo GIDOLQUIM|editorial=Centre de Recursos per l'Aprenentage i la Investigació. Universidad de Barcelona|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> A presións por encima de 221{{esd}}atm, os estados de líquido e de gas xa non son distinguibles, un estado chamado [[auga supercrítica]]. Neste estado, a auga utilízase para catalizar certas reaccións e tratar residuos orgánicos. A [[densidade]] da auga líquida é moi estable e varía pouco cos cambios de temperatura e presión. Á presión dunha atmosfera, a densidade mínima da auga líquida é de 0,958{{esd}}kg/l, aos 100{{esd}}°C. Ao baixar a temperatura, aumenta a densidade constantemente ata chegar aos 3,8{{esd}}°C onde alcanza unha densidade máxima de 1{{esd}}kg/l. A temperaturas máis baixas, a diferenza doutras substancias, a densidade diminúe.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=11}} Aos 0{{esd}}°C, o valor é de 0,9999{{esd}}kg/l; ao conxelarse, a densidade experimenta un descenso máis brusco ata 0,917{{esd}}kg/l, acompañado por un incremento do 9{{esd}}% en volume, o que explica o feito de que o xeo flote sobre a auga líquida. === Sabor e cheiro === A auga pura normalmente descríbese como insípida e inodora, aínda que os [[ser humano|humanos]] teñen sensores específicos que poden sentir a presenza da auga na boca.<ref name="pmid28553944">{{cite journal | vauthors = Zocchi D, Wennemuth G, Oka Y | title = The cellular mechanism for water detection in the mammalian taste system | journal = Nature Neuroscience | volume = 20 | issue = 7 | pages = 927–933 | date = xullo de 2017 | pmid = 28553944 | doi = 10.1038/nn.4575 | url = }}</ref><ref name=emo>Edmund T. Rolls (2005), "Emotion Explained". Oxford University Press, Medical. {{ISBN|0198570031}}, 9780198570035.</ref> e sábese que as [[ra]]s poden cheirala.<ref name=frog>R. Llinas, W. Precht (2012), "Frog Neurobiology: A Handbook". Springer Science & Business Media. {{ISBN|3642663168}}, 9783642663161</ref> Con todo, a auga de fontes comúns (incluída a auga mineral embotellada) xeralmente ten moitas substancias disoltas que poden darlle diferentes sabores e cheiros. Os humanos e outros animais desenvolveron sentidos que lles permiten avaliar a [[Auga potable|potabilidade]] da auga para evitar a auga demasiada salgada ou [[Putrefacción|pútrida]].<ref name=candau>{{cite journal |last1=Candau |first1=Joël |year=2004 |title=The Olfactory Experience: constants and cultural variables |url=https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00130924 |xornal=Water Science and Technology |volume=49 |issue=9 |pages=11–17 |data-acceso=25 de agosto do 2022 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002152229/https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00130924 |data-arquivo=2 de outubro de 2016 |doi=10.2166/wst.2004.0522 |pmid=15237601 }}</ref> A auga como tal non ten cheiro, nin cor nin sabor, con todo, a auga na Terra contén [[mineral|minerais]] e [[Materia orgánica|substancias orgánicas]] en disolución que lle poden achegar sabores e cheiros máis ou menos detectables segundo a concentración dos compostos e a temperatura da auga.<ref name=oms>{{cita libro|url=https://nanopdf.com/download/10-aspectos-relativos-a-la-aceptabilidad-pdf-193kb_pdf|título=Guías para la calidad del agua potable|capítulo=Aspectos relativos a la aceptabilidad|editorial=Organización Mundial de la Salud |ano=2008|edición= 3.ª|páxinas=183-190}}</ref> A auga pode ter un aspecto turbio se contén partículas en [[Suspensión (química)|suspensión]].{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=36}} A materia orgánica presente no chan, como os [[Ácido húmico|ácidos húmicos]] e [[Ácido fúlvico|fúlvicos]], tamén a colorean, así como a presenza de metais, como o [[ferro]].<ref name=oms /> ===Cor e aparencia=== {{Véxase tamén|Absorción da radiación electromagnética pola auga}} A auga pura é [[Visión|visiblemente]] azul debido á [[Absorción da radiación electromagnética pola auga|absorción]] da luz na rexión dos 600&nbsp;nm – 800&nbsp;nm.<ref>{{cite journal |last=Braun |first=Charles L. |author2=Sergei N. Smirnov |title=Why is water blue? |journal=J. Chem. Educ. |volume=70 |issue=8 |page=612 |year=1993 |url=http://www.dartmouth.edu/~etrnsfer/water.htm |doi=10.1021/ed070p612 |bibcode=1993JChEd..70..612B |data-acceso= 25 de agosto do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120320060654/http://www.dartmouth.edu/~etrnsfer/water.htm |archive-date=20 de marzo de 2012 }}</ref> A cor pódese observar facilmente nun vaso de auga da billa colocado sobre un fondo branco puro, á luz do día. Na ausencia de contaminantes, a auga líquida, sólida ou gasosa apenas absorbe a luz visible, aínda que no [[espectrómetro|espectrógrafo]] próbase que a auga líquida ten un lixeiro ton azul verdoso. O xeo tamén tende ao azul turquesa. A cor que presentan as grandes superficies da auga é en parte debido á súa cor intrínseca, e en parte ao reflexo do ceo.<ref>{{Cita web|título=Why the ocean is blue?|publicación=Woods Hole Oceanographic Institution | url=https://www.whoi.edu/know-your-ocean/did-you-know/why-is-the-ocean-blue/|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> Pola contra, a auga absorbe fortemente a luz no resto do [[espectro electromagnético|espectro]], procurando protección fronte á [[radiación ultravioleta]].<ref>{{cita web|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbasees/Chemical/watabs.html|título= Transparencia del agua en el rango visible|autor=Olmo M.; Nave R.|editorial=HyperPhysics|data-acceso= 25 de agosto do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160525081224/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbasees/chemical/watabs.html|data-arquivo= 25 de maio de 2016}}</ref> As principais bandas de absorción responsables da cor son a [[banda de armónicos]] e a das [[vibracións moleculares]] de estiramento O–H. A intensidade aparente da cor aumenta coa profundidade da columna da auga, seguindo a [[lei de Beer-Lambert]]. Isto tamén se aplica, por exemplo, a unha piscina cando a fonte de luz é a luz solar reflectida polas baldosas brancas da piscina. Na natureza, a cor tamén pode modificarse de azul a verde debido á presenza de sólidos en suspensión ou ás algas. Na industria, a [[espectroscopia do infravermello próximo]] utilízase con solucións acuosas, xa que a maior intensidade dos matices inferiores da auga significa que se poden empregar [[cubeta]]s de vidro cun paso óptico curto. Para observar o espectro de absorción de estiramento fundamental da auga ou dunha solución acuosa na rexión ao redor de 3.500&nbsp;cm^-1 (2,85&nbsp;µm)<ref>{{cite book |last1=Nakamoto |first1=Kazuo |title=Infrared and Raman Spectra of Inorganic and Coordination Compounds, Part A: Theory and Applications in Inorganic Chemistry |date=1997 |publisher=Wiley |location=New York |isbn=0-471-16394-5 |page=170 |edition=5th}}</ref> necesítase unha lonxitude de camiño duns 25&nbsp;µm. Ademais, a cubeta debe ser transparente ao redor de 3500&nbsp;cm^-1 e insoluble en auga; O [[fluoruro de calcio]] é un material de uso común para as fiestras de cubetas con solucións acuosas. As vibracións fundamentais pódense observar mediante [[espectroscopia Raman]], por exemplo, cunha célula de mostra de 1&nbsp;cm. As [[Planta acuática|plantas acuáticas]], as [[alga]]s e outros organismos [[fotosíntese|fotosintéticos]] poden vivir na auga ata centos de metros de profundidade, porque a [[luz solar]] pode chegar a eles. Practicamente ningunha luz solar chega ás partes dos océanos por debaixo dos 1000 m de profundidade. O [[índice de refracción]] da auga líquida (1,333 a 20 ºC} é moito maior que o do aire (1,0), similar aos dos [[alcano]]s e o [[etanol]] , pero inferiores aos de [[glicerol]] (1,473), [[benceno]] (1,501), [[disulfuro de carbono]] (1,627) e os tipos comúns de vidro (1,4 a 1,6). O índice de refracción do xeo (1,31) é menor que o da auga líquida. === Propiedades moleculares === [[Ficheiro:moleculah20.jpg|miniatura|Cada [[Propiedades da auga|molécula da auga]] componse de dous [[átomo]]s de [[hidróxeno]] unidos por [[Enlace covalente|ligazóns covalentes]] a un átomo de [[osíxeno]]. Á súa vez as distintas moléculas da auga únense por uns [[Ponte de hidróxeno|enlaces por pontes de hidróxeno]]. Estas ligazóns por pontes de hidróxeno entre as moléculas da auga son responsables da [[dilatación térmica]] da auga ao [[solidificación|solidificarse]], é dicir, do seu aumento de [[Volume (magnitude)|volume]] ao [[conxelación|conxelarse]].]] [[Ficheiro:Capillarity.svg|miniatura|Acción [[capilaridade|capilar]] da auga e o [[Mercurio (elemento)|mercurio]], que produce a variación na altura das columnas de cada líquido e forma diferentes [[Menisco (líquidos)|meniscos]] no contacto coas paredes do recipiente.]] [[Ficheiro:Water drop animation.gif|miniatura|Estas pingas fórmanse pola elevada [[tensión superficial]] da auga.]] A molécula da auga adopta unha [[Xeometría molecular|xeometría]] non lineal, cos dous átomos de hidróxeno formando un ángulo de 104,45 graos entre si. Esta configuración, xunto coa maior [[electronegatividade]] do átomo do osíxeno, confírenlle [[Polaridade química|polaridade]] á molécula, cuxo [[Dipolo eléctrico|momento dipolar eléctrico]] é de 6,2{{esd}}×{{esd}}10^-30{{esd}}[[Coulomb|C]]{{esd}}m.<ref>{{cita web|url=http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/elecmagnet/dielectricos/dielectrico.htm|título=Materiales dieléctricos|obra=Física con ordenador|autor=Franco García, Ángel|editorial=[[Universidade do País Vasco]]|data-acceso=26 de agosto do 2022}}</ref> A polaridade da molécula da auga dá lugar as [[forzas de van der Waals]] e a formación de ata catro [[Ponte de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]] con moléculas circundantes.<ref>{{cita web|url=http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/puente%20de%20hidrogeno.html|título=Los puentes de hidrógeno|autor=Vázquez-Contreras, Edgar|obra=Bioquímica y Biología Molecular en línea|editorial= Instituto de Química, UNAM|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160522121218/http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/puente%20de%20hidrogeno.html|data-arquivo= 22 de maio de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> Estas ligazóns moleculares explican a [[Adhesión|adhesividade]] da auga, o seu elevado índice de [[tensión superficial]] e a súa [[capilaridade]], que é responsable da formación de [[Menisco (líquidos)|ondas capilares]], permite a algúns animais desprazarse sobre a superficie da auga e contribúe ao transporte do [[zume]] contra a gravidade nas [[Planta vascular|plantas vasculares]], como as [[árbore]]s.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=10}}<ref>{{cita web|url=http://www.ugr.es/~pittau/FISBIO/t5.pdf|título=Fenómenos de superficie: tensión superficial y capilaridad|obra=Física de los procesos biológicos|autor=Pittau, Roberto|editorial=Universidad de Granada|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160221235528/http://www.ugr.es/~pittau/FISBIO/t5.pdf|data-arquivo= 21 de febreiro de 2016|data-acceso=26 de agosto do 2022}}</ref> A presenza na auga de certas substancias surfactantes, como xabóns e deterxentes, reduce notablemente a tensión superficial da auga e facilita a retirada da sucidade adherida a obxectos.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=11}} As pontes de hidróxeno entre as moléculas de auga tamén son responsables dos elevados puntos de fusión e ebulición comparados cos doutros compostos de [[anfíxeno]] e hidróxeno, como o [[sulfuro de hidróxeno]]. Así mesmo, explican os altos valores da [[capacidade calorífica]] —4,2{{esd}}[[Joule|J]]/[[gramo|g]]/[[K]], valor só superado polo [[amoníaco]]—, o [[calor latente]] e a [[condutividade térmica]] —entre 0,561 e 0,679{{esd}}[[Watt|W]]/m/K—. Estas propiedades danlle á auga un papel importante na regulación do [[clima]] da Terra, mediante o almacenamento da calor e o seu transporte entre a atmosfera e os océanos.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=13}}<ref>{{cita web|url=http://www.windows2universe.org/earth/Water/ocean_heat_storage_transfer.html&lang=sp|título=Transferencia y acumulación de calor en los océanos|autor=Russell, Randy|obra=Ventanas al universo|editorial=Asociación Nacional de Maestros de Ciencias de la Tierra|data-acceso=26 de agosto do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160624052127/http://www.windows2universe.org/earth/Water/ocean_heat_storage_transfer.html%26lang%3Dsp|data-arquivo=24 de xuño de 2016}}</ref> Outra consecuencia da polaridade da auga é que, en estado líquido, é un disolvente moi potente de moitos tipos de substancias distintas. As substancias que se mesturan e disólvense ben en auga —como as [[sal (química)|sales]], [[azucre]]s, [[ácido]]s, [[Base (química)|álcalis]] e algúns [[gas]]es (como o [[osíxeno]] ou o [[dióxido de carbono]], mediante [[carbonación]])— son chamadas [[Hidrófilo|hidrófilas]], mentres que as que non combinan ben coa auga —como [[lípido]]s e [[graxa]]s— denomínanse substancias [[Hidrófobo|hidrófobas]]. Igualmente, a auga é [[Miscibilidade|miscible]] con moitos líquidos, como o [[etanol]], e en calquera proporción, formando un líquido homoxéneo. Pode formar [[azeótropo]]s con outros disolventes, como o [[etanol]] ou o [[tolueno]].<ref>{{cita libro|título=Química orgánica experimental|nome= H. Dupont|apelidos=Durst|nome2= George W. |apelidos2=Gokel|editorial=Reverte|ano= 1985| isbn=9788429171556|páxinas=47-48}}</ref> Por outra banda, os [[aceite]]s son inmiscibles coa auga, e forman capas de variable densidade sobre a súa superficie. Como calquera gas, o vapor de auga é miscible completamente co aire. === Propiedades eléctricas e magnéticas === A auga ten unha [[constante dieléctrica]] relativamente elevada (78,5 a 298{{esd}}K ou 25{{esd}}ºC) e as moléculas de substancias con carga eléctrica se disocian facilmente nela.<ref>{{cita web|url=http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/constante%20dielectrica%20agua.html|título=Constante dieléctrica del agua|autor=Vázquez-Contreras, Edgar|obra=Bioquímica y Biología Molecular en línea|editorial= Instituto de Química, UNAM|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160518031337/http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/constante%20dielectrica%20agua.html|data-arquivo= 18 de maio de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> A presenza de [[ión]]s disociados incrementa notablemente a [[condutividade eléctrica|condutividade]] da auga que, pola contra, compórtase como un [[Illamento eléctrico|illante eléctrico]] en estado puro.<ref>{{cita web|url=http://www.lenntech.es/aplicaciones/ultrapura/conductividad/conductividad-agua.htm |título=Conductividad del agua|editorial=Lenntech|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160419112901/http://www.lenntech.es/aplicaciones/ultrapura/conductividad/conductividad-agua.htm |data-arquivo= 19 de abril de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> A auga pode disociarse espontaneamente en [[Oxidanio|ións hidronios]] H₃O⁺ e [[hidróxido]]s OH^-. A [[constante de disociación]] K_w é moi baixa —10^-14 a 25{{esd}}°C—, o que implica que unha molécula de auga se disocia aproximadamente cada dez horas.<ref>{{cita publicación | autor = Eigen, M.; de Maeyer, L. | ano = 1955 | título = Untersuchungen über die Kinetik der Neutralisation I | revista = Z. Elektrochem. | volume = 59 | páxina = 986|idioma=alemán}}</ref> O [[pH]] da auga pura é 7, porque os ións hidronios e hidróxidos atópanse na mesma concentración. Debido aos baixos niveis destes ións, o pH da auga varía bruscamente se se disolven nela [[acidez|ácidos]] ou [[base (química)|bases]]. É posible separar a auga líquida nos seus dous compoñentes [[hidróxeno]] e [[osíxeno]] facendo pasar por ela unha corrente eléctrica, mediante [[electrólise]]. A enerxía requirida para separar a auga nos seus dous compoñentes mediante este proceso é superior á enerxía desprendida pola recombinación de hidróxeno e osíxeno.<ref>{{cita web|apelido=Ball|nome=Philip|ligazón-autor=Philip Ball|título=Burning water and other myths|url=http://www.nature.com/news/2007/070910/full/070910-13.html|obra=Nature News|data=14 de setembro de 2007|data-acceso=14 26 de agosto do 2022}}</ref> A auga líquida pura é un material [[diamagnetismo|diamagnético]] e é repelida por campos magnéticos moi intensos.<ref>{{cita publicación|publicación= Journal of Applied Physics |título=Properties of diamagnetic fluid in high gradient magnetic fields|volume= 75|páxinas=7177-7179|ano=1994|doi=10.1063/1.356686|autor=Ueno, S.; Iwasaka, M.}}</ref> === Propiedades mecánicas === A auga líquida pode considerarse a efectos prácticos como [[Compresibilidade|incompresible]], efecto que é aproveitado nas [[Prensa hidráulica|prensas hidráulicas]];{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=12}} en condicións normais, a súa compresibilidade abarca valores desde 4,4 ata 5,1{{esd}}×{{esd}}10^-10{{esd}}[[Pascal (unidade)|Pa]]^-1.<ref>{{Cita publicación |autor=Fine, R.A.|autor2=Millero, F.J. |data=1973 |título=Compressibility of water as a function of temperature and pressure |volume=59 |número=10 |páxina=5529 |publicación=Journal of Chemical Physics |doi=10.1063/1.1679903 |bibcode=1973JChPh..59.5529F}}</ref> Mesmo a profundidades de 2{{esd}}km, onde a presión alcanza unhas 200 atm, a auga experimenta unha diminución de volume de só un 1{{esd}}%.<ref name=laplace>{{cita web|título=Dilatación y compresibilidad|editorial=Laplace.Departamento de Física Aplicada III, Escuela Técnica Superior de Ingenieros de la Universidad de Sevilla|data-acceso=26 de agosto do 2022|url=http://laplace.us.es/wiki/index.php/Dilataci%C3%B3n_y_compresibilidad_(GIE)|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20151018135154/http://laplace.us.es/wiki/index.php/Dilataci%C3%B3n_y_compresibilidad_%28GIE%29|data-arquivo=18 de outubro de 2015}}</ref> A [[viscosidade]] da auga é duns 10^-3{{esd}}Pa·[[segundo|s]] ou 0,01{{esd}}[[poise]] a 20{{esd}}°C, e a [[velocidade do son]] en auga líquida varía entre os 1400 e 1540{{esd}}m/s, dependendo da temperatura. O son transmítese na auga case sen atenuación, sobre todo a frecuencias baixas; esta propiedade permite a comunicación submarina a longas distancias entre os [[cetáceos]] e é a base da técnica do [[sonar]] para detectar obxectos baixo a auga.<ref name=NPLcalc>UK National Physical Laboratory, [http://resource.npl.co.uk/acoustics/techguides/seaabsorption/ Calculation of absorption of sound in seawater]</ref> == Funcións biolóxica da auga == A auga, compoñente maioritario da materia viva, constitúe por termo medio o 75% do seu peso, aínda que a proporción varía segundo as distintas especies, a idade do individuo e o tipo de [[Tecido (bioloxía)|tecido]]: canto máis novo é o organismo, e canto máis complexas son as funcións dun tecido, maior é o seu contido en auga. As principais funcións biolóxicas da auga son: * Participa no mantemento da forma e estrutura celular e dos organismos, sobre todo nas [[planta]]s. * É un excelente disolvente, especialmente das substancias iónicas e dos compostos polares. Resulta indispensábel para o intercambio nutritivo entre as [[célula]]s e o seu medio, xa que só as substancias disoltas poden atravesar a [[membrana plasmática]], e actúa coma vehículo de transporte de diferentes produtos dun punto a outro do organismo. Amais, coma a maioría das [[biomolécula]]s están disoltas en auga, dese xeito reaccionan entre si; ou sexa, a auga actúa coma medio de reacción, en cuxo seo se producen as reaccións vitais. * Intervén como axente químico reactivo na [[hidratación]], [[hidrólise]] e [[Oxidorredución|oxidación-redución]]. * Permite o movemento no seu seo das partículas disoltas ([[difusión]]) e constitúe o principal axente de transporte de moitas substancias nutritivas reguladoras ou de excreción. * É un excelente [[termorregulador]]. A auga absorbe máis [[caloría]]s que calquera outro composto para aumentar un grao a súa temperatura. Iso permítelle actuar coma regulador térmico pois, aínda que as reaccións vitais producen calor, a temperatura do ser vivo non aumenta: o alto contido hídrico da materia viva absorbe o exceso de calorías producidas.<ref>{{Cita libro|título = Biología y Geología|apelidos = Miguel González|nome = Carlos A.|editorial = Bachillerato Everest|ano = 2000|ISBN = 84-241-7568-9}}</ref> === [[Doenza|Enfermidades]] causadas por auga contaminada === {| {{Táboabonita}} |----- ! [[Protozoos|Protozoo]] ! Enfermidade ! Síntomas |----- | [[Amoeba]] || Disentería ameboide | Forte diarrea, dor de cabeza, dor abdominal, calafríos, febre; de non se tratar, abscesos no fígado, perforación intestinal e morte. |----- | [[Cryptosporidium parvum]] || Criptosporidiose | Sensación de mareo, vómitos, diarrea acuosa, falta de apetito. |----- | [[Giardia lamblia]] || [[xiardíase|Giardíase]] | Diarrea, fatiga, cambras abdominais, flatulencia. |----- | [[Toxoplasma gondii]] || Toxoplasmose | [[Gripe]], [[inflamación]] dos [[ganglio linfático|ganglios linfáticas]]; aborto e infeccións cerebrais. |} {| {{Táboabonita}} |----- ! [[Bacterias|Bacteria]] ! Enfermidade ! Síntomas |----- | [[Aeromonas]] sp. || Enterite | Diarrea moi líquida, con sangue e [[moco]]. |----- | [[Campylobacter]] jejuni || Campilobacteriose | Gripe, diarreas, dor de cabeza e estómago, febre, cambras e náuseas. |----- | [[Escherichia coli]] | Infeccións do tracto urinario, meninxite neonatal, enfermidades intestinais. | Diarrea acuosa, dores de cabeza, febre, uremia, danos hepáticos. |----- | [[Plesiomonas shigelloides]] || Plesiomonas-infección | Náuseas, dores de estómago e diarrea acuosa, dores de cabeza e vómitos. |----- | [[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella typhi]] || [[Febre tifoide]] | Febre. |----- | [[Salmonela]] sp. || [[Salmonelose]] | Mareos, cambras intestinais, vómitos, diarrea e ás veces febre leve. |----- | [[Streptococcus]] sp. || Enfermidade (gastro) intestinal | Dores de estómago, diarrea e febre, ás veces vómitos. |----- | [[Vibrio]] O Tor || [[Cólera]] (forma leve) | Forte diarrea. |} == Toponimia == [[Ficheiro:004n.jpg|miniatura|upright|O impacto dunha pinga sobre a superficie da auga provoca unhas ondas características, chamadas [[Menisco (líquidos)|ondas capilares]].]] Da importancia da auga na vida biolóxica e sentimental do [[ser humano]], sobre todo nas súas orixes nas que non dispuña dela a pracer coma agora, dan conta a abundancia de [[toponimia|topónimos]]. Estes son algúns exemplos espallados: * [[Alhama]] ([[Provincia de Almería]], [[Provincia de Granada]], [[Rexión de Murcia]], [[Provincia de Zaragoza]]) do [[Lingua árabe|árabe]] ''al-hammah'', "fonte termal". * [[As Burgas]] ([[Provincia de Ourense]]) probable do [[lingua éuscara|éuscaro]]: ''bero'' + ''ur'' + ''ga'', "manacial ou lugar de auga quente". * Dos Aigüas ([[Provincia de Valencia]]). * [[Fervenza]] ← ''ferver''. * [[Río Guadalquivir]] significa "río río río" ← ''Wad'' ("leito" en [[Lingua árabe|árabe]]) + ''al'' (artigo determinado [[Lingua árabe|árabe]]) + ''quivir'' (supostamente do ibero ''ibr'', "agua", coma Ebro, Iberia etc.); o mesmo con moitos topónimos que comezan por ''Guad-'': Guadiana, Guadalix, Guadalete, Guadalhorce, Guadiamar del Segura, Guadalajara, Guadarrama (do árabe "río de arena") etc. Co segundo termo ibero: [[Alcazarquivir]]. * [[Lago de Carucedo]] ([[Provincia de León]]), polo represado formado cando os romanos botaron os restos de terra da mina de ouro das [[As Médulas|Médulas]] e se encorou o arroio. * [[Entrambasaugas, Guntín|Entrambasaugas]] (parroquia do concello de [[Guntín]]) ← ''entre'' + ''ambas'' + ''augas'' ("aguas"). * Septe Aigüas ([[Provincia de Valencia]]). * [[Río Tambre|Tambre]] ([[Santiago de Compostela]], [[Provincia da Coruña]]) ou [[Tamuxe]] e [[Tameiga]] ([[Mos]], [[Provincia de Pontevedra]]) ← supostamente de ''Tam-'', "río" precéltico, paracéltico ou céltico. * Tossa de Mar ([[Provincia de Xirona]]), do [[éuscaro]]: ''iturri'', "fonte". * [[Aquisgrán]] ([[Alemaña]]), do [[latín]] ''Aquae granni'', que remite ao deus celta da curación chamado ''Grannus''. En Aquisgrán hai balnearios con mananciais curativos, e de aí pode provir a orixe do nome. == Propiedades físicas e químicas == Algunhas das propiedades máis salientables son: * A auga é líquida en condicións normais de presión e temperatura. * A cor da auga varía segundo o seu estado: como líquido, pode parecer incolora en pequenas cantidades, aínda que no espectrógrafo se proba que ten un lixeiro ton azul verdoso. O xeo tamén tende ao azul, e en estado gasoso (vapor de auga) é incolora. * A auga bloquea só lixeiramente a radiación solar UV forte, permitindo que as plantas acuáticas absorban a súa enerxía. Xa que o osíxeno ten unha electronegatividade superior á do hidróxeno, a auga é unha molécula polar. O osíxeno ten unha lixeira carga negativa, mentres que os átomos de hidróxeno teñen unha carga lixeiramente positiva do que resulta un forte momento dipolar eléctrico. A interacción entre os diferentes dipolos eléctricos dunha molécula causa unha atracción en rede que explica o elevado índice de tensión superficial da auga. * A forza de interacción da tensión superficial da auga é a forza de vander Waals entre moléculas de auga. A aparente elasticidade causada pola tensión superficial explica a formación de ondas capilares. A presión constante, o índice de tensión superficial da auga diminúe ao aumentar a súa temperatura. Tamén ten un alto valor adhesivo grazas á súa natureza polar. * A capilaridade refírese á tendencia da auga a moverse por un tubo estreito en contra da forza da gravidade. Esta propiedade é aproveitada por todas as plantas vasculares, como as árbores. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Santiago, obras de Galuresa 090714 02.JPG|Condutos. Ficheiro:Swallow flying drinking.jpg|''[[Delichon urbicum]]'' bebendo nunha piscina. </gallery> == Notas == {{listaref|group=n.}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{cita libro|apelidos=American Chemical Society|editorial=W.H. Freeman|título=Chemistry in the community|url=https://archive.org/details/chemistryincommu0000unse_c8w1|ano=2006|lugar=Nova York|isbn=9780716789192}} * {{cita libro|apelidos=Cortés|nome=Julio|editorial=Perseus Distribution|título=El Corán|ano=1986|isbn=0940368714}} * {{cita libro|apelidos=Davie|nome=Tim|editorial=Routledge|título=Fundamentals of Hydrology|url=http://books.google.com/books?id=G3r7Ku07vioC&pg=PA2&dq=water+is+one+of+the+very+few+substances+to+be+found+naturally+in+all+three+states+on+earth#PPA2,M1|ano=2003|lugar=Londres|isbn=0415220289|capítulo=I- Hidrology as a Science}} * {{cita libro|apelidos=Miller|nome=Tyler|editorial=Thomson, Brooks & Cole|título=Sustaining the earth|url=https://archive.org/details/sustainingearthi0000mill_t5z2|ano=2005|isbn=0-534-49672-5|capítulo=IX- Water resources and water pollution}} * {{cita libro|apelidos=Park|nome=Chris|editorial=Oxford University Press|título=A dictionary of environment and conservation|ano=2007|lugar=Oxford|isbn=0198609957|url=https://archive.org/details/dictionaryofenvi0000park}} * {{cita libro|apelidos=Ramírez Quirós|nome=Francisco|editorial=Canal Isabel II|título=Tratamiento de Desinfección del Agua Potable|ano=2005|isbn=84-933694-3-8}} * {{cita libro|apelidos=Rastogi|nome=S.C.|editorial=New Age International|título=Cell and molecular biology|ano=1996|isbn=8122412882}} * {{cita libro|apelidos=Rodríguez Mellado|nome= José Miguel|apelidos2=Marín Galvín|nome2=Rafael|título=Fisicoquímica de aguas|editorial=Ediciones Díaz de Santos|ano= 1999|isbn=9788479783822}} * {{cita libro|apelidos=Starr|nome=Cecie|editorial=Wadsworth - Thomson Learning|editor=Mary Arbogast|título=Biology: Concepts and applications|ano=2003|url=https://archive.org/details/biologyconceptsa0005star|edición=Fifth edition|lugar=Belmont|isbn=0-534-38549-4}} * {{cita libro|apelidos=Swain|nome=Ashok|editorial=Routledge|título=Managing water conflict|ano=2004|lugar=Nova York|isbn=071465566X|capítulo=I-Water Scarcity}} * {{cita libro|apelidos=Tautscher|nome=Carl|editorial=M. Dekker|título=Contamination Effects on Electronic Products: Water|ano=1991|lugar=Nova York|isbn=0824784235|capítulo=8.4}} *{{cita publicación|título=El Agua, una responsabilidad compartida: 2. informe de las Naciones Unidas sobre el desarrollo de los recursos hídricos en el mundo|ano=2006|autor=UNESCO|editorial= Programa Mundial de Evaluación de los Recursos Hídricos de las Naciones Unidas|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001495/149519S.pdf}} === Outros artigos === * [[Auga pesada]] * [[Memoria da auga]] * [[Orixe da auga na Terra]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Substancias químicas]] [[Categoría:Etimoloxía]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] oi46yu1jhqgr766ibj1ctyespv76r2j 6168517 6168515 2022-08-27T21:19:13Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Imaxe múltiple | posición_táboa = right | dirección = vertical | ancho = 220 | título= Auga | posición_título = centro | fondo_de_título = cyan | foto1 = Water_drop_001.jpg | ancho1 = | texto1 = Unha [[pinga]] de auga e a depresión cóncava tralo rebote dun obxetco caído na superficie líquida da auga. | foto2 = Ice Block, Canal Park, Duluth (32752478892).jpg | ancho2 = | texto2 = Un bloque de auga [[sólido|sólida]] ([[xeo]]) | foto3 = Monterrey Mexico Clouds.jpg | ancho3 = | texto3 = As [[nube]]s na [[atmosfera terrestre]] condénsanse a partir do [[vapor de auga]] gasoso. | pé = }} [[Ficheiro:Stilles Mineralwasser.jpg|miniatura|A auga é un elemento esencial para manter as nosas vidas. O acceso á auga potable reduce a expansión de numerosas enfermidades infecciosas. Necesidades vitais humanas, como o abastecemento de alimentos, dependen dela. Os recursos enerxéticos e as actividades industriais que necesitamos tamén dependen da auga.<ref name=KA1>Annan, Kofi A. op. cit., prefacio V.</ref>]] [[Ficheiro:H2O (water molecule).jpg|miniatura|H₂O, molécula de auga.]] [[Ficheiro:Water molecule dimensions.svg|miniatura|Diagrama da molécula de auga coas dimensións.]] A '''auga''' (fórmula química '''H'''_'''2''''''O''') é unha [[substancia química]] [[Composto inorgánico|inorgánica]], transparente, insípida, inodora e [[Cor da auga|case incolora]], que é o principal constituínte da [[hidrosfera]] terrestre e dos [[fluído]]s de todos os organismos vivos coñecidos (no que actúa como [[disolvente]]).<ref>{{Cite web |url=https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/water-qa-why-water-universal-solvent?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects |title=Water Q&A: Why is water the "universal solvent"? |data=20 de xuño de 2019 |website=Water Science School |publisher=[[United States Geological Survey]], [[U.S. Department of the Interior]] |data-acceso=22 de agosto do 2022 |archive-date=6 de febreiro de 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210206061114/https://www.usgs.gov/special-topic/water-science-school/science/water-qa-why-water-universal-solvent?qt-science_center_objects=0#qt-science_center_objects }}</ref>). É vital para todas as formas de [[vida]] coñecidas, aínda que non proporciona alimento, [[valor enerxético|enerxía]] nin [[micronutriente]]s orgánicos. A súa [[fórmula química]], H₂O, indica que cada unha das súas moléculas conteñen un átomo de osíxeno e dous de hidróxeno, conectados por [[enlace covalente|enlaces covalentes]].<ref name=":0">{{Cita libro|apelidos=Campbell|nome=Neil A.|título=Biología|url=https://books.google.es/books?id=QcU0yde9PtkC&pg=PA47&dq=agua+sustancia+com%C3%BAn&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjYodmLrLLZAhVKbxQKHVObAN4Q6AEILTAB#v=onepage&q=agua%20sustancia%20com%C3%BAn&f=false|data-acceso=23 de agosto do 2022|data=2007|editorial=Ed. Médica Panamericana|isbn=9788479039981|idioma=es|apelidos2=Reece|nome2=Jane B.}}</ref> Os átomos de hidróxeno están unidos ao átomo de osíxeno nun ángulo de 104,45°.<ref>{{Cite web |url=https://chem.libretexts.org/Courses/Pacific_Union_College/Quantum_Chemistry/10%3A_Bonding_in_Polyatomic_Molecules/10.02%3A_Hybrid_Orbitals_in_Water |title=10.2: Hybrid Orbitals in Water |data=18 de marzo de 2020 |website=Chemistry LibreTexts |data-acceso=22 de agosto do 2022 |language=English |archive-date=30 de xullo do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220730092130/https://chem.libretexts.org/Courses/Pacific_Union_College/Quantum_Chemistry/10%3A_Bonding_in_Polyatomic_Molecules/10.02%3A_Hybrid_Orbitals_in_Water }}</ref> "Auga" tamén é o nome do estado líquido do H₂O a [[Condicións normais|temperatura e presión estándar]]. O termo auga refírese xeralmente á substancia no seu [[Estado de agregación da materia|estado]] [[líquido]], aínda que se pode atopar na súa forma [[sólido|sólida]], chamada [[xeo]], e na súa forma [[gas]]eosa, chamada [[Vapor de auga|vapor]].<ref name=":0" /> A auga é abundante no [[Universo]], inclusive na [[Terra]], onde cobre aproximadamente o 71{{esd}}% da superficie da [[codia terrestre]].<ref>{{cita web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Geo|title=CIA – The world factbook|publisher=Central Intelligence Agency|data-acceso=23 de agosto do 2022|data-arquivo=5 de xaneiro de 2010|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Geo|deadurl=yes}}</ref> Localízase principalmente nos [[océano]]s, onde se concentra o 96,5{{esd}}% do total. Os [[glaciar]]es e os casquetes polares representan o 1,74{{esd}}%, mentres que os [[acuífero|depósitos subterráneos]], o [[permafrost]] e os glaciares continentais representan o 1,72{{esd}}%. O 0,04{{esd}}% restante distribúese en orde decrecente entre [[lago]]s, [[humidade do solo]], atmosfera, encoros, ríos e é o maior constituínte dos fluídos dos [[Ser vivo|seres vivos]]<ref name=usgs1> {{cita web|url=http://ga.water.usgs.gov/edu/waterdistribution.html|editorial=U.S. Geological Survey|data-acceso=23 de agosto do 2022|título=Earth's water distribution}}</ref> As temperaturas do planeta permiten a ocorrencia da auga nos seus tres [[Estado de agregación da materia|estados físicos]] principais, pasando dun estado a outro nun [[Ciclo hidrolóxico|ciclo continuo]]. A auga [[líquido|líquida]], que en pequenas cantidades é incolora, mais en grandes volumes manifesta unha coloración azulada, pode atoparse como [[auga doce]] (en [[río]]s, [[lago]]s, e [[montaña]]s), ou como [[auga do mar|auga salgada]] nos [[mar]]es e [[océano]]s que cobren case tres cuartos da superficie do planeta. No estado [[sólido]], as masas de [[xeo]] concéntranse principalmente nas rexións polares e, no estado [[gas]]oso, o [[vapor de auga]] forma parte da [[atmosfera terrestre]]. A 0 [[Celsius|°C]] (273 aproximadamente na escala [[Kelvin]]) atópase en estado sólido como [[xeo]], e ferve a aproximadamente a 100&nbsp;°C. O punto de xeación* espontánea atópase preto dos 233 K.{{cómpre referencia}} A auga posúe unha serie de características peculiares, coma a dilatación anómala, a alta [[calor específica]] e a [[Disolvente|capacidade de disolver]] un gran número de substancias. De feito estas peculiaridades favoreceron o xurdimento nos océanos primitivos da [[vida]] e a súa [[evolución]]. Tódolos seres vivos existentes precisan dela para a súa supervivencia, constituíndo a base de todo [[organismo pluricelular]]. A maior parte dos [[animais]] e [[vexetal|vexetais]] conteñen unha alta porcentaxe de auga, e son poucas as [[especie]]s que poden sobrevivir nos lugares onde esta é escasa ([[deserto]]s e outras zonas áridas). Na [[natureza]] nunca se atopa en estado puro, senón mesturada con [[mineral|minerais]] e outras moitas substancias. Aínda que os océanos cobren a maior parte da superficie terrestre, a súa auga é inadecuada para o consumo humano por culpa da súa [[salinidade]]. Só unha pequena fracción dispoñíbel sobre a superficie dos continentes que contén poucos sales disolvidos, a auga doce, é apta para o consumo directo. Con todo, a súa distribución non é uniforme, o que fai que diversas rexións sufran de escaseza hídrica. As actividades humanas, principalmente a [[agricultura]], necesitan grandes cantidades de auga que, ao seren retiradas do seu leito natural superficial ou dos [[acuífero]]s subterráneos, ten afectado negativamente na súa distribución sobre os [[continente]]s. A [[contaminación|polución]] hídrica prexudica a calidade da auga e, xa que logo, a [[biodiversidade]], o abastecemento de auga e a produción de [[alimento]]s. Ademais, unha parte considerábel da [[poboación]] mundial aínda non ten acceso á [[auga potábel]], o que trae diversos problemas de [[saúde]]. A auga é indispensábel no modo de vida da [[humanidade]], de forma que está fortemente ligada á [[cultura]] de tódolos [[pobo]]s da Terra. Diante dos problemas derivados do mal uso dos [[recursos hídricos]], xorde unha nova consciencia de que é necesario utilizar a auga racionalmente. A auga ten un importante papel en múltiples ámbitos: en [[bioloxía]] debido á xa mencionada importancia para a vida, en [[química]] pola súa composición e por ser unha [[molécula bipolar]] e de [[pH]] neutro, en [[xeoloxía]] polo seu importante papel na [[erosión]] das [[rocha]]s etc. A auga xoga un papel importante na [[economía mundial]]. Aproximadamente o 70% da auga doce utilizada polos humanos [[Impacto ambiental da agricultura|destínase á agricultura]].<ref name=Baroni2007>{{cita xornal |autor=Baroni, L. |autor2=Cenci, L. |autor3=Tettamanti, M. |autor4=Berati, M. |ano=2007 |title=Evaluating the environmental impact of various dietary patterns combined with different food production systems |xornal=European Journal of Clinical Nutrition |volume=61 |pages=279–286 |doi=10.1038/sj.ejcn.1602522 |pmid=17035955 |issue=2}}</ref> A pesca en masas de auga salgada e doce é unha fonte importante de alimentos para moitas partes do mundo xa que proporciona o 6,5 % das proteínas mundiais.<ref>{{Cite journal |last1=Troell |first1=Max |last2=Naylor |first2=Rosamond L. |last3=Metian |first3=Marc |last4=Beveridge |first4=Malcolm |last5=Tyedmers |first5=Peter H. |last6=Folke |first6=Carl |last7=Arrow |first7=Kenneth J. |last8=Barrett |first8=Scott |last9=Crépin |first9=Anne-Sophie |last10=Ehrlich |first10=Paul R. |last11=Gren |first11=Åsa |date=2014-09-16 |title=Does aquaculture add resilience to the global food system? |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |language=en |volume=111 |issue=37 |pages=13257–13263 |doi=10.1073/pnas.1404067111 |issn=0027-8424 |pmc=4169979 |pmid=25136111|bibcode=2014PNAS..11113257T }}</ref> Gran parte do comercio de longa distancia de produtos básicos (como o petróleo, o gas natural e os produtos manufacturados) levanse a cabo en barcos a través de mares, ríos, lagos e canles. Así mesmo utilízanse grandes cantidades de auga, xeo e vapor para a refrixeración e a calefacción, tanto na industria como nos fogares. A auga é un excelente disolvente para unha gran variedade de substancias tanto minerais como orgánicas; como tal, utilízase amplamente nos procesos industriais e na cociña e o lavado. A auga, o xeo e a neve tamén son fundamentais para moitos deportes e outras formas de entretemento, como a natación, a navegación de recreo, as carreiras de barcos, o surf, a pesca deportiva, o mergullo, a patinaxe sobre xeo e o esquí. == Propiedades físicas e químicas == [[Ficheiro:Water molecule dimensions.svg|miniatura|A [[Xeometría molecular|xeometría da molécula]] de auga é a causante dunha boa parte das súas propiedades, pola súa elevada [[constante dieléctrica]] e actuar como [[Dipolo eléctrico|dipolo]].]] [[Ficheiro:Snow crystals 2b.jpg|miniatura|Floco de neve visto a través dun [[microscopio]]. Está coloreado artificialmente.]] A auga é unha substancia que quimicamente formúlase como [[Hidróxeno|H]]₂[[Osíxeno|O]], é dicir, que unha [[molécula de auga]] componse de dous [[átomo]]s de [[hidróxeno]] enlazados [[Enlace covalente|covalentemente]] a un [[átomo]] de [[osíxeno]]. Foi [[Henry Cavendish]] quen descubriu en 1782 que a auga é unha substancia composta e non un elemento, como se pensaba desde a antigüidade.{{refn|group="n."|Algúns autores atribúenlle o descubrimento a [[James Watt]].<ref name=bertomeu />}} Os resultados do devandito descubrimento foron desenvoltos por [[Antoine Lavoisier|Antoine Laurent de Lavoisier]], dando a coñecer que a auga está formada por osíxeno e hidróxeno.<ref name=bertomeu>{{cita libro|título= La revolución química: Entre la historia y la memoria|volume= 131 |serie=Publicacions Universitat de València: Història oberta|autor=Bertomeu Sánchez, José Ramón y García Belmar, Antonio |editorial=Universitat de València|ano= 2006|isbn=9788437065496|páxinas=249-250}}</ref><ref name=luanco>{{cita libro|título=Compendio de las lecciones de química general explicadas en la Universidad de Barcelona|autor=de Luanco, José Ramón |edición=3.ª|editorial=Establecimiento Tipográfico de Redondo y Xumetra|ano=1893|páxina=149}}</ref> En 1804, o químico francés [[Louis Joseph Gay-Lussac]] e o naturalista e xeógrafo alemán [[Alexander von Humboldt]] demostraron que a auga estaba formada por dous volumes de hidróxeno por cada volume de osíxeno (H₂O).<ref name=luanco /> Actualmente séguese investigando sobre a natureza deste composto e as súas propiedades, ás veces traspasando os límites da ciencia convencional.<ref group=n.>Así, o dubidoso estudo de [[Homeopatía#Premios Ig Nobel 1998|Jacques Benveniste]] sobre a [[memoria da auga|capacidade mnemotécnica da auga]]. Véxase [http://www.trikaya.org/articulos/art_belga.htm esta] ligazón para máis información.</ref> Neste sentido, o investigador John Emsley, divulgador científico, dixo da auga que «(É) unha das substancias químicas máis investigadas, pero segue sendo a menos entendida».<ref>Emsley, John (en inglés): [http://www.independent.co.uk/news/science/the-element-of-surprise-1620748.html «The element of surprise.» 23 de maio de 1995.] ''[[The Independent]]''. Consultado o 24 de agosto do 2022.</ref> === Estados === [[Ficheiro:Aguawolfram.jpg|miniatura|Diagrama de fases da auga.]] [[Ficheiro:Melting icecubes.gif|miniatura|Animación de como o [[xeo]] pasa a estado líquido nun vaso. Os 50 minutos transcorridos concéntranse en 4 segundos.]] A auga é un líquido no rango das temperaturas e presións máis adecuado para as formas de vida coñecidas: á presión de 1{{esd}}[[Atmosfera (unidade)|atm]], a auga é líquida entre as temperaturas de 273,15{{esd}}[[kelvin|K]] (0{{esd}}°C) e 373,15{{esd}}K (100{{esd}}°C). Os valores para o [[calor latente]] de fusión e de vaporización son de 0,334{{esd}}[[Joule|kJ]]/g e 2,23{{esd}}kJ/g respectivamente.<ref name=wolfram /> Ao aumentar a presión, diminúe lixeiramente o punto de fusión, que é de aproximadamente −5{{esd}}°C a 600{{esd}}atm e −22{{esd}}°C a 2100{{esd}}atm. Este efecto é o causante da formación dos [[lago subglacial|lagos subglaciales]] da Antártida e contribúe ao movemento dos glaciares.<ref>{{cita web|url=http://www.bbc.com/mundo/noticias/2013/07/130709_ciencia_lagos_secretos_antartica_ig|título=Los lagos fantasma de la Antártica|obra=Mundo |lingua=es|data= 9 de xullo de 2013|data-acceso= 25 de agosto do 2022|editorial=BBC}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www7.uc.cl/sw_educ/geografia/geomorfologia/html/6_1_2.html|título=Movimiento de un Glaciar|obra= Geomorfología dinámica y climática |lingua=es|editorial=Pontificia Universidad Católica de Chile. Instituto de Geografía|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> A presións superiores a 2100{{esd}}atm o punto de fusión volve aumentar rapidamente e o xeo presenta configuracións exóticas que non existen a presións máis baixas. As diferenzas de presión teñen un efecto máis dramático no punto de ebulición, que é aproximadamente 374{{esd}}°C a 220{{esd}}atm, mentres que na cima do monte [[Everest]], onde a presión atmosférica é de ao redor de 0,34{{esd}}atm, a auga ferve a uns 70{{esd}}°C. O aumento do punto de ebulición coa presión pódese presenciar nas [[fonte hidrotermal|fontes hidrotermais]] de augas profundas, e ten aplicacións prácticas, como as [[Ola de presión|potas a presión]] e [[Máquina de vapor|motores de vapor]].<ref>{{cita libro|título= Física: principios con aplicaciones |editorial=Pearson Educación|ano =2006|isbn=9789702606956|nome=Douglas G.|apelido=Giancoli|páxina=375}} </ref> A [[temperatura crítica]], por encima da cal o vapor non pode licuarse ao aumentar a presión é de 373,85{{esd}}°C (647,14{{esd}}K).<ref name=wolfram>{{cita web|url=http://www67.wolframalpha.com/input/?i=water|título=Water|editorial= Wolfram Alpha|data-acceso = 25 de agosto do 2022}}</ref> A presións por baixo de 0,006{{esd}}atm, a auga non pode existir no estado líquido e pasa directamente do sólido ao gas por sublimación, fenómeno explotado na [[liofilización]] de alimentos e compostos.<ref>{{cita web|url=http://www.ub.edu/talq/es/node/261 |título=El proceso de la liofilización|obra=Técnicas y operaciones avanzadas en el laboratorio químico|autor=Grupo GIDOLQUIM|editorial=Centre de Recursos per l'Aprenentage i la Investigació. Universidad de Barcelona|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> A presións por encima de 221{{esd}}atm, os estados de líquido e de gas xa non son distinguibles, un estado chamado [[auga supercrítica]]. Neste estado, a auga utilízase para catalizar certas reaccións e tratar residuos orgánicos. A [[densidade]] da auga líquida é moi estable e varía pouco cos cambios de temperatura e presión. Á presión dunha atmosfera, a densidade mínima da auga líquida é de 0,958{{esd}}kg/l, aos 100{{esd}}°C. Ao baixar a temperatura, aumenta a densidade constantemente ata chegar aos 3,8{{esd}}°C onde alcanza unha densidade máxima de 1{{esd}}kg/l. A temperaturas máis baixas, a diferenza doutras substancias, a densidade diminúe.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=11}} Aos 0{{esd}}°C, o valor é de 0,9999{{esd}}kg/l; ao conxelarse, a densidade experimenta un descenso máis brusco ata 0,917{{esd}}kg/l, acompañado por un incremento do 9{{esd}}% en volume, o que explica o feito de que o xeo flote sobre a auga líquida. === Sabor e cheiro === A auga pura normalmente descríbese como insípida e inodora, aínda que os [[ser humano|humanos]] teñen sensores específicos que poden sentir a presenza da auga na boca.<ref name="pmid28553944">{{cite journal | vauthors = Zocchi D, Wennemuth G, Oka Y | title = The cellular mechanism for water detection in the mammalian taste system | journal = Nature Neuroscience | volume = 20 | issue = 7 | pages = 927–933 | date = xullo de 2017 | pmid = 28553944 | doi = 10.1038/nn.4575 | url = }}</ref><ref name=emo>Edmund T. Rolls (2005), "Emotion Explained". Oxford University Press, Medical. {{ISBN|0198570031}}, 9780198570035.</ref> e sábese que as [[ra]]s poden cheirala.<ref name=frog>R. Llinas, W. Precht (2012), "Frog Neurobiology: A Handbook". Springer Science & Business Media. {{ISBN|3642663168}}, 9783642663161</ref> Con todo, a auga de fontes comúns (incluída a auga mineral embotellada) xeralmente ten moitas substancias disoltas que poden darlle diferentes sabores e cheiros. Os humanos e outros animais desenvolveron sentidos que lles permiten avaliar a [[Auga potable|potabilidade]] da auga para evitar a auga demasiada salgada ou [[Putrefacción|pútrida]].<ref name=candau>{{cite journal |last1=Candau |first1=Joël |year=2004 |title=The Olfactory Experience: constants and cultural variables |url=https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00130924 |xornal=Water Science and Technology |volume=49 |issue=9 |pages=11–17 |data-acceso=25 de agosto do 2022 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20161002152229/https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00130924 |data-arquivo=2 de outubro de 2016 |doi=10.2166/wst.2004.0522 |pmid=15237601 }}</ref> A auga como tal non ten cheiro, nin cor nin sabor, con todo, a auga na Terra contén [[mineral|minerais]] e [[Materia orgánica|substancias orgánicas]] en disolución que lle poden achegar sabores e cheiros máis ou menos detectables segundo a concentración dos compostos e a temperatura da auga.<ref name=oms>{{cita libro|url=https://nanopdf.com/download/10-aspectos-relativos-a-la-aceptabilidad-pdf-193kb_pdf|título=Guías para la calidad del agua potable|capítulo=Aspectos relativos a la aceptabilidad|editorial=Organización Mundial de la Salud |ano=2008|edición= 3.ª|páxinas=183-190}}</ref> A auga pode ter un aspecto turbio se contén partículas en [[Suspensión (química)|suspensión]].{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=36}} A materia orgánica presente no chan, como os [[Ácido húmico|ácidos húmicos]] e [[Ácido fúlvico|fúlvicos]], tamén a colorean, así como a presenza de metais, como o [[ferro]].<ref name=oms /> ===Cor e aparencia=== {{Véxase tamén|Absorción da radiación electromagnética pola auga}} A auga pura é [[Visión|visiblemente]] azul debido á [[Absorción da radiación electromagnética pola auga|absorción]] da luz na rexión dos 600&nbsp;nm – 800&nbsp;nm.<ref>{{cite journal |last=Braun |first=Charles L. |author2=Sergei N. Smirnov |title=Why is water blue? |journal=J. Chem. Educ. |volume=70 |issue=8 |page=612 |year=1993 |url=http://www.dartmouth.edu/~etrnsfer/water.htm |doi=10.1021/ed070p612 |bibcode=1993JChEd..70..612B |data-acceso= 25 de agosto do 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120320060654/http://www.dartmouth.edu/~etrnsfer/water.htm |archive-date=20 de marzo de 2012 }}</ref> A cor pódese observar facilmente nun vaso de auga da billa colocado sobre un fondo branco puro, á luz do día. Na ausencia de contaminantes, a auga líquida, sólida ou gasosa apenas absorbe a luz visible, aínda que no [[espectrómetro|espectrógrafo]] próbase que a auga líquida ten un lixeiro ton azul verdoso. O xeo tamén tende ao azul turquesa. A cor que presentan as grandes superficies da auga é en parte debido á súa cor intrínseca, e en parte ao reflexo do ceo.<ref>{{Cita web|título=Why the ocean is blue?|publicación=Woods Hole Oceanographic Institution | url=https://www.whoi.edu/know-your-ocean/did-you-know/why-is-the-ocean-blue/|data-acceso=25 de agosto do 2022}}</ref> Pola contra, a auga absorbe fortemente a luz no resto do [[espectro electromagnético|espectro]], procurando protección fronte á [[radiación ultravioleta]].<ref>{{cita web|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbasees/Chemical/watabs.html|título= Transparencia del agua en el rango visible|autor=Olmo M.; Nave R.|editorial=HyperPhysics|data-acceso= 25 de agosto do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160525081224/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbasees/chemical/watabs.html|data-arquivo= 25 de maio de 2016}}</ref> As principais bandas de absorción responsables da cor son a [[banda de armónicos]] e a das [[vibracións moleculares]] de estiramento O–H. A intensidade aparente da cor aumenta coa profundidade da columna da auga, seguindo a [[lei de Beer-Lambert]]. Isto tamén se aplica, por exemplo, a unha piscina cando a fonte de luz é a luz solar reflectida polas baldosas brancas da piscina. Na natureza, a cor tamén pode modificarse de azul a verde debido á presenza de sólidos en suspensión ou ás algas. Na industria, a [[espectroscopia do infravermello próximo]] utilízase con solucións acuosas, xa que a maior intensidade dos matices inferiores da auga significa que se poden empregar [[cubeta]]s de vidro cun paso óptico curto. Para observar o espectro de absorción de estiramento fundamental da auga ou dunha solución acuosa na rexión ao redor de 3.500&nbsp;cm^-1 (2,85&nbsp;µm)<ref>{{cite book |last1=Nakamoto |first1=Kazuo |title=Infrared and Raman Spectra of Inorganic and Coordination Compounds, Part A: Theory and Applications in Inorganic Chemistry |date=1997 |publisher=Wiley |location=New York |isbn=0-471-16394-5 |page=170 |edition=5th}}</ref> necesítase unha lonxitude de camiño duns 25&nbsp;µm. Ademais, a cubeta debe ser transparente ao redor de 3500&nbsp;cm^-1 e insoluble en auga; O [[fluoruro de calcio]] é un material de uso común para as fiestras de cubetas con solucións acuosas. As vibracións fundamentais pódense observar mediante [[espectroscopia Raman]], por exemplo, cunha célula de mostra de 1&nbsp;cm. As [[Planta acuática|plantas acuáticas]], as [[alga]]s e outros organismos [[fotosíntese|fotosintéticos]] poden vivir na auga ata centos de metros de profundidade, porque a [[luz solar]] pode chegar a eles. Practicamente ningunha luz solar chega ás partes dos océanos por debaixo dos 1000 m de profundidade. O [[índice de refracción]] da auga líquida (1,333 a 20 ºC} é moito maior que o do aire (1,0), similar aos dos [[alcano]]s e o [[etanol]] , pero inferiores aos de [[glicerol]] (1,473), [[benceno]] (1,501), [[disulfuro de carbono]] (1,627) e os tipos comúns de vidro (1,4 a 1,6). O índice de refracción do xeo (1,31) é menor que o da auga líquida. === Propiedades moleculares === [[Ficheiro:moleculah20.jpg|miniatura|Cada [[Propiedades da auga|molécula da auga]] componse de dous [[átomo]]s de [[hidróxeno]] unidos por [[Enlace covalente|ligazóns covalentes]] a un átomo de [[osíxeno]]. Á súa vez as distintas moléculas da auga únense por uns [[Ponte de hidróxeno|enlaces por pontes de hidróxeno]]. Estas ligazóns por pontes de hidróxeno entre as moléculas da auga son responsables da [[dilatación térmica]] da auga ao [[solidificación|solidificarse]], é dicir, do seu aumento de [[Volume (magnitude)|volume]] ao [[conxelación|conxelarse]].]] [[Ficheiro:Capillarity.svg|miniatura|Acción [[capilaridade|capilar]] da auga e o [[Mercurio (elemento)|mercurio]], que produce a variación na altura das columnas de cada líquido e forma diferentes [[Menisco (líquidos)|meniscos]] no contacto coas paredes do recipiente.]] [[Ficheiro:Water drop animation.gif|miniatura|Estas pingas fórmanse pola elevada [[tensión superficial]] da auga.]] A molécula da auga adopta unha [[Xeometría molecular|xeometría]] non lineal, cos dous átomos de hidróxeno formando un ángulo de 104,45 graos entre si. Esta configuración, xunto coa maior [[electronegatividade]] do átomo do osíxeno, confírenlle [[Polaridade química|polaridade]] á molécula, cuxo [[Dipolo eléctrico|momento dipolar eléctrico]] é de 6,2{{esd}}×{{esd}}10^-30{{esd}}[[Coulomb|C]]{{esd}}m.<ref>{{cita web|url=http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/elecmagnet/dielectricos/dielectrico.htm|título=Materiales dieléctricos|obra=Física con ordenador|autor=Franco García, Ángel|editorial=[[Universidade do País Vasco]]|data-acceso=26 de agosto do 2022}}</ref> A polaridade da molécula da auga dá lugar as [[forzas de van der Waals]] e a formación de ata catro [[Ponte de hidróxeno|enlaces de hidróxeno]] con moléculas circundantes.<ref>{{cita web|url=http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/puente%20de%20hidrogeno.html|título=Los puentes de hidrógeno|autor=Vázquez-Contreras, Edgar|obra=Bioquímica y Biología Molecular en línea|editorial= Instituto de Química, UNAM|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160522121218/http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/puente%20de%20hidrogeno.html|data-arquivo= 22 de maio de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> Estas ligazóns moleculares explican a [[Adhesión|adhesividade]] da auga, o seu elevado índice de [[tensión superficial]] e a súa [[capilaridade]], que é responsable da formación de [[Menisco (líquidos)|ondas capilares]], permite a algúns animais desprazarse sobre a superficie da auga e contribúe ao transporte do [[zume]] contra a gravidade nas [[Planta vascular|plantas vasculares]], como as [[árbore]]s.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=10}}<ref>{{cita web|url=http://www.ugr.es/~pittau/FISBIO/t5.pdf|título=Fenómenos de superficie: tensión superficial y capilaridad|obra=Física de los procesos biológicos|autor=Pittau, Roberto|editorial=Universidad de Granada|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160221235528/http://www.ugr.es/~pittau/FISBIO/t5.pdf|data-arquivo= 21 de febreiro de 2016|data-acceso=26 de agosto do 2022}}</ref> A presenza na auga de certas substancias surfactantes, como xabóns e deterxentes, reduce notablemente a tensión superficial da auga e facilita a retirada da sucidade adherida a obxectos.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=11}} As pontes de hidróxeno entre as moléculas de auga tamén son responsables dos elevados puntos de fusión e ebulición comparados cos doutros compostos de [[anfíxeno]] e hidróxeno, como o [[sulfuro de hidróxeno]]. Así mesmo, explican os altos valores da [[capacidade calorífica]] —4,2{{esd}}[[Joule|J]]/[[gramo|g]]/[[K]], valor só superado polo [[amoníaco]]—, o [[calor latente]] e a [[condutividade térmica]] —entre 0,561 e 0,679{{esd}}[[Watt|W]]/m/K—. Estas propiedades danlle á auga un papel importante na regulación do [[clima]] da Terra, mediante o almacenamento da calor e o seu transporte entre a atmosfera e os océanos.{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=13}}<ref>{{cita web|url=http://www.windows2universe.org/earth/Water/ocean_heat_storage_transfer.html&lang=sp|título=Transferencia y acumulación de calor en los océanos|autor=Russell, Randy|obra=Ventanas al universo|editorial=Asociación Nacional de Maestros de Ciencias de la Tierra|data-acceso=26 de agosto do 2022|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160624052127/http://www.windows2universe.org/earth/Water/ocean_heat_storage_transfer.html%26lang%3Dsp|data-arquivo=24 de xuño de 2016}}</ref> Outra consecuencia da polaridade da auga é que, en estado líquido, é un disolvente moi potente de moitos tipos de substancias distintas. As substancias que se mesturan e disólvense ben en auga —como as [[sal (química)|sales]], [[azucre]]s, [[ácido]]s, [[Base (química)|álcalis]] e algúns [[gas]]es (como o [[osíxeno]] ou o [[dióxido de carbono]], mediante [[carbonación]])— son chamadas [[Hidrófilo|hidrófilas]], mentres que as que non combinan ben coa auga —como [[lípido]]s e [[graxa]]s— denomínanse substancias [[Hidrófobo|hidrófobas]]. Igualmente, a auga é [[Miscibilidade|miscible]] con moitos líquidos, como o [[etanol]], e en calquera proporción, formando un líquido homoxéneo. Pode formar [[azeótropo]]s con outros disolventes, como o [[etanol]] ou o [[tolueno]].<ref>{{cita libro|título=Química orgánica experimental|nome= H. Dupont|apelidos=Durst|nome2= George W. |apelidos2=Gokel|editorial=Reverte|ano= 1985| isbn=9788429171556|páxinas=47-48}}</ref> Por outra banda, os [[aceite]]s son inmiscibles coa auga, e forman capas de variable densidade sobre a súa superficie. Como calquera gas, o vapor de auga é miscible completamente co aire. === Propiedades eléctricas e magnéticas === A auga ten unha [[constante dieléctrica]] relativamente elevada (78,5 a 298{{esd}}K ou 25{{esd}}ºC) e as moléculas de substancias con carga eléctrica se disocian facilmente nela.<ref>{{cita web|url=http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/constante%20dielectrica%20agua.html|título=Constante dieléctrica del agua|autor=Vázquez-Contreras, Edgar|obra=Bioquímica y Biología Molecular en línea|editorial= Instituto de Química, UNAM|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160518031337/http://laguna.fmedic.unam.mx/~evazquez/0403/constante%20dielectrica%20agua.html|data-arquivo= 18 de maio de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> A presenza de [[ión]]s disociados incrementa notablemente a [[condutividade eléctrica|condutividade]] da auga que, pola contra, compórtase como un [[Illamento eléctrico|illante eléctrico]] en estado puro.<ref>{{cita web|url=http://www.lenntech.es/aplicaciones/ultrapura/conductividad/conductividad-agua.htm |título=Conductividad del agua|editorial=Lenntech|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160419112901/http://www.lenntech.es/aplicaciones/ultrapura/conductividad/conductividad-agua.htm |data-arquivo= 19 de abril de 2016|data-acceso= 26 de agosto do 2022}}</ref> A auga pode disociarse espontaneamente en [[Oxidanio|ións hidronios]] H₃O⁺ e [[hidróxido]]s OH^-. A [[constante de disociación]] K_w é moi baixa —10^-14 a 25{{esd}}°C—, o que implica que unha molécula de auga se disocia aproximadamente cada dez horas.<ref>{{cita publicación | autor = Eigen, M.; de Maeyer, L. | ano = 1955 | título = Untersuchungen über die Kinetik der Neutralisation I | revista = Z. Elektrochem. | volume = 59 | páxina = 986|idioma=alemán}}</ref> O [[pH]] da auga pura é 7, porque os ións hidronios e hidróxidos atópanse na mesma concentración. Debido aos baixos niveis destes ións, o pH da auga varía bruscamente se se disolven nela [[acidez|ácidos]] ou [[base (química)|bases]]. É posible separar a auga líquida nos seus dous compoñentes [[hidróxeno]] e [[osíxeno]] facendo pasar por ela unha corrente eléctrica, mediante [[electrólise]]. A enerxía requirida para separar a auga nos seus dous compoñentes mediante este proceso é superior á enerxía desprendida pola recombinación de hidróxeno e osíxeno.<ref>{{cita web|apelido=Ball|nome=Philip|ligazón-autor=Philip Ball|título=Burning water and other myths|url=http://www.nature.com/news/2007/070910/full/070910-13.html|obra=Nature News|data=14 de setembro de 2007|data-acceso=14 26 de agosto do 2022}}</ref> A auga líquida pura é un material [[diamagnetismo|diamagnético]] e é repelida por campos magnéticos moi intensos.<ref>{{cita publicación|publicación= Journal of Applied Physics |título=Properties of diamagnetic fluid in high gradient magnetic fields|volume= 75|páxinas=7177-7179|ano=1994|doi=10.1063/1.356686|autor=Ueno, S.; Iwasaka, M.}}</ref> === Propiedades mecánicas === A auga líquida pode considerarse a efectos prácticos como [[Compresibilidade|incompresible]], efecto que é aproveitado nas [[Prensa hidráulica|prensas hidráulicas]];{{harvnp|Rodríguez Mellado|Marín Galvín|1999|p=12}} en condicións normais, a súa compresibilidade abarca valores desde 4,4 ata 5,1{{esd}}×{{esd}}10^-10{{esd}}[[Pascal (unidade)|Pa]]^-1.<ref>{{Cita publicación |autor=Fine, R.A.|autor2=Millero, F.J. |data=1973 |título=Compressibility of water as a function of temperature and pressure |volume=59 |número=10 |páxina=5529 |publicación=Journal of Chemical Physics |doi=10.1063/1.1679903 |bibcode=1973JChPh..59.5529F}}</ref> Mesmo a profundidades de 2{{esd}}km, onde a presión alcanza unhas 200 atm, a auga experimenta unha diminución de volume de só un 1{{esd}}%.<ref name=laplace>{{cita web|título=Dilatación y compresibilidad|editorial=Laplace.Departamento de Física Aplicada III, Escuela Técnica Superior de Ingenieros de la Universidad de Sevilla|data-acceso=26 de agosto do 2022|url=http://laplace.us.es/wiki/index.php/Dilataci%C3%B3n_y_compresibilidad_(GIE)|url-arquivo= https://web.archive.org/web/20151018135154/http://laplace.us.es/wiki/index.php/Dilataci%C3%B3n_y_compresibilidad_%28GIE%29|data-arquivo=18 de outubro de 2015}}</ref> A [[viscosidade]] da auga é duns 10^-3{{esd}}Pa·[[segundo|s]] ou 0,01{{esd}}[[poise]] a 20{{esd}}°C, e a [[velocidade do son]] en auga líquida varía entre os 1400 e 1540{{esd}}m/s, dependendo da temperatura. O son transmítese na auga case sen atenuación, sobre todo a frecuencias baixas; esta propiedade permite a comunicación submarina a longas distancias entre os [[cetáceos]] e é a base da técnica do [[sonar]] para detectar obxectos baixo a auga.<ref name=NPLcalc>UK National Physical Laboratory, [http://resource.npl.co.uk/acoustics/techguides/seaabsorption/ Calculation of absorption of sound in seawater]</ref> == Funcións biolóxica da auga == A auga, compoñente maioritario da materia viva, constitúe por termo medio o 75% do seu peso, aínda que a proporción varía segundo as distintas especies, a idade do individuo e o tipo de [[Tecido (bioloxía)|tecido]]: canto máis novo é o organismo, e canto máis complexas son as funcións dun tecido, maior é o seu contido en auga. As principais funcións biolóxicas da auga son: * Participa no mantemento da forma e estrutura celular e dos organismos, sobre todo nas [[planta]]s. * É un excelente disolvente, especialmente das substancias iónicas e dos compostos polares. Resulta indispensábel para o intercambio nutritivo entre as [[célula]]s e o seu medio, xa que só as substancias disoltas poden atravesar a [[membrana plasmática]], e actúa coma vehículo de transporte de diferentes produtos dun punto a outro do organismo. Amais, coma a maioría das [[biomolécula]]s están disoltas en auga, dese xeito reaccionan entre si; ou sexa, a auga actúa coma medio de reacción, en cuxo seo se producen as reaccións vitais. * Intervén como axente químico reactivo na [[hidratación]], [[hidrólise]] e [[Oxidorredución|oxidación-redución]]. * Permite o movemento no seu seo das partículas disoltas ([[difusión]]) e constitúe o principal axente de transporte de moitas substancias nutritivas reguladoras ou de excreción. * É un excelente [[termorregulador]]. A auga absorbe máis [[caloría]]s que calquera outro composto para aumentar un grao a súa temperatura. Iso permítelle actuar coma regulador térmico pois, aínda que as reaccións vitais producen calor, a temperatura do ser vivo non aumenta: o alto contido hídrico da materia viva absorbe o exceso de calorías producidas.<ref>{{Cita libro|título = Biología y Geología|apelidos = Miguel González|nome = Carlos A.|editorial = Bachillerato Everest|ano = 2000|ISBN = 84-241-7568-9}}</ref> === [[Doenza|Enfermidades]] causadas por auga contaminada === {| {{Táboabonita}} |----- ! [[Protozoos|Protozoo]] ! Enfermidade ! Síntomas |----- | [[Amoeba]] || Disentería ameboide | Forte diarrea, dor de cabeza, dor abdominal, calafríos, febre; de non se tratar, abscesos no fígado, perforación intestinal e morte. |----- | [[Cryptosporidium parvum]] || Criptosporidiose | Sensación de mareo, vómitos, diarrea acuosa, falta de apetito. |----- | [[Giardia lamblia]] || [[xiardíase|Giardíase]] | Diarrea, fatiga, cambras abdominais, flatulencia. |----- | [[Toxoplasma gondii]] || Toxoplasmose | [[Gripe]], [[inflamación]] dos [[ganglio linfático|ganglios linfáticas]]; aborto e infeccións cerebrais. |} {| {{Táboabonita}} |----- ! [[Bacterias|Bacteria]] ! Enfermidade ! Síntomas |----- | [[Aeromonas]] sp. || Enterite | Diarrea moi líquida, con sangue e [[moco]]. |----- | [[Campylobacter]] jejuni || Campilobacteriose | Gripe, diarreas, dor de cabeza e estómago, febre, cambras e náuseas. |----- | [[Escherichia coli]] | Infeccións do tracto urinario, meninxite neonatal, enfermidades intestinais. | Diarrea acuosa, dores de cabeza, febre, uremia, danos hepáticos. |----- | [[Plesiomonas shigelloides]] || Plesiomonas-infección | Náuseas, dores de estómago e diarrea acuosa, dores de cabeza e vómitos. |----- | [[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella typhi]] || [[Febre tifoide]] | Febre. |----- | [[Salmonela]] sp. || [[Salmonelose]] | Mareos, cambras intestinais, vómitos, diarrea e ás veces febre leve. |----- | [[Streptococcus]] sp. || Enfermidade (gastro) intestinal | Dores de estómago, diarrea e febre, ás veces vómitos. |----- | [[Vibrio]] O Tor || [[Cólera]] (forma leve) | Forte diarrea. |} == Toponimia == [[Ficheiro:004n.jpg|miniatura|upright|O impacto dunha pinga sobre a superficie da auga provoca unhas ondas características, chamadas [[Menisco (líquidos)|ondas capilares]].]] Da importancia da auga na vida biolóxica e sentimental do [[ser humano]], sobre todo nas súas orixes nas que non dispuña dela a pracer coma agora, dan conta a abundancia de [[toponimia|topónimos]]. Estes son algúns exemplos espallados: * [[Alhama]] ([[Provincia de Almería]], [[Provincia de Granada]], [[Rexión de Murcia]], [[Provincia de Zaragoza]]) do [[Lingua árabe|árabe]] ''al-hammah'', "fonte termal". * [[As Burgas]] ([[Provincia de Ourense]]) probable do [[lingua éuscara|éuscaro]]: ''bero'' + ''ur'' + ''ga'', "manacial ou lugar de auga quente". * Dos Aigüas ([[Provincia de Valencia]]). * [[Fervenza]] ← ''ferver''. * [[Río Guadalquivir]] significa "río río río" ← ''Wad'' ("leito" en [[Lingua árabe|árabe]]) + ''al'' (artigo determinado [[Lingua árabe|árabe]]) + ''quivir'' (supostamente do ibero ''ibr'', "agua", coma Ebro, Iberia etc.); o mesmo con moitos topónimos que comezan por ''Guad-'': Guadiana, Guadalix, Guadalete, Guadalhorce, Guadiamar del Segura, Guadalajara, Guadarrama (do árabe "río de arena") etc. Co segundo termo ibero: [[Alcazarquivir]]. * [[Lago de Carucedo]] ([[Provincia de León]]), polo represado formado cando os romanos botaron os restos de terra da mina de ouro das [[As Médulas|Médulas]] e se encorou o arroio. * [[Entrambasaugas, Guntín|Entrambasaugas]] (parroquia do concello de [[Guntín]]) ← ''entre'' + ''ambas'' + ''augas'' ("aguas"). * Septe Aigüas ([[Provincia de Valencia]]). * [[Río Tambre|Tambre]] ([[Santiago de Compostela]], [[Provincia da Coruña]]) ou [[Tamuxe]] e [[Tameiga]] ([[Mos]], [[Provincia de Pontevedra]]) ← supostamente de ''Tam-'', "río" precéltico, paracéltico ou céltico. * Tossa de Mar ([[Provincia de Xirona]]), do [[éuscaro]]: ''iturri'', "fonte". * [[Aquisgrán]] ([[Alemaña]]), do [[latín]] ''Aquae granni'', que remite ao deus celta da curación chamado ''Grannus''. En Aquisgrán hai balnearios con mananciais curativos, e de aí pode provir a orixe do nome. == Propiedades físicas e químicas == Algunhas das propiedades máis salientables son: * A auga é líquida en condicións normais de presión e temperatura. * A cor da auga varía segundo o seu estado: como líquido, pode parecer incolora en pequenas cantidades, aínda que no espectrógrafo se proba que ten un lixeiro ton azul verdoso. O xeo tamén tende ao azul, e en estado gasoso (vapor de auga) é incolora. * A auga bloquea só lixeiramente a radiación solar UV forte, permitindo que as plantas acuáticas absorban a súa enerxía. Xa que o osíxeno ten unha electronegatividade superior á do hidróxeno, a auga é unha molécula polar. O osíxeno ten unha lixeira carga negativa, mentres que os átomos de hidróxeno teñen unha carga lixeiramente positiva do que resulta un forte momento dipolar eléctrico. A interacción entre os diferentes dipolos eléctricos dunha molécula causa unha atracción en rede que explica o elevado índice de tensión superficial da auga. * A forza de interacción da tensión superficial da auga é a forza de vander Waals entre moléculas de auga. A aparente elasticidade causada pola tensión superficial explica a formación de ondas capilares. A presión constante, o índice de tensión superficial da auga diminúe ao aumentar a súa temperatura. Tamén ten un alto valor adhesivo grazas á súa natureza polar. * A capilaridade refírese á tendencia da auga a moverse por un tubo estreito en contra da forza da gravidade. Esta propiedade é aproveitada por todas as plantas vasculares, como as árbores. == Notas == {{listaref|group=n.}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{cita libro|apelidos=American Chemical Society|editorial=W.H. Freeman|título=Chemistry in the community|url=https://archive.org/details/chemistryincommu0000unse_c8w1|ano=2006|lugar=Nova York|isbn=9780716789192}} * {{cita libro|apelidos=Cortés|nome=Julio|editorial=Perseus Distribution|título=El Corán|ano=1986|isbn=0940368714}} * {{cita libro|apelidos=Davie|nome=Tim|editorial=Routledge|título=Fundamentals of Hydrology|url=http://books.google.com/books?id=G3r7Ku07vioC&pg=PA2&dq=water+is+one+of+the+very+few+substances+to+be+found+naturally+in+all+three+states+on+earth#PPA2,M1|ano=2003|lugar=Londres|isbn=0415220289|capítulo=I- Hidrology as a Science}} * {{cita libro|apelidos=Miller|nome=Tyler|editorial=Thomson, Brooks & Cole|título=Sustaining the earth|url=https://archive.org/details/sustainingearthi0000mill_t5z2|ano=2005|isbn=0-534-49672-5|capítulo=IX- Water resources and water pollution}} * {{cita libro|apelidos=Park|nome=Chris|editorial=Oxford University Press|título=A dictionary of environment and conservation|ano=2007|lugar=Oxford|isbn=0198609957|url=https://archive.org/details/dictionaryofenvi0000park}} * {{cita libro|apelidos=Ramírez Quirós|nome=Francisco|editorial=Canal Isabel II|título=Tratamiento de Desinfección del Agua Potable|ano=2005|isbn=84-933694-3-8}} * {{cita libro|apelidos=Rastogi|nome=S.C.|editorial=New Age International|título=Cell and molecular biology|ano=1996|isbn=8122412882}} * {{cita libro|apelidos=Rodríguez Mellado|nome= José Miguel|apelidos2=Marín Galvín|nome2=Rafael|título=Fisicoquímica de aguas|editorial=Ediciones Díaz de Santos|ano= 1999|isbn=9788479783822}} * {{cita libro|apelidos=Starr|nome=Cecie|editorial=Wadsworth - Thomson Learning|editor=Mary Arbogast|título=Biology: Concepts and applications|ano=2003|url=https://archive.org/details/biologyconceptsa0005star|edición=Fifth edition|lugar=Belmont|isbn=0-534-38549-4}} * {{cita libro|apelidos=Swain|nome=Ashok|editorial=Routledge|título=Managing water conflict|ano=2004|lugar=Nova York|isbn=071465566X|capítulo=I-Water Scarcity}} * {{cita libro|apelidos=Tautscher|nome=Carl|editorial=M. Dekker|título=Contamination Effects on Electronic Products: Water|ano=1991|lugar=Nova York|isbn=0824784235|capítulo=8.4}} *{{cita publicación|título=El Agua, una responsabilidad compartida: 2. informe de las Naciones Unidas sobre el desarrollo de los recursos hídricos en el mundo|ano=2006|autor=UNESCO|editorial= Programa Mundial de Evaluación de los Recursos Hídricos de las Naciones Unidas|url=http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001495/149519S.pdf}} === Outros artigos === * [[Auga pesada]] * [[Memoria da auga]] * [[Orixe da auga na Terra]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Substancias químicas]] [[Categoría:Etimoloxía]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 8xhhn93ghwb9q6urouuy1xyky8ualnu 0 128 6168672 5553252 2022-08-28T10:50:36Z CommonsDelinker 1410 Substitución automática de "[[commons:File:Football_iu_1996.jpg|Football_iu_1996.jpg]]" por "[[commons:File:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg|Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]]" segundo o ordenou [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDe wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Educación corporal}} [[Ficheiro:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|miniatura|O [[fútbol]] é un deporte moi popular en moitas partes do mundo.]] O '''deporte''' é unha actividade física, lúdica e mental que está suxeita a unha serie de determinadas regras. Algúns deportes practícanse con vehículos. Neste caso é máis importante a destreza e a concentración que a actividade física. Xeralmente practícase un deporte para divertirse, mais existen [[competición]]s nas que os deportistas xogan para ver quen é o mellor. Os deportes poden ser colectivos ou individuais: nos colectivos, xógase en equipo, e nos individuais, xoga unha persoa contra outra (ou outras). É posíbel que os deportes nacesen na prehistoria, aínda que isto non está demostrado. O que si está demostrado é que moitas [[civilización antiga|civilizacións antigas]] practicaban deportes, como a [[azteca]], a [[Exipto|exipcia]], a [[Grecia|grega]], a [[China|chinesa]], a [[Aborixes australianos|aborixe australiana]], ou a [[Imperio Romano|romana]]. De feito, os [[Xogos Olímpicos]] teñen a súa orixe na cidade [[Olimpia]] da antiga [[Grecia]]. == Historia == Existen utensilios e estruturas que suxiren que os chineses xa realizaban actividades deportivas no ano 4000&nbsp;a.&nbsp;C.<ref>{{Cita web|título = Sports History of China|url = http://chineseculture.about.com/library/weekly/aa032301a.htm|dataacceso = 8 de xuño de 2015}}</ref> A ximnasia parece que foi un deporte popular na antiga China. Os monumentos aos emperadores indican que unha certa cantidade de deportes, incluíndo a [[natación]] e a [[Pesca deportiva|pesca]], foron xa deseñados e regulados hai miles de anos no [[Antigo Exipto]].<ref name="repetida_1">{{Cita web|título = State Information Services Ancient Egyptian Sport|url = http://www.sis.gov.eg/En/Templates/Articles/tmpArticles.aspx?CatID=733|obra = www.sis.gov.eg|dataacceso = 8 de xuño de 2015}}[https://web.archive.org/web/20061029232515/http://www.ioa.leeds.ac.uk/1980s/84085.htm History of Sports in Ancient Egypt]</ref> Outros deportes exipcios inclúen o [[lanzamento de xavelina]], o [[salto de altura]] e a [[loita (deporte)|loita]]. Algúns deportes da [[Persia|antiga Persia]] como a [[arte marcial]] iraniana de [[Zourkhaneh]] están ligados ás habilidades na batalla.<ref name="repetida_2">{{Cita web|título = News Kuwait Information|url = http://www.kuwait-info.com/newsnew/NewsDetails1.asp?id=78319&dt=10/13/2006&ntype=World|obra = www.kuwait-info.com|dataacceso = 8 de xuño de 2015|urlarquivo = https://web.archive.org/web/20070326081959/http://www.kuwait-info.com/newsnew/NewsDetails1.asp?id=78319&dt=10%2F13%2F2006&ntype=World|dataarquivo = 26 de marzo de 2007|urlmorta = yes}}</ref> Entre outros deportes orixinarios de Persia están o [[polo (deporte)|polo]] e a [[xusta náutica|xusta]]. Por outra banda, en América as culturas mesoamericanas como os [[maias]] practicaban o xogo de pelota, que á súa vez era un ritual. Unha ampla variedade de deportes estaban xa establecidos na época da [[Antiga Grecia]], e a cultura militar e o desenvolvemento dos deportes en Grecia influíronse mutuamente. Para os gregos o deporte era unha parte moi importante da súa cultura, polo que crearon os [[Xogos Olímpicos]], competición que se disputou dende o ano 777 a.C. ao 394 d.C., cada catro anos en [[Olimpia]], pequena poboación no [[Peloponeso]].<ref name=autogenerated1>[http://www.olympic.org/uk/games/ancient/index_uk.asp International Olympic Committee – Olympic Games]</ref> Os deportes viron aumentada a súa capacidade de organización e regulación dende os tempos da Antiga Grecia ata a actualidade. A [[industrialización]] incrementou o tempo de lecer entre a cidadanía nos [[países desenvolvidos]], conducindo a unha maior dedicación do tempo para ver competicións deportivas e máis participación en actividades deportivas, facilitada por unha maior accesibilidade a instalacións deportivas. Estas pautas continuaron coa chegada dos [[medio de comunicación de masas|medios de comunicación de masas]]. Na actualidade, moitas persoas fan exercicio para mellorar a súa [[saúde]] e modo de vida. O deporte considérase unha actividade saudable que axuda a manterse en forma psicolóxica e fisicamente, especialmente na [[terceira idade]]. == Deporte profesional == O aspecto de entretemento do deporte, xunto ao crecemento dos [[medio de comunicación|medios de comunicación]] e o incremento do tempo de lecer, provocaron que se profesionalice o mundo do deporte. Isto levou a certa polémica, xa que para o deportista profesional pode chegar a ser máis importante o diñeiro ou a fama que o propio acto deportivo. Ao mesmo tempo, algúns deportes evolucionaron para conseguir maiores beneficios ou seren máis populares, en ocasións perdéndose algunhas valiosas tradicións. Esta evolución conduce a un aumento da competitividade, dado que a loita pola vitoria adquire outro significado ao incluírse tamén o apartado económico. Este aumento leva á aparición dun importante lado negativo da profesionalidade, como o uso de artimañas e [[trampa]]s como a [[dopaxe]]. O mundo do deporte como espectáculo move anualmente unha cantidade próxima aos 70&nbsp;000 millóns de euros,<ref>Datos de 2014</ref> entre venda de entradas, dereitos televisivos e patrocinios. Se se inclúen aqueles consumos relacionados coa práctica do deporte, como material e roupa deportivos, equipamentos, e gastos en saúde e forma física, a industria do deporte xera cada ano a nivel global preto de 600&nbsp;000 millóns de euros.<ref>{{cita web |url=https://www.atkearney.com/communications-media-technology/winning-in-the-business-of-sports |título=Winning in the Business of Sports - A. T.&nbsp;Kearney |dataacceso=16 de xuño de 2015|editorial=www.atkearney.com}}</ref> == Tipos de deportes == ;Deportes tradicionais galegos {{Artigo principal|Xogos e deportes tradicionais galegos}} ;Deportes de pelota [[Ficheiro:WaterPolo.JPG|miniatura|dereita|O [[wáter-polo]] é un dos máis clásicos deportes de pelota.]] Os [[deporte de pelota|deportes de pelota]] son aqueles no que o seu elemento esencial é unha [[pelota]]. Existen moitos xogos populares e deportes que implican pelotas ou obxectos semellantes e poden agruparse polo obxectivo xeral do xogo: * Os que se emprega un obxecto para golpear a pelota, como o [[béisbol]], o [[crícket]], o [[golf]], [[squash]] e a [[pelota vasca]]. * Deportes en que se necesitan anotar [[gol]]es, como o [[baloncesto]], o [[fútbol]] e o [[fútbol sala]], o [[rugby]] e variantes ([[fútbol americano]], [[Fútbol australiano|australiano]] e [[Fútbol canadense|canadense]]), o [[balonmán]], o [[hóckey]] ([[Hóckey sobre herba|sobre herba]], [[Hóckey a patíns|a patíns]], [[Hóckey sobre patíns en liña|sobre patíns en liña]] ou [[Hóckey sobre xeo|sobre xeo]]), o [[wáter-polo]] e o [[Polo (deporte)|polo]]. * Deportes en que a pelota se debe lanzar por riba dunha rede, como o [[voleibol]], o [[tenis]], o [[tenis de mesa]] e o [[bádminton]]. * Deportes de precisión, como os [[birlos]], as [[bochas]] e o [[billar]]. ;Atletismo [[Atletismo]] é o nome que recibe un amplo conxunto de probas deportivas divididas en carreiras, saltos e lanzamentos. Pódense practicar en pavillóns ou ao ar libre. Os deportes de forza inclúen [[culturismo]] e [[halterofilia]]. ;Deportes de loita Nos [[deporte de combate|deportes de contacto]] dous combatentes loitan o un contra o outro usando as certas regras de contacto, co obxectivo de simular partes do combate corpo a corpo verdadeiro. O [[boxeo]], as [[artes marciais]] de competición ([[aikido]], [[Jiu-Jitsu]], [[judo]], [[karate]], [[kendo]], [[taekwondo]]...), as [[artes marciais mixtas]], a [[esgrima]], a [[loita canaria]], o [[sumo]] e a [[loita libre]] son os exemplos de deportes de combate. ;Deportes acuáticos Existen ducias de deportes que inclúen [[auga]]. Poden ser na auga ([[natación]]), sobre a auga ([[esquí náutico]], [[piragüismo]], [[Remo (deporte)|remo]], [[surf]], [[Vela (deporte)|vela]], [[windsurf]], [[pesca deportiva]]) ou baixo a auga ([[mergullo]]). ;Deportes de tiro Practícanse en diferentes modalidades, como o [[tiro con arco]] e o [[tiro olímpico]]. ;Deportes aéreos Os [[deportes aeronáuticos|aeronáuticos]] considéranse deportes porque esixen ademais da capacidade física do deportista tamén a súa habilidade, destreza, competitividade, afán de superación e respecto polas normas e os outros deportistas. Inclúense nestes [[acrobacia aérea]], [[paracaidismo]], [[paramotor]], [[parapente]], [[voo sen motor]], [[voo libre]]. ;Deportes na natureza Os deportes de aventuras son todos aqueles que implican, ademais de actividade física, unha intensa actividade recreativa no [[medio natural]]. Entre os deportes de aventura na montaña están a [[escalada]], a [[espeleoloxía]] e o [[montañismo]]. Os [[deportes extremos]], son todos aqueles deportes que comportan unha real ou aparente perigosidade polas condicións difíciles ou arriscadas en que se practican. ;Deportes de inverno Son aquelas modalidades deportivas en que a práctica está relacionada coa [[neve]] ou o [[xeo]], ben en condicións naturais ou reproducidas de maneira artificial, como son o [[Esquí (deporte)|esquí]] (alpino, [[esquí de fondo|de fondo]], ou [[Esquí de travesía|de travesía]]), os [[Salto de esquí|saltos de esquí]], o [[snowboard]] e o [[curling]]. ;Deportes con medios mecánicos Empregan outros medios, como o [[ciclismo]], a [[patinaxe]], o [[skateboard]] e o [[snakeboard]]. ;Deportes de motor Os [[deportes de motor]] son o conxunto de disciplinas deportivas practicadas con vehículos motorizados. O [[automobilismo]] practícase con [[automóbil]]es, e por extensión tamén con [[karting|karts]], camións e buggies, o [[motociclismo]] con [[motocicleta]]s e por extensión tamén con motoneves e cuadrimotos. ;Outros deportes * [[Aeromodelismo]] * [[Hípica]] * [[Ultimate]] * [[Xadrez]] * [[Ximnasia Rítmica]] == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Galería de imaxes de deportistas de Galicia]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Deporte| ]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Arte e lecer)]] 94emkic12x7w69ry3inabgb7ahfb4sb 0 161 6168282 6161908 2022-08-27T14:14:51Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «y» + mejoras cosméticas wikitext text/x-wiki {{1000}} [[Ficheiro:CollageFisica.jpg|miniatura|220px|A física explica cun número limitado de leis as relacións entre materia e enerxía do [[Universo]], abarcando desde fenómenos que inclúen [[Partícula subatómica|partículas subatómicas]] ata fenómenos como o nacemento dunha [[estrela (astronomía)|estrela]].<ref name=manzanelli>{{Cita libro |apelidos=Manzanelli |nome=Lara |título=Fundamentos de Física, Volumen 2 6a.ed. |ano=2008 |editorial=Cengage Learning |isbn=978-970-686-863-3}}</ref>]] [[Ficheiro:Albert Einstein 1921 by F Schmutzer.jpg|miniatura|220px|{{Cita|O obxectivo da ciencia é, por unha banda, unha comprensión, o máis completa posible, da conexión entre as experiencias dos sentidos na súa totalidade e, por outra, a obtención do devandito obxectivo usando un número mínimo de conceptos e relacións primarios.|Albert Einstein<ref>{{Cita libro |apelidos=Serway |nome=Raymond A. |título=Fundamentos de Física, Volumen 2 6a.ed. |ano=2008 |editorial=Cengage Learning |isbn=978-970-686-863-3}}</ref>}}]] [[Ficheiro:Newtons cradle animation smooth.gif|miniatura|220px|{{Cita|SSe puiden ver máis aló, foi porque estiven sobre os ombreiros de xigantes.|[[Isaac Newton]]. (Cita orixinal de [[Bernardo de Chartres]]).}}]] A '''física'''<ref>{{DRAG|Física}}</ref> (do [[lingua latina|latín]] ''physica'', e este do [[Lingua grega antiga|grego antigo]] [[Wikt:φυσικός|φυσικός]] ''physikós'' «natural, relativo a natureza»)<ref>{{Cita web|url = http://portaldaspalabras.gal/palabradia/fisica|autor = Portal das Palabras|título = Física|dataacceso = 19/9/2015}}</ref>), é unha [[ciencia]] que estuda as propiedades da [[materia]],{{efn|Ao comezo de ''[[The Feynman Lectures on Physics]]'', [[Richard Feynman]] ofrece a [[Teoría atómica|hipótese atómica]] como o concepto científico máis prolífico.<ref name="feynmanleightonsands1963-atomic">{{harvnb|Feynman|Leighton|Sands|1963|p=I-2}} "Se, nalgún cataclismo, todo [] coñecemento científico fose destruído [salvo] unha frase&nbsp;[...] que afirmación contería máis información en menos palabras? Creo que é&nbsp;[...] que ''todas as cousas están formadas por átomos&nbsp;- pequenas partículas que se moven en perpetuo movemento, atraíndose unhas ás outras cando están a un pouco de distancia, pero que se repelen ao ser apertadas unhas coas outras.''&nbsp;..."</ref> }} os seus [[partícula elemental|constituíntes fundamentais]], o seu [[movemento]] e comportamento a través do [[espazo-tempo|espazo e tempo]], e as entidades relacionadas de [[enerxía]] e [[forza]],<ref name="maxwell1878-physicalscience">{{harvnb|Maxwell|1878|p=9}} "PA ciencia física é ese departamento de coñecemento que se relaciona coa orde da natureza, ou, noutras palabras, coa sucesión regular dos acontecementos.."</ref> considerando unicamente os atributos susceptíbeis de seren medidos. A física é unha das disciplinas [[ciencia|científica]] máis fundamentais, sendo o seu principal obxectivo comprender como se comporta o [[universo]].{{efn|O termo "universo" defínese como todo o que existe fisicamente: a totalidade do espazo e do tempo, todas as formas de materia, enerxía e momento, e as leis físicas e constantes que as rexen. Porén, o termo "universo" tamén se pode usar en sentidos contextuais lixeiramente diferentes, denotando conceptos como o [[cosmos]] ou o [[Mundo (filosofía)|mundo filosófico]].}}<ref name="youngfreedman2014p1">{{harvnb |Young|Freedman|2014|p=1}} "A física é unha das ciencias máis fundamentais. Científicos de todas as disciplinas usan as ideas da física, incluíndo químicos que estudan a estrutura das moléculas, paleontólogos que tratan de reconstruír como andaban os dinosauros e climatólogos que estudan como as actividades humanas afectan á atmosfera e aos océanos. A física é tamén a base de toda a enxeñaría e tecnoloxía. Ningún enxeñeiro podería deseñar un televisor de pantalla plana, unha nave espacial interplanetaria ou mesmo unha trampa para ratos mellor sen comprender antes as leis básicas da física. (...) Chegarás a ver a física como un logro impoñente do intelecto humano na súa procura por comprender o noso mundo e a nós mesmos."</ref><ref name="youngfreedman2014p2">{{harvnb |Young|Freedman|2014|p=2}} "A física é unha ciencia experimental. Os físicos observan os fenómenos da natureza e tratan de atopar patróns que relacionen estes fenómenos."</ref><ref name="holzner2003-physics">{{harvnb|Holzner|2006|p=7}} "A física é o estudo do teu mundo e do mundo e universo que te rodea."</ref> Un científico que se especializa no campo da física chámase [[físico]]. A física é talvez a máis antiga de todas as [[disciplina académica|disciplinas académicas]] xa que a [[astronomía]] é unha das súas subdisciplinas.<ref name="krupp2003">{{harvnb |Krupp|2003}}</ref> Durante gran parte dos últimos dous milenios, a física, a [[química]], a [[bioloxía]] e certas ramas das [[matemáticas]] formaron parte da [[Filosofía da natureza|filosofía natural]], pero durante a [[revolución científica]] no [[século XVII]] estas ciencias naturais xurdiron como esforzos de investigación únicos por dereito propio.{{efn|O ''[[Novum Organum]]'' de [[Francis Bacon (filósofo)|Francis Bacon]] de 1620 foi fundamental no [[Historia do método científico|desenvolvemento do método científico]].<ref name="Cajori1917">{{harvnb |Cajori|1917|pp=48–49}}</ref>}} A física cruzase con moitas áreas da investigación [[interdisciplinariedade|interdisciplinaria]], como a [[biofísica]] e a [[química cuántica]], e os límites da física non están [[problema da demarcación|definidos de forma ríxida]]. As novas ideas en física explican a miúdo os mecanismos fundamentais estudados por outras [[ciencia]]s<ref name="youngfreedman2014p1" /> e suxiren novas vías de investigación nestas e noutras disciplinas académicas como as matemáticas e a [[filosofía]]. A formulación das teorías sobre as leis que gobernan o Universo foi un obxectivo central da física desde tempos remotos, coa filosofía do emprego sistemático de experimentos cuantitativos de observación e proba como fonte de verificación. A clave do desenvolvemento histórico da física inclúe fitos como a [[lei da gravitación universal]] e a [[mecánica clásica]] de [[Isaac Newton|Newton]], a comprensión da natureza da [[electricidade]] e a súa relación co [[magnetismo]] de [[Michael Faraday|Faraday]] , a [[Relatividade especial|teoría da relatividade especial]] e [[Relatividade xeral|teoría da relatividade xeral]] de [[Albert Einstein|Einstein]], o desenvolvemento da [[termodinámica]] con [[James Prescott Joule]] e [[Nicolas Léonard Sadi Carnot|Sadi Carnot]] e o modelo da [[mecánica cuántica]] aos niveis da física atómica e subatómica con [[Louis de Broglie|Louis-Victor de Broglie]], [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] e [[Erwin Schrödinger]].<ref>{{Cita libro |apelidos=Hecht |nome=Eugene |título=Física en Perspectiva |ano=1980 |editorial=Addison - Wesley Iberoamericana |isbn=0-201-64015-5 |idioma=Español}}</ref> Esta disciplina incentiva competencias, métodos e unha cultura científica que permiten comprender o noso mundo físico e vivente, para logo actuar sobre el. Os seus [[Cognición|procesos cognitivos]] convertéronse en protagonistas do saber e facer científico e [[Tecnoloxía|tecnolóxico]] xeral, axudando a coñecer, teorizar, experimentar e avaliar actos dentro de diversos sistemas, clarificando causa e efecto en numerosos fenómenos. Desta maneira, a física contribúe á conservación e preservación de recursos, facilitando a toma de conciencia e a participación efectiva e sostida da sociedade na resolución dos seus propios problemas.<ref>{{Cita libro |autores=Young Hugh D. e Freedman Roger A. |título=Física universitaria con Física moderna |ano=2009 |editorial=Pearson Educación, S.A. |isbn=978-607-442-304-4 |lugar=México |idioma=Español}}</ref> A física é significativa e influente, non só porque os avances na comprensión adoitan traducirse en novas tecnoloxías, senón tamén porque as novas ideas en física resoan coas outras ciencias, as matemáticas e as ciencias. [[filosofía]].<ref>{{Cita libro|apelidos=Rooney|nome=Anne|título=De la filosofía natural al enigma de la materia oscura. La historia de la Física.|ano=2013|editorial=Grupo Editorial Tomo.|isbn=978-607-415-473-3|lugar=México, D.F.|idioma=Español|capítulo=1}}</ref> A física non é só unha [[ciencia]] teórica; tamén é unha [[ciencia experimental]]. Como toda a ciencia, busca que as súas conclusións poidan ser verificadas mediante experimentos e que a teoría poida facer predicións de futuros experimentos baseándose en observacións anteriores. Dada a amplitude do campo de estudo da física, así como o seu desenvolvemento histórico en relación con outras ciencias, pódese considerar a ciencia fundamental ou central, xa que inclúe dentro do seu campo de estudo a [[química]], a [[bioloxía ]] e [[electrónica]], ademais de explicar os seus fenómenos.<ref>{{Cita libro |apelidos=Hewitt |nome=Paul |título=Física Conceptual - Segunda Edición |ano=1995 |editorial=Addison - Wesley Iberoamericana |isbn=0-201-62595-4 |idioma=Español |capítulo=A cerca de la ciencia}}</ref> A física, no seu intento de describir os fenómenos naturais con precisión e veracidade, alcanzou límites impensables: os coñecementos actuais van dende a descrición de [[Partícula elemental|partículas fundamentais]] microscópicas ata o [[Cosmoloxía|nacemento das estrelas ]] no [[ universo]] e mesmo poder coñecer con gran probabilidade o que aconteceu nos primeiros momentos do [[Orixe do universo|nacemento do noso universo]], por citar algúns campos.<ref>{{Cita web |url=http://institucional.us.es/revistas/themata/11/11%20heinrich.pdf |título=Discurso sobre la física experimental natural}}</ref> Os avances da física adoitan permitir avances nas novas [[tecnoloxía]]s. Por exemplo, os avances na comprensión do [[electromagnetismo]], a [[física do estado sólido]] e a [[física nuclear]] levaron directamente ao desenvolvemento de novos produtos que transformaron drasticamente a sociedade moderna, como [[televisión]], [[ordenador]]es, [[electrodoméstico]]s e [[Arma nuclear|armas nucleares]];<ref name="youngfreedman2014p1" /> os avances na [[termodinámica]] levaron ao desenvolvemento de [[industrialización]]; e os avances na [[mecánica]] inspiraron o desenvolvemento do [[cálculo]].<ref name="youngfreedman2014p2"/> == Historia == {{Artigo principal|Historia da fí­sica}} A '''historia da física''' engloba os esforzos e estudos realizados por persoas que trataron de comprender a razón da natureza e os fenómenos que nela se observan: o paso das estacións, o movemento dos corpos e dos astros, os fenómenos climáticos, as propiedades dos materiais, entre outros. Grazas ao seu amplo alcance e longa historia, a física está clasificada como unha ciencia fundamental. Esta disciplina científica pódese dedicar a describir as partículas máis pequenas ou explicar como nace unha lúa.<ref name=manzanelli/> [[Ficheiro:Thales.jpg|miniatura|upright|Tales de Mileto considerado o primeiro filósofo da "physis" (física), porque outros, despois del, seguiron o seu camiño procurando o principio natural das cousas.]] A maioría das civilizacións antigas tentaron dende o principio explicar o funcionamento do seu medio; miraron as estrelas e pensaron como podían gobernar o seu mundo. Isto levou a moitas interpretacións de carácter máis filosófico que físico; non en balde daquela a física chamábase [[Filosofía da natureza|filosofía natural]]. No desenvolvemento primitivo da física atópanse moitos filósofos, como [[Aristóteles]], [[Tales de Mileto]] ou [[Demócrito de Abdera|Demócrito]], xa que foron os primeiros en tratar de atopar algún tipo de explicación aos fenómenos que rodeáronos.<ref>{{Cita web |url=http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/5GreciaromF.htm |título=De Aristóteles a Ptolomeo |data-acceso=16de agosto do 2022 |autor=Rolando Delgado Castillo, Francisco A. Ruiz Martínez (Universidade de Cienfuegos) |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050112121248/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/5GreciaromF.htm |data-arquivo=12 de xaneiro de 2005}}</ref> As primeiras explicacións que apareceron na antigüidade baseábanse en consideracións puramente filosóficas, sen ser verificadas experimentalmente. Algunhas interpretacións erróneas, como a que fixo [[Tolomeo|Claudius Ptolomaeus]] no seu famoso ''[[Almaxesto]]'' —«A [[Terra]] está no centro do [[Universo]] e das estrelas. ”- durou miles de anos. Aínda que as teorías descritivas do universo deixadas por estes pensadores estaban erróneas nas súas conclusións, foron válidas durante moito tempo, case dous mil anos, en parte debido á aceptación da [[Igrexa católica]] de varios dos seus preceptos. como a [[xeocentrismo|teoría xeocéntrica]].<ref name="medioevo">{{Cita web |url=http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/6medioevoF.htm#adios |título=Ideas físicas en el Medioevo |data-acceso=16de agosto do 2022 |autor=Rolando Delgado Castillo, Francisco A. Ruiz Martínez (Universidad de Cienfuegos) |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050112121958/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/6medioevoF.htm#adios |data-arquivo=12 de xaneiro de 2005}}</ref> Esta etapa, chamada [[escurantismo]] na ciencia de Europa, remata cando o cóengo e científico [[Nicolao Copérnico]], que é considerado o pai da [[astronomía]] moderna, recibe en 1543 o primeiro exemplar do seu libro, titulado ''[[De Revolutionibus Orbium Coelestium]]''. Aínda que Copérnico foi o primeiro en formular teorías plausibles, é outro personaxe que se considera o pai da física tal e como a coñecemos hoxe. O profesor de matemáticas da [[Universidade de Pisa]], [[Galileo Galilei]], a finais do [[século XVI]] cambiaría a historia da ciencia, utilizando experimentos por primeira vez para verificar as súas afirmacións. Mediante o uso do [[telescopio]] para observar o ceo e o seu traballo sobre [[Plano inclinado|planos inclinados]], Galileo utilizou por primeira vez o [[método científico]] e chegou a conclusións susceptibles de ser verificadas. Ás súas obras uníronse grandes achegas doutros [[científico]]s como [[Johannes Kepler]], [[Blaise Pascal]] e [[Christiaan Huygens]].<ref name="medioevo" /> Máis tarde, no [[século XVII]], un científico inglés reuniu nun só traballo as ideas de Galileo e Kepler, unificando as ideas do movemento celeste e as do movemento da Terra no que el chamou [[gravidade]] . En 1687, [[Isaac Newton]] formulou, na súa obra titulada ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica]]'', os tres [[Philosophiæ_Naturalis_Principia_Mathematica#Resumo_do_libro|principios]] do [[movemento]] e a cuarta [[lei da gravitación universal]], que transformou completamente o mundo físico; todos os fenómenos podían verse de forma mecánica.<ref>{{Cita web |url=http://galileoandeinstein.physics.virginia.edu/lectures/newton.html |título=Isaac Newton |data-acceso=16 de agosto do 2022 |autor=Michael Fowler |ano=1995 |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheiro:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|miniatura|upright|[[Isaac Newton]]]] O traballo de [[Isaac Newton|Newton]] neste campo continúa ata os nosos días, xa que todos os fenómenos macroscópicos poden describirse segundo as súas [[Leis de Newton|tres leis]]. É por iso que durante o resto dese século e no posterior, o [[século XVIII]], todas as investigacións baseáronse nas súas ideas. De aí que desenvolvéronse outras disciplinas como a [[termodinámica]], a [[óptica]], a [[mecánica de fluídos]] e a [[mecánica estatística]]. As obras coñecidas de [[Daniel Bernoulli]], [[Robert Boyle]] e [[Robert Hooke]], entre outros, pertencen a este período.<ref>{{Cita web |url=http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/7REV2F.htm |título=La física del siglo XVIII |data-acceso=16 de agosto do 2022 |autor=Rolando Delgado Castillo, Francisco A. Ruiz Martínez (Universidade de Cienfuegos) |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050112123450/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/7REV2F.htm |data-arquivo=12 de xaneiro de 2005}}</ref> No [[século XIX]] prodúcense avances fundamentais na [[electricidade]] e no [[magnetismo]], principalmente da man de [[Charles-Augustin de Coulomb]], [[Luigi Galvani]], [[Michael Faraday]] e [[Georg Simon Ohm]], culminando co traballo de [[James Clerk Maxwell]] en 1855, que logrou a unificación ambos os fenómenos e as respectivas teorí­as vixentes ata entón na [[electromagnetismo|teorí­a electromagnética]], descrita a través das [[ecuacións de Maxwell]]. Ademais, os primeiros descubrimentos sobre a [[radioactividade]] e o descubrimento do [[electrón]] por parte de [[Joseph John Thomson]] en [[1897]].<ref>{{Cita web |url=http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/8SXIXF.htm |título=Nuevo Paradigma electromagnético en el siglo XIX |data-acceso=16 de agosto do 2022 |autor=Rolando Delgado Castillo, Francisco A. Ruiz Martínez (Universidade de Cienfuegos) |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050112130030/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/8SXIXF.htm |data-arquivo=12 de xaneiro de 2005}}</ref> Durante o o [[século XX]] a Fí­sica desenvólvese plenamente. En 1904, [[Hantarō Nagaoka]] propuxera o primeiro modelo do [[átomo]],<ref>{{Cita libro|url=http://books.google.es/books?id=mi2e98uRyVUC&pg=PA32&dq=Nagaoka+modelo&hl=en&sa=X&ei=IeZfUY-EMNSDhQeUo4GIAw&ved=0CDkQ6AEwAg#v=onepage&q=Nagaoka&f=false |autores=Sánchez Ron, José Manuel. |ano=1993 |título=Espacio, tiempo y atómos. Relatividad y mecánica cuántica |páxina= 32 |editorial= Ediciones AKAL |editor= Google Books |data-acceso=16 de agosto do 2022}}</ref> que foi confirmado en parte por [[Ernest Rutherford]] en 1911, aínda que ambos enfoques serían substituídos máis tarde polo [[modelo atómico de Bohr]], de 1913. En [[1905]] Einstein formulou a [[Relatividade especial|Teorí­a da Relatividade especial]], a cual coincide coas [[Leis de Newton]] cando os fenómenos se desenvolven a velocidades pequenas comparadas coa [[velocidade da luz]]. En [[1915]] Einstein estendeu a Teorí­a da Relatividade especial formulando a [[relatividade xeral|Teorí­a da Relatividade xeral]], a cal substitúe á Lei da gravitación de Newton e compréndea nos casos de masas pequenas. [[Max Planck|Planck]], [[Albert Einstein|Einstein]], [[Niels Bohr|Bohr]] e outros desenvolveron a [[Mecánica cuántica|teorí­a cuántica]] a fin de explicar resultados experimentais anómalos sobre a radiación dos corpos. En [[1911]] [[Ernest Rutherford|Rutherford]] deduciu a existencia dun núcleo atómico cargado positivamente a partir de experiencias de dispersión de partí­culas. En [[1925]] [[Werner Heisenberg|Heisenberg]] e en [[1926]] [[Erwin Schrödinger|Schrödinger]] e [[Paul Dirac|Dirac]] formularon a [[mecánica cuántica]], que comprende as teorí­as cuánticas precedentes e fornece as ferramentas teóricas para a [[física da materia condensada]].<ref name="XX">{{Cita web |url=http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/9HitosXXF.htm#electronica |título=La física del siglo XX |data-acceso=16 de agosto do 202 |autor=Rolando Delgado Castillo, Francisco A. Ruiz Martínez (Universidade de Cienfuegos) |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20050112133105/http://es.geocities.com/rdelgado01/webhistfis/9HitosXXF.htm#electronica |data-arquivo=12 de xaneiro de 2005}}</ref> Posteriormente formulouse a [[teoría cuántica de campos]] para estender a mecánica cuántica de xeito consistente coa teorí­a da relatividade especial, acadando a súa forma moderna a finais da [[década de 1940]] grazas ao traballo de [[Richard Feynman|Feynman]], [[Julian Schwinger|Schwinger]], [[Shin'ichirō Tomonaga|Tomonaga]] e [[Freeman Dyson|Dyson]], quen formularon a [[Electrodinámica cuántica|teorí­a da electrodinámica cuántica]]. Así mesmo, esta teorí­a forneceu as bases para o desenvolvemento da [[Física de partículas]]. En [[1954]] [[Chen Ning Yang|Yang]] e [[Robert Mills|Mills]] desenvolveron as bases do [[modelo estándar]]. Este modelo completouse nos [[Década de 1970|anos 1970]] e con el foi posible predicir as propiedades de partí­culas non observadas previamente pero que foron descubertas sucesivamente sendo a última delas o [[quark cume|quark top]]. Na actualidade o modelo estándar describe todas as partí­culas elementais observadas así­ como a natureza da súa interacción. === Astronomía antiga === [[Ficheiro:Senenmut-Grab.JPG|miniatura|upright|A astronomía do antigo [[Exipto]] é evidente en monumentos como o [[Teito astronómico da tumba de Senemut|teito da tumba de Senemut]] da [[dinastía XVIII de Exipto]].]] A [[astronomía]] é unha das máis antigas [[ciencias naturais]]. As primeiras civilizacións que se remontan a antes do 3000 a. C., como a [[sumeria]], o [[antigo Exipto]] e a [[civilización do val do Indo]], tiñan coñecementos preditivos e unha comprensión básica dos movementos do [[Sol]], a [[Lúa]], e estrelas. As estrelas e planetas, que se cría que representaban aos deuses, eran moitas veces adorados. Aínda que as explicacións para as posicións observadas das estrelas a miúdo eran pouco científicas e carecían de evidencias, estas primeiras observacións sentaron as bases para a astronomía posterior, xa que se descubriu que as estrelas atravesaban [[Círculo máximo|grandes círculos]] no ceo.<ref name="krupp2003">{{harvnb |Krupp|2003}}</ref> que, con todo, non explicaban as posicións do [[planeta]]s. Segundo [[Asger Aaboe]], as orixes dá astronomía non [[Occidente|mundo occidental]] atópanse na [[Mesopotamia]], e todos os esforzos occidentais nas [[ciencias exactas]] descenden da [[Astronomía babilónica|astronomía do babilónico tardío]].<ref name="aaboe1991">{{Harvnb|Aaboe|1991}}</ref> Os [[Astronomía exipcia|astrónomos exipcios]] deixaron monumentos que mostran o coñecemento das [[constelación]]s e os movementos dos [[Obxecto astronómico|corpos celestes]],<ref name="clagett1995">{{Harvnb|Clagett|1995}}</ref> mentres o poeta grego [[Homero]] escribiu sobre varios obxectos celestes na súa ''[[Ilíada]]'' e na ''[[Odisea]]''; máis tarde, a [[astronomía grega]] proporcionou nomes, que aínda se utilizan hoxe en día, para a maioría das constelacións visibles desde o [[hemisferio norte]].<ref name="thurston1994">{{Harvnb|Thurston|1994}}</ref> === Filosofía natural === {{AP|Filosofía da natureza}} A [[Filosofía da natureza|filosofía natural]] ten a súa orixe en [[Grecia]] durante a [[Época arcaica|período arcaico]] ([[circa|c.]]{{esd}} 650 a.C. - c.{{esd}}480 a.C.), cando os [[presocráticos|filósofos presocráticos]] como [[Tales de Mileto|Tales]] rexeitaron as explicacións [[Naturalismo (filosofía)|non naturalistas]] para os fenómenos naturais e proclamaron que todo acontecemento tiña unha causa natural.<ref name="singer2008p35">{{Harvnb|Singer|2008|p=35}}</ref> Propuxeron ideas verificadas pola razón e a observación, e moitas das súas hipóteses tiveron éxito na experimentación;<ref name="lloyd1970pp108-109">{{Harvnb|Lloyd|1970|pp=108-109}}</ref> por exemplo, descubriuse que o [[atomismo]] era correcto aproximadamente 2000 anos despois de que fose proposto por [[Leucipo de Mileto|Leucipo]] e o seu alumno, [[Demócrito de Abdera|Demócrito]]. == Discusión arredor da definición == A física estuda a natureza. Entre tanto, outras [[ciencia]]s tamén o fan: a [[química]], a [[bioloxía]], a [[xeoloxía]], a [[economía]] (aínda que sexa a [[natureza humana]]) etc. Como definir a área de actuación de cada unha delas? Esta é unha pregunta difícil, sen resposta consensual. Aínda máis cando áreas interdisciplinares aparecen a moreas: [[físico-química]], [[biofísica]], [[xeofísica]], [[econofísica]] etc. Así partindo da definición de enriba, os físicos estarían interesados en determinar a natureza do [[espazo]], do [[tempo]], da [[materia]], da [[enerxía]] e das súas [[interacción]]s. Mais esta definición excluiría certas áreas máis novas da física que traballan coa bioloxía, por exemplo. Outros din que a física é a única ciencia fundamental e que as divisións da ciencia son ''artificiais'', aínda que teñan utilidade práctica. O seu argumento é simple: a Física describe a dinámica e configuración das [[partícula subatómica|partículas]] fundamentais do [[universo]]. O universo é todo o que existe e está composto destas partículas. Entón todos os fenómenos, eventualmente abordados noutras ciencias, poderíanse explicar en termos da física destas partículas, o que configura o que se chama [[reducionismo]] ontolóxico. Sería como dicir que todos os resultados das outras ciencias poden derivarse en bases físicas. Iso xa acontece con explicacións de fenómenos antes demostrados pola [[química]] e hoxe explicados pola física (Vexa [[química cuántica]]). Entre tanto, aínda non semella que vaia ser posíbel explicar a gran maioría dos fenómenos doutras polas da ciencia, ou mellor dito doutras ciencias, pois isto envolvería campos aínda non explorados e unha [[matemática]] hoxe inexistente. Aínda así e con base nesa suposición, algúns chegan a suxerir que ata mesmo o [[cerebro]] un día poderá ser descrito por unha [[ecuación]] ou un conxunto de ecuacións matemáticas (moito probabelmente envolvendo moitos argumentos de [[probabilidade]]). Doutra banda é maioritaria a postura que defende que as divisións da ciencia, e a propia ciencia, teñen orixe social e histórica, e que as definicións de física fórxanse para tentar reunir a todas as persoas que son aceptadas como físicos pola [[sociedade]]. Así desde este punto de vista a física é tamén unha construción social ao cabo, e daquela a súa definición está inzada de connotacións e elementos que van mudando, reflectindo mudanzas sociais. == Principais Teorías == {{Teorías da Física}} === Outras Teorías Propostas === :[[Teoría do todo]] -- [[Teoría da grande unificación]] -- [[Teoría de Cordas]] -- [[Teoría M]] == Conceptos centrais == :[[Materia]] -- [[Antimateria]] -- [[Física de Partículas|Partículas]] -- [[Masa]] -- [[Enerxía]] -- [[Cantidade de movemento]] -- [[Momento]] -- [[Tempo]] -- [[Forza]] -- [[Onda (física)|Onda]] -- [[Electricidade]] -- [[Magnetismo]] -- [[Temperatura]] -- [[Entropía]] -- [[Sistemas de unidades]] -- [[Constantes físicas]] == Interaccións Fundamentais == :[[Interacción gravitatoria]] -- [[Interacción electromagnética]] -- [[Interacción nuclear débil]] --[[Interacción nuclear forte]] == Campos da física == Como outras [[ciencia]]s, a Física vese dividida de acordo con diversos criterios. En primeiro lugar hai unha división fundamental entre física teórica, física experimental e física aplicada. (Os dous primeiros ramos reúnense baixo a denominación investigación básica.) * A [[física teórica]] procura definir novas teorías que condensen o coñecemento advindo das experiencias; tamén vai procurar formular as preguntas e os experimentos que permitan expandir o coñecemento. * A [[física experimental]] conduce experimentos capaces de validar ou non teorías científicas, ou mesmo corrixir aspectos defectuosos destas teorías. * A [[física aplicada]] trata do uso das teorías físicas na vida cotiá. Unha outra división pode ser feita pola magnitude do obxecto en análise. A física cuántica trata do universo do moi pequeno (o microcosmos), dos átomos e das partículas que compoñen os átomos; a física clásica trata dos obxectos que atopamos no noso día a día; e a física relativista trata de situacións que envolven grandes cantidades de materia e enerxía. Mais a división máis tradicional é aquela feita de acordo coas propiedades máis estudadas nos fenómenos. De aí temos a [[Mecánica]], cando se estudan obxectos a partir do seu movemento ou ausencia de movemento, e tamén as condicións que provocan ese movemento; a [[Termodinámica]], cando se estudan a ([[calor]]), o traballo, as propiedades das substancias, os procesos que as envolven e as transformacións dunha forma de enerxía noutra; o [[Electromagnetismo]] cando se analizan as propiedades eléctricas, aquelas que existen en función do fluxo de eléctrons nos corpos; a [[Ondulatoria]], que estuda a propagación de enerxía polo espazo; a [[Óptica]], que estuda a propagación da luz e os obxectos a partir das súas impresións visuais; a [[Acústica]], que estuda os obxectos a partir das impresións sonoras; e máis algunhas outras divisións menores. == Sistemas de Unidades == [[Sistema Internacional]] de unidades ([[SI]]), [[Sistema métrico]], [[Sistema MKS]], [[Sistema CGS]]. ==== Algunhas unidades típicas ==== [[Ángstrom]] -- [[metro]] -- [[segundo]] -- [[quilogramo]] == Filosofía e Física == Moito sobre a filosofía que envolve a física pode atoparse en [[Filosofía da ciencia]], [[Metafísica]],[[Ciencia]] e [[método científico]]. Entre tanto, existen filosofías peculiares á Física que serán mencionadas aquí. Unha delas é o [[Determinismo Científico]] que se formulou como un sistema de pensamento consistente coa mecánica clásica Newtoniana. Asumido que todo está formado por partículas e que o seu movemento se determina para todo o tempo cando se determina a posición e a velocidade da partícula no momento actual, pódese dicir que todo o futuro xa está determinado, unha vez fixadas unha configuración e unhas condicións iniciais. O [[Demo de Laplace]] nace así, a pesar de ter sido arrañado pola Mecánica Cuántica canto a súa definición e pola [[Teoría do caos|Caos]] canto a súa implementación. Extensións dese pensamento centrado no [[Determinismo Científico]] adecuadamente adaptadas ás dificultades teóricas tiñan consecuencias filosóficas profundas, por exemplo: se se aceptar que o [[cerebro]] comanda todas as accións humanas e se o cerebro faise apenas de átomos (gobernados apenas por leis da Física), é preciso preguntar se realmente a persoa ten [[liberdade]] para controlar o seu comportamento. Neste senso, ten habido un debate se cabía á Física ou á [[Metafísica]] responder a estas cuestións filosóficas. Outra idea na que se ven envoltos moitos físicos, que a ollan como a vertente filosófica da Física, é a busca dunha teoría xeral, única, consistente, que describa todos os procesos do universo; a procura dunha [[cosmoloxía]] na que se insira a explicación de calquera fenómeno. Tal teoría debería contemplar a [[Mecánica Cuántica]] e a [[Teoría da Relatividade]] como casos especiais, ben como todas as outras teorías existentes. Tamén debería basearse apenas en argumentos matemáticos, ou sexa, sen ningunha constante fundamental. Varias teorías consideráronse xa sobre esta teoría fundamental, por exemplo, a [[Supersimetría]]. Entre tanto, esta é unha cuestión aberta, e talvez sempre sexa. == Físicos == === Físicos Universais === * [[Emilie de Breteuil]]. * [[Margaret Cavendish]]. * [[Claude Cohen-Tannoudji]]. * [[Marie Curie]]. * [[Paul Dirac]]. * [[Albert Einstein]]. * [[Richard Feynman|Feynman]]. * [[Galileo Galilei]]. * [[Maria Göppert-Mayer]]. * [[Werner Heisenberg]]. * [[Robert Hooke]]. * [[Oskar Klein]]. * [[James Clerk Maxwell]]. * [[Lise Meitner]]. * [[Isaac Newton]]. * [[Hans Christian Ørsted|Oersted]]. * [[Wolfgang Ernst Pauli|Pauli]]. * [[Julián Schwinger]]. * [[Sin-Itiro Tomonaga]]. * [[John Archibald Wheeler]]. === Físicos galegos === * [[Alberto Naveira Garabato]]. === Físicos españois === * [[Julio Palacios Martínez]]. * [[Blas Cabrera Felipe]]. * [[Miguel Catalán]]. == A Física en Galiza == === Estudar Física === Na [[ESO]] e en 1º curso de [[Bacharelato]] a física ensínase conxuntamente coa química, na materia denominada Física e Química. No segundo curso de Bacharelato, porén, hai unha materia dedicada ao estudo exclusivo de problemas e teorías da física con este nome; e que cursan os alumnos da modalidade de ''ciencias da natureza e da saúde'' (optativa) e do ''bacharelato tecnolóxico'' (obrigatoria). Está enfocada, en gran medida, a fornecer un conxunto de coñecementos que permitan abordar o estudo máis avanzado da Física que despois atopan a maior parte dos alumnos desta modalidade na universidade. Na universidade a Física pódese estudar como unha carreira, na [[licenciatura de Física]], actualmente impartida polas universidades de [[Universidade de Santiago de Compostela|Santiago de Compostela]] e de [[Universidade de Vigo|Vigo]] (no campus de Ourense); pero tamén se estuda en maior ou menor profundidade, e nunha ou varias materias, nas titulacións experimentais (Bioloxía, Química) e técnicas (Enxeñerías, Arquitecturas, Óptica e Optometría etc.). A licenciatura en Física é actualmente, e previsiblemente ata o curso 2007-08 ou 2008-09, unha licenciatura de dous ciclos; presenta ademais unha serie de opcións no segundo ciclo, que supoñen un certo grao de especialización nunha área determinada. En Compostela a carreira componse actualmente de cinco cursos académicos; pódense cursar as opcións de Optoelectrónica, Electrónica e Computación, Física de Partículas, Física de Materiais e Física Fundamental. En Ourense a titulación consta tamén de cinco cursos académicos, podendo cursar no segundo ciclo as opción de Física Da Atmosfera e Medio Ambiente, de Física Aplicada e unha opción denominada "Xenérica". Finalmente a física estúdase tamén nunha gran cantidade de estudos de posgrao, especialmente en programas de doutoramento de departamentos de Física, pero tamén de departamentos de enxeñería. == Notas == {{notelist}} ;Refencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{wikibooks|A ciencia ten nome de muller|A ciencia ten nome de muller}} ===Bibliografía=== {{Refempeza}} * {{cite book |last=Aaboe |first=A. |author-link=Asger Aaboe |year=1991 |title=The Cambridge Ancient History |edition=2nd |volume=III |chapter=Mesopotamian Mathematics, Astronomy, and Astrology |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-22717-9 }} * {{cite journal |last=Abazov |first=V. |author-link=DØ experiment |title=Direct observation of the strange b baryon Xib- |journal=Physical Review Letters |date=12 June 2007 |volume=99 |issue=5 |page=052001 |doi=10.1103/PhysRevLett.99.052001 |pmid=17930744 |arxiv=0706.1690v2 |bibcode=2007PhRvL..99e2001A }} * {{cite web |last=Allen |first=D. |date=10 April 1997 |title=Calculus |publisher=Texas A&M University |url=http://www.math.tamu.edu/~dallen/history/calc1/calc1.html |data-acceso=16 de agosto do 2022 }} * {{Cite book |last=Ben-Chaim |first=M. |year=2004 |title=Experimental Philosophy and the Birth of Empirical Science: Boyle, Locke and Newton |location=Aldershot |publisher=Ashgate Publishing |isbn=978-0-7546-4091-2 |oclc=53887772}} * {{cite book |last=Cajori |first=Florian |year=1917 |title=A History of Physics in Its Elementary Branches: Including the Evolution of Physical Laboratories|url=https://archive.org/details/historyofphysics00cajo |publisher=Macmillan }} * {{cite journal |last=Cho |first=A. |title=Higgs Boson Makes Its Debut After Decades-Long Search |journal=Science |pages=141–143 |volume=337 |date=13 de xullo do 2012 |doi=10.1126/science.337.6091.141 |pmid=22798574 |bibcode=2012Sci...337..141C |issue=6091 }} * {{cite book |title=Ancient Egyptian Science |volume=2 |place=Philadelphia |publisher=American Philosophical Society |last=Clagett |first=M. |year=1995 }} * {{cite journal |last=Cohen |first=M.L. |title=Fifty Years of Condensed Matter Physics |journal=Physical Review Letters |year=2008 |volume=101 |issue=5 |pages=25001–25006 |doi=10.1103/PhysRevLett.101.250001 |url=http://prl.aps.org/edannounce/PhysRevLett.101.250001 |bibcode = 2008PhRvL.101y0001C |pmid=19113681}} * {{cite book |url = http://www.getcited.org/pub/102471397 |last = Dijksterhuis |first = E.J. |title = The mechanization of the world picture: Pythagoras to Newton |publisher = Princeton University Press |location = Princeton, New Jersey |year = 1986 |isbn = 978-0-691-08403-9 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110805141040/http://www.getcited.org/pub/102471397 |archive-date = 5 August 2011 |df = dmy-all }} * {{cite book |last1=Feynman |first1=R.P. |author1-link=Richard Feynman |last2=Leighton |first2=R.B. |last3=Sands |first3=M. |year=1963 |title=The Feynman Lectures on Physics |volume=1 |isbn=978-0-201-02116-5 |title-link=The Feynman Lectures on Physics }} * {{cite book |last=Feynman |first=R.P. |author-link=Richard Feynman |title=The Character of Physical Law |year=1965 |isbn=978-0-262-56003-0 |title-link=The Character of Physical Law }} * {{cite book |last=Godfrey-Smith |first=P. |year=2003 |title=Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science |isbn=978-0-226-30063-4 }} * {{cite journal |last=Goldstein |first=S. |title=Fluid Mechanics in the First Half of this Century |journal=Annual Review of Fluid Mechanics |year=1969 |volume=1 |issue=1 |pages=1–28 |doi=10.1146/annurev.fl.01.010169.000245 |bibcode = 1969AnRFM...1....1G }} * {{cite book |last1=Gribbin |first1=J.R. |last2=Gribbin |first2=M. |last3=Gribbin |first3=J. |title=Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics |url=https://archive.org/details/qisforquantumenc00grib |year=1998 |publisher=Free Press |isbn=978-0-684-85578-3 |bibcode=1999qqep.book.....G }} * {{cite journal |last=Grupen |first=Klaus |title=Instrumentation in Elementary Particle Physics: VIII ICFA School |journal=AIP Conference Proceedings |date=10 de xullo de 1999 |volume=536 |pages=3–34 |doi=10.1063/1.1361756 |arxiv=physics/9906063 |bibcode=2000AIPC..536....3G }} * {{cite book |last=Guicciardini |first=N. |year=1999 |title=Reading the Principia: The Debate on Newton's Methods for Natural Philosophy from 1687 to 1736 |url=https://archive.org/details/readingprincipia0000guic |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=9780521640664 }} * {{cite book |last=Halpern |first=P. |title=Collider: The Search for the World's Smallest Particles |url=https://archive.org/details/collidersearchfo0000halp |year=2010 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-0-470-64391-4 }} * {{cite book |last1=Hawking |first1=S. |author1-link=Stephen Hawking |last2=Penrose |first2=R. |author2-link=Roger Penrose |year=1996 |title=The Nature of Space and Time |isbn=978-0-691-05084-3 |title-link=The Nature of Space and Time }} * {{cite book |last=Holzner |first=S. |year=2006 |title=Physics for Dummies |url=https://www.amazon.com/gp/reader/0764554336 |publisher=John Wiley & Sons |quote=Physics is the study of your world and the world and universe around you. |isbn=978-0-470-61841-7 |bibcode=2005pfd..book.....H }} * {{cite book |editor-last=Honderich |editor-first=T. |title=The Oxford Companion to Philosophy |year=1995 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=978-0-19-866132-0 |edition=1 |pages=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond/page/474 474–476] |title-link=The Oxford Companion to Philosophy }} * {{cite book |last1=Howard |first1=Ian |last2=Rogers |first2=Brian |title=Binocular Vision and Stereopsis |year=1995 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-508476-4 }} * {{cite book |last=Kellert |first=S.H. |title=In the Wake of Chaos: Unpredictable Order in Dynamical Systems |url=https://archive.org/details/inwakeofchaosunp0000kell |publisher=University of Chicago Press |year=1993 |isbn=978-0-226-42976-2 }} * {{cite journal |last=Kerr |first=R.A. |title=Tying Up the Solar System With a Ribbon of Charged Particles |journal=Science |date=16 October 2009 |volume=326 |issue=5951 |pages=350–351 |doi=10.1126/science.326_350a |pmid=19833930}} * {{Cite book |last=Krupp |first=E.C. |year=2003 |title=Echoes of the Ancient Skies: The Astronomy of Lost Civilizations |publisher=Dover Publications |isbn=978-0-486-42882-6 |url=https://books.google.com/books?id=7rMAJ87WTF0C |data-acceso=16 de agosto do 2022 }} * {{cite book |last=Laplace |first=P.S. |author-link=Pierre-Simon Laplace |others=Translated from the 6th French edition by Truscott, F.W. and Emory, F.L. |year=1951 |title=A Philosophical Essay on Probabilities |location=New York |publisher=Dover Publications }} * {{cite journal |last=Leggett |first=A.J. |title=Superfluidity |journal=Reviews of Modern Physics |year=1999 |volume=71 |issue=2 |pages=S318–S323 |doi=10.1103/RevModPhys.71.S318 |bibcode = 1999RvMPS..71..318L }} * {{cite journal |last = Levy |first = Barbara G. |author-link = Barbara Goss Levi |title = Cornell, Ketterle, and Wieman Share Nobel Prize for Bose-Einstein Condensates |journal = Physics Today |date = December 2001 |page = 14 |doi = 10.1063/1.1445529 |volume = 54 |issue = 12 |bibcode = 2001PhT....54l..14L |df = dmy-all }} * {{cite book |last=Lindberg |first=David |year=1992 |title=The Beginnings of Western Science |publisher=University of Chicago Press}} * {{cite book |title=Early Greek Science: Thales to Aristotle |last=Lloyd |first=G.E.R. |author-link=G. E. R. Lloyd |publisher=Chatto and Windus; W. W. Norton & Company |location=London; New York |year=1970 |isbn=978-0-393-00583-7 |url=https://archive.org/details/earlygreekscienc00gerl }} * {{cite book |last=Mattis |first=D.C. |title=The Theory of Magnetism Made Simple |url=https://books.google.com/books?id=VkNBAQAAIAAJ |year=2006 |publisher=World Scientific |isbn=978-981-238-579-6 }} * {{cite book |last=Maxwell |first=J.C. |author-link=James Clerk Maxwell |year=1878 |title=Matter and Motion |url=https://archive.org/details/matterandmotion03maxwgoog |quote=matter and motion. |publisher=D. Van Nostrand |isbn=978-0-486-66895-6 }} * {{cite book |last=Moore |first=J.T. |title=Chemistry For Dummies |url=https://books.google.com/books?id=TRuP-BbS9xoC |edition=2 |year=2011 |publisher=John Wiley & Sons |isbn=978-1-118-00730-3 }} * {{cite book |url=http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=5869&page=161 |title=Technology for the United States Navy and Marine Corps, 2000–2035 Becoming a 21st-Century Force: Volume 9: Modeling and Simulation |publisher=The National Academies Press |last1=National Research Council |author1-link=United States National Research Council |last2=Committee on Technology for Future Naval Forces |year=1997 |location=Washington, DC |isbn=978-0-309-05928-2 }} * {{cite web |last1=O'Connor |first1=J.J. |last2=Robertson |first2=E.F. |author2-link=Edmund F. Robertson |title=Special Relativity |website=[[MacTutor History of Mathematics archive]] |publisher=University of St Andrews |date=February 1996a |url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/HistTopics/Special_relativity.html |data-acceso=16 de agosto do 2022 }} * {{cite web |last1=O'Connor |first1=J.J. |last2=Robertson |first2=E.F. |author2-link=Edmund F. Robertson |title=A History of Quantum Mechanics |website=[[MacTutor History of Mathematics archive]] |publisher=University of St Andrews |date=May 1996b |url=http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/The_Quantum_age_begins.html |data-acceso=16 de agosto do 2022 }} * {{cite book |last=Oerter |first=R. |title=The Theory of Almost Everything: The Standard Model, the Unsung Triumph of Modern Physics |url=https://archive.org/details/theoryofalmostev0000oert |year=2006 |publisher=Pi Press |isbn=978-0-13-236678-6 }} * {{cite book |last1=Penrose |first1=R. |author1-link=Roger Penrose |last2=Shimony |first2=A. |last3=Cartwright |first3=N. |last4=Hawking |first4=S. |author4-link=Stephen Hawking |title=The Large, the Small and the Human Mind |publisher=Cambridge University Press |year=1997 |isbn=978-0-521-78572-3 |title-link=The Large, the Small and the Human Mind }} * {{cite book |last=Penrose |first=R. |author-link=Roger Penrose |title=The Road to Reality |year=2004 |isbn=978-0-679-45443-4 |title-link=The Road to Reality }} * {{cite book |last=Rosenberg |first=Alex |title=Philosophy of Science |publisher=Routledge |year=2006 |isbn=978-0-415-34317-6 }} * {{cite book |last=Schrödinger |first=E. |title=My View of the World |publisher=Ox Bow Press |year=1983 |isbn=978-0-918024-30-5 }} * {{cite book |last=Schrödinger |first=E. |title=The Interpretation of Quantum Mechanics |publisher=Ox Bow Press |year=1995 |isbn=978-1-881987-09-3 }} * {{cite book |last=Singer |first=C. |title=A Short History of Science to the 19th Century |publisher=Streeter Press |year=2008 }} * {{cite book |last= Smith |first= A. Mark |title=Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's ''De Aspectibus'', the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's ''Kitāb al-Manāẓir'', 2 vols |series=Transactions of the American Philosophical Society |volume=91 |issue=4–5 |year=2001 |isbn=978-0-87169-914-5 |publisher=[[American Philosophical Society]] |location=[[Philadelphia]] |oclc=47168716 |title-link= De Aspectibus }} **{{cite journal |ref=none |jstor=3657358|title=Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's "De aspectibus", the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's "Kitāb al-Manāẓir": Volume One |last1=Smith |first1=A. Mark |journal=Transactions of the American Philosophical Society |volume=91 |issue=4 |pages=i–clxxxi, 1–337 |year=2001a |doi=10.2307/3657358}} **{{cite journal |ref=none |jstor=3657357|title=Alhacen's Theory of Visual Perception: A Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books of Alhacen's "De aspectibus", the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham's "Kitāb al-Manāẓir": Volume Two |last1=Smith |first1=A. Mark |journal=Transactions of the American Philosophical Society |volume=91 |issue=5 |pages=339–819 |year=2001b |doi=10.2307/3657357}} * {{cite journal |last1=Stajic |first1=Jelena |last2=Coontz |first2=R. |last3=Osborne |first3=I. |title=Happy 100th, Superconductivity! |journal=Science |date=8 April 2011 |volume=332 |issue=6026 |page=189 |doi=10.1126/science.332.6026.189 |bibcode = 2011Sci...332..189S |pmid=21474747 }} * {{cite book |last1=Taylor |first1=P.L. |last2=Heinonen |first2=O. |title=A Quantum Approach to Condensed Matter Physics |url=https://books.google.com/books?id=hyx6BjEX4U8C |year=2002 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-77827-5 }} * {{cite book |last=Thurston |first=H. |title=Early Astronomy |year=1994 |publisher=Springer }} * {{cite book |last1=Tipler |first1=Paul |last2=Llewellyn |first2=Ralph |title=Modern Physics |year=2003 |publisher=W. H. Freeman |isbn=978-0-7167-4345-3 }} * {{cite book |last=Toraldo Di Francia |first=G. |title=The Investigation of the Physical World |year=1976 |isbn=978-0-521-29925-1 }} * {{cite web |last=Walsh |first=K.M. |title=Plotting the Future for Computing in High-Energy and Nuclear Physics |url=http://www.bnl.gov/newsroom/news.php?a=23098 |publisher=[[Brookhaven National Laboratory]] |data-acceso=16 de agosto do 2022 |data=1 de xuño de 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160729020032/https://www.bnl.gov/newsroom/news.php?a=23098 |archive-date=29 de xullo de 2016 }} * {{cite book |last1=Young |first1=H.D. |last2=Freedman |first2=R.A. |year=2014 |edition=13th |title=Sears and Zemansky's University Physics with Modern Physics Technology Update |publisher=Pearson Education |isbn=978-1-292-02063-1 |title-link=University Physics }} {{Reftermina}} === Outros artigos === * [[IUPAP]]. * [[Problemas por solucionar na física]]. === Ligazóns externas === * [http://iopscience.iop.org/1367-2630 New Journal of Physics, revista de física de acceso libre] {{en}} * [http://physics.aps.org/ Physics, revista de física, gratuíta, da APS] {{en}} * [http://www.physics.org/ Web divulgativa do Institut of Physics] {{en}} {{Ciencias-zócolo}} {{Campos da Física}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Física| ]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] q67gb7c32qian3ntjg8bi0yt5xsyznw 0 2013 6168283 6163663 2022-08-27T14:15:09Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «y» wikitext text/x-wiki {{Sen notas|data=febreiro de 2015}} {{1000 artigos icona título|materia=Literatura}} {{Outros homónimos|Murguía (homónimos)}} {{Escritor |nome = Manuel Antonio Martínez Murguía |lingua da escrita = [[lingua galega|Galego]], [[lingua castelá|castelán]] |xéneros = [[Poesía]], [[novela]], [[narrativa]] |cónxuxe = [[Rosalía de Castro]] |fillos = [[Alejandra Murguía Castro|Alejandra]] (1859-1937)<br/>Aura (1868-1942)<br/>Gala (1871-1964)<br/>[[Ovidio Murguía Castro|Ovidio]] (1871-1900)<br/>Amara (1873-1921)<br/>Adriano Honorato Alejandro (1875-1876)<br/>Valentina (nada morta en 1877) |sinatura = Firma Manuel Murguia.svg |tamaño_sinatura = 260px }} '''Manuel Antonio Martínez Murguía''', nado no [[O Froxel, Oseiro, Arteixo|Froxel]] ([[Oseiro, Arteixo|Oseiro]], [[Arteixo]]), o [[17 de maio]] de [[1833]] e finado na [[A Coruña|Coruña]] o [[1 de febreiro]]<ref>{{Cita libro |autor=[[Xosé Luís Axeitos|Axeitos, Xosé Luís]] e [[Xosé Ramón Barreiro|Barreiro, Xosé Ramón]] |título=Manuel Murguía. Vida e obra |editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]] |ano=2000 |isbn=84-8302-525-6 }}</ref> de [[1923]], foi un historiador galego que impulsou o [[Rexurdimento]] e creou a [[Real Academia Galega]]. No ano [[2000]] dedicóuselle o [[Día das Letras Galegas]]. == Traxectoria == [[Ficheiro:Rosalía e familia por Juan Palmeiro e fillos, A Matanza. 1884.jpg|miniatura|esquerda|Murguía, Rosalía e os fillos.]] Manuel Murguía era fillo de Concepción Murguía Egaña e Juan Martínez de Castro. Naceu en Froxel cando a súa nai ía ao santuario da Virxe de [[Pastoriza, Arteixo|Pastoriza]]. O seu pai era farmacéutico na rúa Garás da [[A Coruña|Coruña]] e estableceuse despois, seguramente en 1837, en [[Santiago de Compostela]]. Será neste lugar precisamente onde o neno Manuel Murguía presencie os [[Revolución de 1846|sucesos do 23 de abril de 1846]], que el narrará máis tarde nun artigo titulado "La Voz de Galicia" cun enorme sentimento; é de supoñer que este episodio da historia de Galiza influíu na ideoloxía romántico-liberal do rapaz. [[Ficheiro:Santiago 16-06b Murguía, no Cantón de San Bieito.JPG|miniatura|esquerda|Placa na casa na que viviu en Santiago.]] A partir de [[1845]] comezou a estudar bacharelato na universidade, concluíndo o bacharel en filosofía en [[1850]], e ó mesmo tempo o preparatorio de farmacia, que iniciou por desexo do pai. Mais Murguía tivo moi claros os seus gustos, e así, o interese pola literatura e a historia fixérono abandonar a carreira para dedicarse plenamente ao seu labor de escritor e investigador. Nestes anos a vida cultural de Santiago xiraba no contorno do "[[Liceo de la juventud|Liceo de la Juventud]]", onde se daban cita estudantes e intelectuais como [[Eduardo Pondal]], [[Aurelio Aguirre]] e [[Rosalía de Castro]]. Murguía relacionouse en [[Madrid]], onde se trasladara en 1850 para estudar Farmacia, con intelectuais como os irmáns Valeriano e [[Gustavo Adolfo Bécquer]], Alejandro Chao. En [[1854]] Murguía publicou o seu primeiro texto en galego, o 1 de xuño, no álbum de [[Elena Avendaño]], unhas seguidillas tituladas a "Nena das Soidades". En 1855 publica, por entregas, a súa primeira novela ''Desde el cielo''. Murguía seguiu colaborando en xornais e revistas madrileñas da época como ''La Iberia'' e ''Las Novedades'', nos que acadou moito éxito -o que lle permitiu publicar folletíns con obras como "Mientras Duerme", "Mi madre Antonia", "El Ángel de la Muerte" e "Los Lirios Blancos". Tamén coñeceu en Madrid a [[Rosalía de Castro]] e tamén colaborou en xornais galegos como ''[[La Oliva (periódico)|La Oliva]]''. Escribiu unha crítica de ''La Flor'', o primeiro poemario de Rosalía e a relación entre ambos os dous foise estreitando ata o punto de ennoivaren, e o [[10 de outubro]] de [[1858]] casaron na madrileña [[igrexa de Santo Ildefonso de Madrid|igrexa de Santo Ildefonso]]. É indubidábel que Murguía foi unha peza de apoio intelectual e social para Rosalía. Dende o principio, animouna na súa carreira literaria e na publicación de obras como ''[[Cantares gallegos]]'', considerada o inicio do Rexurdimento literario galego, e mesmo chegou a publicar algunha obra súa sen o seu consentimento. Algo que debemos considerar como o primeiro puntal do [[Rexurdimento]] foi o cambio operado en Murguía cando deixou o labor creativo, tras acadar un grande éxito, para se dedicar por completo á investigación histórica e á divulgación desta, así como a difundir o ideario político xurdido, principalmente, das súas investigacións. En 1859 o matrimonio trasladouse a [[Santiago de Compostela]], e con motivo do nacemento da súa primeira filla, en maio, publicou ''[[La Primera Luz]]'', un libro de lecturas escolares estruturado en vinte temas de historia e xeografía, que o Ministerio de Fomento recomendou para o ensino nas escolas de Galiza. Esta obra foi reeditada en [[Lugo]] en 1868. [[Ficheiro:Menú do banquete celebrado en honor de Murguía o 2 de marzo de 1909 na Coruña.jpg|miniatura|280px| <center>'''<big><u>C E N A</u></big>'''<br/> <small><u>DADA POR AMIGOS E ADEMIRADORES, VELLOS</u><br/> <u>E RAPACES, A O PETRUCIO E INSINE</u><br/> <u>HISTORIADOR</u></small><br/> <u><big>M A N U E L &nbsp; M U R G U Í A</big></u><br/> <small><u>PARA FESTEXALO NA NOITE D'HOXE</u></small><br/> Zelme de [[garavanzo|garabanzos]] en [[caldo]] de [[repolo]]<br/> Revoltixo de [[arroz]] con [[peixe]]s, [[galiña|polo]]s e froitos da terra<br/> [[Pixota|Peixota]] á cruñesa<br/> Lombo de [[tenreira|terneira]] asado.<br/> <small>LAMBETADAS:</small><br/></center> [[A Coruña]], 2 de marzo de 1909.]] En [[1862]] Murguía rematou o seu ''Diccionario de escritores Gallegos''<ref name="DEGBRAG">{{Cita publicación periódica |apelidos=Fortes López |nome=Ana Belén |ano=2000 |url=https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=3361 |título=O Diccionario de escritores galegos |número=361 |páxinas=163-176 |revista=[[Boletín da Real Academia Galega]] |data-acceso=25 de outubro de 2018 |data-arquivo=26 de outubro de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181026064533/https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=3361 |url-morta=yes }}</ref> e en [[1865]] editou o primeiro tomo da súa ''[[Historia de Galicia (Murguía)|Historia de Galicia]]''. Na revolución de setembro de 1868 foi secretario da Xunta Revolucionaria de Santiago e despois nomeado director do Arquivo de Simancas, en [[1870]] xefe do [[Arquivo Xeral de Galicia]] ata 1875, e máis tarde, no 1879, foi director de ''[[La Ilustración Gallega y Asturiana]]''. A súa amizade co [[Ministerio de Xustiza de España|ministro]] [[Saturnino Álvarez Bugallal]] é posíbel que levase a este a incluír Galiza canda os demais [[Dereito foral|territorios forais]] tradicionais no Real Decreto de [[2 de febreiro]] de [[1880]], aínda cando o dereito galego non era de carácter foral en sentido estrito, senón [[Dereito consuetudinario|consuetudinario]]. Este feito acabou conducindo á promulgación da Lei de Compilación do Dereito Civil Especial de Galiza en [[1963]], antecedente do actual [[Dereito civil galego]].<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Ramón P. |apelidos={{Versaleta|Rodríguez Montero}} |ano=2006 |título=Sobre el proceso de formalización legislativa de las peculiaridades jurídico-civiles de Galicia. Un repaso histórico hasta la reciente Ley de Derecho Civil de Galicia de 2006 |revista=Anuario da Facultade de Dereito da Universidade da Coruña |número=10 |páxinas=1011-1056, en 1015 |lingua=es |issn=1138-039X |url=https://ruc.udc.es/dspace/bitstream/handle/2183/2409/AD-10-51.pdf}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |nome=Margarita |apelidos={{Versaleta|Herrero Oviedo}} |ano=2011 |título=De un derecho consuetudinario y especial a un derecho civil de Galicia |revista=Ius fugit: Revista de Estudios Histórico-Jurídicos de la Corona de Aragón |número=16, 2009-2010 |páxinas=105-118, en 108-109 |localización=Zaragoza |editorial=Institución «Fernando el Católico» |lingua=es |issn=1132-8975 |url=https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/32/06/_ebook.pdf}}</ref> Murguía publicou en [[1882]] ''El foro. Sus orígenes, su historia, sus condiciones'', un estudo sobre a propiedade territorial de Galiza que resultou premiado no certame literario celebrado en Pontevedra e que foi adicado a Álvarez Bugallal. No ano 1885 foi nomeado [[Cronista Xeral de Galiza|Cronista Xeral do Reino]] á instancia da [[Real Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago]].{{Sfn|Álvarez Ruiz de Ojeda|2000|p=}} No [[1886|86]] (ao ano de morrer Rosalía) publicou ''Los precursores'', obra na que fai unha descrición de varios personaxes da vida cultural galega,<ref name="ALONSO">[[Xesús Alonso Montero|Alonso Montero, X.]] (1998). [https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=3371 "Los Precursores (1885): notas de lectura"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181026064517/https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do?id=3371 |date=26 de outubro de 2018 }} ''Boletín da RAG'' (361): 59-72.</ref> e dirixiu en Santiago de Compostela o xornal ''[[La Región Gallega (Santiago de Compostela)|La Región Gallega]]''. No ano [[1890]], Murguía dirixiu xunto con [[Alfredo Brañas]] ''[[La Patria Gallega (Santiago de Compostela)|La Patria Gallega]]'', boletín onde se deron as primeiras claves do que ía ser co tempo o pensamento [[nacionalismo galego|rexionalista galego]]. Tamén neste mesmo ano Murguía publicou durante uns Xogos Florais en Barcelona un discurso que foi moi aplaudido e que fixo que o nomeasen "Mestre en Gay Saber". Neste discurso fala do sentimento histórico e cultural diferenciador de Galiza. Foi nomeado presidente da [[Asociación Regionalista Gallega|Asociación Rexionalista Galega]] (ARG), a primeira organización política de signo decididamente galeguista. Nos Xogos Florais de Tui de 1891, organizados pola ARG, faríase reivindicación do uso público do galego, lingua en que Murguía pronunciaría o discurso inaugural. [[Ficheiro:Manuel Murguía, Almanaque Gallego para 1900, p. 17.jpg|miniatura|esquerda|175px|Murguía no ''[[Almanaque Gallego]]'' para 1900.]] {{Cita|''¡O noso idioma!, o que falaron nosos pais e vamos esquecendo, o que falan os aldeáns e nós achamos a punto de non entendelo.''<ref name=SermosGaliza>{{Cita web|url=http://www.sermosgaliza.com/articulo/comunidade-sermos/24-xuno-1891-primeira-declaracion-oficialidade-do-galego/20140624174551028566.html|título=24 de xuño de 1891: a primeira declaración de oficialidade do galego|editorial=[[Sermos Galiza]]|data-acceso=25 de xuño de 2014|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140629030019/http://www.sermosgaliza.com/articulo/comunidade-sermos/24-xuno-1891-primeira-declaracion-oficialidade-do-galego/20140624174551028566.html|dataarquivo=29 de xuño de 2014|urlmorta=yes}}</ref>}} En 1892 foi destinado á [[Biblioteca Universitaria de Santiago]] posto que exercería ata a súa xubilación en 1905. Con 72 anos xorde en Murguía a idea de crear unha Academia Galega da Lingua, idea que comunicou a outros escritores que se daban cita nunha libraría da Coruña coñecida co nome de [[A Cova Céltica]]. Tamén en Murguía xurdiu a teima de crear un dicionario da lingua galega, porque se sentía falto de vocabulario; se cadra, a inexistencia deste dicionario foi determinante para que a súa obra en galego fose tan escasa. O día [[25 de agosto]] de [[1906]] aprobouse a creación da [[Real Academia Galega]], que presidiría ata á súa morte. Manuel Murguía finou o [[1 de febreiro]] de [[1923]], na súa casa de rúa de Santo Agostiño da Coruña, sendo soterrado no camposanto de San Amaro. A revista da [[Asociación Galega de Historiadores]] chámase ''[[Murguía. Revista Galega de Historia]]'', na súa honra. [[Ficheiro:Enterro de Murguía, 1923.jpg|miniatura|300px|Enterro de Murguía.]] == Obra == [[Ficheiro:Portada do número 1 de La Ilustración Gallega y Asturiana.jpg|215px|miniatura|Portada do primeiro número de ''La Ilustración Gallega y Asturiana'', 1879, segunda etapa da revista, con texto de Manuel Murguía e un retrato de [[Diego Sarmiento de Acuña]].]] === Ensaio === [[Ficheiro:La Primera Luz (facsímile).jpg|miniatura|210px|2ª ed. de ''La Primera Luz''.]] * ''La Primera Luz'' ([[1859]]). Vigo: [[Juan Compañel]]. * ''De las guerras de Galicia en el siglo XV y de su verdadero carácter'' ([[1861]]). * ''Diccionario de escritores gallegos'' ([[1862]]).<ref name="DEGBRAG" /> Vigo: Juan Compañel. * ''[[Historia de Galicia (Murguía)|Historia de Galicia]]'': :* T. I (1865). Lugo: [[Soto Freire]]. :* T. II (1866). Lugo, Soto Freire. :* T. III (1888). A Coruña: Libr. de A. Martínez Salazar. :* T. IV (1891). A Coruña: Libr. de [[Uxío Carré Aldao|E. Carré Aldao]]. :* T. V (1913). A Coruña: Imprenta e fotograbado de Ferrer. [[Ficheiro:Historia de Galicia por Manuel Murguía, tomo primero, 1865.pdf|miniatura|210px|''Historia de Galicia'', T. I ([[PDF]]).]] * ''Memoria relativa al Archivo Regional de Galicia'' ([[1871]]). A Coruña. * ''Biografía del P. M. Fr. Benito Gerónimo Feijóo'' ([[1876]]). Santiago: Est. Tip. de ''El Diario.'' * ''El foro'' ([[1882]]). Madrid, Libr. de Bailly Bailliere. * ''El arte en Santiago durante el siglo XVIII y noticia de los artistas que florecieron en dicha ciudad y centuria'' ([[1884]]). Madrid, Est. Tip. de Fernando Fé. * ''[[Precursores|Los Precursores]]'' [[1886|(1886)]].<ref name="ALONSO" /> A Coruña, Latorre y Martínez Editores, [[Biblioteca Gallega]]. [[Ficheiro:Los precursores Faraldo, Aurelio Aguirre, Sanchez Deus, Moreno Astray , Pondal, Cendón, Rosalía de Castro, Serafín Avendaño, Viccetto, Ignotus.jpg|miniatura|210px|''Los precursores'', 1886.<ref name="ALONSO"/>]] * ''Galicia'' ([[1888]]).<ref>[https://archive.org/details/gri_33125015156645 ''Galicia''] en [[Internet Archive]].</ref> Barcelona: Daniel Cortezo. * ''El regionalismo gallego'' ([[1889]]). A Habana: Imp. La Universal. * ''En prosa'' (1895). A Coruña. Contén a novela ''El puñalito''. * ''Don Diego Gelmírez'' ([[1898]]). A Coruña, Imprenta y Librería de Carré. * ''Los trovadores gallegos'' ([[1905]]). A Coruña, [[Imp. de Ferrer]]. * ''Apuntes históricos de la provincia de Pontevedra'', folletín de ''[[La Temporada en Mondariz]]'' ([[1913]]). Imp. del Establecimiento. * ''Politica y sociedad en Galicia'', ed. de [[Xesús Alonso Montero]] (1974). Madrid: [[Akal]], Arealonga, 8. === Contos === * ''Un can-can de Musard'' ([[1853]]). * ''Un artista'' (1853). Madrid. Editado co título de ''Ignotus'' en ''Los Precursores'' ([[1886]]).<ref name="ALONSO"/> === Novelas === * ''Desde el cielo'', ([[1855]]). Madrid: La Iberia, [[1855]]; Vigo: Imp. de La Oliva, 1856; Madrid: Biblioteca de Escritores Gallegos, [[1910]] ** ''Dende o ceo'' (2000). Vigo: [[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]]. ISBN 9788489976764. Tradución ao galego. * ''Luisa'' (1855). Madrid e A Coruña en [[1862]]. * ''La Virgen de la Servilleta'' (1855). Madrid. * ''El regalo de boda'' 1855). Madrid: La Iberia. * ''Mi madre Antonia'' ([[1856]]). Vigo: La Oliva. * ''Don Diego Gelmírez'' (1856). Madrid: La Oliva. * ''El ángel de la muerte'' (1857). Madrid: La Crónica. * ''La mujer de fuego'' (1859). Madrid. === Poemas === [[Ficheiro:Álbum de la Caridad.pdf|miniatura|210px|''[[Álbum de la Caridad]]. [[Juegos Florales de La Coruña]]'', 1862.<ref>[http://www.galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/es/consulta/registro.cmd?id=5195 ''Album de la Caridad. Juegos Florales de La Coruña en 1861, seguido de un mosaico poético de nuestros vates gallegos contempornáneos''] [[Biblioteca de Galicia|Galiciana. Biblioteca de Galicia]].</ref>]] * "Nena d’as soledades" (27-2-1856). ''La Oliva''. * "Madrigal" (8-3-1856). ''La Oliva''. * "La flor y el aire" (19-3-1856). ''La Oliva''. * "A una paloma" (3-5-1856). ''La Oliva''. * "A las ruínas del Castillo de Altamira" (31-5-1856). ''La Oliva''. * "En un Álbum" (31-5-1856). ''La Oliva''. * "Al partir" (1862), ''Galicia'' (A Coruña), páx. 39. * "Madrigal", "Nena d’as soledades" e "Gloria", en ''El Álbum de la Caridad'' (1862). A Coruña. * "Sueños dorados", en ''García Acuña'' (177) e antes en [[El Álbum de El Miño|''El Álbum de El Miño'']]. * "Ildara de Courel", en ''García Acuña'' (177-178). * "Soneto de Pardo de Cela", en ''García Acuña'' (179). * "Los versos fueron mi ilusión primera" (1903). En ''Naya'' (1950: 104). * "Romance da flor da auga"<ref>{{Cita web|título=Son de noso: Romance da flor da auga|url=http://sondenoso.blogspot.com/2016/06/romance-da-flor-da-auga.html|páxina-web=Son de noso|data=2016-06-24|data-acceso=2022-08-20|apelidos=Sondenoso}}</ref>. === Escolmas === * {{cita libro|autor={{Versaleta|[[Xesús Alonso Montero|Alonso Montero, X.]]}}|ano=1974|título=Política y sociedad en Galicia|lugar=Madrid|editorial=Akal|colección=Arealonga}} * {{cita libro|autor={{Versaleta|[[José Antonio Durán|Durán, J. A.]]}}|ano=1998|título=Prosas recuperadas. O periodismo de Manuel Murguía. Antoloxía básica, [[1853]]-[[1923]]|lugar=Madrid|editorial=Real Academia Galega - Fund. Caixa Galicia}} (Contén 58 artigos de Murguía). * {{cita libro|autor={{Versaleta|[[Henrique Rabuñal|Rabuñal, H.]]}}|ano=1999|título=Manuel Murguia|edición=2ª|lugar=Santiago|editorial=Laiovento}} Contén "Nena d’as soledades", "A Curros", "Discurso nos Xogos Florais de Tui" e "Eduardo Pondal e a sua obra". * {{cita libro|autor={{Versaleta|[[Vicente Risco|Risco, V.]]}}|ano=1976|título=Manuel Murguía|lugar=Vigo|editorial=Galaxia}} Contén o Discurso nos Xogos Florais de Tui, "Eduardo Pondal e a sua obra", "A Curros", "Nena d’as soledades", pasaxes de Los precursores ("Galicia" e "Rosalía"), "Discurso del Presidente" (na inauguración da Academia), "Orígenes y desarrollo del regionalismo en Galicia", "El regionalismo gallego" e "A Don Juan Valera". ==Galería de imaxes== {{Galería |title= |width=140 |height=190 |lines=3 |align=center |Ficheiro:Manuel_murguia.jpg|Retrato de Murguía. |Ficheiro:Manuel Murguía por Ovidio Murguía de Castro.jpg|Murguía retratado polo seu fillo [[Ovidio Murguía|Ovidio]]. |Ficheiro:MurguiaCorunha.jpg|Busto de Murguía na Coruña. |Ficheiro:Bust_of_Manuel_Murguía.jpg|Busto na casa museo de Rosalía en [[Iria Flavia]]. |Ficheiro:Manuel Murguía, o día que cumpriu 89 anos, o 17 de maio de 1918.jpg|O día que cumpriu 89 anos. |Ficheiro:Cemiterio de Santo Amaro - Murguía.jpg|Tumba no [[cemiterio de Santo Amaro da Coruña]]. }} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Manuel Murguía}} {{Galicitas}} === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita libro |autor=AAVV |url=http://academia.gal/documents/10157/30509/BRAG_361.pdf |título=Boletín da Real Academia Galega. Manuel Murguía. Número monográfico |número=361 |ano=2000 |id=ISBN 84-87987-21-4 |ref=harv |data-acceso=22 de febreiro de 2017 |data-arquivo=04 de febreiro de 2017 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170204164700/http://academia.gal/documents/10157/30509/BRAG_361.pdf |url-morta=yes }} * {{Cita publicación periódica |nome=Victoria |apelidos=Álvarez Ruiz de Ojeda |ligazónautor=Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda |título=Sobre a "demisión" de Rosalía: unha carta inédita de Manuel Murguía |url=http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/grial--revista-galega-de-cultura-num-131-1996-924575/ |revista=[[Grial (revista)|Grial]] |número=131 |páxinas=389-399 |ano=1996 |issn=0017-4181 |editorial=[[Editorial Galaxia|Galaxia]] |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |máscara-autor=6 |nome=Victoria |apelidos=Álvarez Ruiz de Ojeda |ligazónautor=Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda |título=Manuel Murguía e a Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago |url=http://www.cervantesvirtual.com/descargaPdf/grial--revista-galega-de-cultura-num-147-2000-929834/ |revista=[[Grial (revista)|Grial]] |número=147 |volume=XXXVIII |páxinas=399-429 |ano=2000 |issn=0017-4181 |editorial=[[Editorial Galaxia|Galaxia]] |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |máscara-autor=6 |nome=Victoria |apelidos=Álvarez Ruiz de Ojeda |ligazónautor=Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda |título=Para unha bibliografía, correcta e completa, de Manuel Murguía |url=http://publicacionsperiodicas.academia.gal/index.php/BRAG/article/view/184/198 |revista=[[Boletín da Real Academia Galega]] |número=361 |páxinas=15-58 |ano=2000 |ref=harv |data-acceso=24 de setembro de 2018 |data-arquivo=23 de setembro de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180923235232/http://publicacionsperiodicas.academia.gal/index.php/BRAG/article/view/184/198 |url-morta=yes }} * [[Xosé Ramón Barreiro|Barreiro Fernández, Xosé Ramón]] (2012). ''Murguía''. Vigo: [[Edicións Xerais de Galicia]]. * {{Cita libro |ligazónautor=José Antonio Durán |apelidos=Durán |nome=José Antonio |título=A loita pola vida (1833-1923). Conflictos e tenruras de Manuel Murguía |editorial= Fundación Caixa Galicia-RAG |ano=1999 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |apelidos=García Vega |nome=Lucía |url=https://revistas.ucm.es/index.php/MADR/article/viewFile/39195/37792 |título=Rosalía de Castro, Manuel Murguía, su hija Aura y el contexto revolucionario de 1868 |xornal=[[Madrygal. Revista de estudios gallegos|Madrygal]] |ano=2012 |número=15 |páxinas=67-76 |lingua=Es |ref=harv}} * {{Cita libro| autor =Rábade Paredes, Xesús| ligazónautor=Xesús Rábade |título=A vida de Manuel Murguía | ano =2000 |localización=Vigo |editorial=Editorial Galaxia |isbn=978-84-8288-358-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=Vicente |apelidos=Risco |ligazónautor=Vicente Risco |ano=1976 |título=Manuel Murguía |url=https://books.google.es/books?id=MOrqX0BmQj4C&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |colección=Conciencia de Galicia |editorial=[[Editorial Galaxia]] |localización=Vigo |isbn=84-7154-243-9 |ref=harv}} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ovidio Murguía]] (fillo) *[[Precursores]] *[[Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega]] === Ligazóns externas === *[http://www.realacademiagalega.org/figuras-homenaxeadas/-/journal_content/56_INSTANCE_8klA/10157/14293 Real Academia Galega] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120408073236/http://www.realacademiagalega.org/figuras-homenaxeadas/-/journal_content/56_INSTANCE_8klA/10157/14293 |date=08 de abril de 2012 }} {{Día das Letras Galegas}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Rosalía de Castro|state=collapsed}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Murguia, Manuel}} [[Categoría:Manuel Murguía| ]] [[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]] e8c4v6vdr9j0hah7udk9wsonfqw5dt2 0 9841 6168659 6152332 2022-08-28T10:25:35Z Lles 83328 Lingua e ligazóns wikitext text/x-wiki {{CABO}} {{Coordenadas|43|23|1.04|N|8|24|34.66|W|display=title}} {{Museo | Nome = Aquarium Finisterrae | Imaxe = Entrada del_Aquarium Finisterrae.jpg | Tamaño = 250 | Pé = Porta, Aquarium Finisterrae, [[A Coruña]] | Coordenadas = | País = Galiza | Cidade = A Coruña | Tipo = Mariño, oceánico | Administrador = | Director = | Construción = | Inauguración = 5 de xuño de 1999 | Superficie = | Horario = Luns a Domingo, 10:00 a 21:00 | Transporte = Bus liñas: 3, 3A, 11 | Visitantes = | Enderezo = Paseo Marítimo, 34 | Número Telefónico = 981 189842 | Web = https://www.coruna.gal/mc2/gl/aquarium-finisterrae }} O '''Aquarium Finisterrae''' ou ''Casa dos Peixes'', é un centro interactivo situado na cidade da [[A Coruña|Coruña]] ([[Galicia]], [[España]]) dedicado á divulgación científica sobre aspectos relacionados coa bioloxía mariña, a [[oceanografía]] e o [[mar]] en xeral. Ten como obxectivo promover o coñecemento do océano e educar actitudes positivas cara ao medio mariño, así como contribuír ao coñecemento científico da vida mariña. Atópase na costa coruñesa, no Paseo Marítimo, entre a [[Casa do Home|Domus]] e a [[Torre de Hércules]], que se pode ver dende o acuario. As súas piscinas exteriores están conectadas co [[Océano Atlántico]] e están deseñadas cun sistema que as fai sensibles ás [[Marea|mareas]]. Ademais das súas piscinas e acuarios, contén elementos museísticos que ofrecen experiencias interactivas ao público. Desde a súa apertura en 1999, recibiu máis de 6 millóns de visitantes.<ref name="6millones">{{cita novas |autor = L., R. |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-acoge-visitante-numero-seis-millones-3433321 |título = El Aquarium Finisterrae acoge a su visitante número seis millones |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 8 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Sala Isabel Castelo. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Isabel Castelo, cunha exposición de fotografías.]] Creado polo [[Concello da Coruña]], con [[Francisco Vázquez Vázquez]] como alcalde, foi inaugurado o [[5 de xuño]] de [[1999]]<ref name="20años1">{{cita novas |autor = Peteiro, Loreto |url = https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/actualidad/aquarium-finisterrae-20-anos-de-historia-cientos-de-anecdotas |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de historia, cientos de anécdotas |idioma = castelán |xornal = Quincemil - El Español |data = 5 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="20años2">{{cita novas |autor = Méndez, Mila |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2019/06/01/20-anos-viaje-submarino/0003_201906H1C5996.htm |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 18 de setembro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = El espacio que proyectó el divulgador Ramón Núñez y se ejecutó durante el mandato del exalcalde socialista Francisco Vázquez (...) }}</ref><ref name="20años3">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/06/01/decadas-mundo-oculto-peces-23767638.html |título = Dos décadas en el mundo oculto de los peces |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 1 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> a partir dun orixinal proxecto museolóxico de [[Ramón Núñez Centella]], que foi o seu primeiro director ata 2008; aínda que no ano 2003 tivo lugar o intento do Director de convertelo en museo nacional,<ref name="nacional">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/08/0003_1482677.htm |título = El Ayuntamiento intentará convertir el Acuario en museo nacional |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 8 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> aínda ten carácter municipal, dentro dos [[Museos Científicos Coruñeses]]<ref name="mc2">{{cita web |url = https://www.coruna.gal/mc2/gl |título = Museos Científicos Coruñeses |xornal = Web oficial dos MC2 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> (xunto coa [[Domus (A Coruña)|Domus]] e a [[Casa das Ciencias]]). O seu obxectivo é a educación sobre o mar, prestando especial atención aos [[Ecosistema|ecosistemas]] do litoral galego. O seu Director Técnico foi Francisco Franco del Amo ata a súa morte en 2021.<ref name="pacodep1">{{cita novas |autor = EC |url = https://www.elconfidencial.com/espana/galicia/2021-09-29/muere-paco-franco-aquarium-a-coruna_3298077/ |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El Confidencial |data = 29 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="pacodep2">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/obituarios/2021/09/27/fallece-coruna-biologo-paco-franco-amo-director-tecnico-aquarium/00031632771379767182424.htm |título = Fallece el biólogo Paco Franco del Amo, director técnico del Aquarium de A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 28 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> A localización do acuario na costa permitiu que estea exposto a algunhas das tormentas que azoutaron a cidade.<ref name="temporal">{{cita novas |autor = A.P., N. |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2341018/temporal-destroza-mirador-cafeteria-aquarium |título = El temporal destroza el mirador de la cafetería del Aquarium |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 4 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Tras o accidente do petroleiro [[monocasco]] [[Prestige]] o [[13 de novembro]] de 2002, produciuse unha [[marea negra]] que afectou ao Aquarium Finisterrae, que saca auga para a maioría dos seus depósitos directamente do mar, o que afectou ás [[Fócidos|focas]], que comezaron a quedar fóra da auga máis tempo do habitual.<ref name="prestige1">{{cita novas |autor = Pousa, Luis |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2002/11/19/seis-focas-casa-peces-fueron-primeras-detectar-fuel/0003_1328441.htm |título = Las seis focas de la Casa de los Peces fueron las primeras en detectar el fuel |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 19 de novembro de 2002 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Co fin de evitar futuras entradas de [[Hidrocarburo|hidrocarburos]] (debido á frecuencia de accidentes deste tipo nas costas galegas), e tendo en conta que estes contaminantes afectan principalmente á superficie oceánica, construíuse un novo túnel de captación de auga a 17 metros de profundidade.<ref name="prestige2">{{cita novas |autor = Pousa, Luis; Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/07/fundacion-arao-financiara-nuevo-sistema-captacion-agua-acuario/0003_1479791.htm |título = La Fundación Arao financiará el nuevo sistema de captación de agua del Acuario |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = (...) un túnel de 200 metros de largo y 1,20 metros de diámetro que tomará agua a 17 metros de profundidad, a salvo de la contaminación. }}</ref> A [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia de COVID-19]] paralizou moitas das actividades do museo, que deixou temporalmente de recibir centros educativos, algo que se retomou en 2021.<ref name="covid">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3219610/museos-cientificos-coruneses-reabren-puertas-grupos-centros-educativos |título = Los Museos Científicos coruñeses reabren sus puertas a los grupos de centros educativos |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 3 de outubro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Proxectos == [[Ficheiro:Sala Maremagnum (Gran Volumen). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Zona de Gran Volume na Sala Maremagnum.]] O acuario levou a cabo varios proxectos de investigación, como os que propiciaron a cría por primeira vez en catividade de pescada europea (''[[Merluccius merluccius]]''),<ref name="merluza">{{cita novas |autor = Ruiz de Elvira, Malen |url = https://elpais.com/diario/2007/12/05/futuro/1196809204_850215.html |título = Merluzas en un acuario |idioma = castelán |xornal = El País |data = 5 de decembro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> sanmartiños (''[[Zeus faber]]'')<ref name="sanpedro">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/05/galicia/1317804692.html |título = Los primeros 'sanmartiños' del mundo nacidos en cautividad |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 5 de outubro de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> e polbo común (''[[Octopus vulgaris]]'').<ref name="pulpo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2020/12/05/aquarium-finisterrae-exhibe-primera-vez-pulpos-criados-cautividad/00031607172275013474186.htm |título = El Aquarium Finisterrae exhibe por primera vez pulpos criados en cautividad |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de decembro de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras especies que criaron son percebes,<ref name="percebe">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/cria-larvas-percebe-repoblara-zonas-esquilmadas-HBCG143073 |título = La cría de larvas de percebe repoblará zonas esquilmadas |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 9 de marzo de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> sepias (''Sepia officinalis'')<ref name="biosepia">{{cita novas |autor = Kappa Piscium |url = https://oceanografos.wordpress.com/2012/09/07/aquarium-fisterrae-ciclo-biologico-completo-sepia/ |título = El Aquarium Finisterrae presenta el ciclo biológico completo de una sepia |idioma = castelán |xornal = Oceanógrafos's Blog |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou cabaliños de mar.<ref name="caballito">{{cita audiovisual |título= Operación salvar al caballito de mar |idioma = castelán |url=https://www.publico.es/publico-tv/publico-al-dia/programa/892004/operacion-salvar-al-caballito-de-mar |data= 18 de agosto de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |medio= Público TV }} </ref> Periodicamente realizaron actividades divulgativas como a preparación e administración de alimentos para as focas,<ref name="focas">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/12/21/regresa-aquarium-actividad-aventura-focas-60918633.html |título = Regresa al Aquarium la actividad 'aventura con las focas' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 21 de decembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> e outras dirixidas á infancia, como ''Durmindo cos tiburóns''.<ref name="durmitibu1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/04/02/suenan-tiburones/0003_5686405.htm |título = Todos sueñan con los tiburones |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 2 de abril de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="durmitibu2">{{cita novas |autor = Mosquera, Marcos |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/01/05/dormir-pecera-24136478.html |título = Dormir dentro de una pecera |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 5 de xaneiro de 2018 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras actividades realizadas no acuario foron: *Sesións de teatro.<ref name="teatro">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2013/10/29/aquarium-programa-espectaculo-teatro-gallego-24834111.html |título = El Aquarium programa un espectáculo de teatro en gallego |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 29 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Obradoiros de ciencia, con motivo da IV Edición da Feira Isabel Zendal.<ref name="zendal">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3322993/ciencia-toma-aquarium-finisterrae-cuarta-edicion-feria-isabel-zendal |título = La ciencia toma el Aquarium Finisterrae en la cuarta edición de la feria Isabel Zendal |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 28 de novembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Sesións de observación astronómica (na terraza exterior).<ref name="astro">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/planetario-aquarium-finisterrae-lanzan-actividades-homenaje-rosalia-3453190 |título = El Planetario y el Aquarium Finisterrae lanzan actividades de homenaje a Rosalía |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 21 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Maremagnum == [[Ficheiro:Sala Humboldt. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Humboldt, con unha das exposicións temporais.]] Alberga máis de 300 especies atlánticas,<ref name="guia">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2284320/aquarium-finisterrae-estrena-guia-sobre-especies-habitan |título = El Aquarium Finisterrae estrena una guía sobre las especies que lo habitan |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 9 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = De las más de 300 especies que habitan el museo científico, esta nueva publicación recoge información sobre 124 de ellas entre algas, plantas, invertebrados, peces y mamíferos }}</ref> é unha sala de exposicións interactivas sobre o Océano Atlántico. Cada un dos módulos leva por título unha pregunta escollida polos lectores do xornal [[La Voz de Galicia]] antes da inauguración do acuario. Entre os módulos interactivos, destaca a ''Charca das Caricias'', onde os visitantes poden tocar algúns animais mariños como [[estrelamar|estrelamares]] ou [[Ourizo de mar|ourizos de mar]]. Tamén hai módulos dedicados aos [[Nó|nós]] mariños, aos cheiros dalgunhas especies mariñas, ao canto dalgunhas aves ou ao coñecemento da cantidade de [[auga]] que pode conter unha [[Poríferos|esponxa]]. Outra é a OceanoSfera, unha pantalla esférica rodeada de pequenas bancadas (en semiescuridade), que poden mostrar algunhas películas, e diferentes mapas, tal e como serían vistos desde o espazo exterior..<ref name="oceanosfera">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2010/12/12/galicia/1292181994.html |título = OceanoSfera, la Tierra a través del tiempo y el espacio |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 17 de decembro de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Tamén hai varios módulos non interactivos na sala, como o tanque de [[Medusa|medusas]], a pequena exposición de [[fósil|fósiles]] mariños ou o acuario de [[Cabalo de mar|cabalos de mar]]. Na entrada da sala destaca o depósito cilíndrico de 10.000 litros, dedicado á presentación dunha temática concreta, como a lamprea (''[[Lamprea|Petromyzon marinus]]'')<ref name="lamprea">{{cita novas |autor = Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/pontevedra/2007/01/27/acuario-recreara-ecosistema-rio-mino-tanque-lampreas/0003_5494775.htm |título = El Acuario recreará el ecosistema del río Miño en un tanque para lampreas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Una piscina con 10.000 litros de agua acogerá a estos peces en la sala Maremagnum. }}</ref> ou o choco (''Sepia officinalis''). Nun extremo da sala, detrás das bancadas de gran volume, está o módulo de augas profundas, reaberto en 2022.<ref name="profundas">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-exhibe-especies-aguas-profundas-3780264 |título = El Aquarium Finisterrae exhibe especies de aguas profundas |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Os 5 acuarios de gran volume están separados por bancadas do resto da sala, e cada un deles representa un ecosistema diferente da costa galega, dende o [[Cantil|acantilado]] ata a plataforma continental. Inclúen, entre outros: [[Morea|moreas]], [[tiburóns]], [[raias]], [[Robaliza|robalizas]], [[Escarapote|escarapotes]] e sanmartiños. == Sala Humboldt == Esta sala está dedicada a exposicións temporais que cambian cada varios anos:<ref name="historiapaco">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Paco |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/10/23/arranco-casa-peces/0003_201910SE23P7992.htm |título = Así arrancó la Casa de los Peces |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 9 de febreiro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = El mar Caribe (2000) fue la primera. La siguieron Caballitos de mar (2002), que fue una de las más populares, Con pies y cabeza (2004), Fabricantes de perlas (2006), Farmacuáticos. La botica del mar (2008), Muuultiplicaos (2014) y la actual Sexo azul (2018). }}</ref> ''O Mar Caribe'' (2000); ''Cabaliños de mar'' (2002); ''Con pés e cabeza'' (2004);<ref name="piescabeza">{{cita novas |autor = Fraguas, Antonio |url = https://elpais.com/diario/2004/06/30/futuro/1088546404_850215.html |título = Sorprendentes cefalópodos en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El País |data = 20 de xuño de 2004 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Fabricantes de perlas'' (2006);<ref name="perlas">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2006/06/29/exposicion-perlas/0003_4904116.htm |título = Una exposición de perlas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 29 de xuño de 2006 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Farmacuáticos. A botica do mar'' (2008);<ref name="farmacuáticos1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2008/07/05/acuario-inaugura-exposicion-sobre-importancia-mar-recurso-biosanitario/0003_6962829.htm |título = El Acuario inaugura una exposición sobre la importancia del mar como recurso biosanitario |idioma = castelán |data = 5 de xullo de 2008 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="farmacuáticos2">{{cita novas |autor = |url = https://www.europapress.es/sociedad/medio-ambiente-00647/noticia-acuario-coruna-amplia-coleccion-biologica-veintena-ctenoforos-20120917194831.html |título = El Acuario de La Coruña amplía su colección biológica con una veintena de ctenóforos |idioma = castelán |xornal = Europa Press |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Muuultiplicádevos'' (2014);<ref name="muuultiplicaos">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2014/03/19/acuicultura-llega-aquarium-24784223.html |título = La acuicultura llega al Aquarium |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 19 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref>e ''Sexo azul'' (desde 2018).<ref name="sexoazul1">{{cita novas |autor = P.Q., A. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/12/21/aquarium-inaugura-exposicion-sexo-azul-23905748.html |título = El Aquarium inaugura la exposición 'Sexo Azul' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="sexoazul2">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Francisco J. |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/01/23/span-langgl-milagre-da-propagacion-da-vida-marina-sexo-azul-span/0003_201901SE23P4991.htm |título = O milagre da propagación da vida mariña en «Sexo azul» |xornal = La Voz de Galicia |data = 23 de xaneiro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Nautilus == [[Ficheiro:Sala Nautilus (entrada). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Entrada da Sala Nautilus.]] Decorado ao estilo do gabinete do [[Vinte mil leguas baixo dos mares|capitán Nemo]] no submarino Nautilus, é unha sala de observación inmersa nunha gran piscina de 4,4 millóns de litros, onde nadan os peixes máis grandes do Atlántico. Entre eles destaca '''Gastón''', un tiburón touro macho de 2,5 m de lonxitude e 120 kg de peso, que procedía do acuario Oceanópolis de [[Brest, Bretaña|Brest]] ([[Francia]]). Quizais o animal máis difícil de ver no acuario sexa un [[peixe anxo]] dun metro e medio de lonxitude que adoita descansar detrás das rochas e só se deixa ver ocasionalmente, fundíndose co fondo. Tamén hai varios exemplares de musola (outros tiburóns), ademais de bancos de [[xarda]] ou [[dourada]], numerosos [[Rodaballo|rodaballos]] e [[ollomol|ollomois]], por poñer só algúns exemplos. Periodicamente, sincronizada coa música composta expresamente para esta sala por Luis Delgado, ilumínase a zona central que alberga diversos obxectos relacionados co mar, desde un corno de [[narval]] ata restos de [[Galeón|galeóns]] afundidos. == Exteriores == [[Ficheiro:Piscinas exteriores. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Piscinas exteriores.]] Na '''terraza exterior''' expóñense diversas artes de pesca, a cabina do pesqueiro ''María del Carmen'', e a áncora do petroleiro [[Aegean Sea]],<ref name="maregeo">{{cita novas |autor = V., M. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2016/11/08/defensa-subasta-extraccion-restos-mar-24386228.html |título = Defensa subasta la extracción de restos del 'Mar Egeo' y el 'Casón' tras más de 20 años |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 8 de novembro de 2016 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Un ancla del Mar Egeo se instaló en 2000 en el Aquarium Finisterrae }}</ref> que o [[3 de decembro]] de [[1992]] encallou fronte á [[Torre de Hércules]] provocando unha [[marea negra]]. Desde alí pódese acceder ao '''Paraíso Mariño''', que recibe auga directamente do mar, onde se atopan os 3 machos de ''[[Foca común|Phoca vitulina]]'': Altair, Gregor e Hansi. Mirándoo dende o edificio do acuario, á esquerda hai un ''Xardín Botánico'' que recolle a maioría das especies presentes na costa galega. No '''Piscinarium''' hai 9 femias da mesma especie de foca: Bine, Deneb, Lara, Paula, Petra, Vega, Antía, Sabela e Lucía. == Sala Isabel Castelo == Situado na entrada do acuario, está dedicado á exposición de fotografías, ás veces da natureza,<ref name="castelo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/01/31/mejores-fotos-naturaleza/0003_5503559.htm |título = Las mejores fotos de la naturaleza |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 31 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> como [[Wildlife Photographer of the Year]],<ref name="wpp1">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/wildlife-acuarium-finisterrae-CECG557720 |título = 'Wildlife', en el Aquarium Finisterrae |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 13 de xuño de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou de xornalismo, como [[World Press Photo]].<ref name="wpp2">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/world-press-photo-lleva-coruna-mejores-imagenes-fotoperiodismo-mundial-GECG663674 |título = El World Press Photo lleva hasta A Coruña las mejores imágenes del fotoperiodismo mundial |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 29 de abril de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes do Aquarium Finisterrae}} <gallery> Tridacna gigas.001 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Tridacna gigas''<br />Almeixa xigante Lophius piscatorius (cráneo).901 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Lophius piscatorius]]''<br />Cranio de peixe sapo Petromyzon marinus.003 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Petromyzon marinus]]''<br />Boca de lamprea Loligo vulgaris. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Loligo vulgaris]]''<br />Lura Hippocampus abdominalis.004 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Hippocampus abdominalis''<br />Cabaliño de mar Ambystoma mexicanum.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Ambystoma mexicanum]]''<br />Axolote Scyliorhinus canicula.501 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Scyliorhinus canicula]]''<br />Ovo de melgacho Zeus faber (cría). Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Zeus faber]]''<br />Sanmartiño Marthasterias glacialis. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''Marthasterias glacialis''<br />Estrelamar Polyprion americanus.101 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Polyprion americanus]]''<br />Mero Carcharias taurus.002 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Carcharias taurus''<br />Gastón, o tiburón toro Squatina squatina.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Squatina squatina]]''<br />Angelote Muraena helena.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Muraena helena]]''<br />Morena do Mediterráneo Lactoria cornuta.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Lactoria cornuta''<br />Peixe cofre cornudo Phoca vitulina vitulina1. Exterior. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Phoca vitulina]]''<br />Foca común Carpobrotus edulis.137 - Aquarium Finisterrae.jpg|Áncora do petroleiro ''[[Aegean Sea|Mar Exeo]]'', rodeada de ''[[Carpobrotus edulis]]'' </gallery> == Notas == {{listaref|3}} ==Véxase tamén== {{Commonscat|Aquarium Finisterrae}} {{Portal|A Coruña}} ===Outros artigos=== * [[Zoolóxicos e acuarios de Galicia]] * [[Acuario do Grove]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.youtube.com/watch?v=cSP0IrNu76o A Coruña en 1 minuto: Aquarium Finisterrae] Vídeo sobre o Aquarium Finisterrae en [[Youtube]]. {{LugaresdeintereseACoruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Museos Científicos Coruñeses]] [[Categoría:Arquitectura civil na Coruña]] [[Categoría:Acuarios de Galicia]] 1j0j9birkumhms6cq3ajbrbvkkm4786 6168661 6168659 2022-08-28T10:29:25Z Lles 83328 Lingua wikitext text/x-wiki {{CABO}} {{Coordenadas|43|23|1.04|N|8|24|34.66|W|display=title}} {{Museo | Nome = Aquarium Finisterrae | Imaxe = Entrada del_Aquarium Finisterrae.jpg | Tamaño = 250 | Pé = Porta, Aquarium Finisterrae, [[A Coruña]] | Coordenadas = | País = Galiza | Cidade = A Coruña | Tipo = Mariño, oceánico | Administrador = | Director = | Construción = | Inauguración = 5 de xuño de 1999 | Superficie = | Horario = Luns a Domingo, 10:00 a 21:00 | Transporte = Bus liñas: 3, 3A, 11 | Visitantes = | Enderezo = Paseo Marítimo, 34 | Número Telefónico = 981 189842 | Web = https://www.coruna.gal/mc2/gl/aquarium-finisterrae }} O '''Aquarium Finisterrae''' ou ''Casa dos Peixes'', é un centro interactivo situado na cidade da [[A Coruña|Coruña]] ([[Galicia]], [[España]]) dedicado á divulgación científica sobre aspectos relacionados coa bioloxía mariña, a [[oceanografía]] e o [[mar]] en xeral. Ten como obxectivo promover o coñecemento do océano e educar actitudes positivas cara ao medio mariño, así como contribuír ao coñecemento científico da vida mariña. Atópase na costa coruñesa, no Paseo Marítimo, entre a [[Casa do Home|Domus]] e a [[Torre de Hércules]], que se pode ver dende o acuario. As súas piscinas exteriores están conectadas co [[Océano Atlántico]] e están deseñadas cun sistema que as fai sensibles ás [[Marea|mareas]]. Ademais das súas piscinas e acuarios, contén elementos museísticos que ofrecen experiencias interactivas ao público. Desde a súa apertura en 1999, recibiu máis de 6 millóns de visitantes.<ref name="6millones">{{cita novas |autor = L., R. |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-acoge-visitante-numero-seis-millones-3433321 |título = El Aquarium Finisterrae acoge a su visitante número seis millones |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 8 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Sala Isabel Castelo. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Isabel Castelo, cunha exposición de fotografías.]] Creado polo [[Concello da Coruña]], con [[Francisco Vázquez Vázquez]] como alcalde, foi inaugurado o [[5 de xuño]] de [[1999]]<ref name="20años1">{{cita novas |autor = Peteiro, Loreto |url = https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/actualidad/aquarium-finisterrae-20-anos-de-historia-cientos-de-anecdotas |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de historia, cientos de anécdotas |idioma = castelán |xornal = Quincemil - El Español |data = 5 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="20años2">{{cita novas |autor = Méndez, Mila |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2019/06/01/20-anos-viaje-submarino/0003_201906H1C5996.htm |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 18 de setembro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = El espacio que proyectó el divulgador Ramón Núñez y se ejecutó durante el mandato del exalcalde socialista Francisco Vázquez (...) }}</ref><ref name="20años3">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/06/01/decadas-mundo-oculto-peces-23767638.html |título = Dos décadas en el mundo oculto de los peces |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 1 de xuño de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> a partir dun orixinal proxecto museolóxico de [[Ramón Núñez Centella]], que foi o seu primeiro director ata 2008; aínda que no ano 2003 tivo lugar o intento do Director de convertelo en museo nacional,<ref name="nacional">{{cita novas |autor = Pardo, Alicia |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/08/0003_1482677.htm |título = El Ayuntamiento intentará convertir el Acuario en museo nacional |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 8 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> aínda ten carácter municipal, dentro dos [[Museos Científicos Coruñeses]]<ref name="mc2">{{cita web |url = https://www.coruna.gal/mc2/gl |título = Museos Científicos Coruñeses |xornal = Web oficial dos MC2 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> (xunto coa [[Domus (A Coruña)|Domus]] e a [[Casa das Ciencias]]). O seu obxectivo é a educación sobre o mar, prestando especial atención aos [[Ecosistema|ecosistemas]] do litoral galego. O seu Director Técnico foi Francisco Franco del Amo ata a súa morte en 2021.<ref name="pacodep1">{{cita novas |autor = EC |url = https://www.elconfidencial.com/espana/galicia/2021-09-29/muere-paco-franco-aquarium-a-coruna_3298077/ |título = Aquarium Finisterrae: 20 años de viaje submarino en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El Confidencial |data = 29 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref><ref name="pacodep2">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/obituarios/2021/09/27/fallece-coruna-biologo-paco-franco-amo-director-tecnico-aquarium/00031632771379767182424.htm |título = Fallece el biólogo Paco Franco del Amo, director técnico del Aquarium de A Coruña |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 28 de setembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> A localización do acuario na costa permitiu que estea exposto a algunhas das tormentas que azoutaron a cidade.<ref name="temporal">{{cita novas |autor = A.P., N. |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2341018/temporal-destroza-mirador-cafeteria-aquarium |título = El temporal destroza el mirador de la cafetería del Aquarium |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 4 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Tras o accidente do petroleiro [[monocasco]] [[Prestige]] o [[13 de novembro]] de 2002, produciuse unha [[marea negra]] que afectou ao Aquarium Finisterrae, que saca auga para a maioría dos seus depósitos directamente do mar, o que afectou ás [[Fócidos|focas]], que comezaron a quedar fóra da auga máis tempo do habitual.<ref name="prestige1">{{cita novas |autor = Pousa, Luis |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2002/11/19/seis-focas-casa-peces-fueron-primeras-detectar-fuel/0003_1328441.htm |título = Las seis focas de la Casa de los Peces fueron las primeras en detectar el fuel |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 19 de novembro de 2002 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> Co fin de evitar futuras entradas de [[Hidrocarburo|hidrocarburos]] (debido á frecuencia de accidentes deste tipo nas costas galegas), e tendo en conta que estes contaminantes afectan principalmente á superficie oceánica, construíuse un novo túnel de captación de auga a 17 metros de profundidade.<ref name="prestige2">{{cita novas |autor = Pousa, Luis; Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2003/02/07/fundacion-arao-financiara-nuevo-sistema-captacion-agua-acuario/0003_1479791.htm |título = La Fundación Arao financiará el nuevo sistema de captación de agua del Acuario |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de febreiro de 2003 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = (...) un túnel de 200 metros de largo y 1,20 metros de diámetro que tomará agua a 17 metros de profundidad, a salvo de la contaminación. }}</ref> A [[Pandemia por coronavirus de 2020 en Galicia|pandemia de COVID-19]] paralizou moitas das actividades do museo, que deixou temporalmente de recibir centros educativos, algo que se retomou en 2021.<ref name="covid">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3219610/museos-cientificos-coruneses-reabren-puertas-grupos-centros-educativos |título = Los Museos Científicos coruñeses reabren sus puertas a los grupos de centros educativos |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 3 de outubro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> == Proxectos == [[Ficheiro:Sala Maremagnum (Gran Volumen). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Zona de Gran Volume na Sala Maremagnum.]] O acuario levou a cabo varios proxectos de investigación, como os que propiciaron a cría por primeira vez en catividade de pescada europea (''[[Merluccius merluccius]]''),<ref name="merluza">{{cita novas |autor = Ruiz de Elvira, Malen |url = https://elpais.com/diario/2007/12/05/futuro/1196809204_850215.html |título = Merluzas en un acuario |idioma = castelán |xornal = El País |data = 5 de decembro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> sanmartiños (''[[Zeus faber]]'')<ref name="sanpedro">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/05/galicia/1317804692.html |título = Los primeros 'sanmartiños' del mundo nacidos en cautividad |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 5 de outubro de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |cita = }}</ref> e polbo común (''[[Octopus vulgaris]]'').<ref name="pulpo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2020/12/05/aquarium-finisterrae-exhibe-primera-vez-pulpos-criados-cautividad/00031607172275013474186.htm |título = El Aquarium Finisterrae exhibe por primera vez pulpos criados en cautividad |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 7 de decembro de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras especies que criaron son percebes,<ref name="percebe">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/cria-larvas-percebe-repoblara-zonas-esquilmadas-HBCG143073 |título = La cría de larvas de percebe repoblará zonas esquilmadas |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 9 de marzo de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> sepias (''Sepia officinalis'')<ref name="biosepia">{{cita novas |autor = Kappa Piscium |url = https://oceanografos.wordpress.com/2012/09/07/aquarium-fisterrae-ciclo-biologico-completo-sepia/ |título = El Aquarium Finisterrae presenta el ciclo biológico completo de una sepia |idioma = castelán |xornal = Oceanógrafos's Blog |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou cabaliños de mar.<ref name="caballito">{{cita audiovisual |título= Operación salvar al caballito de mar |idioma = castelán |url=https://www.publico.es/publico-tv/publico-al-dia/programa/892004/operacion-salvar-al-caballito-de-mar |data= 18 de agosto de 2020 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |medio= Público TV }} </ref> Periodicamente realizaron actividades divulgativas como a preparación e administración de alimentos para as focas,<ref name="focas">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/12/21/regresa-aquarium-actividad-aventura-focas-60918633.html |título = Regresa al Aquarium la actividad 'aventura con las focas' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 21 de decembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> e outras dirixidas á infancia, como ''Durmindo cos tiburóns''.<ref name="durmitibu1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/04/02/suenan-tiburones/0003_5686405.htm |título = Todos sueñan con los tiburones |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 2 de abril de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="durmitibu2">{{cita novas |autor = Mosquera, Marcos |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/01/05/dormir-pecera-24136478.html |título = Dormir dentro de una pecera |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 5 de xaneiro de 2018 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Outras actividades realizadas no acuario foron: *Sesións de teatro.<ref name="teatro">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2013/10/29/aquarium-programa-espectaculo-teatro-gallego-24834111.html |título = El Aquarium programa un espectáculo de teatro en gallego |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 29 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Obradoiros de ciencia, con motivo da IV Edición da Feira Isabel Zendal.<ref name="zendal">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/3322993/ciencia-toma-aquarium-finisterrae-cuarta-edicion-feria-isabel-zendal |título = La ciencia toma el Aquarium Finisterrae en la cuarta edición de la feria Isabel Zendal |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 28 de novembro de 2021 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> *Sesións de observación astronómica (na terraza exterior).<ref name="astro">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/planetario-aquarium-finisterrae-lanzan-actividades-homenaje-rosalia-3453190 |título = El Planetario y el Aquarium Finisterrae lanzan actividades de homenaje a Rosalía |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 21 de febreiro de 2022 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Maremagnum == [[Ficheiro:Sala Humboldt. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Sala Humboldt, cunha das exposicións temporais.]] Alberga máis de 300 especies atlánticas,<ref name="guia">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/texto-diario/mostrar/2284320/aquarium-finisterrae-estrena-guia-sobre-especies-habitan |título = El Aquarium Finisterrae estrena una guía sobre las especies que lo habitan |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 9 de outubro de 2013 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = De las más de 300 especies que habitan el museo científico, esta nueva publicación recoge información sobre 124 de ellas entre algas, plantas, invertebrados, peces y mamíferos }}</ref> é unha sala de exposicións interactivas sobre o Océano Atlántico. Cada un dos módulos leva por título unha pregunta escollida polos lectores do xornal [[La Voz de Galicia]] antes da inauguración do acuario. Entre os módulos interactivos, destaca a ''Charca das Caricias'', onde os visitantes poden tocar algúns animais mariños como [[estrelamar|estrelamares]] ou [[Ourizo de mar|ourizos de mar]]. Tamén hai módulos dedicados aos [[Nó|nós]] mariños, aos cheiros dalgunhas especies mariñas, ao canto dalgunhas aves ou ao coñecemento da cantidade de [[auga]] que pode conter unha [[Poríferos|esponxa]]. Outra é a OceanoSfera, unha pantalla esférica rodeada de pequenas bancadas (en semiescuridade), que poden mostrar algunhas películas, e diferentes mapas, tal e como serían vistos desde o espazo exterior..<ref name="oceanosfera">{{cita novas |autor = Nebreda, Marcos |url = https://www.elmundo.es/elmundo/2010/12/12/galicia/1292181994.html |título = OceanoSfera, la Tierra a través del tiempo y el espacio |idioma = castelán |xornal = El Mundo |data = 17 de decembro de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Tamén hai varios módulos non interactivos na sala, como o tanque de [[Medusa|medusas]], a pequena exposición de [[fósil|fósiles]] mariños ou o acuario de [[Cabalo de mar|cabalos de mar]]. Na entrada da sala destaca o depósito cilíndrico de 10.000 litros, dedicado á presentación dunha temática concreta, como a lamprea (''[[Lamprea|Petromyzon marinus]]'')<ref name="lamprea">{{cita novas |autor = Ventureira, Rubén |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/pontevedra/pontevedra/2007/01/27/acuario-recreara-ecosistema-rio-mino-tanque-lampreas/0003_5494775.htm |título = El Acuario recreará el ecosistema del río Miño en un tanque para lampreas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Una piscina con 10.000 litros de agua acogerá a estos peces en la sala Maremagnum. }}</ref> ou o choco (''Sepia officinalis''). Nun extremo da sala, detrás das bancadas de gran volume, está o módulo de augas profundas, reaberto en 2022.<ref name="profundas">{{cita novas |autor = |url = https://www.elidealgallego.com/articulo/a-coruna/aquarium-finisterrae-exhibe-especies-aguas-profundas-3780264 |título = El Aquarium Finisterrae exhibe especies de aguas profundas |idioma = castelán |xornal = El Ideal Gallego |data = 27 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> Os 5 acuarios de gran volume están separados por bancadas do resto da sala, e cada un deles representa un ecosistema diferente da costa galega, dende o [[Cantil|acantilado]] ata a plataforma continental. Inclúen, entre outros: [[Morea|moreas]], [[tiburóns]], [[raias]], [[Robaliza|robalizas]], [[Escarapote|escarapotes]] e sanmartiños. == Sala Humboldt == Esta sala está dedicada a exposicións temporais que cambian cada varios anos:<ref name="historiapaco">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Paco |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/10/23/arranco-casa-peces/0003_201910SE23P7992.htm |título = Así arrancó la Casa de los Peces |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 9 de febreiro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = El mar Caribe (2000) fue la primera. La siguieron Caballitos de mar (2002), que fue una de las más populares, Con pies y cabeza (2004), Fabricantes de perlas (2006), Farmacuáticos. La botica del mar (2008), Muuultiplicaos (2014) y la actual Sexo azul (2018). }}</ref> ''O Mar Caribe'' (2000); ''Cabaliños de mar'' (2002); ''Con pés e cabeza'' (2004);<ref name="piescabeza">{{cita novas |autor = Fraguas, Antonio |url = https://elpais.com/diario/2004/06/30/futuro/1088546404_850215.html |título = Sorprendentes cefalópodos en A Coruña |idioma = castelán |xornal = El País |data = 20 de xuño de 2004 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Fabricantes de perlas'' (2006);<ref name="perlas">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2006/06/29/exposicion-perlas/0003_4904116.htm |título = Una exposición de perlas |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 29 de xuño de 2006 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Farmacuáticos. A botica do mar'' (2008);<ref name="farmacuáticos1">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2008/07/05/acuario-inaugura-exposicion-sobre-importancia-mar-recurso-biosanitario/0003_6962829.htm |título = El Acuario inaugura una exposición sobre la importancia del mar como recurso biosanitario |idioma = castelán |data = 5 de xullo de 2008 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="farmacuáticos2">{{cita novas |autor = |url = https://www.europapress.es/sociedad/medio-ambiente-00647/noticia-acuario-coruna-amplia-coleccion-biologica-veintena-ctenoforos-20120917194831.html |título = El Acuario de La Coruña amplía su colección biológica con una veintena de ctenóforos |idioma = castelán |xornal = Europa Press |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ''Muuultiplicádevos'' (2014);<ref name="muuultiplicaos">{{cita novas |autor = |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2014/03/19/acuicultura-llega-aquarium-24784223.html |título = La acuicultura llega al Aquarium |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 19 de marzo de 2014 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref>e ''Sexo azul'' (desde 2018).<ref name="sexoazul1">{{cita novas |autor = P.Q., A. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2018/12/21/aquarium-inaugura-exposicion-sexo-azul-23905748.html |título = El Aquarium inaugura la exposición 'Sexo Azul' |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 7 de setembro de 2012 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref><ref name="sexoazul2">{{cita novas |autor = Franco del Amo, Francisco J. |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lavozdelaescuela/2019/01/23/span-langgl-milagre-da-propagacion-da-vida-marina-sexo-azul-span/0003_201901SE23P4991.htm |título = O milagre da propagación da vida mariña en «Sexo azul» |xornal = La Voz de Galicia |data = 23 de xaneiro de 2019 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Sala Nautilus == [[Ficheiro:Sala Nautilus (entrada). Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Entrada da Sala Nautilus.]] Decorado ao estilo do gabinete do [[Vinte mil leguas baixo dos mares|capitán Nemo]] no submarino Nautilus, é unha sala de observación inmersa nunha gran piscina de 4,4 millóns de litros, onde nadan os peixes máis grandes do Atlántico. Entre eles destaca '''Gastón''', un tiburón touro macho de 2,5 m de lonxitude e 120 kg de peso, que procedía do acuario Oceanópolis de [[Brest, Bretaña|Brest]] ([[Francia]]). Quizais o animal máis difícil de ver no acuario sexa un [[peixe anxo]] dun metro e medio de lonxitude que adoita descansar detrás das rochas e só se deixa ver ocasionalmente, fundíndose co fondo. Tamén hai varios exemplares de musola (outros tiburóns), ademais de bancos de [[xarda]] ou [[dourada]], numerosos [[Rodaballo|rodaballos]] e [[ollomol|ollomois]], por poñer só algúns exemplos. Periodicamente, sincronizada coa música composta expresamente para esta sala por Luis Delgado, ilumínase a zona central que alberga diversos obxectos relacionados co mar, desde un corno de [[narval]] ata restos de [[Galeón|galeóns]] afundidos. == Exteriores == [[Ficheiro:Piscinas exteriores. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|miniatura|Piscinas exteriores.]] Na '''terraza exterior''' expóñense diversas artes de pesca, a cabina do pesqueiro ''María del Carmen'', e a áncora do petroleiro [[Aegean Sea]],<ref name="maregeo">{{cita novas |autor = V., M. |url = https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2016/11/08/defensa-subasta-extraccion-restos-mar-24386228.html |título = Defensa subasta la extracción de restos del 'Mar Egeo' y el 'Casón' tras más de 20 años |idioma = castelán |xornal = La Opinión de A Coruña |data = 8 de novembro de 2016 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = Un ancla del Mar Egeo se instaló en 2000 en el Aquarium Finisterrae }}</ref> que o [[3 de decembro]] de [[1992]] encallou fronte á [[Torre de Hércules]] provocando unha [[marea negra]]. Desde alí pódese acceder ao '''Paraíso Mariño''', que recibe auga directamente do mar, onde se atopan os 3 machos de ''[[Foca común|Phoca vitulina]]'': Altair, Gregor e Hansi. Mirándoo dende o edificio do acuario, á esquerda hai un ''Xardín Botánico'' que recolle a maioría das especies presentes na costa galega. No '''Piscinarium''' hai 9 femias da mesma especie de foca: Bine, Deneb, Lara, Paula, Petra, Vega, Antía, Sabela e Lucía. == Sala Isabel Castelo == Situado na entrada do acuario, está dedicado á exposición de fotografías, ás veces da natureza,<ref name="castelo">{{cita novas |autor = |url = https://www.lavozdegalicia.es/noticia/coruna/2007/01/31/mejores-fotos-naturaleza/0003_5503559.htm |título = Las mejores fotos de la naturaleza |idioma = castelán |xornal = La Voz de Galicia |data = 31 de xaneiro de 2007 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> como [[Wildlife Photographer of the Year]],<ref name="wpp1">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/wildlife-acuarium-finisterrae-CECG557720 |título = 'Wildlife', en el Aquarium Finisterrae |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 13 de xuño de 2010 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> ou de xornalismo, como [[World Press Photo]].<ref name="wpp2">{{cita novas |autor = |url = https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/world-press-photo-lleva-coruna-mejores-imagenes-fotoperiodismo-mundial-GECG663674 |título = El World Press Photo lleva hasta A Coruña las mejores imágenes del fotoperiodismo mundial |idioma = castelán |xornal = El Correo Gallego |data = 29 de abril de 2011 |data-acceso = 31 de xullo de 2022 |localización= A Coruña |cita = }}</ref> == Galería de imaxes == {{Artigo principal|Galería de imaxes do Aquarium Finisterrae}} <gallery> Tridacna gigas.001 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Tridacna gigas''<br />Almeixa xigante Lophius piscatorius (cráneo).901 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Lophius piscatorius]]''<br />Cranio de peixe sapo Petromyzon marinus.003 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Petromyzon marinus]]''<br />Boca de lamprea Loligo vulgaris. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Loligo vulgaris]]''<br />Lura Hippocampus abdominalis.004 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Hippocampus abdominalis''<br />Cabaliño de mar Ambystoma mexicanum.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Ambystoma mexicanum]]''<br />Axolote Scyliorhinus canicula.501 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Scyliorhinus canicula]]''<br />Ovo de melgacho Zeus faber (cría). Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Zeus faber]]''<br />Sanmartiño Marthasterias glacialis. Sala Maremagnum. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''Marthasterias glacialis''<br />Estrelamar Polyprion americanus.101 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Polyprion americanus]]''<br />Mero Carcharias taurus.002 - Aquarium Finisterrae.jpg|''Carcharias taurus''<br />Gastón, o tiburón toro Squatina squatina.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''[[Squatina squatina]]''<br />Angelote Muraena helena.006 - Aquarium Finisterrae.jpg|''[[Muraena helena]]''<br />Morena do Mediterráneo Lactoria cornuta.004 - Aquarium Finisterrae.JPG|''Lactoria cornuta''<br />Peixe cofre cornudo Phoca vitulina vitulina1. Exterior. Aquarium Finisterrae. MC2.jpg|''[[Phoca vitulina]]''<br />Foca común Carpobrotus edulis.137 - Aquarium Finisterrae.jpg|Áncora do petroleiro ''[[Aegean Sea|Mar Exeo]]'', rodeada de ''[[Carpobrotus edulis]]'' </gallery> == Notas == {{listaref|3}} ==Véxase tamén== {{Commonscat|Aquarium Finisterrae}} {{Portal|A Coruña}} ===Outros artigos=== * [[Zoolóxicos e acuarios de Galicia]] * [[Acuario do Grove]] ===Ligazóns externas=== * [https://www.youtube.com/watch?v=cSP0IrNu76o A Coruña en 1 minuto: Aquarium Finisterrae] Vídeo sobre o Aquarium Finisterrae en [[Youtube]]. {{LugaresdeintereseACoruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Museos Científicos Coruñeses]] [[Categoría:Arquitectura civil na Coruña]] [[Categoría:Acuarios de Galicia]] d1cu5777c80fpk4szq86qz9lvbop4t9 0 14056 6168516 6161123 2022-08-27T21:18:23Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=abril de 2017}} {{Outros homónimos|Xeorxia (homónimos)}} {{Estado EUA| |nomept = Estado de Xeorxia |nomeen = State of Georgia |bandeira = Flag of Georgia (U.S. state).svg |selo = Seal of Georgia.svg |alcuña = Peach State, Empire State of the South |mapa = Georgia in United States.svg |capital = [[Atlanta]] |maiorcidade = Atlanta |gobernador = Sonny Perdue |lingua = [[Lingua inglesa|Inglés]] |área = 154.077 |área_rank = 24 |terra = 150.132 |auga = 3.945 |auga_pc = 2,6 |poboación_data = 2000 |poboación = 8.186.453 |poboación_rank = 10 |densidade = 54,59 |densidaderank = 18 |admisión_data = [[2 de xaneiro]] de [[1788]] |admisión_orde = 4 |fusoh = Leste: [[UTC]]-5/-4 |latitude = 30°31'N a 35°0'N |lonxitude = 81°0'O a 85°53'O |largo = 480 |ancho = 370 |alt_media = 180 |alt_máis = 1.458 |alt_menos = 0 |postal = GA |iso = US-GA |website = [http://www.georgia.gov www.georgia.gov] }} '''Xeorxia'''<ref>{{DRAG|xeorxiano}}</ref> é un dos 50 [[Estados dos Estados Unidos de América|estados]] dos [[Estados Unidos de América]], localizado na [[Rexión Sur (Estados Unidos)|Rexión Sur]] do país. Xeorxia é o maior estado do país en superficie ao leste do [[río Mississippi]], desde que [[Virxinia Occidental]] se separou de [[Virxinia]] en [[1863]]. O crecemento da poboación de Xeorxia é un dos máis altos do país nos últimos tempos. A súa poboación creceu en torno ao 26% entre [[1990]] e [[2000]], de 6.478.216 habitantes en 1990 a 8.186.453 no 2000. A maior parte de Xeorxia está cuberta por [[bosque]]s, principalmente [[piñeiro]]s, [[pexego]]s e [[magnolio]]s. O terreo do norte do estado é fundamentalmente montañoso, coa súa zona sur cun terreo máis chairo e menos accidentado. Os aspectos naturais de Xeorxia foron e aínda son moi importantes para o estado. Culturalmente, as belezas naturais inspiraron a diversos artistas que creceron no estado. Economicamente, fan do [[turismo]] e da industria madeireira importantes fontes de ingresos de Xeorxia. O estado é un dos líderes nacionais na produción madeireira. Os seus bosques déronlle o alcume de ''The Peach State'' (O Estado do Pexego) e un devandito popular, ''Tall as Georgia Pine'' (Alto como un Piñeiro de Xeorxia). A rexión que constitúe na actualidade Xeorxia estaba en disputa durante o final do [[século XVII]] e o inicio do [[século XVIII]], entre o [[Reino Unido]] e [[España]]. Xeorxia naquel tempo facía parte dunha colonia chamada ''Carolinas'', que incluía tamén os actuais estados de [[Carolina do Norte]] e [[Carolina do Sur]]. En [[1724]], os británicos crearon a ''colonia de Xeorxia''. O 12 de febreiro de [[1733]], os primeiros colonos británicos instaláronse na rexión, no que actualmente constitúe [[Savannah]]. Xeorxia foi a última das [[Trece Colonias]] creada polos británicos. Xeorxia prosperou a partir da década de 1750, co cultivo de [[arroz]] e [[millo]], converténdose nun líder da industria agraria das Trece Colonias. Despois da vitoria americana na [[Revolución Americana|Guerra de Independencia dos Estados Unidos]], Xeorxia converteuse o [[2 de xaneiro]] de [[1788]] no cuarto estado americano. Xeorxia separouse da Unión en [[1861]], e fixo parte dos [[Estados Confederados de América]]. Foi un dos estados máis duramente afectados pola [[Guerra Civil Estadounidense]]. Ata o inicio do [[século XX]], a economía do estado dependía da [[agricultura]] e a [[gandería]]. A partir de entón, a [[industria]] converteuse na principal fonte de renda do estado, e máis recentemente o sector de finanzas converteuse tamén nunha das súas principais fontes de ingresos. == Historia == === Ata 1730 === Os [[Pobos indíxenas de América|nativos americanos]] vivían na rexión onde actualmente localízase o estado de Xeorxia miles de anos antes da chegada dos primeiros exploradores [[Europa|europeos]]. Os primeiros nativos americanos en instalarse na rexión foron unha tribo prehistórica, chamada ''mound buiders'' (construtores de montículos) por construír pequenos montes de terra para cerimonias rituais. Algúns séculos antes da chegada dos primeiros exploradores europeos, os [[creek]] e os [[pobo cherokee|cherokee]] instaláronse na rexión, no norte e no sur, respectivamente, do actual estado de Xeorxia, ocupando gradualmente o lugar dos ''mound builders''. O primeiro asentamento europeo no territorio americano foi fundado en [[1526]] polo español [[Lucas Vázquez de Ayllón]]. Non se sabe con seguridade a localización deste asentamento, si foi fundado no litoral do [[Océano Atlántico|Atlántico]] de [[Carolina do Sur]] ou de Xeorxia. Seis meses despois da fundación, o asentamento foi abandonado a causa do mal tempo e das enfermidades. En [[1540]], o español [[Hernando de Soto]], partindo da entón colonia española da [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]] en dirección ao [[río Mississippi]], explorou partes do actual estado de Xeorxia. Na rexión, Soto entrou en contacto cos ''mound builders'', sendo o único europeo do que se ten noticia de avistar este grupo indíxena. Crese que os ''mound buiders'' se extinguíron durante a década de 1560. En [[1564]], colonos [[Francia|franceses]] fundaron un asentamento permanente na colonia española de [[Florida española|Florida]]. As noticias deste feito encoraxaron o rei español, [[Filipe II de España|Filipe II]]. Por orde do rei, que reivindicaba toda a rexión sur dos actuais Estados Unidos de América, incluíndo a rexión da actual Xeorxia, tropas españolas foron enviadas para expulsar os franceses. Estes foron expulsados en [[1565]], e entón, fundáronse diversos fortes na costa Atlántica dos actuais Estados Unidos, un dos cales foi construído na actual Xeorxia, en [[1566]], na Illa de St. Catherines. A rexión da actual Xeorxia continuaría pouco explorada por europeos ata o inicio do [[século XVIII]], e os españois, en procura principalmente de reservas de metais preciosos, prestaron pouca atención ao terreo montañoso e boscoso de Xeorxia. En [[1629]], os [[Inglaterra|ingleses]] pasaron a reivindicar a rexión. Este ano, o rei [[Carlos I de Inglaterra]] creou unha colonia, a colonia de ''Carolinas'', do que Xeorxia formaba parte. En [[1721]], os [[Reino Unido|británicos]] crearon un forte próximo ao [[río Altamaha]], abandonándoo en [[1727]], por mor do seu alto custo de mantemento. === 1730 - 1865 === [[Ficheiro:George II by Thomas Hudson.jpg|miniatura|dereita|200px|O rei [[Xurxo II da Gran Bretaña|Xurxo II]], de quen toma o nome o estado]] En [[1730]], un grupo de británicos estableceron plans para a creación dunha colonia no sur inexplorado das Carolinas. Esta colonia chamouse ''Xeorxia'', en homenaxe ao entón monarca do Reino Unido, o rei [[Xurxo II da Gran Bretaña]]. Este autorizou a creación da nova colonia a través da segregación da rexión sur das Carolinas. Inicialmente, este grupo de británicos proxectaron enviar prisioneiros ou persoas endebedadas á rexión. Este plan, con todo, foi abandonado, e só algúns endebedados foron enviados á rexión, persoas das que non se volveu a ter máis noticias despois da súa saída do Reino Unido. [[Ficheiro:Gen james oglethorpe.jpg|200px|dereita|miniatura|James Oglethorpe.]] En [[1732]], o rei Xurxo II concedeu unha licenza de operación da nova colonia de Xeorxia, por 21 anos, a unha corporación chamada ''Trustees sea Establishing the Colony of Georgia in America'' (Corporación para o Establecemento da Colonia de Xeorxia en América), cuxo obxectivo era financiar e fornecer o recrutamento e o transporte de colonos entre Europa e Xeorxia. Malia as protestas dos españois, que reivindicaban a rexión, os primeiros colonos británicos, liderados por [[James Oglethorpe]], foron enviados a Xeorxia o 17 de novembro de 1732, partindo do Reino Unido, a bordo do ''HMS Anne''. O 12 de febreiro de [[1733]], estes colonos desembarcaron na rexión onde actualmente está localizada a cidade de [[Savannah]]. Estes colonos tiveron a colaboración de [[Tomochichi]], xefe indíxena dunha tribo [[creek]], que axudaron os colonos a construír acubillos adecuados e a cultivar [[millo]] e [[arroz]], e persuadiu a outras tribos indíxenas a non atacar aos novos colonos. Nos 21 anos en que Xeorxia foi controlada polo ''Trustees'', máis de 4 mil colonos instaláronse en Xeorxia, dos cales a metade tiveron os seus gastos de viaxe pagos pola Corporación. Tanto o Reino Unido como España reivindicaban Xeorxia. Esta cuestión, e mais o feito da existencia do comercio ilegal entre comerciantes británicos e colonias españolas en América, fixeron que España e o Reino Unido entrasen en guerra en [[1739]]. Nesta guerra, Oglethorpe intentou anexionar a colonia española da [[Florida española|Florida]], aínda que non o conseguiu. En [[1742]], despois da captura dunha importante forza militar española, na Illa de St. Simons, en Xeorxia, por Oglethorpe e as súas tropas, terminou coa guerra. Con todo, a cuestión da reivindicación de Xeorxia continuou. Durante o período en que Xeorxia estivo baixo o control da Corporación, os colonos tiñan diversas limitacións impostas pola coroa británica, que non se aplicaban ao resto das [[Trece Colonias]]. Por exemplo, non podían facer uso do [[escravitude|traballo escravo]]. Mentres que a economía de [[Carolina do Norte]] e de [[Carolina do Sur]] prosperaban co cultivo do millo e do arroz, a economía de Xeorxia sufriu coas baixas exportacións e os altos prezos dos produtos importados, levando a moitos a recorrer ao contrabando de produtos españois vía Florida. En [[1752]], a Corporación abriu a man nas condicións da súa licenza, e Xurxo II reorganizou a colonia como unha provincia colonial, en [[1754]], retirando as restricións impostas anteriormente á colonia. Xeorxia entón prosperou economicamente, e a súa poboación pasou a crecer con rapidez. O primeiro conflito en Xeorxia na [[Revolución Americana|Guerra de Independencia dos Estados Unidos]] foi a tentativa de captura de once navíos cargados de arroz, no [[Porto (comunicacións)|porto]] de Savannah, en [[1776]], conseguindo capturar só dous. O 24 de xullo de [[1778]], Xeorxia ratificou os [[Artigos da Confederación]], o pai da [[Constitución dos Estados Unidos de América]]. Savannah foi conquistada polos británicos en decembro de [[1779]]. No final de setembro de 1779, forzas navais americanas, coa axuda da Mariña francesa, tomaron a cidade, despois de sitiala durante tres semanas. Malia a reconquista da cidade, a maior parte de Xeorxia estaba baixo control británico no final de 1779. Foi soamente en [[1782]] que as tropas británicas presentes en Xeorxia abandonarían a colonia. Despois do fin da Revolución Americana, en [[1783]], e baixo os termos do [[Tratado de París (1783)|Tratado de París]], Estados Unidos tomaron o control de todas as colonias británicas ao sur dos [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]], ao norte do [[golfo de México]] e ao leste do [[río Mississippi]]. Entón, a rexión que actualmente constitúe os estados de [[Alabama]] e [[Mississippi]], foi anexionada a Xeorxia. Esta converteuse no cuarto estado americano, o 2 de xaneiro de [[1788]]. Durante a década de 1790, o cultivo de [[algodón]] converteuse na principal fonte de ingresos do estado, grazas á invención dun equipamiento que separaba con facilidade a febra de algodón da semente. A nova industria, con todo, non aumentou sensiblemente a demanda de terras na maior parte de Xeorxia, relativamente illada do resto do país por mor das montañas, bosques e pantanos do norte do estado. Compañías privadas compraron grandes cantidades de terras ao goberno de Xeorxia, por tan só preto de catro centavos de [[dólar americano|dólar]] a [[hectárea]], grazas ao suborno de oficiais do goberno estatal. Estas terras tamén incluían partes de Alabama e de [[Missouri]]. Con todo, o descubrimento deste caso de corrupción, coñecido como ''Fraude de Yazoo'', levou á poboación do estado a elixir novos lexisladores nas eleccións gobernamentais de [[1795]]. O novo goberno rexeitou a venda, aínda que moitos se negaron a devolver as terras. Este problema foi resolto na década de 1800. En [[1802]], Xeorxia vendeu todas as súas terras a oeste do [[río Chattahoochee]] ao goberno federal. En [[1810]], o [[Tribunal Supremo dos Estados Unidos]] xulgou que a venda era legal, e en [[1814]], o [[Congreso dos Estados Unidos|Congreso]] americano aprobou a concesión de 4,2 millóns de dólares para ser distribuídos entre terratenentes e o goberno de Xeorxia. Adquiríronse máis terras foron a través da expulsión dos nativos americanos da rexión, forzándoos a emigrar máis aló do oeste do río Mississippi —rexión que aínda non formaba parte dos Estados Unidos. En [[1827]], todas as tribos Creek de Xeorxia acordaron vender as súas terras ao goberno americano, e a emigración ao Territorio de Oklahoma. En [[1829]], foi descuberto [[ouro]] en Xeorxia, atraendo miles de colonos brancos doutros estados, o que fixo que os habitantes do estado pasasen a meter presión ao goberno a expulsar os [[pobo cherokee|cherokee]], que posuían os dereitos de propiedade das terras de grandes áreas de Xeorxia, posuían o seu propio goberno e non recoñecían a autoridade do goberno de Xeorxia. En [[1830]], co Acto de Remoción Indíxena, os cherokee e todas as tribos de nativos americanos que vivían na rexión foron forzados a retirarse ao Territorio de Oklahoma, e así, a última tribo cherokee en migrar para Oklahoma fíxoo en [[1838]]. A economía de Xeorxia, ao longo da primeira metade do [[século XIX]], dependía en gran medida do cultivo, procesamento e da exportación do algodón a países europeos. Con todo, para a venda do algodón a prezos baixos e competitivos no mercado europeo, era necesario o uso do traballo escravo. Logo da elección do abolicionista [[Abraham Lincoln]] en [[1861]], o Gobernador Joseph E. Brown pasou a liderar un movemento a favor da separación de Xeorxia dos Estados Unidos. O 19 de xaneiro de [[1861]], a [[República de Xeorxia (1861)|República de Xeorxia]] converteuse no quinto estado americano en separarse da Unión, uníndose aos [[Estados Confederados de América]]. Ironicamente, un político que anteriormente estaba en contra da secesión de Xeorxia da Unión, Alexander H. Stephens, converteuse en vicepresidente da Confederación. Posteriormente, durante o inicio da [[Guerra Civil Estadounidense]], a Mariña da Unión bloqueou todo o litoral de Xeorxia, colocando diversos navíos en torno ao principal porto do estado, Savannah, interrompendo así a exportación de algodón do estado aos países europeos. En setembro de [[1863]], tropas da Unión, lideradas por [[William Tecumseh Sherman|William T. Sherman]] venceron unha forza confederada, na Batalla de Chattanooga, unha das primeiras grandes vitorias da Unión, realizada no extremo noroeste do estado. En maio de [[1864]], Sherman avanzaría en dirección ao sueste, capturando [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]] en setembro, queimando a cidade en novembro. Entón, Sherman continuou avanzando rumbo a Savannah. No seu camiño, Sherman mandou a destrución de calquera propiedade de valor —como fábricas, vías de ferrocarril e estruturas públicas; e roubando abastecementos en facendas e nas cidades polas que pasaban, causando un prexuízo estimado en 100 millóns de dólares. Savannah sería finalmente conquistada por Sherman en setembro de 1864. === 1865 - Tempos actuais === Xeorxia foi un dos estados da Confederación que máis sufriu coa guerra. A gran destrución causada polo avance de Sherman na Guerra Civil Estadounidense, as grandes baixas sufridas polo estado —máis que calquera outro estado da Confederación con excepción de [[Virxinia]]— e a economía en pedazos causaron unha gran depresión, non soamente económica senón tamén social, en Xeorxia. Tropas americanas ocuparon o estado ata [[1870]]. En [[1868]], Xeorxia foi readmitida na Unión como estado americano. Con todo, en [[1869]], foi expulsada, por negarse a ratificar a [[Decimoquinta Emenda á Constitución dos Estados Unidos|Décimo quinta Emenda]] da Constitución americana, que daba o dereito a voto a calquera persoa do sexo masculino maior de idade —independente da súa raza. Entón, máis da metade da poboación de Xeorxia era [[afroamericano|afroamericana]]. Foi soamente en 1870 que Xeorxia ratificaría esta emenda, e readmitida na Unión o 15 de xullo, converténdose no último estado da antiga Confederación en ser admitido. Nas décadas finais do século XIX, a industria secundaria pasou a facerse cada vez máis unha fonte de renda importante no estado. Ao mesmo tempo, diversas liñas [[ferrocarril|ferroviarias]] foron construídas no estado, e gradualmente, o algodón deixou de ser a fonte de renda máis importante dos agricultores de Xeorxia, que comezaron a diversificar os seus cultivos. Na década de 1890, o estado aumentou drasticamente os orzamentos estatais destinados á [[educación]] e asistencia social e económica. No inicio do [[século XX]], a industria pasou a ser a fonte de renda máis importante de Xeorxia. A [[Primeira Guerra Mundial]] aumentou aínda máis a produción industrial e agropecuaria do estado. En [[1922]], [[Rebecca Latimer Felton]] converteuse na primeira muller en asumir o posto de Senadora dos Estados Unidos (e, ata a actualidade —ano 2007—, segue sendo a única muller Senadora por Xeorxia no Senado Americano), ostentando o cargo por só un día. Durante os primeiros anos da década de 1920, os [[escaravello]]s causaron grandes desfeitas nas plantacións de algodón do estado, causando unha gran recesión no sector agrario de Xeorxia, con moitos granxeiros perdendo todas as súas colleitas, endebedándose e sendo forzados a vender as súas facendas. Xeorxia foi alcanzada con severidade pola [[Gran Depresión]], onde a recesión do sector agropecuario do estado agravouse, e moitas fábricas e establecementos comerciais pecharon ou despediron a miles de traballadores. Os efectos da recesión serían minimizados a través de programas gobernamentais de asistencia a partir de [[1933]], pero a recesión acabaría soamente coa entrada do país na [[Segunda Guerra Mundial]]. Durante a guerra, a migración de grandes cantidades de persoas de áreas rurais para as cidades do estado aumentou drasticamente. En [[1943]], Xeorxia converteuse no primeiro estado americano en permitir que persoas con máis de 18 anos de idade votasen en eleccións —anteriormente, só podían votar as persoas de máis de 21 anos. [[Ficheiro:Schererplant.jpg|225px|esquerda|miniatura|Vista aérea da planta de enerxía de Robert Sherer ó norte de Macon.]] A industria de Xeorxia creceu con forza os anos que se seguiron á Segunda Guerra Mundial, grazas a custos de operacións relativamente baixos. En [[1950]], por primeira vez na historia do estado, máis persoas traballaban no sector industrial que no sector agropecuario. A emigración de poboación do campo para a cidade tamén aumentou, e en [[1960]], a poboación urbana de Xeorxia superou a súa poboación rural. Ao mesmo tempo, a grande emigración de afroamericanos da [[Rexión Sur (Estados Unidos)|Rexión Sur]] dos Estados Unidos en dirección aos estados industrializados do Norte diminuíu a proporción de negros na poboación do estado. Na actualidade, preto do 28,7% da poboación do estado é afroamericana. Ata o inicio da década de 1960, todas as escolas de Xeorxia estaban [[segregación racial|segregadas]]. En [[1954]], unha decisión do Tribunal Supremo americano ordenou que todos os estados que obrigaban ou permitían a segregación racial en escolas pasasen a integrar tódolos seus distritos educativos. Foi soamente a partir de 1960 que o goberno de Xeorxia iniciou a integración, despois dun mandato do goberno americano, para integrar ou pechar as súas escolas. En [[1961]], por primeira vez na historia do estado, nenos afroamericanas frecuentaban por primeira vez escolas anteriormente permitidas só para brancos. O proceso de integración racial nas escolas foi lento, sendo que en 1965 só preto dun quinto dos distritos educativos de Xeorxia estaban integrados. En [[1969]], unha nova orde do goberno federal fixo obrigatoria a aceleración do proceso de integración en tódalas escolas do estado. Durante a década de 1970, moitos brancos cambiáronse de áreas maioritariamente habitadas por afroamericanos, cambiándose para rexións onde os negros eran menos numerosos, causando un grande aumento da proporción de negros na poboación de numerosas grandes cidades —en especial, [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]]. Actualmente, preto de dous terzos da poboación de Atlanta son afroamercanos. O crecemento da poboación de Xeorxia disparouse a partir de entón, e na actualidade Xeorxia é un dos estados americanos en máis rápido crecemento do país. == Xeografía == [[Ficheiro:AmicalolaFallsGA landscape.jpg|200px|dereita|miniatura|Fervenza de Amicalola, preto de Dawsonville]] Xeorxia limita ao norte con [[Tennessee]] e [[Carolina do Norte]], ao nordés e ao leste con [[Carolina do Sur]], ao leste co [[Océano Atlántico]], ao sur coa [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]] e ao oeste con [[Alabama]]. Xeorxia é o maior estado do país ao leste do [[río Mississippi]], desde que [[Virxinia Occidental]] se separou de [[Virxinia]] en [[1863]]. O terreo accidentado da rexión norte do estado fai que as [[fervenza]]s sexan comúns na rexión. As máis altas son ''Amicalola'', cos seus 222 metros de altura, e ''Toccoa'', con 57 metros. Os principais [[río]]s que atravesan Xeorxia son o [[río Altamaha|Altamaha]], [[río Chattahoochee|Chattahoochee]] (o máis longo do estado), [[río Suwannee|Suwannee]] e o [[río Savannah|Savannah]]. O litoral do estado posúe 161 quilómetros de extensión total —que sobe ata os 3.772 quilómetros, si incluímos todas as rexións bañadas polo mar, o litoral ao longo das illas oceánicas, [[baía]]s e [[estuario]]s. Cerca do 60% de Xeorxia está cuberto por [[bosque]]s. Xeorxia pode dividirse en seis rexións xeográficas distintas: * O ''Altiplano dos Apalaches'' ocupa unha pequena área no extremo noroeste de Xeorxia. Caracterízase polo seu terreo accidentado e montañoso, situado a unha altitude entre 550 e 600 metros. Tamén se caracteriza polas súas estreitas cadeas paralelas de montañas, con vales tamén estreitos. * A ''Rexión do Val e Serras dos Apalaches'', caracterizada polo seu terreo relativamente pouco accidentado, con grandes vales —de chan moi feraz— - e polas súas anchas serras. Envolve a rexión do Altiplano dos Apalaches. * O ''Blue Ridge'' ocupa o canto oriental da porción norte de Xeorxia, situado xusto ao leste da Rexión do Val e Serras dos Apalaches. Caracterízase polo seu terreo accidentado e moi montañoso, variando entre 600 de máis de 1.200 metros. A rexión posúe o punto máis alto de Xeorxia, o ''Monte Brassmount'', con 1.458 metros de altitude. * O ''Piemonte'', localizado ao sur das tres rexións mencionadas anteriormente, caracterízase polo seu terreo relativamente chan e pouco accidentado, cunha altitude media de 450 metros no norte, diminuíndo gradualmente á medida que se viaxa cara ao sur. O sur do Piemonte posúe unha altitude media de 120 metros. Cinco das maiores cidades do estado - [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]], [[Athens, Xeorxia|Athens]], [[Augusta, Xeorxia|Augusta]], [[Columbus, Xeorxia|Columbus]] e [[Macon, Xeorxia|Macon]] están localizadas nesta rexión, a máis poboada do estado. * As ''Chairas Orientais da Costa do Golfo'' ocupan todo o suroeste de Xeorxia, e están localizadas inmediatamente ao sur do Piemonte. Caracterízase polo seu terreo plano e moi pouco accidentado, un chan relativamente areoso —onde se realiza a maior parte do cultivo de [[cacahuete]], [[cebola]], [[pataca]] e [[sandía]] do estado. * As ''Chairas da Costa do Atlántico'' ocupan todo o sueste de Xeorxia, localizada ao sur do Piemonte e ao leste das Chairas Orientais da Costa do Golfo. Caracterízase polo seu terreo pouco accidentado, de baixa altitude —de 0 metros no litoral do estado co [[Océano Atlántico]]— e polo seu chan moi feraz. === Clima === Xeorxia posúe un [[clima subtropical]], relativamente agradable no inverno e quente no verán. As [[temperatura]]s son máis agradables na proximidade do [[Océano Atlántico]]. A temperatura media anual do estado é de 18°[[Celsius|C]]. A temperatura durante o [[inverno]] diminúe a medida en que se viaxa cara ao norte. O sur de Xeorxia posúe unha media de 11&nbsp;°C no inverno, mentres que o norte posúe unha media de 5&nbsp;°C. No inverno, a media das mínimas é de 7&nbsp;°C no sur e de 0&nbsp;°C no norte. A media das máximas é de 17&nbsp;°C e 10&nbsp;°C respectivamente. Os extremos varían entre -10&nbsp;°C e 20&nbsp;°C. A temperatura mais baixa rexistrada en Xeorxia foi de -27&nbsp;°C, o 27 de xaneiro de [[1940]], no Condado de Floyd. No [[verán]], a variación de temperatura do estado é mínima, dependendo basicamente da altitude do terreo —canto máis alta máis baixa a temperatura media. No verán, a media das mínimas do estado é de 22&nbsp;°C, e a media das máximas é de 33&nbsp;°C. A maior temperatura rexistrada en Xeorxia foi de 44&nbsp;°C, rexistrada o 20 de agosto de [[1983]], en Greenville. As taxas de [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media anual de [[choiva]] de Xeorxia é de 127 centímetros por ano. A media anual é maior no norte do estado —onde chega aos 150 centímetros anuais— e máis pequena na rexión céntrica do estado, que recibe preto de 115 centímetros anuais. Os meses máis húmidos do ano en Xeorxia son [[xullo]] e [[agosto]], e os meses máis secos son [[outubro]] e [[novembro]]. A [[neve]] é escasa no estado. A taxa de precipitación media anual de neve de Xeorxia é moi baixa: recibe preto de 2,5 centímetros de neve por ano, a maior parte no norte do estado. == Política == [[Ficheiro:Georgia State Capitol.jpg|250px|dereita|miniatura|Capitolio Estatal de Xeorxia.]] A actual [[Constitución]] de Xeorxia foi adoptada en [[1982]]. Constitucións máis antigas foron adoptadas en [[1777]], [[1789]], [[1799]], [[1861]], [[1865]], [[1868]], [[1877]], [[1945]], [[1976]]. No total, foron creadas dez constitucións, máis que calquera outro estado americano. Emendas á constitución son propostas polo Poder Lexislativo de Xeorxia, e para ser aprobadas, necesitan polo menos a aprobación do 51% do Senado e da Cámara dos Representantes do estado, en dous votacións sucesivas, e posteriormente polo 51% ou máis da poboación electoral de Xeorxia, nun [[referendo]]. As emendas tamén poden ser propostas e introducidas por convencións constitucionais, que necesitan recibir polo menos a aprobación do 67% dos votos de ambas cámaras do Poder Lexislativo e o 51% dos electores do estado nun referendo. O principal oficial do [[Poder Executivo]] de Xeorxia é o [[gobernador]]. Este é elixido polos electores do estado para mandatos de ata catro anos de duración. Unha persoa pode exercer o cargo de gobernador só dúas veces. O gobernador de Xeorxia administra o orzamento do estado, por iso, o gobernador posúe gran poder sobre as finanzas do estado. Ademais diso, o gobernador posúe a responsabilidade de nomear máis de mil oficiais diferentes para cargos no goberno estatal, un dos maiores do país. Estes nomeamentos necesitan ser aprobados polo Lexislativo de Xeorxia. O [[Poder Lexislativo]] de Xeorxia é exercido pola [[Asemblea Xeral de Xeorxia|Asemblea Xeral]] constituída polo Senado e pola Cámara dos Representantes. O Senado posúe un total de 56 membros, mentres que a Cámara dos Representantes posúe un total de 180 membros. Xeorxia está dividida en 56 distritos senatoriais e 180 distritos representativos. Os electores de cada distrito elixen un senador/representante, que representará ese distrito no Senado/Cámara dos Representantes. Ata [[1960]], estes distritos estaban organizados de tal forma que cada un tivese o mesmo tamaño. Con todo, o gran crecemento da poboación das cidades do estado pasou a indicar que a poboación rural de Xeorxia, en crecente descenso, tiña o poder de elixir goberno. En 1960, o goberno reorganizou estes estes distritos, de forma que cada un tivese unha poboación similar. O termo do mandato dos senadores e dos representantes é de dous anos. Non hai límite no número de mandatos que unha persoa dada poida exercer. O Tribunal máis alto do [[Poder Xudicial]] de Xeorxia é o Tribunal Supremo de Xeorxia, composta por sete xuíces. Xeorxia tamén posúe unha ''Court of Appeals'' (Tribunal de Apelación), composto por nove xuíces. O estado tamén está dividido en 45 distritos xudiciais, cada un cun Tribunal Superior (de carácter rexional), tendo entre un e doce xuíces —dependendo da poboación do Distrito. Todos os xuíces da Xudicatura son elixidos pola poboación do estado (no caso dos xuíces do Tribunal Supremo e da ''Court of Appeals'') ou pola poboación dos distritos xudiciais (no caso dos xuíces destes distritos) para mandatos de ata seis anos de duración— con excepción do distrito xudicial de Atlanta, onde o termo do oficio é de oito anos. [[Ficheiro:Georgia_90.jpg|250px|esquerda|miniatura|Mapa de Xeorxia e dos seus 159 condados.]] Xeorxia está dividido en 159 condados —máis que calquera outro estado americano con excepción de [[Texas]]. A gran maioría destes condados (149) son gobernados por consellos de comisionados, compostos por entre tres e once membros. Os outros dez son administrados por un único comisionado. Todos os comisionados son escolleitos pola poboación dos respectivos condados, para mandatos de dous, catro ou seis anos de duración —na maioría dos condados de Xeorxia, o termo do mandato dos comisionados é de catro anos. Estes comisionados posúen autoridade lexislativa e executiva sobre o condado. A maior parte das 536 cidades de Xeorgia está gobernada por un [[alcalde]] e por un consello municipal. Todas estas cidades son consideradas cidades principais (''cities''), e non existen cidades secundarias (''towns'') ou vilas, nin [[Cidade independente|cidades independentes]]. Xeorxia posuíu cinco diferentes capitais de estado ao longo da súa historia. [[Savannah, Xeorxia|Savannah]] foi a primeira capital de Xeorxia, durante o período colonial americano, alternándose con [[Augusta, Xeorxia|Augusta]]. Por unha década a capital do estado foi Louisville. Entre [[1806]] ata a [[Guerra Civil Estadounidense]], Milledgeville serviu como capital estatal. En [[1868]], Atlanta converteuse na quinta capital de Xeorxia, sendo a capital do estado ata a actualidade. O Lexislativo do estado realizou reunións noutros locais temporais, como Macon, especialmente durante a guerra civil. Preto de metade do orzamento do goberno de Xeorxia esta xerado por [[imposto]]s estatais, e o restante vén de orzamentos recibidos do goberno federal e de préstamos. En [[2002]], o goberno do estado gastou 30.053 millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]], e xerou 24.847 millóns de dólares. A débeda gobernamental de Xeorxia é de 8.243 millóns de dólares. A débeda per cápita é de 965 dólares, o valor dos impostos estatais per cápita é de 1.612 dólares, e o valor dos gastos gobernamentais per cápita é de 3.517 dólares. Xeorxia posúe unha das menores débedas gobernamentais per cápita entre calquera estado americano, detrás soamente de [[Arizona]], [[Kansas]] e de [[Tennessee]]. Politicamente, en tempos actuais, a maior parte do estado está dominado polo [[Partido Republicano (Estados Unidos)|Partido Republicano]]. Con todo, entre o fin da [[Guerra Civil Estadounidense]], cando o goberno americano impuxo gobernadores republicanos no estado, ata a década de 1960, todos os gobernadores do estado foron [[Partido Demócrata (Estados Unidos)|demócratas]]. Os republicanos pasaron a gañar desde entón crecente forza política no estado. En eleccións federais, ata [[1964]], a poboación de Xeorxia votou na súa maioría por demócratas, aínda que desde entón as eleccións presidenciais americanas sexan moi variadas en Xeorxia. == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecemento da poboación de Xeorxia''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1790]] || align="right" | 82.548 |----- | [[1800]] || align="right" | 162.686 |----- | [[1810]] || align="right" | 252.433 |----- | [[1820]] || align="right" | 340.989 |----- | [[1830]] || align="right" | 516.823 |----- | [[1840]] || align="right" | 691.392 |----- | [[1850]] || align="right" | 906.185 |----- | [[1860]] || align="right" | 1.057.286 |----- | [[1870]] || align="right" | 1.184.109 |----- | [[1880]] || align="right" | 1.542.180 |----- | [[1890]] || align="right" | 1.837.353 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1900]] || align="right" | 2.216.331 |----- | [[1910]] || align="right" | 2.609.121 |----- | [[1920]] || align="right" | 2.895.832 |----- | [[1930]] || align="right" | 2.908.506 |----- | [[1940]] || align="right" | 3.123.723 |----- | [[1950]] || align="right" | 3.444.578 |----- | [[1960]] || align="right" | 3.943.116 |----- | [[1970]] || align="right" | 4.587.930 |----- | [[1980]] || align="right" | 5.463.087 |----- | [[1990]] || align="right" | 6.508.419 |----- | [[2000]] || align="right" | 8.186.453 |----- | [[2006]]* || align="right" | 9.363.941 |} |- | colspan="2" | <small>(*) Estimación</small> |} [[Ficheiro:USA Georgia age pyramid.svg|175px|dereita|miniatura|Pirámide de idade do estado]] De acordo co [[Censo dos Estados Unidos do 2000]], da [[Oficina do Censo dos Estados Unidos]], a poboación de Xeorxia era de 8.186.453 habitantes, un crecemento do 25,8% en relación á poboación do estado en [[1990]], de 6.508.419 habitantes. Unha estimación realizada en [[2006]] calcula a poboación de Xeorxia en 9.363.941 habitantes, un crecemento do 43,8% en relación á poboación do estado en 1990, do 14,3% en relación á poboación do estado en 2000, e do 2,5% en relación á poboación estimada en [[2005]]. O crecemento natural de poboación de Xeorxia entre 2000 e 2006 foi de 438.939 habitantes —849.414 nacementos menos 410.475 falecementos— o crecemento causado pola [[inmigración]] foi de 228.415 habitantes, mentres que a migración interestatal incrementouse en 378.258 habitantes. Entre 2000 e 2006, a poboación de Xeorxia creceu en 1.177.125 habitantes, e entre 2005 e 2006, en 231.388 habitantes. As taxas de crecemento de poboación de Xeorxia son unha das máis altas do país, e o estado é actualmente o noveno máis poboado dos Estados Unidos. Preto do 90,1% da poboación de Xeorxia con máis de 5 anos de idade teñen a [[Lingua inglesa|inglesa]] como lingua materna, e o 5,6% teñen a [[Lingua española|española]]. A [[Lingua francesa|francesa]] é a terceira lingua máis falada no estado, co 0,6% da poboación, seguido pola [[Lingua alemá|alemá]] e a [[Lingua vietnamita|vietnamita]], cada unha co 0,4%. O 7,3% da poboación do estado posúe menos de 5 anos de idade, o 26,5% posúe menos de 18 anos de idade, e o 9,6% posúe 65 anos de idade ou máis. === Grupos étnicos === A [[Raza (censo dos Estados Unidos)|composición racial]] (terminoloxía oficial para se referiren ás diferentes etnias) da poboación de Xeorxia é a seguinte: * 62,6% brancos * 28,7% [[afroamericano]]s * 2,1% asiáticos * 0,3% [[Pobos indíxenas de América|nativos americanos]] * 1,4% dúas ou máis etnias Canto á clasificación cultural, un 5,3% decláranse "hispanos". Os cinco maiores grupos étnicos do estado son os afroamericanos, [[Estados Unidos de América|americanos]], [[Reino Unido|británicos]], [[Alemaña|alemáns]] e [[Irlanda|irlandeses]]. Historicamente, preto de metade da poboación de Xeorxia estaba composta por escravos negros. A ''Gran Migración'' de afroamericanos do Sur en dirección aos estados industrializados do Norte americano, durante [[1910]] e [[1960]], así como a crecente emigración de brancos para o estado despois de [[1970]], reduciron a proporción dos afroamericanos na poboación de Xeorxia. Actualmente continúan sendo maioritarios en condados rurais da rexión centro-leste e do sueste do estado, así como na cidade de [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]] e os seus barrios meridionais. Moitos brancos, como outros [[Rexión Sur (Estados Unidos)|suristas]], xeralmente describen a súa ascendencia no censo americano como "americano", "Estados Unidos" ou simplemente "surista". Brancos de ascendencia americana —principalmente de ascendencia británica— son predominantes nas montañas do norte e na rexión setentrional do Piemonte, así como en certas rexións pantanosas do sueste. Os habitantes que reivindican ascendencia británica tamén predominan nos barrios setentrionais de Atlanta. === Relixión === Porcentaxe da poboación de Xeorxia por afiliación relixiosa: * [[Cristianismo]] – 85% ** [[Protestantismo]] – 76% *** [[Igrexas bautistas]] – 39% *** [[Metodismo]] – 12% *** [[Presbiterianismo]] – 3% *** [[Pentecostalismo]] – 3% *** Outras afiliacións protestantes – 19% ** [[Igrexa católica]] – 8% ** Outras afiliacións cristiáns – 1% * [[Xudaísmo]] – 2% * Outras relixións – 2% * Non relixiosos – 13% === Principais cidades === [[Ficheiro:Augustagaskyline.jpg|250px|dereita|miniatura|[[Augusta, Xeorxia|Augusta]].]] [[Ficheiro:Savannah river street.jpg|250px|dereita|miniatura|[[Savannah, Xeorxia|Savannah]].]] Preto do 67% da poboación de Xeorxia vive en áreas urbanas, e o 37% restante vive en áreas rurais. Cerca do 60% da poboación do estado vive nas rexións metropolitanas de Atlanta, Augusta, Columbus, Savannah, Macon e Athens. Non existen, con todo, órganos gobernamentais metropolitanos oficiais no estado. Lista das principais cidades de Xeorxia. A poboación refírese ao área urbanizada das cidades. {| border="0" style="font-size: small;" |valign="top"| ;Poboación > 1 millón de habitantes * [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]] (capital) ;Poboación > 100 mil habitantes * [[Augusta, Xeorxia|Augusta]] * [[Columbus, Xeorxia|Columbus]] * [[Savannah, Xeorxia|Savannah]] * [[Macon, Xeorxia|Macon]] * [[Athens, Xeorxia|Athens]] ;Poboación > 10 mil habitantes * Albany * Warner Robins * Gainesville * Rome * Dalton * [[Duluth, Xeorxia|Duluth]] * Valdosta * Brunswick * Hinesville * Cartersville * Carrollton * LaGrange * Milledgeville |} == Economía == [[Ficheiro:Georgia quarter, reverse side, 1999.jpg|175px|dereita|miniatura|Moeda de 25 centavos de dólar americano de Xeorxia.]] O [[Produto Interior Bruto]] de Xeorxia foi de 320 mil millóns de [[dólar estadounidense|dólares]] en [[2003]]. A [[renda per cápita]] do estado, pola súa banda, foi de 29.000 dólares. A taxa de [[desemprego]] foi do 4,6%. O [[sector primario]] representa o 2% do PIB de Xeorxia. O estado posúe 50 mil granxas, que cobren aproximadamente o 30% de Xeorxia. Xuntas, a [[agricultura]] e a [[gandería]] supoñen o 1,85% do PIB do estado, e empregan aproximadamente a 120 mil persoas. O estado posúe grandes rabaños [[Vaca|bovinos]] e [[ovella|ovinos]]. Os principais produtos agropecuarios producidos no estado son as [[galiña]]s e os seus derivados —ovos e carne, dos cales Xeorxia é un dos líderes nacionais de produción anual. Carne e [[leite]] bovino e ovino tamén son produtos importantes da gandería estatal. Os principais produtos cultivados en Xeorxia son [[Noz (froito da nogueira)|noces]] e [[cacahuete]]s. O estado é o líder nacional na produción destes dous produtos. Outros produtos cultivados importantes para a economía de Xeorxia son [[algodón]], [[pexego]], [[tabaco]], [[arroz]] e [[millo]]. A [[pesca]] e a [[silvicultura]] supoñen xuntas o 0,15% do PIB do estado, empregando a preto de dez mil persoas. O [[sector secundario]] achega o 21% do PIB de Xeorxia. A industria secundaria representa o 16,5% do PIB do estado e emprega aproximadamente 608 mil persoas. O valor total dos produtos fabricados no estado é de 59 mil millóns de dólares. Os principais produtos industrializados fabricados no estado son alimentos industrializados, equipamentos de transportes, produtos químicos, téxtiles, maquinaria, produtos de madeira, e material publicitario. A industria de construción representa o 4% do PIB do estado, empregando aproximadamente a 270 mil persoas. A [[minería]] responde polo 0,5% do PIB de Xeorxia, empregando preto de 9 mil persoas. Os principais produtos minerais no estado son [[bauxita]], [[mármore]], [[granito]] e [[magnesio]]. O [[sector terciario]] supón o 77% do PIB de Xeorxia. Cerca do 19% do PIB do estado provén de servizos comunitarios e persoais. Este sector emprega a máis de 1,3 millóns de persoas. O comercio por xunto e polo miúdo supón o 18% do PIB do estado, e emprega aproximadamente un millón de persoas. Servizos financeiros e inmobiliarios achegan cerca do 16% do PIB do estado, empregando aproximadamente a 307 mil persoas. Os servizos gobernamentais supoñen o 12% do PIB de Xeorxia, empregando aproximadamente a 680 mil persoas. [[Transporte]]s, [[telecomunicación]]s e servizos públicos empregan a preto de 272 mil persoas, e responden polo 12% do PIB de Xeorxia. O 65% da [[electricidade]] xerada no estado é producida en [[Central térmica|centrais termoeléctricas]] a [[carbón]], e o 30% en [[Central nuclear|centrais nucleares]], e o restante xérase en [[Central hidroeléctrica|centrais hidroeléctricas]]. == Educación == [[Ficheiro:UGASLC.jpg|250px|dereita|miniatura|Centro de Estudantes e Xardíns Memoriais na Universidade de Xeorxia, en Athens.]] Os primeiros centros educativos de Xeorxia foron creados durante o [[século XVIII]]. Estas [[escola]]s rústicas, pequenas estruturas, eran construídas por comunidades rurais, en parcelas fornecidas por un dos facendados da comunidade. Estas escolas funcionaban a través da contratación de "profesores-viaxeiros", aos que se pagaba para ensinar por un curto período de tempo, e viaxaban dunha comunidade rural a outra. Por iso, a educación comunitaria da época era irregular. Estas escolas rústicas estaban mantidas pola comunidade local, e de libre acceso para calquera neno branco. Os ricos latifundistas, pola súa banda, contrataban profesores do Norte do país, como titores particulares para os seus fillos. No inicio do [[século XIX]], Xeorxia construíu algunhas escolas públicas nas principais cidades do estado —con todo non achegaban orzamentos para estas escolas logo da súa fundación, polo que estas escolas se vían obrigadas a cobrar pola subministración de servizos educativos. Algunhas cidades e condados asumiron os custos da educación pública, con todo a maior parte era privada, con algunhas destas escolas permitindo que os alumnos estudasen se consentían en traballar nas facendas controladas pola escola. Foi soamente na década de 1870 que Xeorxia creou un sistema estatal de educación pública. Este sistema, mantido polo goberno do estado, fornecía orzamentos para calquera escola elemental do estado. A partir de [[1912]], o sistema de educación pública do estado pasou a achegar fondos tamén para escolas de ensino secundario. Actualmente, todas as institucións educativos en Xeorxia necesitan aterse ás regras e normas ditadas polo Consello Estatal de Educación de Xeorxia. Este Consello controla directamente o sistema de escolas públicas do estado, que está dividido en diferentes distritos escolares. Cada cidade principal (''city''), diversas cidades secundarias (''towns'') e cada condado, son atendidas por un distrito escolar. Nas cidades, a responsabilidade de administrar as escolas é do distrito escolar municipal, mentres que en rexións menos densamente habitadas, esta responsabilidade é dos distritos escolares operando en todo o condado en xeral. Xeorxia permite a operación de "escolas charter" —escolas públicas independentes, que non son administradas por distritos escolares, pero que dependen de orzamentos públicos para o seu funcionamento. A atención escolar é obrigatoria para todos os nenos e [[Adolescencia|adolescentes]] con máis de sete anos de idade, ata a conclusión do [[ensino secundario]] ou ata os dezaseis anos de idade. En [[1999]], as escolas públicas do estado atenderon preto de 1,48 millóns de estudantes, empregando aproximadamente a 90,6 mil [[profesor]]es. As escolas privadas atenderon preto de 116,4 mil estudantes, empregando aproximadamente 10,7 mil profesores. O sistema de escolas públicas do estado consumiu preto de 8.537 millóns de dólares, e o gasto das escolas públicas foi de aproximadamente 6,5 mil dólares por estudante. Cerca do 85,1% dos habitantes do estado con máis de 25 anos de idade posúen un diploma de ensino secundario. A primeira [[biblioteca]] de Xeorxia foi creada en [[1736]]. A primeira biblioteca pública, pola súa banda, foi creada en [[1888]]. Xeorxia posúe actualmente 57 sistemas de bibliotecas públicas, que moven anualmente unha media de 4,6 libros por habitante. A primeira institución de [[ensino superior|educación superior]] fundada en Xeorxia foi a [[Universidade de Xeorxia]], fundada en [[1785]] en Athens, foi a primeira universidade comisionada como pública do estado nos Estados Unidos. Esta universidade é actualmente parte do Sistema de Universidades de Xeorxia, que administra preto de 35 [[facultade]]s e [[universidade]]s diferentes. Actualmente, o estado posúe preto de 124 institucións de educación superior, das cales 74 son públicas e 50 son privadas. Destas institucións, preto de 30 eran universidades, e o resto facultades. == Transportes == [[Ficheiro:Downtown connector daytime.jpg|250px|dereita|miniatura|Autoestrada en Atlanta, un dos principais centros de transporte dos Estados Unidos.]] Xeorxia é actualmente o principal centro de comunicacións da [[Rexión Sur (Estados Unidos)|Rexión Sur]] americana. As principais estradas pavimentadas do estado foron inauguradas no inicio do [[século XX]], e a gran maioría das estradas estatais de menor porte foron pavimentadas nas décadas que seguiron á [[Segunda Guerra Mundial]]. [[Atlanta, Xeorxia|Atlanta]] é o principal centro viario de Xeorxia. O estado en [[2003]], posuía 187.543 quilómetros de vías públicas, dos cales 2.004 quilómetros eran estradas interestatais, considerados parte do sistema federal viario dos Estados Unidos. O estado posúe unha extensiva malla [[ferrocarril|ferroviaria]]. Atlanta, ademais de ser o principal centro ferroviario do estado, é tamén o principal centro ferroviario da rexión Sur dos Estados Unidos. En [[2002]], Xeorxia posuía 7.530 quilómetros de [[Vía férrea|vías férreas]]. Atlanta posúe actualmente o [[aeroporto]] con máis movemento do mundo, en número de pasaxeiros atendidos, o [[Aeroporto Internacional Hartsfield-Jackson]], que move preto de 82 millóns de pasaxeiros por ano. [[Savannah, Xeorxia|Savannah]] é o principal [[Porto (comunicacións)|centro portuario]] de Xeorxia, e é un dos portos máis modernos en actividade do país. == Medios de comunicación == O primeiro [[xornal]] publicado en Xeorxia foi o ''Georgia Gazette'', publicado por primeira vez en Savannah en [[1763]]. O xornal máis antigo do estado aínda en publicación, pola súa banda, é o ''Augusta Chronicle'', de Augusta, publicado por vez primeira en [[1785]]. En [[1828]], o ''[[Cherokee Phoenix]]'' primeiro xornal de indios americanos foi publicado en [[New Echota, Xeorxia|New Echota]], publicado en [[Lingua inglesa|inglés]] e en [[lingua cherokee]]. Actualmente, son publicados en Xeorxia 256 xornais, dos cales 32 son diarios. A primeira estación de [[radio (medio de comunicación)|radio]] de Xeorxia foi fundado en [[1922]], en Atlanta. Esta estación de radio, código WSW, foi a primeira en operar no Sur, e tamén a primeira en ofrecer programas nocturnos regulares. O ''slogan'' da WSW, que aínda existe na actualidade, era ''"A Voz do Sur"''. A primeira estación de [[televisión]] foi fundada en [[1948]], en Atlanta. Actualmente, o estado posúe 257 estacións de radio —das cales 127 son radio AM e 130 son FM— e 32 estacións de televisión. Atlanta é sede de diversas compañías de televisión importantes e mundialmente coñecidas, tales como a [[Columbia Broadcasting System|CBS]], [[CNN]], [[Turner Broadcasting System|TBS]] e a [[Turner Network Television|TNT]]. == Cultura == Xeorxia viu nacer un gran número de grandes nomes do cine, como [[Kim Basinger]], [[Julia Roberts]], [[Laurence Fishburne]], [[Spike Lee]], [[Steven Soderbergh]], e ata [[Hulk Hogan]]. Tamén foi berce de grandes personaxes da música, como [[Ray Charles]], [[R.E.M.]], [[Kanye West]] e [[Outkast]]. Pero Xeorxia é sobre todo o estado nativo de [[Martin Luther King]]. === Símbolos do estado === * Anfibio: Ra verde (''Hyla cinerea'') * Árbore: [[Aciñeira]] * Bolboreta: ''Papilio glaucus'' * Bebida: [[Coca-Cola]] * Alcumes: ** ''Empire State of the South'' ** ''Peach State'' * Flor: [[Rosa (flor)|Rosa]] (''Rosa laevigata'') * Fósil: Dente de quenlla * Froita: [[Pexego]] * Insecto: [[Abella]] * Lema: ''Wisdom, justice, and moderation'' (Sabedoría, xustiza e moderación) * Mamífero: [[Balea]] franca * Mineral: [[Estaurolita]] * Música: ''Georgia on My Mind'' (Xeorxia na miña Mente) - Escrita por [[Ray Charles]], foi oficializada como música do estado en [[1979]]. * Paxaro: ''Toxostoma rufum'' * Peixe: [[Robaliza]] negra * Réptil: ''Gopherus polyphemus'' * Roca: [[Cuarzo]] * Slogan: ''Georgia on My Mind'' == Notas == {{Listaref}} == Ligazóns externas == * [http://www.census.gov/ United States Census Bureau] * [http://www.georgia.gov Web oficial de Xeorxia] * [https://web.archive.org/web/20080306171835/http://www.ed.gov/index.jhtml United States Department of Education] * [http://www.bea.gov/ United States Department of Commerce] * [http://www.noaa.gov/ National Oceanic and Atmospheric Administration] * [http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Home.jsp New Georgia Encyclopedia]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121211221825/http://www.georgiaencyclopedia.org/nge/Home.jsp |date=11 de decembro de 2012 }} * {{Cita libro|autor=Sullivan, Buddy|título=Georgia: A State History|url=https://archive.org/details/georgiastatehist0000sull|publicación=Arcadia Publishing|ano=2003|id=ISBN 0-7385-2408-5}} * [http://www.georgiaencyclopedia.org New Georgia Encyclopedia] * [https://web.archive.org/web/20071022163606/http://vlex.com/source/1324 Constitution of Georgia] {{Commons|Category:Georgia (U.S. state)|Xeorxia}} {{Estados Unidos}} {{Navboxes |title=<span style="color:#274395;">[[Ficheiro:Flag of Georgia (U.S. state).svg|23px]] Estado de Xeorxia [[Ficheiro:Flag of Georgia (U.S. state).svg|23px]]</span> |titlestyle = background: #FFC71E |list1= {{Cidades con máis de 100000 habitantes en Xeorxia}} {{Condados de Xeorxia, Estados Unidos}} }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Xeorxia, Estados Unidos de América]] 1w45bcwn2uwwmgffju9va33g1zr9if3 0 14057 6168290 6099990 2022-08-27T14:36:37Z Xabade 31997 /* Política */ wikitext text/x-wiki {{Estado EUA| |nomept = Delaware |nomeen = State of Delaware |bandeira = Flag of Delaware.svg |selo = Seal of Delaware.svg |alcuña = Liberty and Independence |mapa = Delaware in United States (zoom).svg |capital = [[Dover, Delaware|Dover]] |maiorcidade = [[Wilmington, Delaware|Wilmington]] |gobernador = John Carney |lingua = [[Lingua inglesa|Inglés]] |área = 6.452 |área_rank = 49 |terra = 5.068 |auga = 1.387 |auga_pc = 21,5 |poboación_data = 2019 |poboación = 973.764 |poboación_rank = 46 |densidade = 154,87 hab. |densidaderank = 7 |admisión_data = [[7 de decembro]] de [[1787]] |admisión_orde = 1 |fusoh = Leste: UTC-5/-4 |latitude = 38°27'N a 39°50'N |lonxitude = 75°2'W a 75°47'W |largo = 161 |ancho = 48 |alt_media = 18 |alt_máis = 137 |alt_menos = 0 |postal = DE |iso = US-DE |website = [http://www.delaware.gov/ delaware.gov/] }} '''Delaware''' é un dos 50 [[Estados dos Estados Unidos de América|estados]] dos [[Estados Unidos de América]], localizado en [[Nova Inglaterra]] na [[Rexión Sur (Estados Unidos)|rexión Sur]] do país. Delaware é o segundo estado máis pequeno en extensión territorial, tan só por diante de [[Rhode Island]]. Delaware é tamén o sexto estado menos poboado do país, só [[Dacota do Sur]], [[Alasca]], [[Dacota do Norte]], [[Vermont]] e [[Wyoming]] contan con menos habitantes. A pesar da súa pequena extensión territorial, Delaware é un gran centro financeiro. Máis de 200 mil empresas e compañías teñen a súa sede no estado. Isto sucede grazas á leis estatais que conceden beneficios fiscais ás empresas que deciden instalar as súas sedes no estado, atraendo ata a moitas compañías que operan principalmente fóra de Delaware. Este feito deu ao estado o alcume de ''The Land of Free-Tax Shopping''. Por iso, Delaware é tamén un dos maiores centros bancarios dos Estados Unidos. Delaware tamén posúe unha forte industria petroquímica. Delaware foi inicialmente colonizado polos [[Países Baixos|neerlandeses]] e polos [[Suecia|suecos]]. Era tamén unha das [[Trece Colonias]] do [[Reino Unido]]. Logo da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos]], Delaware foi o primeiro estado americano en ratificar a [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución americana]], o [[7 de decembro]] de [[1787]]. Por iso, o estado é coñecido nacionalmente como ''The First State'' (O Primeiro Estado). O nome do estado provén do [[río Delaware]], pois se localiza ás marxes deste río e o seu estuario, a [[baía de Delaware]]. A orixe do nome ''Delaware'', pola súa banda, provén de Thomas West Terceiro, Barón ''De La Warr'', que foi gobernador de [[Virxinia]] entre [[1610]] e [[1618]]. == Historia == === Ata 1787 === A rexión que constitúe actualmente o estado americano de Delaware estaba habitado, antes da chegada dos primeiros exploradores [[Europa|europeos]] á rexión, por dúas tribos de nativos americanos pertencentes á familia ameríndia dos [[algonquino]]s: os [[Pobo lenape|delaware]], ao longo do val do río Delaware, e os [[Nanticoke]], ao longo dos ríos que desembocan na [[baía de Chesapeake]]. Os delaware eran unha tribo sedentaria, que vivían da [[Cinexética|caza]] e da [[agricultura]]. O primeiro europeo en descubrir Delaware foi o explorador [[Inglaterra|inglés]] [[Henry Hudson]], en [[1609]], que navegou polo interior da [[baía de Delaware]]. Os [[Países Baixos|holandeses]] foron os primeiros europeos en intentar poboar a rexión do actual Delaware. A primeira tentativa ocorreu en [[1631]], nun forte chamado de ''Zwaanendael'', próximo ao actual [[Lewes, Delaware)|Lewes]]. Con todo as desavinzas cos nativos da rexión acabaron, ao ano seguinte, coa masacre de tódolos neerlandeses de Zwaanendael o ano seguinte, e a queima do forte. En [[1638]], os [[Suecia|suecos]] fundaron [[Nova Suecia]], na rexión do actual Delaware. O primeiro asentamento sueco na nova colonia foi ''Fort Christina'', actual [[Wilmington, Delaware|Wilmington]]. Case de inmediato producíronse conflitos entre os suecos e os holandeses, ambos reivindicando a posesión da rexión. Os holandeses, liderados por [[Peter Stuyvesant]], expulsarían aos suecos da rexión en [[1655]], incorporando á colonia sueca os Novos Países Baixos. Con todo, nove anos despois, en [[1664]], unha expedición inglesa, liderada por James, Duque de York, expulsaría os aos neerlandeses da rexión. [[Maryland]], entón administrada por Cæcilius Calvert, e [[Pensilvania]], administrada por William Penn (que quería a rexión para que Pensilvania puidese ter un acceso directo ao [[Océano Atlántico]]), inmediatamente reivindicaron dereitos sobre a rexión. A posesión de Delaware outorgóuselle a Pensilvania en [[1682]]. [[William Penn]] organizou Delaware en tres condados: Kent, Newcastle e Sussex. O resto de Pensilvania tamén foi dividida en tres condados diferentes. Tanto a rexión de Delaware como o resto de Pensilvania posuían o mesmo número de representantes no goberno de Pensilvania. Con todo, a medida que a poboación desta última foi crecendo por encima da poboación de Delaware, foron engadidos máis condados. Mentres tanto, Delaware permanecía con pouco crecemento poboacional, cos tres condados, chamados ''Lower Counties'' (Condados Menores). A rexión de Delaware, así, foi perdendo representación no goberno de Pensilvania. A poboación de Delaware pediu a William Penn permiso para a creación dun Lexislativo rexional, petición que foi aceptada. Delaware fundou o seu Lexislativo en [[1704]], aínda que continuou sendo gobernada polo gobernador de Pensilvania, ata o inicio da [[Revolución Americana]] de [[1776]]. Delaware reaccionou fortemente contra actos impostos polos británicos despois do fin da [[Guerra Franco-Indíxena]], en [[1754]], con diversos políticos da rexión criticando duramente aos británicos, entre eles, Thomas McKean. Este, xuntamente con Caesar Rodney, convenceron a Asemblea Xeral de Delaware a declarar a súa independencia do Reino Unido, e polo tanto, de Pensilvania, o 15 de xuño de [[1776]]. En [[1776]], no inicio da Revolución Americana, oficiais dos tres condados de Delaware reuníronse en New Castle, con obxecto de organizar un goberno estatal. Creouse o estado, e o nome ''Delaware'', que xa era amplamente utilizado para designar a rexión, foi adoptado con carácter oficial. O mesmo ano, Delaware adoptou a súa primeira Constitución, con John McKinly como o seu primeiro gobernador. O único conflito armado entre americanos e británicos que ocorreu exclusivamente dentro de Delaware foi rexistrado nunha ponte. Crese que a [[bandeira dos Estados Unidos]] (''Stars and Stripes'') foi izada en batalla por primeira vez neste conflito. Delaware foi escenario de só unha batalla durante a guerra de independencia, a [[Batalla de Brandywine]], o 11 de setembro de [[1777]], en Delaware e no Condado de Delaware, Pensilvania, onde tropas americanas intentaron impedir sen éxito que tropas británicas continuasen o seu avance contra [[Filadelfia]]. O día seguinte, os británicos ocuparon Wilmington, apresaron a John McKinly, e ocuparon a cidade durante un mes, aínda que mantivesen o control do [[río Delaware]] durante a maior parte do resto da guerra, entorpecendo o comercio do estado, e incentivando a colonos leais aos británicos, especialmente no Condado de Sussex, realizando diversos actos de sabotaxe e ataques contra tropas e milicias americanas. Diversos ataques militares realizados polo segundo gobernador de Delaware, Caesar Rodney, mantiveron aos colonos leais aos británicos baixo control. O [[22 de febreiro]] de [[1779]], Delaware ratificou os Artigos da [[Estados Confederados de América|Confederación]]. Sete anos despois, o [[7 de decembro]] de [[1787]], Delaware ratificou a [[Constitución dos Estados Unidos de América]], sendo así o primeiro estado americano en facelo, e, por tanto, oficialmente o primeiro Estado da Unión. === 1787 - Actualidade === [[Ficheiro:Habs clouds row delaware.jpg|250px|dereita|miniatura|Newcastle, en [[1936]].]] Delaware, localizado na fronteira entre as Rexións Norte e Sur dos Estados Unidos, posuía características de ambos. Tal como os Estados do Norte, Delaware posuía unha economía baseada principalmente no comercio, e cunha industria, como a produción de produtos químicos e o refinado de trigo, en rápida expansión. Con todo, a proximidade co estado [[escravitude|escravista]] de [[Maryland]] - onde o uso de escravos era común nas facendas de [[tabaco]] do estado - fixo que o uso de man de obra escrava fixésese común en Delaware. O pouco uso destes escravos fixeron con moitos donos liberasen aos seus escravos. En [[1860]], Delaware posuía unha poboación de, aproximadamente, 90 mil habitantes, dos cales 1,8 mil eran escravos, e 20 mil eran [[afroamericano]]s libres. En [[1861]], comezou a [[Guerra Civil Estadounidense]]. Delaware decidiu permanecer na Unión. Con todo, boa parte da poboación do estado simpatizaba coa [[Estados Confederados de América|Confederación]], crendo que os estados posuían o dereito de separarse da Unión se quixesen. A Procamación de Emancipación de [[1863]] abolía a escravitude nos Estados Unidos, aínda que non nos estados que permaneceran na Unión (Delaware e Maryland). En [[1865]], despois do final da Guerra Civil, a décimo terceira emenda á Constitución americana aboliu oficialmente o uso do traballo escravo no estado. Delaware intentou continuar co uso do traballo escravo logo da Guerra Civil, pero sen éxito. Logo da guerra, Delaware entrou nunha fase de prosperidade económica. Foron construídas liñas ferroviarias, o sector agrícola do estado prosperou, e Delaware entrou nunha fase de rápida industrialización. En [[1897]], Delaware adoptou a súa actual Constitución. A fase de prosperidade económica durou ata a [[Gran Depresión]] da década de 1930. A Gran Depresión causou unha gran recesión económica no estado, causando endebedamento, suspensión de pagos e peche de fábricas e institucións comerciais, desemprego e miseria. Estes efectos irían diminuíndo ao longo do final da década, grazas a medidas socio-económicas, tales como programas de asistencia e programas públicos de axuda. A [[Segunda Guerra Mundial]] acabou coa recesión económica, e Delaware continuaría industralizándose rapidamente, con diversas empresas petroquímicas abrindo fábricas no estado, ata a década de 1960. En [[1980]], unha nova emenda á Constitución de Delaware limitou os gastos do goberno, que non poderían superar o 95% do orzamento do goberno. En [[1981]], o ''Financial Center Development Act'' foi aprobado, en resposta á caída do crecemento económico de Delaware durante o final da década de 1970. O acto diminuíu sensiblemente a regulación de impostos do estado ás empresas financeiras, en canto aos intereses que as empresas poderían cobrar dos seus clientes. Isto atraeu varias institucións financeiras a Delaware, que se instalaron principalmente en [[Wilmington, Delaware|Wilmington]]. Isto xerou un gran número de postos de traballo, mantendo baixa a taxa de [[desemprego]] do estado, os gastos dedicados á asistencia social dos necesitados, e mantivo alto o crecemento da poboación do estado. Con máis renda xerada a través de impostos (principalmente polo imposto sobre a renda nunha poboación en rápido crecemento), o goberno de Delaware diminuíu na década de 1980 o imposto sobre a renda estatal catro veces, sen prexudicar o orzamento do goberno. O [[turismo]] tamén se converteu nunha crecente e importante fonte de renda do estado durante a década de 1980. == Xeografía == [[Ficheiro:Delaware 90.jpg|250px|dereita|miniatura|Mapa de Delaware.]] [[Ficheiro:Delaware River DWG USA.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista do río Delaware.]] Delaware limita ao norte con [[Pensilvania]], ao sur e ao oeste con [[Maryland]], ao leste coa [[baía de Delaware]], que fai de fronteira con [[Nova Jersey]], e ao sueste co [[Océano Atlántico]]. O litoral de Delaware ao longo do Océano Atlántico posúe preto de 45 quilómetros de longo, que aumentan a 613 quilómetros, se contamos o litoral formado por [[Estuario|esteiros]], [[baía]]s e [[illa]]s costeiras. A fronteira de Delaware con Pensilvania é a única fronteira entre dous estados nos Estados Unidos que posúe forma de arco, e é coñecido como ''Twelve Mile Circle'' (Círculo de Doce Millas). Delaware, xunto con parte do litoral de Maryland e dous condados de [[Virxinia]], forman a Península de Delmarva, abreviatura do nome dos estados que a forman: Delaware, Maryland e Virginia. A Península de Delmarva nun interesante accidente xeográfico que se sitúa entre as baías de Delaware e [[baía de Chesapeake|Chesapeake]]. O [[río Delaware]] é o maior e o máis importante do estado. Outros ríos importantes son o Christina e o Brandywine. O Christina permite a navegación de grandes navíos ata [[Wilmington, Delaware|Wilmington]], e de pequenos navíos ata [[Newport, Delaware|Newport]]. Tódolos ríos que atravesan Delaware desembocan no Océano Atlántico. Delaware posúe preto de 50 [[lago]]s e os [[bosque]]s cobren aproximadamente o 30% do estado. Delaware pode ser dividido en dúas rexións xeográficas distintas: * As ''Chairas Costeiras do Atlántico'' ocupan a maior parte de Delaware. O terreo desta rexión é chairo, pouco accidentado, areoso e de baixa altitude, raramente supera os 25 metros de altitude. * O ''Piemonte'' é unha pequena franxa de terra localizada no extremo norte do estado, que non ten máis que 15 quilómetros de longo. Esta rexión caracterízase polo seu terreo accidentado, con fértiles vales. O Piemonte é a rexión de maior altitude do estado. O punto máis elevado de Delaware, que só se eleva 137 metros sobre o nivel do mar, localízase nesta rexión. === Clima === O norte de Delaware posúe un [[clima]] amornado continental, mentres que a rexión sur do estado posúe un clima subtropical. A localización do estado, próxima ao Atlántico e ao sur das cadeas montañosas de Pensilvania (que serven como obstáculos contra frontes frías provenientes do norte) fan que os invernos do estado sexan suaves. A temperatura en Delaware varía pouco dunha rexión a outra, a causa do pequeno tamaño do estado. A variación é de 2[[Celsius|°C]] no [[verán]] e de 1&nbsp;°C en [[inverno]], con temperaturas medias que diminúen a medida que se viaxa en dirección norte. A temperatura media no inverno é de 2&nbsp;°C, mentres que a temperatura media do estado no verán é de 24&nbsp;°C. Tanto a temperatura máis baixa como a máis alta rexistrada en Delaware foron en [[Millsboro, Delaware|Millsboro]], a máis baixa, de -27&nbsp;°C, o 17 de xaneiro de [[1893]], e a máis alta, de 43&nbsp;°C, o 21 de xullo de [[1930]]. Millsboro é a única cidade americana que ten rexistrada tanto a temperatura máis alta como a máis baixa dun estado, xuntamente con [[Warsaw, Missouri|Warsaw]], en [[Missouri]]. A taxa de [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media anual de [[choiva]] de Delaware é de 114 centímetros, maior ao longo do litoral e menor no interior (especialmente no extremo norte do estado). A precipitación media anual de [[neve]] varía entre 46 centímetros no norte, 36 centímetros no suroeste, e 30 centímetros ao longo do litoral. == Política == A actual Constitución de Delaware foi adoptada en [[1897]]. Outras constitucións anteriores foron aprobadas en [[1776]], en [[1792]] e en [[1831]]. As Emendas á Constitución son propostas polo Poder Lexislativo de Delaware, e para ser aprobadas, necesitan a aprobación de polo menos o 51% do Senado e da Cámara dos Representantes do Estado, ademais de dous terzos dos votos da poboación electoral de Delaware, nun [[referendo]]. A poboación do estado tamén pode propor emendas á Constitución a través da recollida dun número determinado de firmas. Cando estas firmas son aceptadas polo goberno, necesitan recibir a aprobación de polo menos un cuarto dos membros de ambas as cámaras do Poder Lexislativo, e polo menos o 51% dos votos da poboación electoral. As emendas tamén poden ser propostas e introducidas por unha [[Convención constitucional]], que necesitan recibir polo menos o 51% dos votos de ambas as cámaras do Poder Lexislativo e dous terzos dos votos do electorado, nun referendo. O principal oficial do [[Poder executivo]] en Delaware é o gobernador. É elixido polos electores do Estado para mandatos de ata catro anos de duración, podendo ser reelixido só unha vez. Os electores tamén elixen ao Tenente Gobernador e o Secretario de Estado, entre outros oficiais executivos. O [[Poder lexislativo]] de Delaware exérceo a [[Asemblea Xeral de Delaware|Asemblea Xeral]] que está constituída polo Senado e pola Cámara dos Representantes. O Senado posúe un total de 21 membros, mentres que a Cámara dos Representantes posúe un total de 41 membros. Delaware está dividido en 21 distritos senatoriales e 41 distritos representativos. Os electores de cada distrito elixen un senador/representante, que representará ese distrito no Senado/Cámara dos Representantes. O mandato dos senadores é de catro anos, mentres os representantes son elixidos para mandatos de ata dous anos de duración. O tribunal máis alto do [[Poder xudicial]] do estado é o Tribunal Supremo de Delaware, composto por catro [[xuíz|xuíces]] e un xefe de xustiza. Outros tribunais do Poder Xudicial do estado son o Tribunal Superior, o ''Delaware's Court of Chancelery'' (que se encarga de disputas corporais), os Tribunais Familiares (traballa con procesos familiares) e o ''Common Pleas Court''. Tódolos xuíces do Poder Xudicial de Delaware son escollidos polo gobernador, para mandatos de ata 12 anos de duración. Delaware está dividido en tres condados - Kent, Newcastle e Sussex. Cada un dos condados está administrado por unha comisión composta por un determinado número de membros (sete en Kent, seis en Newcastle e cinco en Sussex). Estes membros son elixidos pola poboación dos seus respectivos condados para mandatos de ata catro anos de duración. A delegación de Delaware no [[Congreso dos Estados Unidos de América|Congreso dos Estados Unidos]] compose por dous senadores e un representante. O presidente dos Estados Unidos [[Joe Biden|Joe Biden,]] gañou sona a nivel federal durante os 36 anos (1973-2009) do seu exercicio como senador por Delaware<ref>{{Cita web|título=Bioguide Search|url=https://bioguide.congress.gov/search/bio/B000444|páxina-web=bioguide.congress.gov|data-acceso=2021-01-24}}</ref>. Preto da metade do orzamento do goberno do Delaware é xerado por [[imposto]]s estatais. O resto provén de orzamentos recibidos do goberno nacional e de préstamos. En [[2002]], o goberno do Estado gastou 4.646 millóns de dólares, habendo xerado 4.882 millóns de dólares. A débeda gobernamental é de 4.038 millóns de dólares. A débeda per cápita é de 5.010 dólares, o valor dos impostos estatais per cápita é de 2.697 dólares, e o valor dos gastos gobernamentais per cápita é de 5.764 dólares. == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecemento da poboación de Delaware''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1790]] || align="right" | 59.096 |----- | [[1800]] || align="right" | 64.263 |----- | [[1810]] || align="right" | 72.674 |----- | [[1820]] || align="right" | 72.749 |----- | [[1830]] || align="right" | 76.748 |----- | [[1840]] || align="right" | 78.085 |----- | [[1850]] || align="right" | 91.532 |----- | [[1860]] || align="right" | 112.296 |----- | [[1870]] || align="right" | 125.015 |----- | [[1880]] || align="right" | 146.608 |----- | [[1890]] || align="right" | 168.493 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1900]] || align="right" | 184.735 |----- | [[1910]] || align="right" | 202.322 |----- | [[1920]] || align="right" | 223.003 |----- | [[1930]] || align="right" | 238.380 |----- | [[1940]] || align="right" | 266.505 |----- | [[1950]] || align="right" | 318.085 |----- | [[1960]] || align="right" | 446.292 |----- | [[1970]] || align="right" | 548.104 |----- | [[1980]] || align="right" | 594.338 |----- | [[1990]] || align="right" | 666.168 |----- | [[2000]] || align="right"| 783.600 |} |- |} En Delaware en 2019 residían 973.764 habitantes segundo estimacións da Oficina do Censo dos Estados Unidos<ref>{{Cita web|título=U.S. Census Bureau QuickFacts: Delaware; United States|url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/DE,US/PST045219|páxina-web=www.census.gov|data-acceso=2021-01-23|lingua=en}}</ref>. Este dato supón un incremento do 8,4% con respecto os 897.937 do censo de 2010. O [[Censo dos Estados Unidos do 2000|censo nacional de 2000]], da [[Oficina do Censo dos Estados Unidos]], estableceu a poboación de Delaware en 783.600 habitantes, un crecemento do 17,5% en relación á poboación do Estado en [[1990]], de 666.168 habitantes. Unha estimativa realizada en [[2005]] calculou a poboación do Estado en 843.524 habitantes, un crecemento do 26,6% en relación á poboación do Estado en 1990, do 7,6%, en relación á poboación do Estado en 2000, e do 1,6% en relación á poboación estimada en [[2004]]. O crecemento da poboación natural de Delaware entre 2000 e 2005 foi de 21.978 habitantes - 58.699 nacementos e 36.721 falecementos - o crecemento causado pola [[inmigración]] foi de 27.912 habitantes, mentres que a migración interestatal incrementouse en 11.226 habitantes. Entre 2000 e 2005, a poboación do Estado creceu en 59.924 habitantes, e entre 2004 e 2005, en 13.455 habitantes. === Razas e etnias === [[Raza (censo dos Estados Unidos)|Composición racial]] da poboación de Delaware, segundo a Oficina do Censo dos Estados Unidos é<ref>{{Cita web|título=U.S. Census Bureau QuickFacts: Delaware; United States|url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/DE,US/PST045219|páxina-web=www.census.gov|data-acceso=2021-01-23|lingua=en}}</ref>: * 69,2% Brancos * 23,2% [[Afroamericano]]s *9,6% Hispanos * 4,1% Asiáticos * 0,7% Nativos americanos ou nativos de Alaska *0,1 Nativos de Hawaii ou doutras illas do Pacífico * 2,7% Dúas ou máis razas [[Ficheiro:Delaware population map.png|250px|dereita|miniatura|Distribución da [[densidade de poboación]].]] [[Ficheiro:USA Delaware age pyramid.svg|250px|dereita|miniatura|Pirámide de idades.]] Os cinco maiores grupos étnicos de Delaware son: afroamericanos (que compón o 19,2% da poboación), [[Irlanda|irlandeses]] (16,6%) [[Alemaña|alemáns]] (14,3%), [[Inglaterra|ingleses]] (12,1%) e [[italia]]nos (9,3%). A poboación de Delaware posúe a maior porcentaxe de afroamericanos de calquera Estado americano localizado ao norte de [[Maryland]], así como posuía a maior porcentaxe de afroamericanos libres (17%), antes da [[Guerra Civil Estadounidense]]. O 90,5% da poboación do Estado con máis de cinco anos de idade teñen o [[lingua inglesa|inglés]] como idioma materno e o 4,7% o [[lingua castelá|español]]. O [[lingua francesa|francés]] é o terceiro idioma máis falado no Estado, cun 0,7%, seguido polo [[lingua chinesa|chinés]] e o [[lingua alemá|alemán]], cada un cun 0,5%. A porcentaxe de persoas residentes en Delaware que non son cidadáns dos Estados Unidos estímase no 9,6% para o período 2015-19<ref>{{Cita web|título=U.S. Census Bureau QuickFacts: Delaware; United States|url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/DE,US/PST045219|páxina-web=www.census.gov|data-acceso=2021-01-23|lingua=en}}</ref>. === Relixión === Porcentaxe da poboación de Delaware por relixión: * [[Cristianismo]] – 79% ** [[Protestantismo|Protestantes]] – 68% *** Igrexa Baptista – 22% *** Igrexa Metodista – 21% *** [[Luteranismo|Igrexa luterana]] – 4% *** Igrexia Presbiteriana – 3% *** Igrexa Pentecostal – 3% *** Outras afiliacións protestantes – 15% ** [[Igrexa católica]] – 10% ** Outras aficiacións cristiáns – 1% * Outras relixións – 2% * Non relixiosos – 19% === Principais Cidades === {| width=100% |- valign=top |width=33%| * [[Bear, Delaware|Bear]] * [[Brookside, Delaware|Brookside]] * [[Claymont, Delaware|Claymont]] * [[Elsmere, Delaware|Elsmere]] * [[Glasgow, Delaware|Glasgow]] * [[Hockessin, Delaware|Hockessin]] * [[New Castle, Delaware|New Castle]] * [[Newark, Delaware|Newark]] * [[Wilmington, Delaware|Wilmington]] * |width=33%| * [[Dover, Delaware|Dover]] * [[Georgetown, Delaware|Georgetown]] * [[Lewes, Delaware|Lewes]] * [[Middletown, Delaware|Middletown]] * [[Milford, Delaware|Milford]] * [[Rehoboth Beach]] * [[Seaford, Delaware|Seaford]] * [[Smyrna, Delaware|Smyrna]] |} == Economía == [[Ficheiro:Delaware quarter, reverse side, 1999.jpg|200px|dereita|miniatura|Moeda de 20 centavos de dólar.]] O [[Produto Interior Bruto]] de Delaware foi de 49 mil millóns de [[dólar americano|dólares]]. A [[renda per cápita]] do Estado, pola súa banda, foi de 34.199 dólares, o noveno maior entre os 50 Estados americanos. A taxa de desemprego de Delaware é do 4,4%. O [[sector primario]] corresponde ao 1% do PIB de Delaware. O Estado posúe 2,6 mil granxas, que ocupan preto da metade do Estado. A [[agricultura]] e a [[gandería]] responden xuntas polo 1% do PIB do Estado, e empregan aproximadamente 9,6 mil persoas. O [[leite]] é o principal produto da industria agropecuaria de Delaware, que produce máis do 25% de tódalas [[cereixa]]s consumidas no país. Os efectos da [[pesca]] e da [[silvicultura]] son pouco importantes na economía do Estado, empregando xuntas preto de mil persoas. O valor da pesca capturada anualmente é de 28 millóns de dólares. O [[sector secundario]] achega o 20% do PIB de Delaware. O valor total dos produtos fabricados no Estado é de 28 mil millóns de dólares. Os principais produtos industrializados fabricados no Estado son os produtos químicos, equipamentos de transportes (principalmente automóbiles), produtos químicos, alimentos industrializados e papel. A industria de manufactura responde polo 15% do PIB do Estado, empregando aproximadamente a 56 mil persoas, e a construción o 5% do PIB do Estado e emprega aproximadamente a 32 mil persoas. O sector mineiro é moi pouco representativo, empregando preto de 200 persoas. O [[sector servizos]] é o máis importante, cun 79% do PIB. A prestación de servizos [[finanzas|financeiros]] e inmobiliarios son o 38% do PIB do Estado, empregando aproximadamente a 70 mil persoas. Cerca do 16% do PIB do Estado xérase a través da prestación de servizos comunitarios e persoais. Este sector emprega preto de 150 mil persoas. O [[comercio]] por xunto e polo miúdo responde por 11% do PIB do Estado, e emprega aproximadamente 103 mil persoas. Os Servizos gobernamentais son o 9%, empregando aproximadamente 66 mil persoas. [[Transporte]]s, [[telecomunicacións]] e servizos públicos empregan a 19 mil persoas, cun 5% do PIB. Toda a [[electricidade]] producida en Delaware está xerada en [[Central térmica|centrais termoeléctricas]] a [[carbón]], [[gas natural]] ou [[petróleo]]. == Educación == Delaware instituiu un sistema de fondos públicos en [[1796]] para ser utilizados con fins educativos. Con todo, tales fondos non serían utilizados ata [[1818]], cando o Estado liberou mil dólares para cada condado. En [[1829]], Delaware dividiu o Estado en diferentes distritos escolares, cada un tendo o dereito de recibir do Estado ata 300 dólares anuais, establecendo así as primeiras escolas públicas do Estado. Ata entón, os nenos de familias pobres víanse obrigados a estudar, ou ben en escolas administradas por institucións relixiosas (as primeiras foron fundadas durante o inicio do [[século XVII]]), ou a non estudar. Actualmente, tódalas institucións educativas en Delaware necesitan seguir regras e normas ditadas polo Departamento de Educación de Delaware, composto por sete membros nomeados polo gobernador para mandatos de ata 4 anos de duración. Este departamento, dirixido polo Secretario de Educación, controla directamente o sistema de escolas públicas do Estado, que está dividido en diferentes distritos escolares. Cada cidade principal (''city''), diversas cidades secundarias (''towns'') e cada condado, é atendida por un distrito escolar. Nas cidades, a responsabilidade de administrar as escolas é do distrito escolar municipal, mentres que en rexións menos densamente habitadas, esta responsabilidade é dos distritos escolares, que operan en todo o condado en xeral. Delaware permite o funcionamento de ''escolas charter'' - escolas públicas independentes, que non son administradas por distritos escolares, pero que dependen de orzamentos públicos para o seu funcionamento. A escolarización é obrigatoria para tódolos nenos e [[Adolescencia|adolescentes]] con máis de cinco anos de idade, ata a conclusión do ensino secundario ou ata os dezaseis anos de idade. En [[1999]], as escolas públicas do Estado atenderon preto de 112,8 mil estudantes, empregando aproximadamente a 7,3 mil [[profesor]]es. Escolas privadas atenderon a preto de 22,8 mil estudantes, empregando aproximadamente 1,8 mil profesores. O sistema de escolas públicas do Estado gastou preto de 873 millóns de dólares, e o gasto das escolas públicas foi de aproximadamente 8,3 mil dólares por estudante. Cerca do 88,7% dos habitantes do Estado con máis de 25 anos de idade posúen un diploma de estudos secundarios. A primeira [[biblioteca]] de Delaware foi fundada en [[1754]], en Wilmington. Actualmente, o Estado posúe 57 sistemas de bibliotecas públicas, que moven anualmente unha media de 5,8 libros por habitante. A primeira institución de [[ensino superior|educación superior]] de Delaware foi o ''Newark College'' - actual Universidade de Delaware - fundada en [[1833]], en Newark. Actualmente existen dez institucións de educación superior, das cales cinco son públicas e cinco son privadas. == Transporte == [[Ficheiro:Delaware Memorial.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista do ''Delaware Memorial Brige''.]] O sistema de transportes de Delaware está administrado polo Departamento de Transportes. Este Departamento é responsable da retirada da [[neve]] das vías públicas estatais, da administración de estradas de [[peaxe]] e da infraestrutura de tráfico, como sinais e placas de tráfico. En [[2002]], Delaware posuía 365 quilómetros de vías ferroviarias. En [[2003]], dispuña de 9.485 quilómetros de vías públicas, dos cales 66 quilómetros eran estradas interestatais, parte do sistema viario federal dos Estados Unidos. Delaware posúe preto de 1.400 [[ponte]]s, 30% dos cales foron construídos antes da década de 1950. O 95% das pontes e o 90% das vías públicas do Estado son administradas polo Departamento de Transportes de Delaware. == Medios de comunicación == O primeiro [[xornal]] de Delaware foi o ''Delaware Gazette'', que foi publicado por primeira vez en [[1764]], en Wilmington. Actualmente, preto de 17 xornais son publicados no Estado, deles, dous son diarios. A primeira estación de [[radio (medio de comunicación)|radio]] de Delaware foi fundada en [[1922]], en Wilmington. A primeira estación de [[televisión]] do Estado foi fundada en [[1949]], tamén en Wilmington. Actualmente, Delaware posúe 21 estacións de radio - das cales 9 son AM e 12 son FM - e 13 estacións de televisión. == Cultura == === Símbolos do Estado === * Árbore: ''Ilex opaca'' * Bebida: [[Leite]] * Bolboreta: ''Papilio glaucus'' * Sobrenomes: ** ''First State'' ** ''Diamond State'' (non oficial) ** ''Land of Tax-Free Shopping'' (non oficial) * Cores: Azul claro e beis * Fósil: ''Belemnitella americana'' * Insecto: [[ Coccinella septempunctata|Maruxiña]] * Lema: ''Liberty and independence'' (Liberdade e independencia) * Música: ''Our Delaware'' (Noso Delaware) * Paxaro: ''Gallus gallus'' * Peixe: ''Cynoscion regalis'' * Slogan: ''It's Good Being First'' (É Bo Ser o Primeiro) == Notas == * [http://www.census.gov/ United States Census Bureau] * [http://delaware.gov Web oficial de Delaware] * [https://web.archive.org/web/20080306171835/http://www.ed.gov/index.jhtml United States Department of Education] * [http://www.bea.gov/ United States Department of Commerce] * [http://www.noaa.gov/ National Oceanic and Atmospheric Administration] * {{Cita libro|apelidos=Monroe, John A.|título=History of Delaware|editor=University of Delaware Press|ano=2001|id=ISBN 0-87413-772-1}} == Ligazóns externas == {{Commons|Category:Delaware}} * [https://web.archive.org/web/20070929083434/http://vlex.com/source/1322/ Constitución de Delaware] {{Estados Unidos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Delaware]] o6tuaqz729u5vu230pbqjcpsqjc09u5 0 15593 6168325 6108717 2022-08-27T15:11:37Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Guepardo<br/>''Acinonyx jubatus'' | fossil_range = [[plioceno]] - [[holoceno|actualidade]] <ref name=M>Mattern, M. Y. & D. A. McLennan (2000): "Phylogeny and Speciation of Felids". ''Cladistics'' '''16''' (2): 232–253.</ref> | status = VU | trend = down | status_system = iucn3.1 | status_ref =<ref name="iucn">{{IUCN2014.1|assessors=Bauer, H., Belbachir, F., Durant, S., Hunter, L., Marker, L., Packer, K. & Purchase, N.|year=2008|id=219|title=Acinonyx jubatus|downloaded=29 August 2014}}</ref> | image = TheCheethcat.jpg | image_width = 250px | image2 = Acoustic-Structure-and-Contextual-Use-of-Calls-by-Captive-Male-and-Female-Cheetahs-(Acinonyx-pone.0158546.s001.oga | regnum = [[Animalia]] |phylum=[[Chordata]] | subphylum=[[Vertebrata]] |classis=[[Mammalia]] | subclassis=[[Theria]] | infraclassis=[[Placentalia]] |ordo=[[Carnivora]] | subordo=[[Feliformia]] |familia=[[Felidae]] | subfamilia=[[Felinae]] ou<br/>''[[Acinonychinae]]'' (''s. auct.'') <ref>''Secundum auctoris'' = segundo os autores.</ref> | genus = '''Acinonyx''' | genus_authority = [[Joshua Brookes|Brookes]], 1828 | species = '''A. jubatus''' | binomial = Acinonyx jubatus | binomial_authority = ([[Johann Christian Daniel von Schreber|Schreber]], 1775) | subdivision_ranks = Subespecies | subdivision = :''Véxase o texto'' | range_map = Cheetah_range.png | range_map_width = 250px | range_map_caption = Distribución actual do guepardo en África<br/> (Datos do [http://library.sandiegozoo.org/factsheets/cheetah/cheetah.htm#3 [[Zoo de San Diego]]] ([[San Diego]]) | range_map2 = Cheetah_range.gif | range_map2_width =250px | range_map2_caption = Distribución histórica do guepardo {{legend|#f2c6b4| Presenza histórica }} {{legend|#ebb18d| Presenza posíbel }} {{legend|#e9813e| Presenza media }} {{legend|#fc2a00|<small> Presenza elevada }}</small> | type_species = '''Acinonyx venator''' | type_species_authority = Brookes, 1828 (= ''Felis jubata'', Schreber, 1775) }} O '''guepardo''',<ref name=C>''Gran dicionario Cumio da lingua galega''. Vigo: Edicións do Cumio, 2004.</ref><ref>''Dicionario de galego''. Vigo: In Indo Edicións, 2004.</ref><ref name=GC>''Gran dicionario século XXI da lingua galega'', Vigo: Editorial Galaxia / Edicións do Cumio, 2006.</ref><ref>''Gran dicionario Xerais da lingua''. Vigo: Edicións Xerais de galicia, 2009.</ref> tamén coñecido como '''onza''',<ref name=C/><ref name=GC/> ''Acinoyx jubatus'', é un [[mamífero]] [[carnívoro]] da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[félidos]] e [[subfamilia]] dos [[felinos]], o único representante actual do [[xénero (bioloxía)|xénero]] '''''Acinonyx'''''. É un animal que presenta un comportamento atípico, se o comparamos cos outros membros da mesma familia, xa que as súas [[garra]]s non son completamente retráctiles, permanecendo visíbeis mesmo cando están recollidas ao máximo, sendo usadas para permitir unha maior adherencia ao solo cando corre, acelera e manobra no terreo (porén, as crías conseguen subir ás árbores por teren as garras máis finas).<ref name=CF>[http://cheetah.org/?nd=cheetah_facts "Cheetah Fact Sheet"]. Cheetah.org. Consultado o 6 de decembro de 2014.</ref> e caza ás súas presas mediante persecucións a alta velocidade, en vez de tácticas como a caza á espreita ou en grupo; é o máis rápido de todos os animais terrestres, conseguindo atinxir velocidades por riba dos 110&nbsp;km/h en carreiras curtas (dun máximo de 400 a 500 m).<ref>{{Cita publicación periódica|título=Timed running speed of a cheetah ( Acinonyx jubatus )|url=http://doi.wiley.com/10.1111/j.1469-7998.1997.tb04840.x|revista=Journal of Zoology|data=marzo 1997|páxina=493–494|volume=241|número=3|doi=10.1111/j.1469-7998.1997.tb04840.x|lingua=en|nome=N. C. C.|apelidos=Sharp}}</ref><ref>Milton Hildebrand (1959): "Motions of Cheetah and Horse". ''Journal of Mammalogy'' '''40''' (4): 481–495. [http://www.jstor.org/discover/10.2307/1376265?uid=3737952&uid=2&uid=4&sid=21105388775273 Ler en liña].</ref><ref>Carwardine, Mark (2008): ''Animal Records''. New York: Sterling. ISBN 978-1-4027-5623-8, p. 43.</ref><ref>Sears, Edward S. (2001); ''Running Through the Ages''. Jefferson, North Carolina, USA: McFarland. ISBN 978-0-7864-0971-6, p. 5.</ref><ref>Smith, Roff (2012): [http://news.nationalgeographic.com/news/2012/08/120802-cheetah-sarah-cincinnati-zoo-fastest-record-science-usain-bolt-olympics/ "Cheetah Breaks Speed Record—Beats Usain Bolt by Seconds"]. ''National Geographic Daily News'' ([[National Geographic Society]]).</ref><ref>[http://www.bbc.co.uk/nature/collections/p00hldcc#p00715gc "Speed sensation"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141206171105/http://www.bbc.co.uk/nature/collections/p00hldcc#p00715gc |date=06 de decembro de 2014 }} Nature Video Collections. [[BBC|BBC Nature]].</ref><ref name=CFF>[http://www.zsl.org/zsl-whipsnade-zoo/exhibits/cheetah-rock "Cheetah fast facts"]. Zoological Society of London. Consultado o 6 de decembro de 2014.</ref><ref name=RF>[[Félix Rodríguez de la Fuente|Rodríguez de la Fuente, F.]] (1970), pp. 113-113.</ref><ref>Paul Allen Tipler & Gene Mosca (2008): [http://books.google.es/books?id=9MFLer5mAtMC&pg=PA26&dq=guepardo#v=onepage&q=guepardo&f=false "Aceleración del guepardo"]. En: ''Física para la ciencia y la tecnología''. Volume 1. Barcelona: Editorial Reverté, s. A. ISBN 84-291-4411-0.</ref><ref>Jose Jimenez Ortega & Isabel Jimenez de la Calle (2004):[http://books.google.es/books?id=USdhOpAQPR8C&pg=PA61&dq=guepardo+aceleraci%C3%B3n#v=onepage&q=guepardo%20aceleraci%C3%B3n&f=false "Ficha 17. El guepardo"]. En: ''Método para el desarrollo de la comprensión lectora''. Volume 4. Madrid: La Tierra de Hoy, S. L. ISBN 84-96182-09-6.</ref> O corpo do guepardo, deseñado para a carreira, ten un aspecto delgado e fino, con longas e esveltas patas e unha cara co fociño curto, marcado por dúas manchas negras que baixan desde os ollos até a comisura dos labios, e unha longa cola. A súa coloración é beigue amarelada, con manchas negras polo dorso e a parte exterior das patas. Os indivuduos novos presentan, ademais, unha curta [[crina]] negra no dorso do pescozo. As femias poden teren até cinco cachorros por camada. A súa [[depredación|presa]] fundamental son as [[gacela]]s. Típico habitante da [[sabana]], vive en [[África]], e nalgunhas zonas remotas da [[península Arábiga]] e o suroeste de [[Asia]]. En épocas antigas este animal foi domesticado para a [[cinexética|caza]], actuando de forma semellante a como hoxe se empregan os [[galgo]]s. Na actualidade, está clasificado como ''vulnerábel'' pola [[Unión Internacional para a Conservación da Natureza]], e están en marcha numerosos intentos de protección da especie, incluíndo procesos de [[clonación]].<ref name=U>[http://www.iucnredlist.org/details/219/0 ''Acinonyx jubatus''] na ''[[UICN|Lista vermella de especies ameazadas]]'' da [[UICN]].</ref> == Taxonomía == === Xénero === O [[xénero (bioloxía)|xénero]] ''Acinonys'' foi descrito en [[1828]] polo [[naturalista]] [[Alemaña|alemán]] [[Johann Christian Daniel von Schreber]] nun traballo publicado en [[Londres]] na revista ''Cat. Anat. Zool. Mus. Joshua Brookes''.<ref name=MSW>[http://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?id=14000005 ''Acinoyx''] en Wilson, Don E. & Reeder, Dee Ann M., eds. (2005): ''Mammal Species of the World''.</ref> Ao longo do tempo este xénero foi coñecido polos sinónimos: {{Div col|cols=2}} * ''Acinomyx'' <small>de Beaumont, 1964</small> * ''Cynaelurus'' <small>Gloger, 1841</small> * ''Cynailurus''<small> Wagner, 1830</small> * ''Cynofelis''<small> Lesson, 1842</small> * ''Guepar'' <small>Boitard, 1842</small> * ''Gueparda'' <small>Gray, 1843</small> * ''Guepardus'' <small>Duvernoy, 1834</small> * ''Paracinonyx'' <small>Kretzoi, 1929</small> {{Fin div col}} A [[especie (bioloxía)|especie tipo]] do xénero é ''Acinonyx venator'', Brookes, 1828, que fora descrita como ''Felis jubata'' por Schreber en [[1775]],<ref name=MSW/> no múmero 5 do volume 2 da súa obra ''Die Säugethiere in Abbildungen nach der Natur mit Beschreibunge''.<ref>Obra que comezou a publicar en 1774 e que rematou, co número 64, en 1804.</ref> === Especie === A [[especie (bioloxía)|especie]] ''Felis jubata'' Schreber, 1775 foi posteriormente reclasificda no xénero ''Acinonyx'', como ''Acinonyx jubata'',<ref name=MSW1>[http://www.departments.bucknell.edu/biology/resources/msw3/browse.asp?id=14000006 ''Acinonyx jubata''] en Wilson, Don E. & Reeder, Dee Ann M., eds. (2005): ''Mammal Species of the World''.</ref> e considerada como [[taxon monotípico|monotípica]] (é dicir, única do xénero) pola [[Comisión Internacional de Nomenclatura Zoolóxica]] en [[1956]]. Debido ás súas peculiaridades, Wozencraft (1993) situou ao xénero ''Acinonyx'' na súa propia [[subfamilia]] monofilética, acinoniquinos (''Acinonychinae''),<ref name=HH/> aínda que a maioría dos autores encádrano na dos [[felinos]].<ref name=MSW2>Wozencraft, W. C. (2005): "Order Carnivora". En: Wilson, D. E. & Reeder, D. M. ''Mammal Species of the World'' (3rd ed.), pp. 532–533.</ref> Salles (1992), Johnson & O'Brien (1997), Bininda-Emonds ''et al''. (1999), e Mattern & McLennan (2000) consideran que ''Acinonyx'' e as dúas especies do [[xénero (bioloxía)|xénero]] ''[[Puma (xénero)|Puma]]'', ''[[Puma concolor]]'' (o puma) e ''[[Puma yagouaroundi]]'' (o iaguarundí ou xaguarundí), son representantes de grupos cercanamente relacionados.<ref name=MSW2/> === Especies fósiles === Ademais do guepardo, foron desceitas catro especies [[fósil]]es de ''Acinonyx'': * ''Acinonyx jubatus'', por [[Johann Christian Daniel von Schreber|Schreber]] en 1775.<ref>Schreber, J. C. D. (1777): ''Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur mit Beschreibungen 1776-1778. Wolfgang Walther, Erlangen.</ref> * ''Acinonyx pardinensis'' †, o chamado guepardo xigante, por Croizet e Jobert en 1828.<ref>Croizet, J. B. & Jobert, A. C. G. (1862): ''Recherches sur les ossemens fossiles du département du Puy-de-Dôme''. Paris</ref> * ''Acinonyx intermedius'' †, por Thenius en 1954.<ref>Thenius, E. (1954): "Gepardreste aus dem Altquartär von Hundsheim in Niederösterreich". ''Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Monatshefte'': 225–238.</ref> * ''Acinonyx aicha'' †, por Geraads en 1997.<ref>Geraads, D. (1997): "Carnivores du Pliocène terminalde Ahl al Oughlam (Casablanca, Maroc)". ''Geobios'' '''30''' (1): 127–164.</ref> * ''Acinonyx kurteni'' †, por Christiansen & Mazák en 2008.<ref>{{Cita publicación periódica | last1 = Christiansen | first1 = P. | last2 = Mazák | first2 = J. H. | title = A primitive Late Pliocene cheetah, and evolution of the cheetah lineage | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 106 | pages = 512–5 | year = 2009 | doi = 10.1073/pnas.0810435106 | pmid=19114651 | issue=2 | pmc=2626734}}</ref> Esta xa non é unha especie válida, probabelmente é fraudulenta.<ref>{{Cita web |last = Knevitt | first = Oliver | title = 5 Greatest Palaeontology Fakes Of All Time #5: The Linxia Cheetah | publisher = Science 2.0 | year=2011 | url = http://www.science20.com/between_death_and_data/5_greatest_palaeontology_fakes_all_time_5_linxia_cheetah | accessdate = January 2013}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Mazák, J. H.| title = Retraction for Christiansen and Mazák. A primitive Late Pliocene cheetah, and evolution of the cheetah lineage | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 109 | issue = 37 | pages = 15072 | year = 2012 |pmid= 22908293| doi = 10.1073/pnas.1211510109}}</ref> === Subespecies === [[Ficheiro:AsiaticCheetah.jpg|miniatura|250px|Ilustración do guepardo asiático (''Acinonyx jubatus venaticus'').]] [[Ficheiro:TanzanianCheetah.jpg|miniatura|250px|Guepardo de Tanzania<br/> (''Acinonyx jubatus raineyii'').]] Aínda que moitas fontes admiten seis ou máis subespecies de guepardo, o status taxonómico da maioría destas subespecies non está resolto. A suposta subespecie ''Acinonyx jubatus rex'' (o chamado ''guepardo real'', ver máis abaixo) foi abandonada como subespecie desde que se descubriu que a variación foi causada por un só [[Dominancia (xenética)|xene recesivo]]. A subespecie ''Acinonyx jubatus guttatus'', o ''guepardo laúdo'', tamén pode que sexa unha variación debido a un único xene recesivo. Algunhas das subespecies máis comunmente recoñecidas son:<ref name=MSW1/> * ''Acinonyx jubatus jubatus'' <small>(Schreber, 1775)</small> - Distribución orixinal: África meridioanl ([[Angola]], [[Botsuana]], [[Mozambique]], [[Malaui]], [[Namibia]], [[República Democrática do Congo]], [[Suráfrica]], [[Tanzania]], [[Zambia]] e [[Zimbabue]]) * ''Acinonyx jubatus hecki'' <small>Hilzheimer, 1913</small> - Distribución orixinal: Noroeste de África e África occidental ([[Alxeria]], [[Benín]], [[Burkina Faso]], [[Exipto]], [[Ghana]], [[Malí]], [[Marrocos]], [[Mauritania]], [[Níxer]], [[Tunes]], [[Senegal]] e [[Xibutí]]) * ''Acinonyx jubatus raineyi'' <small>Heller, 1913</small> - Distribición orixinal: África oriental ([[Kenya]], [[Somalia]], [[Tanzania]] e [[Uganda]]) * ''Acinonyx jubatus soemmeringii'' <small>(Fitzinger, 1855)</small> - Distribución orixinal: África central (o [[Camerún]], o [[Chad]], [[Etiopía]], [[Níxer]], [[Nixeria]], a [[República Centroafricana]] e o [[Sudán]]) * ''Acinonyx jubatus velox'' <small>Heller, 1913</small> - África oriental * ''Acinonyx jubatus venaticus'' <small>(Griffith, 1821)</small> - Asia (Distribución antiga: [[Afganistán]], [[Arabia Saudita]], [[India]], [[Irán]], [[Iraq]], [[Israel]], [[Omán]], [[Paquistán]], [[Rusia]], [[Siria]], e [[Xordania]]). Actualmente existente en Irán. Extinto nos outros países asiáticos. Porén, a [[UICN]] só cita dúas subespecies, ''Acinonyx jubatus'' ssp. ''hecki'' e ''Acinonyx jubatus'' ssp. ''venaticus''.<ref name=U/> === Nomenclatura === ==== Nome científico ==== O nome do [[xénero (bioloxía)|xénero]] [[bioloxía|biolóxico]], ''Acinonyx'', está tirado do [[lingua grega|grego científico]] ἀκινὄνυξ ''akinónyx'', "o de [[gadoupa]]s inmóbiles", construído con ἀ- (''a''-, "non") + κινέω (''kinéō'', "eu movo") + ὄνυξ (''ónyks'', "uña"), xa que, como vimos, é o único félido que non pode retraer as uñas por completo. O [[nome científico|epíteto específico]], ''jubatus'', vén do adxectivo [[latín|latno]] ''iubãtus, -a, -um'', que significa "con crina" (de ''iuba'', "crina [de cabalo]", "melena" [de león]", "cista", "penacho"), aludido às [[crina]]s que presentan as crías do guepardo.<ref name=CSG>Cat Specialist Group. [http://www.catsg.org/cheetah/01_information/1_2_species-information/species-information.htm#Phylogenetic%20history Cheetah - Guépard - Duma - ''Acinonyx jubatus''].</ref> ==== Nomes vulgares ==== ''Guepardo'' deriva do [[latín|latín científico]] ''gapardus'' (rexistrado en [[Francia]] en [[1622]], en J. B. Gramaye, ''Africae illustratae libri decem'', Tournay, t. II, p.&nbsp;38), ou outras formas do [[latín|latín moderno]], e que pasou como préstamo, por medio da [[lingua franca]] da [[África do Norte]] ao [[lingua italiana|italiano]] da época como ''gattopardo'', rexistrado a principios do [[século XVII]] e composto de ''gatto'', "gato" e ''pardo'', "leopardo".<ref>[http://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/advanced.exe?8;s=3242103660; ''guépard] no ''Trésor de la Langue Française informatisé''.</ref> Esta antiga forma debe a súa fama moderna pola novela de [[Giuseppe Tomasi di Lampedusa]], [https://web.archive.org/web/20141211142852/http://www.editorialgalaxia.es/catalogo/libro.php?id_libro=0011040009 ''O gatopardo''] (''Il Gattopardo'') (1958), levada ao cinema en 1963 por [[Luchino Visconti]]. E do italiano pasou, adaptado, ás outras linguas europeas: galego-portugués e castelán ''gueopardo'', francés ''guépard'', catalán ''guepard'', alemán ''Gepard'', ruso Гепард (''guepard'') italiano moderno, ''ghepardo'', latín moderno ''cattus pardo'', neerlandés ''jachtluipaard'' e ''gepard'', afrikaans ''jagluiperd'' etc. O sinónimo ''onza'' deriva dun [[latín vulgar]] ''*luncěa'', e este do [[latín]] ''lynx, lyncis'', "lince".<ref name=GC/> Porén, cómprte sinalar que o nome ''onza'' tamén se aplica ao [[xaguar]],<ref name=GC/> Nalgunha bibliografía a especie vén denominada como '''chita''', adapatación do [[lingua inglesa|inglés]] ''cheetah'', á súa vez adaptación da voz do [[hindi]] 'चीता' (''cītā''), quizais derivada do [[sánscrito]] ''citrakāyaḥ'', que significa "salferido de manchas" e "leopardo".<ref>[http://dictionary.reference.com/browse/cheetah '''cheetah'''] en ''The American Heritage Dictionary of the English Language''. 4th Edition.</ref> == Características == As principais características deste animal son:<ref name=RF/><ref name=HH>Haltenorth, T. & Diller, H. (1986), pp. 223-225.</ref><ref name=CSG/><ref name=DD>Dorst, J. & Dandelot, P. (1973), pp. 147-148.</ref><ref name="Aulagnier">Aulagnier, S., Haffner, P., Mitchell-Jones, A. J., Moutou, F. & Zima, J. (2009): ''Guía de los Mamíferos de Europa, del norte de África y de Oriente Medio''. Barcelona: Lynx Edicions. ISBN 978-84-96553-52-1.</ref> [[Ficheiro:Cheetah Kruger.jpg|miniatura|250px|Retrato dun guepardo, visto de perfil.]] [[Ficheiro:A little cheetah lying on his mom A.jpg|miniatura|250px|Cachorro de guepardo deitado coa súa nai.]] [[Ficheiro:Cheetah paws.jpg|miniatura|250px|Pés dun guspardo. Nótense as [[garra]] embotadas, semiretráctiles.]] [[Ficheiro:Gepardjagt1 (Acinonyx jubatus).jpg|miniatura|250px|Guepardo á carreira en persecución dunha presa.]] * Trátase dun [[felino]] de gran tamaño, de dorso cóncavo e [[abdome]] retraído, e aparencia en certo modo [[can]]ina. O corpo do guepardo é musculoso e esveltísimo, aínda que de aparencia delgada e constitución aparentemente fráxil. A [[cabeza]] é pequena e arredondada, co [[fociño]] curto, [[ollo]]s situados na parte superior da [[face]] e [[orella]]s pequenas e arredondadas. * A cor da súa pelaxe xeral vai desde a parda amarelada até a amarela apagada pálida, que se fai máis clara, case branca, no [[ventre]], e está cuberta de manchas negras, redondas, esparexidas e non formando "rosetas", como no [[leopardo]]; estas manchas son menos conspicuas nas partes inferiores. No pescozo e nos ombros o pelo é máis mesto, formando unha curta [[crina]] erecta, menos desenvolvida nas femias. Na cabeza ten dúas listas ou estreitas bandas negras, desde os ollos até a comisura dos labios. A longa cola aparece salferida de manchas negras na súa maior parte, que se unen formando bandas ou aneis cerca do final, que é branco. Os individuos novos o principio son de cor gris afumada, co pelo longo e sen marcas, que se vai progresivamente facendo amarelado nos flancos e nas patas, e as marcas van pronunciándose máis; ademais, presentan unha curta crina negra no dorso do pescozo (ao que alude o nome específico da especie, ''jubatus'', como quedou dito máis arriba). * O guepardo mide de 120 a 150&nbsp;cm de lonxitude, aos que hai que engadir de 55 a 80&nbsp;cm da cola. * A súa altura na cruz é de 74 a 90&nbsp;cm, e o seu peso, de entre 35 e 60&nbsp;kg, sendo os [[macho]]s lixeiramente de maior tamaño que as [[femia]]s. * Presenta unha anatomía especializada para a carreira. O seu peito profundo alberga o maior [[corazón]] en proporción ao seu tamaño de todos os felinos, o que lle permite bombear o [[sangue]] con máis forza cara a todo o seu corpo. Os seus [[pulmón]]s e as súas [[nariz|fosas nasais]] son moi amplas para poderen absorber máis [[oxíxeno molecular|oxíxeno]]. As súas longas [[pata]]s, rematadas en [[garra]] non totalmente retráctiles, como as dos demais [[félidos]], permanecendo visíbeis mesmo cando están recollidas ao máximo, que lle proporcionan unha maior adherencia ao solo cando corre, acelera e manobra no terreo,<ref name=CF/> permítenlle alcanzar a gran velocidade citada anteriormente, complementándose todo cunha cola moi longa, que pode alcanzar a metade da lonxitude do seu corpo, que lle dá estabilidade na persecución das súas [[depredación|presas]]. * A [[evolución biolóxica]], por tanto, levou a este animal cara a unha técnica de caza absolutamente oposta á de todos os seus parentes, En lugar de reptar no sotobosque até poñerse a poucos metros da peza a cazar para saltar sobre ela e suxeitala coas afiadas unllas, como fan o [[leopardo]], o [[xaguar]] os [[Lince (zooloxía)|linces]] ou mesmo o [[gato|gato montés]], para cazaren á espreita, ou en grupos, como os [[león]]s, o guepardo corre abertamente nas chairas para dar alcance ás súas velocísimas presas, do mesmo xeito en que un [[galgo]] pode cazar unha [[lebre]]. En distancias curtas, este animal é mías rápido que calquera [[can]], aínda que, en canto supera os 400 ou os 500 m esgótase e ten que deitarse a descansar no chan para recuperar os folgos. === Variacións intraespecíficas === O guepardo ten unha pouco usual baixa [[variabilidade xenética]], debido a un moi baixo número de [[espermatozoide]]s e a escasa [[motilidade]] destes, que moitas veces presentan os [[flaxelo]]s deformados.<ref name=OB>O'Brien, S.; D. Wildt & M. Bush (1986): "The Cheetah in Genetic Peril". ''Scientific American'' '''254''': 68–76.</ref> Os enxertos de pel entre guepardos de distintas poboacións ilustran o punto anterior, xa que non hai ningún rexeitamento á pel do doador. Pénsase e que a especie atravesou un período prolongado de [[endogamia (bioloxía)|endogamia]] durante o [[último período glacial]] (o que se chama "efecto [[colo de botella (bioloxía)|colo de botella]] [[xenética|xenético]]"). Isto suxire que o monomorfismo xenético non impediu que o guepardo se desenvolvese amplamente en dous continentes durante miles de anos.<ref>Young, T. P. & A. H. Harcourt (1997): "Viva Caughley!". ''Conservation Biology'' '''11''': 831–832.</ref> ==== O guepardo real ==== [[Ficheiro:King cheetah.jpg|miniatura|160px|Guepardo real.]] O guepardo real (''Acinonyx jubatus'' f. ''rex'') é ás veces considerado como unha [[subespecie]], pero realmente non é máis que unha ''forma'' simple que resultaría dunha [[mutación]] [[recesividade|recesiva]]. De feito, pode aparecer nunha ampla gama de guepardos normais.<ref>Broomhall, L. S.; Mills M. G. & Du Toit, J. T. (2003): "Home range and habitat use by cheetahs in the Kruger National Park". ''Journal of Zoology'', '''261'''.</ref> Observouse por primeira vez en 1926 na que daquela era [[Rodesia do Sur]] (hoxe [[Zimbabue]]). En 1927 o naturalista [[Reginald Innes Pocock]] declarouno como unha especie separada, pero revogou esta decisión en 1939 debido á falta de probas. Parecía máis grande que un guepardo, e a súa pel tiña unha textura diferente. Houbo outro avistamento en 1986, o primeiro en sete anos. En 1987 até, trinta e oito exemplares se rexistraran, moitos deles a través de peles. O seu aspecto é diferente ao dos outros guepardos: as manchas son significativamente máis grandes e forman liñas en varias partes, cunhas cospicuas franxas negras nas costas que se estende desde a cabeza até a cola. Sábese que existen nas zonas máis boscosas dun pequeno sector de [[Zimbabwe]] e da parte norte da antiga provincia de [[Transvaal]] de [[Suráfrica]]. [[Ficheiro:Acinonyx jubatus King Cheetah.jpg|miniatura|esquerda|200px|Guepardo real (visto de perfil).]] Esta pelaxe, máis marmorada que manchada con pintas, parece que proporciona ao animal un excelente camuflaxe no [[miombo]].<ref>Marshall Cavendish (1997): ''Encyclopedia of mammals'' Volume 4.</ref> A súa condición taxonómica foi resolta en 1981, cando varios guepardos reais naceron no ''De Wildt Cheetah and Wildlife Centre'' de [[Suráfrica]]. En maio dese ano dúas irmás manchadas pariron alí, e cada camada contiña un guepardo real. As irmás foran cubertas por un macho capturado na zona de [[Transvaal]] (onde se rexistrara a presenza de guepardos reais). Outros guepardos reais naceron máis tarde no mesmo Centro. En 2012, a causa deste patrón de cor alternativa encontrouse nunha [[mutación]] no xene da "aminopeptdidase transmembrana Q" ("Taqpep").<ref>Kaelin. C. B. ''et al''. (2012): [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22997338 "Specifying and sustaining pigmentation patterns in domestic and wild cats"]. ''Science'' '''337''' (6101): 1536-1541.</ref> == Bioloxía == === Distribución e hábitat === [[Ficheiro:Cheeta map.jpg|miniatura|300px|Distribución actual do guepardo.]] Hai varias poboacións de guepardos illadas, sobre todo en [[África]], e tamén no suroeste de [[Asia]], onde perviven tan só uns 50 individuos no [[Khorasán]], [[Irán]], que son obxecto dunha campaña para a súa preservación.<ref>[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.wildaboutcats.org/asiatic.htm&title=%C2%AB%C2%A0Asiatic%20Cheetah%C2%A0%C2%BB ''Asiatic Cheetah''] wildaboutcats.org</ref> A presenza do guepardo asiático foi sinalada repetidamente en [[Paquistán]], no [[Baluchistán, Paquistán|Baluchistán]], aínda que isto non foi confirmado.<ref>[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http://www.wwfpak.org/sc_asiaticcheetah.php&title=%C2%AB%C2%A0Asiatic%20Cheetah%C2%A0%C2%BB ''Asiatic Cheetah'']. [[WWF]].</ref> En [[África]] os guepardos encóntranse principalmente en hábitats abertos de chairas herbosas ([[sabana]]s), pero tamén viven en [[bosque|bosques secos]], [[sabana|sabanas arboradas]], zonas de matogueiras e semidesertos, estando ausentes da [[selva tropical]]. Hai informes de guepardos que estanan a unha altitude de 4.000 m no [[monte Kenya]]. No [[Sahara|Sahara central]] ocupan hábitats de alta montaña (as montañas do sur do Sahara son hiperáridas), sempre que reciban precipitacións lixeiramente máis altas que o deserto circundante.<ref name=U/> O seu hábitat en [[Irán]] son as [[deserto|zonas desérticas]], moitas delas con precipitacións de menos de 100&nbsp;mm ao ano. O seu territorio esténdese desde as chairas e salinas até os outeiros erosionados e esgrevios, en alturas de eté os 2.000-3.000 m. A [[vexetal|vexetación]], alí onde a hai, está composta por unha escasa cuberta de arbustos, de máis ou menos un metro de altura, dos [[xénero (bioloxía)|xéneros]] ''[[Salsola]]'', ''[[Artemisia]]'', ''[[Zygophyllum]]'', ''[[Astragulus]]'', ''[[Aphaxis]]'' e outros. As [[gacela]]s ''[[Gazella subgutturosa]]'' e ''[[Gazella bennetti|G. bennetti]]'' eran as súas [[depredación|presas]] preferidas, pero hoxe volvéronse escasas pola [[cinexética|caza excesiva]] e a extensión das zonas de [[pasto]]reo do [[gando]]. A recuperación puntual experimentada ultimamente por algunhas posoacións de guepardo suxire que mata ovellas salvaxes persas (''[[Ovis orientalis]]''), cabras montesas (''[[Capra aegagrus]]'') e lebres (''[[Lepus capensis]]''), aínda que estas especies non se consideran óptimas para os guepardos.<ref name=U/><ref name=DD/> === Costumes === Os guepardos son os [[mamíferos]] terrestres máis rápidos e cazan áa súas [[depredación|presas]], principalmente de pequenos a medianos [[ungulados]], especialmente [[gacela]]s, perseguíndoas en carreiras de alta velocidade, de até 103&nbsp;km/h (29 m/seg) a distancias duns centos de metros. Outras presas inclúen [[aves]] terrestres aves e pequenos mamíferos como lebres. [[Ficheiro:Phacochoerus africanus.jpg|miniatura|220px|Facóquero.]] [[Ficheiro:Antidorcas marsupialis 2.jpg|220px|miniatura|Gacela saltadora.]] [[Ficheiro:Cheetahs on the Edge (Director's Cut).ogv|miniatura|220px|Vídeo documental a cámara lenta (1200&nbsp;fps).]] '''Velocidade máxima dalgúns animais africanos á carreira'''<ref name=RF/> {| class=wikitable |- bgcolor="#efefef" ! Especie !! Velocidade punta |- | [[Elefante africano]]<br/>[[Rinoceronte branco]] || 40&nbsp;km/h |- | [[Licaón]] || 48&nbsp;km/h |- | [[Xirafa]]<br/>[[Facóquero]] || 50&nbsp;km/h |- | [[Búfalo cafre]] || 55&nbsp;km/h |- | [[Hiena|Hiena pinta]] || 64 Km/h |- | [[Cebra]] || 65&nbsp;km/h |- | [[Avestruz]]<br/>[[Gacela]]s<br/>[[León]]<br/>[[Ñu]] || 80&nbsp;km/h |- | [[Antidorcas marsupialis|Gacela altadora]] || 95&nbsp;km/h |- | Guepardo || 114&nbsp;km/h |} Os guepardos viven solitarios ou reunidos en pequenos grupos de até seis individuos. Cazan durante o día, a diferenza doutros depredadores, unha estratexia que pode axudar a reducir a competencia, preferentemente pola mañá e ao atardecer (alguhas veces tamén mas noites de lúa chea: a vista deste animal é o seu setido máis desenvolvido). Ao cotrario que os demais [[félidos]], en vez de agocharse cerca delgún bebedeiro ou o longo dun rastro de caza, acércase sixilosamente á [[depredación|presa]] elixida e, entón, arranca na súa persecución. A súa técnica de caza consiste en acercarse á presa tanto como sexa posíbel, lanzándose daquela na súa procura mediante un ataque lateral e trabñandoa na gorxa.<ref name=U/><ref name=DD/> A diferenza doutros [[depredación|depredadores]] africanos, raramente buscan comida entre animais mortos, e non permanecer moito tempo coas súas presas matadas, moitas das cales son roubados por outros [[carnívoros]].<ref name=U/> Afeito a que os [[Necrófago (bioloxía)|preeiros]] de maior envergadura ou forza (como aa [[hiena]]s, os [[Papio|babuínos]] ou mesmo o [[león]] ou o [[leopardo]]) lle rouben as pezas que caza, o guepardo habituose a cazar nas horas centrais do día, cando os outros [[depredación|depredadores]] dormen. A súa estrutura física adaptada á velocidade limita a súa capacidade de loita e defensa, xa que o seu corpo é esvelto e fino a expensas dunha musculatura potente e a forza nas súas [[gadoupa]]s limítano ao momento de enfrontarse cun opoñente mais dottado defensivamente. Así, é probábel que sufra unha derrota, polo que adoita retiraese antes de que suceda a pelexa e, deste xeito, evita ser danado. === Alimentación === O guepardo aliméntase esencialmente de [[mamíferos]] que pesen por debaixo dos 40&nbsp;kg, principalmente [[antílope]]s novos ou pequenos ([[gacela]]s, [[oribí]]s, [[impala]]s, [[Raphicerus|raficeros]] etc.), [[facóquero]]s, [[Lepus capensis|lebres do Cabo]] e tamén [[aves]] ([[Numida meleagris|pintadas]] ou galiñas de Guinea, [[avetarda]]s, [[avestruz|avestruces]]).<br/> A captura de presas maiores ([[Kobus|cobos]], [[damaliscos]], [[ñu]]s etc.) é consecuencia de que o guepardo pode cazar en grupos.<ref name=DD/> ==== Relación de presas abatidas polos guepardos en África oriental ==== (Datos de 1970)<ref name=RF/> {{Div col|cols=2}} * Gacela de Thomson (''[[Gazella thomsoni]]'') - 38 * Gacela de Grant (''[[Gazella granti]]'') - 37 * Impala (''[[Aepyceros melampus]]'') - 27 * Oribí (''[[Ourebia ourebi]]'') - 7 * Lebre (''[[Lepus capensis]]'') - 7 * Ñu azul (''[[Connochaetes taurinus]]'') - 6 * Congoni (''[[Alcelaphus buselaphus|Alcelaphus buselaphus cokii]]'') - 5 * Guerenuc (''[[Lithocranius walleri]]'') - 5 * Cebra común (''[[Equus|Equus quagga]]'') - 4 * Cebra de Grévy (''[[Equus|Equus grevyi]]'') - 1 * Raficero común (''[[Raphicerus campestris]]'') - 4 * Avestruz (''[[Struthio camelus]]'') - 4 * Oryx beisa (''[[Oryx|Oryx beisa]]'' = ''[[Oryx|Oryx gazella beisa]]'') - 3 * Dic-dics (''[[Madoqua]]'' sp.) - 3 * Topi (''[[Damaliscus lunatus|Damaliscus lunatus topi]]'') - 3 * Cobo (''[[Kobus|Kobus kob]]'') - 3 * Facócero (''[[Phacochoerus aethiopicus]]'') - 3 * Pintada ou galiña de Guinea (''[[Numida meleagris]]'') - 3 * Cudú menor (''[[Tragelaphus|Tragelaphus imberbis]]'' - 2 * Antílope xeroglífico (''[[Tragelaphus|Tragelaphus scriptus]]'') - 2 * Avetarda kori (''[[Ardeotis kori]]'') - 2 * Duiquero común (''[[Sylvicapra grimmia]]'') - 1 * Chacal de lombo negro (''[[Canis mesomelas]]'') - 1 * Rata toupa de Kenya (''[[Tachyoryctes ibeanus]]'') - 1 * Antílope equino (''[[Hippotragus equinus]]'') - 1 '''Total''' (25 especies) - 173 {{Fin div col}} O [[leopardo]] e o guepardo cazan aos mesmos animais, pero non entran realmente en competencia polo alimentio, xa que o leopardo frecuenta zonas con [[árbore]]s ou [[arbusto]]s, ou [[Bosque de ribeira|bosques galería]], mentres que o guepardo prefire as chairas abertas.<ref name=DD/> [[Ficheiro:Cheetah chasing Thompsons gazelle crop.jpg|centro|miniatura|700px|Guepardo perseguindo unha [[gacela de Thomson]] no [[Ngorongoro|cráter de Ngorongoro]], [[Tanzania]].]] === Reprodución === [[Ficheiro:Cheetah and Cub.jpg|miniatura|210px|Femia de guepardo cunna crïa.]] Os machos alcanzan a madurez sexual a partir dos dous anos e medio ou os tres anos. As femias son un pouco máis precoces, e poden empreñaren aos dous anos. Despois dunha [[xestación]] duns tres meses (de 90 a 95 días), as femias paren unha camada dunha a cinco crías, ás veces até oito, aínda que isto é moi raro e frecuentemente só tres ou catro crías compoñen a camada.<ref name=HH/><ref name=ADW>[http://animaldiversity.org/site/accounts/information/Acinonyx_jubatus.html ''Acinonyx jubatus''] en ADW.</ref> Os cachorros pesan entre 300 e 500 g ao naceren, miden ao erewdoe de 30&nbsp;cm e son cegos.<ref name=ADW/> Tan pronto como a noite llo permita, a nai trasladará ás crías de lugar, poñéndoas a salvo doutros depredadores. Os cachorros non son capaces de seguir á nai até as catro semanas de idade. A desteta prodúcese seis meses despois do parto. A femia ocúpase dos cachorros sen que o macho a axude en ningún momento. Durante a súa etapa xuvenil, os depredadores, o frío e a fame fan estragos entre os guepardos xuvenís antes de cumpriren os tres meses. [[Ficheiro:A nice little cheetah.JPG|miniatura|esquerda|200px|Cría de guepardo.]] [[Ficheiro:Cheetah cub close-up crop.jpg|miniatura|esquerda|200px|Primeiro plano dunha cría.]] A taxa de mortalidade dos cachorros varía, segundo as zonas, do 50 ao 75 % e,<ref name=CFF/> en casos extremos, como no [[Parque Nacional de Serengueti|ecosistema do Serengueti]], até un 90 %; pero en comparación co Serengueti, a taxa de supervivencia dos cachorros na área de Kgalagadi é sete veces maior.<ref>M. G. L. Mills & M. E. J. Mills (2014): "Cheetah cub survival revisited: a re-evaluation of the role of predation, especially by lions, and implications for conservation", ''Journal of Zoology'' '''292''' (2): 136–141.</ref><ref>Denis-Huot, Christine & Michel Denis-Huot (2006): "Fils de la savane: Léopards et Guépards", en ''Les princes de la savane'' Issy-les-Moulineaux, Hauts-de-Seine, France: Éditions White Star.‎ ISBN 978-88-6112-013-6, p. 150-189.</ref> Para ensinarlles a cazar aos seus fillos, a nai adoita capturar vivas algunhas crías de [[gacela]] que logo lles ofrece para despertar o seu instinto de cazadores. Aos dez meses, as crías xa poden cazar algunhas pezas pequenas. Ao cumprir un ano e medio, a camada perde todo contacto coa nai, pero as crías seguen xuntas até que alcanzan a madureza sexual. Cando as femias teñen o seu primeiro [[celo]] separánse dos seus irmáns e inician a súa solitaria vida. Os machos, porén, permanecerán xuntos para cazaren en grupo de maneira máis efectiva e defenderen mellor o seu territorio, o que determina que se forme un forte vínculo entre eles. Porén, ás veces se observaron alianzas entre machos non emparentados. Os guepardos son [[poligamia|polígamos]]. Terminada a cría da súa camada, a femia buscará un ou varios machos que a fecunden. As femias son [[Estro|poliestrais]], cun [[menstruación|ciclo menstrual]] medio de 12 días. O período fértil esténdese dun a tres días. A reprodución prodúcese durante todo o ano. Porén, rexístrase un aumento dos nacementos desde marzo a xuño. ==== Lonxevidade ==== A lonxevidade do guepardo é de até os doce anos na natureza, e de até os vinte en catividade.<ref name=CFF/> === Voz === A voz do guepardo pode semellar ás veces a un grito dun paxaroe, pero tamén o miar dun gato. Cando o guepardo manifiesta a súa cólera, grita. Pero non pode ruxir, porque ten completamente osificado o óso [[hioide]]; como os membros do [[xénero (bioloxía)|xénero]] ''[[Felis]]''. En cambio, os [[felinos]] do xénero ''[[Panthera]]'' si poden ruxir porque teñen incompletamente osificado o hioide.<ref>M. E. Fowler & R. E. Miller, eds, (2005): ''Zoo and wild animal medicine''. 5th ed. Philadelphia: W. B. Saunders Company,‎ pp. 491-501.</ref> == Historia evolutiva == Os xéneros ''Acinonyx'' e outros relacionados probabelmenter evolucionaron en [[África]] durante o [[mioceno]] (de hai 26 milllóns de anos (MA) a 7,5 MA), antes de migrar para [[Asia]]. Entre as especies actualmente extinguidas están ''Acinonyx pardinensis'' (do [[plioceno]]), que era moito maior que o guepardo actual, cuxos restos se encontran en [[Europa]], a [[India]] e a [[China]]; ''Acinonyx intermedius'' ([[plistoceno]] medio), coa mesma distribución xeográfica; ''Miracinonyx inexpectatus'', ''Miracinonyx studeri'', ''Miracinonyx trumani'' (ao longo de todo o plistoceno, e cuxos restos fósiles se encontraron en [[Norteamérica]], polo que estapecie se coñece como ''guepardo americano'', e ''Acinonyx kurteni'', do período plioceno, encontrado na China. Investigacións recentes supoñen que o [[último antepasado común]] de todas as poboacións existentes de Asia viviu hai 11 MA, o que pode conducir a facer unha revisión e perfeccionamento das ideas existentes sobre a evolución do guepardo.<ref>Johnson, W. E.; E. Eizirik; J. Pecon-Slattery; W. J. Murphy; A. Antunes; E. Teeling & S. J. O'Brien (2006): "The Late Miocene Radiation of Modern Felidae: A Genetic Assessment". ''Science'' '''311''' (5757): 73–77.</ref> Pero recentemente demostrouse, en base a análises de [[ADN]], que o xénero norteamericano, ''Miracinonyx'' seria un exemplo de [[converxencia evolutiva]], constituíndo entón non un parente próximo do actual guepardo, senón unha forma adaptada á caarreira do [[puma]].<ref name=M/> Por outra parte, hai aproximadamente dez mil anos o guepardo estivo a punto de extinguirse, vítima da súa propia incapacidade para defender as [[depredación|presas]] que cazaba, e incluso ás súas propias crías. Segundo os estudos xenéticos máis recentes, a súa reprodución naquela época produciuse desde un grupo moi reducido, o que se traduce que na actualidade todos os espécimes presentan un mapa xenético moi parecido.<ref>Maurice Burton & Robert Burton (2002): [http://books.google.es/books?id=WLIOwLemzyQC&pg=PA427&dq=cheetah&lr=#v=onepage&q=cheetah&f=false "Cheetah" en: ''International Wildlife Encyclopedia''] 3ª ed., Volume 3. New York, USA: Marshall Cavendish Corporation. ISBN 0-7614-7269-X, pp. 427-429.</ref> == Relacións co home == === Doma === [[Ficheiro:Tamed Cheetah Ancient Egypt.jpg|miniatura|250px|Un guepardo ''amansado'' ofrecido como tributo ao rei de [[Tebas, Exipto|Tebas]] (1700 a.C.).]] Os [[Antigo Exipto|antigos exipcios]] a miúdo mantiveron guepardos como animais de compañía (mascotas) e tamén os domaron e os adestraron para a [[cinexética|caza]] (pero non os [[domesticación|domesticaron]] realmente, é dicir, criábanos baixo control humano). Os guepardos levaríanse aos campos de caza en carros os suxeitos aos cabalos, encapuchados e cos ollos vendados e atados con correas; mentres, os [[can]]s buscaban e concentraban ás súas [[depredación|presas]]. Cando estas estaban cerca, os guepardos serían liberados, e se lles quitaban as vendas. Esta tradición da caza con guepardos pasou á antiga [[Persia]] e, de aí, á [[India]], onde esta práctica, realizada polos [[principado|príncipes]], continuou até o [[século XX]]. Os guepardos foron, en numerosos lugares, asociados coa realeza e coa elegancia, usándose como mascotas e como auxilaires na caza. Moitos reis e príncipes mantovéronos como amimais de compañía, incluídos [[Genghis Khan]] e [[Carlomagno]], que presumía de manter guepardos dentro dos terreos do seu Palacio. [[Akbar o Grande]], gobernante do [[Imperio mongol]] desde [[1556]] a [[1605]], mantivo até 1.000 guepardos.<ref name=OB/> E tan recentemente como na década de [[1930]], o [[Etiopía|emperador de Etiopía]] [[Haile Selassie]] foi fotografado moitas veces conducindo un guepardo atado cunha correa. === Importancia económica === A pel de guepardo antigamente considerábase como un símbolo de status social elevado. E xa vimos como, desde tempos do antigo Exipto, moitos emperadores, reis e príncipes tiveron guepardos como animais de compañía. Hoxe en día estes animis teñen unha importancia económica crecente para o [[turismo|ecoturismo]], e tamén se encontran exhibidos nos [[zoo|parques zoolóxicos]] de todo o mundo. Entre eles destaca o ''White Oak Conservation'' de [[Yulee]], [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], que mantén unha importante poboación de guepardos, e que manifestou que o manexo destes animais en catividade presenta retos debido á súa saúde, nutrición e socialización, pero que se superaron grazas a colaboracións con varios servizos de vida silvestre.<ref>[http://www.whiteoakwildlife.org/animal-programs/cheetah/ ''Cheetah''] White Oak.</ref> Como son moito menos agresivos que outros [[felinos]] de gran tamaño, as crías de guepardo son facilmente vendidas como animais de compañía, aínda que este comercio é ilegal, xa que a propiedade privada de animais salvaxes ou especies ameazadas de extinción está prohibida por convencións internacionais ([[CITES]]). Os guepardos son domados aínda no mundo moderno. Un exemplo é ''Burmani'', criado en [[Inglaterra]] no Parque de animais salvaxes de Eagle Heights desde a idade de tres meses. Anteriormente fora criado nun Parque de [[cervo]]s en [[Alemaña]], e é tan manso que perdeu o seu instinto de cazador.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=BMsLhEh1_L8&feature Fieldsports Britain - Rabbits with a cheetah in Essex, grouse and squeaking a roebuck] Vídeo (episodio 1) {{en}}.</ref> Os guepardos foron perseguidos e cazados durante moito tempo (e aínda o son) por agricultores e pastores que os acusan de rapina dos rabaños. Cando a especie comezou a estar ameazada de extinción, promovéronse varias campañas coa intención de informar e educar ambientalmente os facendeiros, incentivándoos a protexer este animal. Evidencias recentes demostraron que os guepardos non atacan e comen animais domésticos se poden evitar facelo, xa que prefiren as presas silvestres.<ref>[http://www.fv-berlin.de/news/cheetah-menu-wildlife-instead-of-cattle?set_language=en ''"Cheetah menu: wildlife instead of cattle"''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140903062401/http://www.fv-berlin.de/news/cheetah-menu-wildlife-instead-of-cattle?set_language=en |date=03 de setembro de 2014 }} en Forschungsverbund Berlin e.V. (FVB) {{en}}.</ref> === Proxectos de reintrodución === Fixéronse diversas propostas para reintroducir o guepardo en reservas subsaharianas, así como en [[Israel]], a [[India]], [[Turkmenistán]] e [[Uzbekistán]]{{Cómpre referencia}}. Pero a conservación das poboacións actuais, porén, segue a ser prioridade. Ademais, as reintroducións non se deben considerar seriamente antes de efectuar comparacións xenéticas e de avaliar os seus posíbeis impactos ambientais. Por último, débese contar co acordo do Consello da [[UICN]]. === Proxecto de restauración da poboación do guepardo na India === É ben sabido que o guepardo asiático existiu na [[India]] durante moito tempo pero, como resultado da caza e doutras causas, o animal extinguiuse neste país na década de [[1940]]. Recentemente propúxose un proxecto de reprodución en catividade. O ministro de Medio Ambiente e Bosques dixo en [[2009]] que "o guepardo é o único animal que se declarou extinguido na India nos últimos 100 anos, e que debemos traelo do estranxeiro para repoboar a especie". Respondía así a unha chamada de atención de [[Rajiv Pratap Rudy]], do [[Bharatiya Janata Party]] (BJP). "O plan para traer de volta o guepardo, que despareceu pola caza indiscriminada e polos complexos factores da súa fráxil cria, é audaz dados os problemas que afectan á conservación do [[tigre]]". Dous naturalistas, Divya Bhanusinh e M. K. Ranjit Singh, suxiriron a importación de guepardos de África, para despois crialos en cativerio e, co tempo, liberalos no seu hábitat natural.<ref>''The Times of India'', Thursday, July 9, 2009, p. 11.</ref> Porén, o plan para reintroducir os guepardos africanos na India foi suspendido despois de descubrirse a diferenza entre as subespecies dos guepardos de Asia e África, que se separaron hai de 32.000 a 67.000 anos.<ref>{{cita web|url=http://www.binoygupta.com/wildlife/cheetah-275/ |title=&#124; Travel India Guide |publisher=Binoygupta.com |date=18 de maio de 2012 |dataacceso=16 de decembro de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://cheetah-watch.com/portfolio/breaking-indias-plan-to-re-introduce-the-cheetah-on-hold/ |title=Breaking: India’s Plan to Re-Introduce the Cheetah on Hold |páxina-web=cheetah-watch.com |date=8 May 2012 |dataacceso=16 de decembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141211085055/http://cheetah-watch.com/portfolio/breaking-indias-plan-to-re-introduce-the-cheetah-on-hold/ |dataarquivo=11 de decembro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> == Estado de conservación == O guepardo é unha especie vulnerábel, e así a cualifica a [[Unión Internacional para a Conservación da Natureza]] (UICN) a nivel global de especie, considerendo á subespecie africana que esta institución admite (''Acinonys jubatus hecki'') como ameazada, e á asiática (''Acinonyx jubatus venaticus'') en situación crítica.<ref name=U/> Por outra parte, a especie está considerada como ''ameazada de extinción'' no Apéndice I da [[CITES|Convención sobre o Comercio Internacional de Especies Ameazadas de fauna e flora silvestres]] (CITES). De todos os grandes [[felinos]], é o menos capaz de adaptarse a novos ambientes. Sempre foi difícil de criar en cativerio, aínda que recentemente algúns [[parque zoolóxico|zoolóxicos]] lograron ter éxito nisto. Unha das técnicas foi introducir un can como un compañeiro e protector para lograr que o guepardo cativo se sentise menos ameazado. As crías sofren elevados índices de mortalidade debido a factores xenéticos e á predación por parte de carnívoros que compiten con esta especie, como o león e a hiena. Algúns biólogos defenden a teoría de que, como resultado da procreación consanguínea, o futuro da especie está comprometido. == O guepardo nas artes == [[Ficheiro:Tizian 048.jpg|miniatura|''Baco e Ariadne'' por [[Tiziano]], 1523.]] [[Ficheiro:George Stubbs Cheetah with Two Indian Attendants and a Stag.JPG|miniatura|''Cheetah with Two Indian Attendants and a Stag'' by [[George Stubbs]], 1764–1765]] [[Ficheiro:Fernand Khnopff 002.jpg|miniatura|''The Caress'' by [[Fernand Khnopff]], 1887]] * Na obra de [[Tiziano]] ''Baco e Ariadna'' ([[1523]]) a [[carro|carruaxe]] do [[deus]] é puxada por unha parella de guepardos (usados como animais de caza na [[Italia]] [[renacemento|renacentista]]). * No cadro de [[George Stubbs]], ''Guepardo con dous servos indios e un veado'' (''Cheetah with Two Indian Attendants and a Stag'') ([[1764]]-[[1765]]) móstrase o guepardo como animal de caza. O cadro foi feito en conmemoración da doazón dun guepardo a [[Xurxo III do Reino Unido]] polo gobernador [[Inglaterra|inglés]] de [[Madrás]], [[Sir George Pigot]]. * En ''A caricia'' ([[1896]]), do [[pintura|pintor]] [[simbolismo|simbolista]] [[Bélxica|belga]] [[Fernand Khnopff]] ([[1858]]-[[1921]]), represéntase o [[mito]] de [[Edipo]] e da [[Esfinxe]], representada por unha criatura con cabeza de muller e corpo de guepardo (moitas veces, erroneamente identificada como un [[leopardo]]). * A utilización dos guepardos como animais de estima exóticos represéntase, por exemplo, nunha peza de escultura [[art déco]] de cerca de [[1925]], da ''[[Wiener Werkstätte]]''. * O libro de [[André Mercier]], ''Our Friend Yambo'' ([[1961]]) é unha curiosa biografía dun guepardo adoptado por un matrimonio francés que o leva a [[París]]. Este libro foi, seguramente, influído polo éxito do libro ''Born Free'' (''Nacida libre'', que deu orixe ao filme que en [[España]] recibiu o rítulo de ''[[Una leona llamada Elsa]]''), de [[Joy Adamson]], que tamén escribiu a "autobiografía" dun guepardo en ''The Spotted Sphinx'' ([[1969]]). * ''Hussein, An Entertainment'' ([[1938]]), novela de [[Patrick O'Brian]] que se desenvolve na[[India]] do período do [[Raj Británico]], ilustra a práctica da realeza mantendo e adestrando guepardos para a caza de [[antílope]]s. * O libro ''How It Was with Dooms'' ([[1997]]) conta a historia real dunha familia que criou un cachorro de guepardo orfo chamado (en [[lingua suahili|suahili]] guepardo) en Kenya. Os filmes ''[[Cheetah (filme de 1989)|Cheetah]]'' (1989) e ''[[Duma (filme)|Duma]]'' (2005) están baseados nese libro. * A serie animada ''[[ThunderCats]]'' tiña un personaxe principal que era un guepardo antropomorfo chamado ''Cheetara''. * En [[1986]], [[Frito Lay]] introduciu un guepardo antropomorfo, [[Chester Cheetah]], como a mascota dos seus [[Cheetos]]. * O filme ''[[Harold and Kumar Go to White Castle]]'' ([[2004]]) ten unha subtrama que implica a un guepardo fuxido que fuma [[Cánnabis (droga)|cánnabis]] coa súa parella o que lle permite montala. * A adversaria principal da superheroína de [[banda deseñada]] [[Wonder Woman]] é a Dra. Barbara Ann Minerva, alias [[Chita (cómic)|Chita]] (The Cheetah). * O [[anime]] [[Xapón|xaponés]] ''[[Damekko Dōbutsu]]'' conta cun guepardo torpe pero doce e nobre chamado ''Chiiko''. * A primeira versión de [[Mac OS X]] de [[Apple Inc.]] foi co nome clave "Cheetah", que fixou o padrón para as versións posteriores, sendo nomeado despois "big cats" (grandes felinos). * Baixo o título "Caza a 60 millas por hora", o xogo de [[PlayStation 3]] ''[[Afrika]]'' conta cun guepardo cazando unha gacela na primeira "cacería de caza maior" do xogo. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Ammann, Katherine & Karl Ammann (1985): ''Cheetah''. Nova York: Arco Pub. Co. ISBN 978-0-668-06259-6. * Dorst, J. & Dandelot, P. (1973): ''Guía de campo de los mamíferos salvajes de África'', Barcelona: Ediciones Omega, S. A. * Groves, Colin & Peter Grubb (2011): ''Ungulate Taxonomy''. Baltimore, Maryland, USA: The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-1-4214-0093-8. * Haltenorth, T. & Diller, H. (1986): ''A Field Guide of the Mammals of Africa including Madagascar''. Londres: William Collins Sons & Co Ltd. ISBN 0-00-219778-2. * Jackson, Peter & Adrienne Farrell Jackson (1996): ''Les félins, toutes les espèces du monde'': París / Lausanne: Delachaux et Niestlé. La bibliothèque du naturaliste. ISBN 2-603-01019-0. * Marion, Rémy; Catherine Marion, Géraldine Véron, Julie Delfour, Cécile Callou & Andy Jennings (2005): ''Larousse des Félins''. París: Larousse. ISBN 2-03-560453-2. * [[Félix Rodríguez de la Fuente|Rodríguez de la Fuente, F.]] (1970): "El guepardo, campeón absoluto en velocidad pura". En: ''Enciclopedia Salvat de la fauna''. Tomo I. África (Región etiópica). Pamplona: Salvat, S. A. de Ediciones, pp.&nbsp;213–239. * Seidensticker, John & Susan Lumpkin (1991): [http://www.amazon.com/Great-Cats-Majestic-Creatures-Wild/dp/0878579656 ''Great Cats. Majestic Creatures of the Wild''] Emmaus, Pensylvania, USA: Rodale Books, Inc. ISBN 978-1-875137-90-9. * Wilson, Don E. & Reeder, Dee Ann M., eds. (2005): ''Mammal Species of the World - A Taxonomic and Geographic Reference''. 3ª ed. Baltimore, Maryland, USA: The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8221-0. === Outros artigos === * [[Extinción]] * [[Félidos]] === Ligazóns externas === * [http://www.cheetah.org/ Cheetah Conservation Trust] (en inglés) * [http://www.csew.com/felidtag/pages/Educational/FactSheets/cheetah.htm Cheetah Factsheet] (en inglés) * [http://animaldiversity.org/site/accounts/information/Acinonyx_jubatus.html ''Acinonyx jubatus''] en ADW. Abundante información {{en}} * [http://www.iucnredlist.org/details/219/0 ''Acinonyx jubatus''] na ''[[UICN|Lista vermella de especies ameazadas]]'' da [[UICN]]. Abundante unformación {{en}} * [http://eol.org/pages/328680/overview ''Acinonyx jubatus''] na Encyclopedia of Life {{en}} * [http://www.cbif.gc.ca/acp/fra/siti/regarder?tsn=183813 ''Acinonyx jubatus''] no [[SIIT]] * [https://web.archive.org/web/20141019161255/http://www.arkive.org/cheetah/acinonyx-jubatus/ Cheetah (''Acinonyx jubatus'')] en ARKive. Abundante información {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Félidos]] [[Categoría:Felinos]] [[Categoría:Animais descritos en 1775]] g4rbebj9zugyk6v3exl2gaq3fvywtwk 0 18684 6168455 6166737 2022-08-27T18:04:50Z Ogalego.gal 59564 Actualización e notas wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''María Pilar Jiménez Aleixandre''', nada en [[Madrid]] o [[1 de maio]] de [[1947]], é escritora en [[lingua galega]], [[tradución|tradutora]], [[bioloxía|bióloga]] e académica de número da [[Real Academia Galega]].<ref>{{cita novas|título=Marilar Aleixandre ingresará na Academia o 14 xaneiro|url=http://praza.gal/cultura/13404/marilar-aleixandre-ingresara-na-academia-o-14-xaneiro/|dataacceso=7 de xaneiro de 2017|xornal=[[Praza Pública]]|data=6 de xaneiro de 2017}}</ref><ref>{{Cita web|título=Editorial Galaxia Marilar Aleixandre|url=https://editorialgalaxia.gal/autor/marilar-aleixandre/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> == Traxectoria == De avoas e avós andaluces, valencianos e madrileños, naceu en [[Madrid]] en 1947. Di sentir [[saudade]] dos sitios nos que viviu, [[Ceuta]], [[Doña Mencía]] ([[Provincia de Córdoba, España|Córdoba]])<ref>{{Cita web|url=https://botons.eu/2017/01/11/lendo-a-marilar-aleixandre/|páxina-web=Botóns. Portal Galego de Educación|título=Lendo a Marilar Aleixandre|data-acceso=06/12/2018}}</ref>, e [[Madrid]] por mor dos destinos laborais do pai, regresou á cidade natal, onde estudou a carreira de Bioloxía. Alí comezou a traballar no departamento de Entomoloxía, pero os atrancos cos que tropezou por ser muller animárona a opositar ao ensino secundario e así como chegou a Galicia, en setembro de 1973, como catedrática no Instituto do Calvario, en [[Vigo]]. Implicouse na resistencia clandestina contra a ditadura: presidiu a asociación de veciños do Calvario, participou na primeira asociación feminista galega e despois na AGM.<ref name=":1">{{Cita web|título=De número|url=https://academia.gal/institucion/academicos/de-numero|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> Axiña adoptou o galego como a súa lingua literaria e se converteu nunha das escritoras galegas actuais con obra máis consolidada e recoñecida. É profesora da [[Universidade de Santiago de Compostela]], onde ensina Didáctica das Ciencias Experimentais e Educación Ambiental, dende 1988.<ref>{{Cita web|título=MARIA PILAR JIMENEZ ALEIXANDRE - Universidade de Santiago de Compostela|url=https://investigacion.usc.gal/investigadores/59340/detalle?lang=es|páxina-web=investigacion.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O primeiro relato que escribiu, un conto sobre vampiros, foi o xermolo de ''Agardando polos morcegos''. Logo viñeron ''A formiga coxa'', a súa primeira novela de literatura infantil, e ''A expedición do Pacífico'' ([[Premios da Crítica Galicia|Premio da Crítica de Galicia]] 1995). Ademais de destacar como autora de [[Literatura infantil e xuvenil|literatura infanto-xuvenil]] tamén escribiu para adultos. Foi finalista do Premio Xerais de Novela en 1992 con ''Tránsito dos Gramáticos''. En 1996 publicou o libro de relatos ''Lobos nas illas'', sobre as difíciles relacións familiares, en 1998 a novela ''[[A compañía clandestina de contrapublicidade]]'' (Premio Álvaro Cunqueiro dese mesmo ano), e no 2001 ''Teoría do Caos'' (Premio Xerais 2001), unha novela ambiciosa e fragmentaria sobre como é posible traizoarse a un mesmo. Boa parte da súa obra narrativa está traducida ó castelán, portugués, catalán e vasco. En [[2020]] gañou o premio Blanco Amor por ''As malas mulleres''. Traduciu do inglés para o galego o poemario ''Muller ceiba'' (1996) de [[Sandra Cisneros]], ''A caza do Carbairán'', de [[Lewis Carroll]] (incluída na Lista de Honra do [[IBBY]] en 1997) e ''[[Harry Potter e a pedra filosofal]]'', o primeiro volume da serie ''[[Harry Potter]]'', no 2001, sendo ademais a responsable dos guións dos 14 capítulos da serie de [[banda deseñada]] Os Escachapedras, con ilustracións de [[Fran Bueno]]. Como poeta participou en varias publicacións colectivas e nas actividades do [[Batallón Literario da Costa da Morte]]. En 1998 gañou o [[Premio Esquío de poesía|Premio Esquío]] co poemario ''Catálogo de velenos''. En [[2010]] foi nomeada Socia de honra da [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|Asociación de Escritores en Lingua Galega]]. Ten así mesmo colaboracións en diversas revistas sobre cultura e literatura: ''[[Cuadernos de Literatura Infantil y Juvenil|CLIJ]]'', ''[[Festa da Palabra Silenciada]]'', ''[[Dorna (revista)|Dorna,]] [[Boletín da Real Academia Galega]],'' ''Nó'', [[Luzes de Galiza|''Luzes de Galiza'']] e ''El Signo del Gorrión;'' tamen en revistas científicas da súa especialidade (''Science Education'' e ''JRST)''.<ref>{{Cita web|título=MARIA PILAR JIMENEZ ALEIXANDRE - Universidade de Santiago de Compostela|url=https://investigacion.usc.gal/investigadores/59340/publicaciones|páxina-web=investigacion.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Así mesmo é autora de obras sobre o ensino das Ciencias e colabora no xornal [[Nós Diario|''Nós Diario'']].<ref>{{Cita web|título=autor/a A Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/autores.php?tipo=autores&id=100001869|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Foi elixida académica de número da [[Real Academia Galega]] no pleno do [[9 de xullo]] de [[2016]],<ref>{{Cita web|url=http://academia.gal/inicio/-/asset_publisher/m2gF/content/o-dia-das-letras-galegas-de-2017-estara-dedicado-a-carlos-casares?redirect=http%3A%2F%2Facademia.gal%2Finicio%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_m2gF%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-1%26p_p_col_pos%3D1%26p_p_col_count%3D4|páxina-web=Real Academia Galega|título=O Día das Letras Galegas de 2017 estará dedicado a Carlos Casares|data-acceso=9 de xullo de 2016}}</ref> pronunciando o 14 de xaneiro de 2017 o discurso de ingreso "Voces termando da paisaxe galega", respostado por [[Fina Casalderrey]]. [[Ficheiro:A Cámara branca (07) Marilar Aleixandre.webm|miniatura|Entrevista en 2017. [[Nós Televisión]].]] O 28 de marzo de 2017 foi escollida tesoureira da Real Academia Galega<ref>{{Cita web|url=http://academia.gal/plenario?p_p_id=ManageChairs_WAR_ragportal&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&_ManageChairs_WAR_ragportal_action=showAcademic&_ManageChairs_WAR_ragportal_tableDate=1491381187681&id=21236|título=Marilar Aleixandre tesoureira da RAG|data-acceso=5 de abril de 2017}}</ref> ata 2021 en que foi nomeada arquiveira-bibliotecaria. Pertence á [[Asociación Galega do Libro Infantil e Xuvenil]] e ao [[Centro PEN Galicia|PEN Clube de Galicia]], á [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega]] e á Asociación de Tradutores. Formou parte durante catro anos do Executive Committee do International Board on Books for Young People ([[IBBY]]). É membro da Sección de Ciencia, Natureza e Sociedade do [[Consello da Cultura Galega]] e é socia de [[Nova Escola Galega]], Ensinantes de Ciencias de Galicia (ENCIGA), a European Science Education Research Association (ESERA) e a National Association for Research in Science Teaching (NARST).<ref name=":1" /> Pertence ó "Batallón Literario da Costa da Morte", paisaxe literaria onde están situados algúns dos seus libros e ó consello editorial de "Letras de Cal".<ref>{{Cita web|título=Marilar Aleixandre Galegos Gallegos|url=http://galegos.galiciadigital.com/gl/marilar-aleixandre|páxina-web=galegos.galiciadigital.com|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl}}</ref> == Obra en galego == === Poesía === * ''Catálogo de velenos'' ([[1999]]). Ferrol: Sociedade de Cultura Valle-Inclán. Foi traducida ao portugués, Ed. Deriva,2007<ref>{{Cita web|título=Catálogo de venenos|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3640|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010937/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3640|url-morta=yes}}</ref> * ''Desmentindo a primavera'' ([[2003]]). Vigo: [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]]. 72 páxs. ISBN 978-84-9782-060-8.<ref>{{Cita web|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=751419|páxina-web=xerais.gal|título=Desmentindo a primavera|data-acceso=06/12/2018}}</ref> * ''Abecedario das árbores'' ([[2006]]). Santiago: [[El Correo Gallego]]. ISBN 978-84-8064-170-8.<ref>{{Cita web|título=Presentouse no Casino de Santiago o &#034;abecedario das árbores&#034; de Marilar Aleixandre|url=https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/presentouse-no-casino-santiago-abecedario-das-rbores-marilar-aleixandre-YYCG58089|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=}}</ref> * ''Mudanzas'' ([[2007]]). Santiago: [[Centro PEN Galicia|PEN Clube de Galicia]].<ref>{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2007/12/31/as-mulleres-ningun-tempo-pasado-foi-mellor/0003_6444750.htm|apelidos=Abelenda|nome=Ana|páxina-web=lavozdegalicia.es|título=«Para as mulleres ningún tempo pasado foi mellor»|data-acceso=06/12/2018}}</ref> 126 páxs. ISBN 9788493542139. * ''Desescribindo'' ([[2016]]). A Coruña: Apiario. 88 páxs. ISBN 978-8494321061. * ''Mudanzas e outros velenos'' (2017). Vigo: Galaxia, Dombate. Contén: ''Catálogo de velenos, Abecedario de árbores'' e ''Mudanzas''. 196 páxs. ISBN 9788491511472. [[Ficheiro:Biblioteca Galega 120.JPG|miniatura|''Unha presa de terra'', de {{PAGENAME}}, esta incluído na [[Biblioteca Galega 120]].]] === Narrativa === * ''Tránsito dos gramáticos'' ([[1993]]). Vigo: Edicións Xerais. 161 páxs. ISBN 978-84-7507-721-5.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Andrade|nome=Marisa|data=1994|título=Tránsito dos gramáticos de Marilar Aleixandre|PMC=|revista=Festa da palabra silenciada|doi=|ISSN=1139-4854|PMID=|volume=|páxinas=109-111|número=10}}</ref> Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=Tránsito de los gramáticos|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1423|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010942/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1423|url-morta=yes}}</ref> * ''Lobos nas illas'' ([[1996]]). Vigo: Edicións Xerais. 160 páxs. ISBN 9788475079820. Foi traducida ao castelán<ref>{{Cita web|título=Lobos en las islas|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1601|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010937/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1601|url-morta=yes}}</ref> e ao inglés.<ref name=":0">{{Cita web|título=Under the trout’s skin|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6691|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010948/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6691|url-morta=yes}}</ref> * ''[[A compañía clandestina de contrapublicidade]]'' ([[1998]]). Vigo: [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. 218 páxs. ISBN 978-84-7154-040-9. * ''Teoría do caos'' ([[2001]]). Vigo: Edicións Xerais. 224 páxs. ISBN 978-84-8302-694-6.<ref>{{Cita web|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=396990|páxina-web=xerais.gal|título=Teoría do caos|data-acceso=06/12/2018}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Vilavedra|nome=Dolores|data=2002|título=Teoría do caos, de Marilar Aleixandre|PMC=|revista=Festa da palabra silenciada|doi=|ISSN=1139-4854|PMID=|volume=|páxinas=77-78|número=17}}</ref> ePubl: ISBN 978-84-9121-259-1. *''Unha presa de terra'' (2001). Vigo: Ir Indo. ISBN 978-8476803677.<ref>{{Cita web|url=http://marilar.gal/|páxina-web=Marilar Aleixandre|título=Narrativa|data-acceso=06/12/2018}}</ref> Ilustracións de [[Miguelanxo Prado]]. Reeditada en 2022: ''Unha presa de terra. Un caso de Ana Candeán''. *''O coitelo en novembro'' ([[2010]]). Vigo: Edicións Xerais. 272 páxs. ISBN 978-8499141503.<ref>{{Cita web|url=https://cadernodacritica.wordpress.com/2010/11/23/o-coitelo-en-novembro-de-marilar-aleixandre/|apelidos=Nicolás|nome=Ramón|páxina-web=cadernodacritica|título=O coitelo en novembro, de Marilar Aleixandre|data-acceso=06/11/2018}}</ref> ePub: ISBN 978-84-9121-243-0. Foi traducida ao inglés.<ref name=":0" /> *''As malas mulleres'' (2021). Vigo: Editorial Galaxia. 248 páxs.. ISBN 978-84-9151-597-5.<ref>{{Cita web|título=As malas mulleres|url=https://editorialgalaxia.gal/produto/as-malas-mulleres/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2021-03-24}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Nogueira|nome=María Xesús|data=xullo, agosto, setembro 2021|título=O coro das malas mulleres|revista=Grial|ISSN=0017-4181|volume=LIX|páxinas=111-2|número=231}}</ref> === Literatura infanto-xuvenil === [[Ficheiro:Manifesto-Praza-Pública.jpg|miniatura|300px|[[Alba Nogueira|Nogueira]], [[Mariló Candedo|Candedo]], Aleixandre, [[Henrique Monteagudo|Monteagudo]] e [[Valentina Formoso Gosende|Formoso]], na presentación do manifesto ''Chamamento polo Galego'' en 2013.]] * ''A formiga coxa'' ([[1989]]). Vigo: Edicións Xerais. Ilustracións de [[Fran Jaraba]]. 96 páxs. ISBN 978-84-9782-898-7 (6ª) * ''O rescate do peneireiro'' ([[1990]]). Vigo: Edicións Xerais. Ilustracións de Fran Jaraba. 104 páxs. ISBN 9788475074719. * ''[[A expedición do Pacífico]]'' ([[1994]]). Vigo: Edicións Xerais. 160 páxs. ISBN 978-84-9782-501-6 (16ª). ePub: ISBN 978-84-9914-620-1.<ref>{{Cita web|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=1461533|páxina-web=xerais.gal|título=A expedición do Pacífico|data-acceso=06/12/2018}}</ref> Foi traducida ao castelán<ref>{{Cita web|título=La expedición del Pacífico|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1594|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010942/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1594|url-morta=yes}}</ref> e ao portugués.<ref>{{Cita web|título=A expedição ao Pacífico|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1747|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011038/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1747|url-morta=yes}}</ref> *''Nogard'' (1994). Ed. Alfaguara, Col. Obradoiro. Foi traducida ao catalán.<ref>{{Cita web|título=Card|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1424|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010938/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1424|url-morta=yes}}</ref> En 2022: Xerais, 144 páxs. ISBN 9788411101417. * ''O trasno de Alqueidón'' (1996). Vigo: Edicións Xerais. Ilustracións de [[Miguelanxo Prado]]. 72 páxs. ISBN 978-84-9121-243-0 (3ª). Foi traducida ao éuscaro.<ref>{{Cita web|título=Alqueidoneko iratxoa|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3244|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010948/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3244|url-morta=yes}}</ref> *''O monstro da chuvia'' (1998)''.'' col. A Maxia das Palabras, Xunta de Galicia, il. F. Bueno''.'' Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=El monstruo de la lluvia|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3512|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011018/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3512|url-morta=yes}}</ref> En 2003: SM, 32 páxs. ISBN 9788434893368. * ''A banda sen futuro'' (1999). Vigo: Edicións Xerais. 168 páxs. ISBN 978-84-8302-471-3 (21ª). ePub: ISBN 978-84-9914-794-9. <ref>{{Cita web|url=http://www.bicodaria.com/2012/02/a-banda-sen-futuro/|páxina-web=EDN IES Félix Muriel|título=A banda sen futuro|data-acceso=06/12/2018}}</ref> Foi traducida ao castelán,<ref>{{Cita web|título=La banda sin futuro|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1599|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010948/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1599|url-morta=yes}}</ref> ao catalán,<ref>{{Cita web|título=La banda sense futur|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1426|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010939/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1426|url-morta=yes}}</ref> ao éuscaro<ref>{{Cita web|título=Etorkizunik ez|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1534|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010940/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1534|url-morta=yes}}</ref> e ao portugués.<ref>{{Cita web|título=A banda sem futuro|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=2363|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010950/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=2363|url-morta=yes}}</ref> *''Lapadoiras, Sacaúntos e Cocón'' (1999). Vigo: Galaxia, col. Bambán''.'' ISBN 978-84-8288-294-9. Foi traducida ao castelán,<ref>{{Cita web|título=Tragaldabas, Sacamantecas y Coco|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1596|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010945/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1596|url-morta=yes}}</ref> ao catalán,<ref>{{Cita web|título=Escuracassoles, Xuclanates y Papu|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1505|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011026/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1505|url-morta=yes}}</ref> ao éuscaro,<ref>{{Cita web|título=Akilimarro, Sakarramin eta Mamu|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1533|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010944/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1533|url-morta=yes}}</ref> ao asturiano,<ref>{{Cita web|título=Tragaldabes, Sacaúntu y Coco|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1518|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011028/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1518|url-morta=yes}}</ref> ao aragonés<ref>{{Cita web|título=Fotronero, Ensundiero y Totón|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3510|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010946/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3510|url-morta=yes}}</ref> e ao catalán de Valencia.<ref>{{Cita web|título=Escuracassoles, Xuplanates i Butoni|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3682|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010945/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3682|url-morta=yes}}</ref> *''Paxaros de papel'' (2001). Vigo: Edicións Xerais. ISBN 978-84-9121-323-9 (2018). ePub: ISBN 978-84-9121-320-8. Ilustracións de Lázaro Enríquez. * ''El-Rei Artur e a abominable dama'' (2001). Vigo: Ir Indo Edicións. 92 páxs. ISBN 9788476803561. * ''O chápiro verde'' (2001). Anaya Educación. 160 páxs. ISBN 9788420792491. Foi traducida ao castelán,<ref>{{Cita web|título=El chápiro verde|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1598|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010947/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1598|url-morta=yes}}</ref> ao éuscaro<ref>{{Cita web|título=Txapiro berdea|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1532|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010947/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=1532|url-morta=yes}}</ref> e ao catalán.<ref>{{Cita web|título=El barreter verd|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3507|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011032/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3507|url-morta=yes}}</ref> * ''Basilisa, a princesa sapiño'' (2002). Vigo: [[Editorial Galaxia|Galaxia]]. 56 páxs. ISBN 978-84-8288-453-0. * ''A vaca de Fisterra e a trabe de alcatrán'' ([[2005]]). Vigo: Tambre. 208 páxs. ISBN 978-8426350251. Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=La vaca Fisterra y la viga de alquitrán|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3391|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010957/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3391|url-morta=yes}}</ref> * ''Rúa Carbón'' (2005). Vigo: Edicións Xerais, [[Col. Fóra de Xogo]]. 224 páxs. ISBN ‎ 978-84-97823357. Foi traducida ao castelán<ref>{{Cita web|título=Calle carbón|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3390|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011005/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3390|url-morta=yes}}</ref> e ao catalán.<ref>{{Cita web|título=Carrer del Carbó|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3389|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010954/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3389|url-morta=yes}}</ref> *''Herbalúa'' (2006). Vigo: Ed. Galaxia, Col. Os Duros. 26 páxs. ISBN 978-84-8288-963-4. * ''A cabeza de Medusa'' ([[2008]]). Vigo: Edicións Xerais. 224 páxs. ISBN 978-84-9914-098-8 (13ª ed.). ePub: ISBN 978-84-9914-098-8. Foi traducida ao castelán<ref>{{Cita web|título=La cabeza de Medusa|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4588|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010959/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4588|url-morta=yes}}</ref> e ao éuscaro.<ref>{{Cita web|título=Medusaren burua|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4785|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011034/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4785|url-morta=yes}}</ref> * ''Dez abellas na laranxeira'' (2008). Vigo: Edicións Xerais. 24 páxs. ISBN 978-84-9782-798-0. Ilustracións de Pere Meján. Foi traducida ao castelán,<ref>{{Cita web|título=Diez abejas en el naranjal|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3509|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602011056/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3509|url-morta=yes}}</ref> ao catalán<ref>{{Cita web|título=Deu abelles al taronger|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3508|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010958/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3508|url-morta=yes}}</ref> e ao éuscaro.<ref>{{Cita web|título=Hamar erle laranja-sailean|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3511|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010959/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3511|url-morta=yes}}</ref> * ''Robinson contado polas alimarias'' ([[2011]]). Oxford. 192 páxs. ISBN 978-8467360714. Ilustracións de Federico Delicado. Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=Robinson contado por las alimañas|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6687|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010959/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6687|url-morta=yes}}</ref> * ''A vaca caníbal'' ([[2012]]). Vigo: Galaxia, Árbore. 116 páxs. ISBN 978-84-9865-460-8. * ''Ovella descarreirada'' ([[2014]]). Vigo: Xerais. 96 páxs. ISBN 978-84-9914-763-5. Ilustracións de Oscar Villán. *''O anano máis alto conta a historia de Brancaneves'' (2015). Barcelona: Ed. Rodeira, Col. Tucán azul. 64 páxs. ISBN 9788483493960. Ilustracións de Tesa González. Foi traducida ao castelán.<ref>{{Cita web|título=El Enano más alto cuenta la historia de Blancanieves|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6689|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-10-25|data-arquivo=02 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200602010959/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6689|url-morta=yes}}</ref> * ''Catro cascarolos'' ([[2016]]). Vigo: Xerais. 64 páxs. ISBN 978-84-9121-017-7. Ilustracións de Enjamio. *''Alí Babá, Morxiana e os corenta usureiros'' (2017). Vigo: Galaxia, Costa Oeste. 68 páxs. ISBN 978-84-9151-053-6''.''<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/ali-baba-morxiana-e-os-corenta-usureiros/|páxina-web=editoriagalaxia.gal|título=Alí Babá, Morxiana e os corenta usureiros Marilar Aleixandre|data-acceso=06/12/2018}}</ref> *''A filla do Minotauro'' (2018). Vigo: Galaxia. 188 páxs. ISBN 978-84-9151-189-2.<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/a-filla-do-minotauro/|páxina-web=editorialgalaxia.gal|título=A filla do Minotauro|data-acceso=06/12/2018}}</ref> *''Nogard'' (2022). Vigo: Xerais. 144 páxs. ISBN 978-84-1110-141-7. Ilustracións de Enjamio. === Ensaio === * ''Dubidar para aprender'' (1996). Vigo: Edicións Xerais. 192 páxs. ISBN 978-8475079806. * ''Castelao segundo Rañolas. Vida e obra de Castelao'' (2000). Vigo: Galaxia, Árbore. 92 páxs. ISBN 978-84-8288-363-2. * ''Terras de Compostela (viaxes literarias'' ([[2009]]). Vigo: A Nosa Terra. 58 páxs. ISBN 9788483413289. * ''María Victoria Moreno. A muller que durmía pouco e soñaba moito''. Con [[Fina Casalderrey]] ([[2018]]). Vigo: [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]]. * ''Santiago de Compostela desde dentro'' ([[2019]]). Ed. Alvarellos. 108 páxs. ISBN 978-84-16460-62-5. * ''[[Movendo os marcos do patriarcado|Movendo os marcos do patriarcado.]]O pensamento feminista de Emilia Pardo Bazán'' (2021). Con [[María López Sández]].<ref>{{Cita nova|título=Marilar Aleixandre e María López reivindican nun libro o feminismo de Pardo Bazán|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/aleixandre-lopez-reivindican-nun-libro-feminismo-pardo-bazan/20210302202103116906.html|xornal=Nós Diario|data-acceso=2021-03-03 |nome=Ana|apelidos=Triñáns}}</ref>. Vigo: Galaxia. 232 páxs. ISBN 978-84-9151-587-6. Traducido ao castelán polas propias autoras.<ref>{{Cita web|título=Moviendo Los Marcos Del Patriarcado|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/bibliotraducion/traduccions_ver.php?id=7974|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2022-01-25}}</ref> * ''[[Juana de Vega]]. A muller que desafiou o seu tempo'' ([[2022]]). Con [[Emma Pedreira|Enma Pedreira]]. Vigo: Galaxia. 120 páxs. ISBN 978-84-9151-900-3. === Tradución === * ''A caza do Carbairán'' de Lewis Carroll (Lista de Honra do IBBY) * ''Muller ceiba'' da poeta Sandra Cisneros * ''Harry Potter e a pedra filosofal'' de J. K. Rowling === Obras colectivas === [[Ficheiro:Diadasletras18d.jpg|miniatura|300px|No [[Teatro Principal de Pontevedra]] o [[Día das Letras Galegas]] de 2018.]] * ''Neve na Amaía'', [[1992]], [[Xunta de Galicia]]. * ''Traballando coas ciencias da Terra'' ([[1995]]). Universidade de Santiago de Compostela, coeditora. * ''Construír a paz'', 1996, Xerais. * ''Unha liña no ceo'', 1996, Edicións Xerais. * ''E dixo o corvo...'', [[1997]], [[Xunta de Galicia]]. * ''Rumbo ás illas. Escritores da Costa da Morte nas Sisargas'', 1997, Asociación Cultural Monte Branco/Asociación Neria, [[O Couto, Cospindo, Ponteceso|O Couto, Ponteceso]]. * ''Airadas de palabras'', 1998, [[Edicións Laiovento|Laiovento]]. * ''Alguén agarda que volva alí'', 1998. * ''dEfecto 2000. Antoloxía de poetas dos 90'', 1999, [[Letras de Cal]]. * ''Contos para levar no peto'', [[2001]], Xerais. * ''Paisaxes con palabras'', 2001, Galaxia. * ''Palabras con fondo'', 2001, Fondo Galego de Cooperación e Solidariedade. * ''A poesía é o gran milagre do mundo'', 2001, PEN Clube de Galicia. * ''Longa lingua'', [[2002]], Edicións Xerais. * ''Materia prima'', 2002, Edicións Xerais. * ''Alma de beiramar'', 2003, Asociación de Escritores en Lingua Galega. * ''[[Carlos Casares]]: a semente aquecida da palabra'', 2003, [[Consello da Cultura Galega]]. * ''Intifada. Ofrenda dos poetas galegos a Palestina'', 2003, Fundación Araguaney. * ''Narradio. 56 historias no ar'', 2003, Edicións Xerais. * ''Negra sombra. Intervención poética contra a marea negra'', 2003, [[Espiral Maior]]. * ''Postais do Camiño'', 2004, Galaxia. * ''[[Uxío Novoneyra]]. A emoción da Terra'', 2004, Asociación de Escritores en Lingua Galega. * ''[[Xela Arias]], quedas en nós'', 2004, Edicións Xerais. * ''Contos de medo no museo'', [[2005]], [[Museo Provincial de Lugo]]. * ''Homenaxe a [[Ánxel Casal]]'', 2005, AELG. * ''X. Espazo para un signo'', 2005, Edicións Xerais. * ''Do máis fondo do silencio saen voces'', 2006, Asociación Cultural Panda de Relacións Laborais, [[A Coruña]]. * ''Homenaxe dos poetas galegos a [[Federico García Lorca]] contra a súa morte'', 2006, Xerais. * ''Poetas e Narradores nas súas voces. II'', 2006, [[Consello da Cultura Galega]]. * ''Polifonías: voces poéticas contra a violencia de xénero'', 2006, Espiral Maior/[[Xunta de Galicia]]. * ''Volverlles a palabra. Homenaxe aos represaliados do franquismo'', 2006, Difusora. * ''O son das buguinas'', [[2007]], Edicións Xerais. * ''Vanakkam. Benvidas'', 2007, Implicadas/os no Desenvolvemento. * ''From the beginning of the sea (De onde comeza o mar)'', 2008, Foreign Demand. * ''Na frente unha estrela, no bico un cantar'', 2008, [[Fundación Rosalía de Castro]]. * ''De [[Eduardo Pondal|Pondal]] ao Batallón Literario. 120 anos de poesía na Costa da Morte'', [[2009]], [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. * ''[[Marcos Valcárcel]]. O valor da xenerosidade'', 2009, Difusora. * ''Quen casa ten de seu: cinco contos na casa de Rosalía'', 2009, Fundación Rosalía de Castro. Literatura infanto-xuvenil. * ''En defensa do poleiro'', [[2010]], [[Editorial Toxosoutos|Toxosoutos]]. * ''II Encontro Cidade da Coruña. Mulleres na literatura'', 2010. * ''To The Winds Our Sails'', 2010, Salmon Poetry. Tradución do galego ao inglés. * ''A cidade na poesía galega do século XXI'', [[2012]], Toxosoutos. * ''[[Manuel Lueiro Rey]]. A liberdade ferida ([[1916]]-[[1990]])'' ([[2013]]). Vigo: Xerais. * ''Versos no Olimpo. O [[Monte Pindo]] na poesía galega'', 2013, Toxosoutos. * ''De Cantares Hoxe. Os [[Cantares gallegos|Cantares Gallegos]] de Rosalía de Castro no século XXI'', [[2015]], Fundación Rosalía de Castro/[[Radio Galega]]. * ''O libro dos libros'' (2018, Galaxia), co relato "A criatura interpela a creadora".<ref>{{Cita web|url=http://editorialgalaxia.gal/produto/o-libro-dos-libros/|páxina-web=editorialgalaxia.gal|título=O libro dos libros|data-acceso=05/12/2018}}</ref> * ''Entre donas'' ([[2020]]). Baía Edicións. 208 páxs. ISBN 9788499953427. Dez relatos de escritoras galegas actuais colocando as mulleres no centro da historia.<ref>{{Cita web|título=a propósito de ENTRE DONAS, varias autoras, en Baía.|url=https://ferradura.blog/2020/11/18/a-proposito-de-entre-donas-varias-autoras-en-baia/|páxina-web=Ferradura en Tránsito II|data=2020-11-18|data-acceso=2021-01-22|lingua=gl-ES|nome=~|apelidos=Xmeyre}}</ref> == Obra en castelán == === Ensaio === * ''Enseñar Ciencias'' (2003). Barcelona: Graó (como coordinadora). * ''Competencias en argumentación y uso de pruebas10 ideas clave'' (2010). Barcelona: Graó. ISBN 978-84-7827-897-8. [[Ficheiro:Gañadores Premios Merlín 2010.jpg|miniatura|300px|Foto conmemorativa na XXVª ed. do Premio Merlín. Atrás, de esquerda a dereita: [[Jacobo Fernández Serrano]], Helena Pérez, [[Gloria Sánchez]], [[An Alfaya]], Marilar Aleixandre, [[Antonio García Teijeiro]], [[Mar Guerra]], [[Fina Casalderrey]], [[Ramón Caride]]. Sentados, de esquerda a dereita: [[Carlos López Gómez]], [[Palmira González Boullosa]], [[Agustín Fernández Paz]] e [[Teresa González Costa]].]] == Premios == Recibiu os seguintes premios: * [[Premio Merlín]] de literatura infantil 1994, por ''A expedición do Pacífico''. * Premio da Crítica á creación literaria en galego, 1995, por ''A expedición do Pacífico''. * Premio Rañolas ó mellor libro infantil/xuvenil en galego 1996 por ''O Trasno de Alqueidón'' * [[Premio Manuel Murguía]] de Relato breve 1997 por ''Desaforados Muños''. * [[Premio Álvaro Cunqueiro de narrativa|Premio Álvaro Cunqueiro de Narrativa]] 1997 por ''A Compañía clandestina de contrapublicidade''. * [[Premio Esquío de poesía]] en galego 1998 por ''Catálogo de velenos''. * Lista de honra do IBBY 1997 por ''A caza do Carbairán'' (tradución de ''The Hunting of the Snark'') de Lewis Carroll. * [[Premio Lazarillo]] en 1999 por ''A banda sen futuro''. * Premio de Literatura Infantil e Xuvenil Lecturas - Galix, 2001, por ''A banda sen futuro''. * [[Premio Xerais]] en 2001 por ''Teoría do caos''. * [[Premio San Clemente]] en 2003 por ''Teoría do caos''. * [[Premio de novela por entregas de La Voz de Galicia]], 2001, por ''Unha presa de terra''. * [[Premio de poesía Afundación|Premio de poesía Caixanova]] en 2006 por ''Mudanzas''. * [[Premio Jules Verne|Premio Fundación Caixa Galicia de Literatura xuvenil]] en [[2008]] por ''A cabeza de Medusa''. * Premio The Withe Ravens (Internationale Jugend Bibliothek), 2009, por ''A cabeza de Medusa''. * Premio Frei Martín Sarmiento 2010 (categoría 3º ESO a Bacharelato), por ''A cabeza de Medusa''. * XI [[Premio Raíña Lupa]] por ''[[A filla do Minotauro]]'' en 2017<ref>{{cita web|apelidos=|nome=|url=http://www.sermosgaliza.gal/articulo/cultura/marilar-aleixandre-gana-raina-lupa-%E2%80%98filla-do-minotauro%E2%80%99-conv%C2%B4rtese-na-primeira-muller-ganar-certame/20171122135343063554.html|título=Marilar Aleixandre gaña o Raíña Lupa con ‘A filla do Minotauro’ e convértese na primeira muller en gañar este certame|xornal=Sermos Galiza|dataacceso=23 de novembro de 2017}}</ref>. * Premio "Distinguished Contribution to Research" de [[2019]], concedido pola National Association for Research in Science Teaching (NARST), na área de didáctica das ciencias.<ref>{{Cita web|título=María Pilar Jiménez Aleixandre recibe o prestixioso premio Distinguished Contribution to Research Award - - USC|url=http://xornal.usc.es/xornal/acontece/2019_03/noticia_0081.html|páxina-web=xornal.usc.es|data-acceso=2019-04-01|data-arquivo=01 de abril de 2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190401203238/http://xornal.usc.es/xornal/acontece/2019_03/noticia_0081.html|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita novas|apelido=Redacción|url=https://www.sermosgaliza.gal/articulo/social/marilar-aleixandre-premio-distinguished-contribution-didactica-das-ciencias/20190320180501077262.html?fbclid=IwAR1yBspgNt6IRvKgy7woEqjE1D6vOr2l99gEimQaq0Utt7a6IHR_RJVxqvA|título=Marilar Aleixandre, premio Distinguished Contribution en didáctica das ciencias|editor=Sermos Galiza|data=20 de marzo de 2019|dataacceso=21 de marzo de 2019}}</ref> *[[Premio Blanco Amor]] por ''As malas mulleres'' en 2020.<ref>{{Cita web|título=Marilar Aleixandre gana el premio Blanco Amor con "As malas mulleres"|url=https://www.laregion.es/articulo/cultura/marilar-aleixandre-gana-premio-blanco-amor-malas-mulleres/20201128184903988440.html|páxina-web=La Región|data=2020-11-28|data-acceso=2020-11-28|lingua=es}}</ref> == Galería de imaxes == {{Galería |align=center |Ficheiro:Marilar Aleixandre.jpg| |Ficheiro:Marilar Aleixandre. Foto da AELG.jpg| |Ficheiro:2015. IESMGB. Marilar Aleixandre-2.jpg|En 2015. }} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro |nome-editor= Feliciano |apelidos-editor= {{Versaleta|Barrera}} |ligazón-editor= Feliciano Barrera |título= Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI |ano= 2002 |editorial= ''[[El Correo Gallego]]'' / ''[[O Correo Galego]]'' |lugar= Santiago de Compostela |lingua= castelán |isbn= 84-8064-113-4 |páxinas= 17-18 }} * {{Cita libro |apelidos-editor={{Versaleta|Vilavedra}} |nome-editor=Dolores |ligazón-editor=Dolores Vilavedra |ano=1995 |título=Diccionario da Literatura Galega. Autores |volume=I |páxina= |localización=[[Vigo]] |editorial=[[Editorial Galaxia]] |isbn=84-8288-019-5 |ref=harv }} === Ligazóns externas === * [http://www.marilar.gal/ Páxina persoal de Marilar Aleixandre] {{Vl}} * [http://www.bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=maraleix&alias=Marilar+Aleixandre&solapa=biografia Biografía] da [[Biblioteca Virtual Galega]] * [https://web.archive.org/web/20060427060319/http://www.escritoras.com/escritoras/escritora.php?i=923522629 Biografía] {{Es}} * [https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/entrevistas/marilaraleixandre Entrevista de Literatura Galega do S.XX do alumnado do IES Manuel García Barros] {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{Composición do Consello da Cultura Galega}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Aleixandre, Marilar}} [[Categoría:Tradutores ao galego]] [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] [[Categoría:Premios Xerais]] [[Categoría:Premio Merlín]] [[Categoría:Premio Esquío]] [[Categoría:Premio Jules Verne]] [[Categoría:Nados en Madrid]] [[Categoría:Nados en 1947]] [[Categoría:Profesores da Universidade de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Tradutores do inglés]] [[Categoría:Escritores de literatura infantil de Galicia]] gyrovm80nkkxkumzhacocu1mk6kk48s 0 19006 6168637 6161124 2022-08-28T08:44:07Z Xabade 31997 Ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{Estado EUA |nomept = Illinois |nomeen = Estado de Illinois |bandeira = Flag of Illinois.svg |selo = Seal of Illinois.svg |alcuña = The Prairie State |mapa = Illinois in United States.svg |capital = [[Springfield, Illinois|Springfield]] |maiorcidade = [[Chicago]] |gobernador = [[Pat Quinn]] |lingua = inglés |área = 149.998 |área_rank = 25 |terra = 143.968 |auga = 6,030 |auga_pc = 4 |poboación_data = 2000 |poboación = 12&nbsp;419&nbsp;293 |poboación_rank = 5 |densidade = 86,27 |densidaderank = 11 |admisión_data = [[3 de decembro]] de [[1818]] |admisión_orde = 21 |fusoh = Central: [[UTC]]-6/5 |latitude = 36°58'N - 42°30'N |lonxitude = 87°30'O - 91°30'O |largo = 629 |ancho = 340 |alt_media = 182 |alt_máis = 376 |alt_menos = 85 |postal = IL |iso = US-IL |website = [http://www.illinois.gov www.illinois.gov] }} '''Illinois''' é un dos 50 [[Estados dos Estados Unidos de América|Estados]] dos [[Estados Unidos de América]]. É o quinto estado máis poboado do país, cos seus 12&nbsp;419&nbsp;293 habitantes (en 2000). Cerca do 65% da poboación do estado vive na rexión metropolitana de [[Chicago]], un dos maiores centros industriais e financeiros do mundo. [[Springfield, Illinois|Springfield]] é a capital do estado. Misioneiros [[Francia|franceses]] foron os primeiros [[Europa|europeos]] a exploraren a rexión. A palabra "Illinois" vén da pronunciación francesa da palabra [[Lingua algonquina|algonquina]] ''illiniwek'', que posúe dous significados 'o pobo' ou 'pobo superior'. O cognome do Illinois é ''The Prairie State'', que en galego significa "O estado dos prados". Illinois caracterizase polo seu terreo pouco accidentado, relativamente plano, que cobre unha gran parte do estado. Outro cognome do estado é ''The Land of Lincoln''. Moitos dos habitantes do estado fachendean do feito de que o presidente americano [[Abraham Lincoln]] pasou a maior parte da súa vida no estado. Está actualmente enterrado en Springfield. == Historia == === Ata [[1800]] === Diversas tribos indíxenas [[algonquino|algonquinas]] vivían na rexión do actual Illinois moito antes da chegada dos primeiros exploradores europeos. Estas diferentes tribos algonquinas estaban organizadas nunha confederación, chamada de ''Illiniwek''. A partir da [[década de 1680]], diversas tribos [[iroqueses|iroquesas]] comezaron a atacar as tribos algonquinas, aínda que estes ataques non produciron moito efecto na confederación indíxena. Os misioneiros franceses [[Jacques Marquette]] e [[Louis Joliet]] foron os primeiros europeos en explorar a rexión. Eles foran encargados polo gobernador da colonia francesa de [[Nova Francia]] para explorar e mapear o curso do [[Río Mississippi]]. Partiron da [[Quebec (cidade)|Vila do Quebec]] en [[1673]], chegando á rexión do actual Illinois en [[1675]]. Joliet denominou a rexión como ''Illinois'', en referencia á confederación Illiniwek, coa cal Marquette e Joliet estableceron relacións amigables. Neste mesmo ano, Marquette fundou unha misión católica na rexión. En [[1699]], outros misioneiros franceses fundaron un estabelecemento comercial, e unha vila en [[1703]]. Entón, a rexión xa facía parte da Nova Francia. Os dous asentamentos fundados polos misioneiros tornáranse os principais centros francófonos na rexión. Por causa da colonización francesa -os franceses eran maioritariamente [[católico]]s- a [[Igrexa católica]] foi a única institución relixiosa na rexión, durante aproximadamente un século. Non foi ata o [[1787]] que o primeiro [[protestante]] se estableceu na rexión. En [[1717]], Francia dividiu a Nova Francia en catro distintas colonias: [[Acadia]], [[Nova Escocia]], [[Quebec]] e [[Louisiana]]. O Illinois pasou a formar parte da colonia francesa de Louisiana. Neste mesmo ano, [[John Law]], un comerciamte [[Escocia|escocés]], comezou a traer numerosos colonos franceses á rexión. En [[1763]], os [[Reino Unido|británicos]] venceron a [[guerra dos Sete Anos]], contra os franceses. Polos termos do [[Tratado de París (1763)|Tratado de París]], os franceses cedian todas as rexións ao leste do río Mississippi aos británicos e todas as rexións ao oeste do río aos [[España|españois]]. A rexión de Illinois pasou a ser controlada polos británicos. Entón, a poboación branca do estado era de apenas 2.000 persoas. Algúns franceses trasladáronse ás colonias españolas, non conformes co feito de seren protestantes británicos os novos gobernadores. A Confederación Illiniwek, aliada dos colonos franceses, rebelouse contra os británicos en [[1764]], mais foron derrotados polas tropas británicas. En [[1778]], durante a [[Revolución Americana de 1776]], o Illinois foi conquistado por forzas americanas. Despois da fin da guerra, a rexión en torno destas dúas cidades formou parte do actual estado de [[Virxinia]]. Porén, a rexión pasou ao control do goberno americano en [[1784]], por unha esixencia do Estado de [[Maryland]], que esixira que todas as exprovincias coloniais que capturaron rexións ao oeste das 13 colonias durante a guerra de independencia cedesen estas terras para o goberno americano. === [[Século XIX]] === O Illinois pasou a formar parte do [[Territorio do Noroeste]] en [[1787]], e do [[Territorio de Indiana]] en [[1800]]. En [[1809]], a rexión de Illinois foi separada desta, e o goberno fixo da rexión un novo territorio, o Territorio de Illinois. O [[3 de decembro]] de [[1818]], Illinois converteuse no vixésimo primeiro Estado dos Estados Unidos de América, estando entón a fronteira setentrional localizada moito máis ao sur do que actualmente. Porén, en [[1819]], políticos do estado premeron con éxito no Congreso americano para expandir a fronteira setentrional do Estado en dirección ao norte. Así, a rexión onde actualmente está localizada [[Chicago]] pasou a formar parte de Illinois. [[Vandalia]] tornouse a capital do Estado en [[1820]], e así foi ata [[1839]], cando a capital cambiou a [[Springfield, Illinois|Springfield]], que é ata os días actuais a capital do Estado. [[Ficheiro:1850 Western District of Columbia.jpg|250px|dereita|miniatura|Mapa de [[1850]] do planexado Distrito Occidental de Columbia, que substituiría o [[Distrito de Columbia]] como a capital dos Estados Unidos.]] A poboación do estado comezou a crecer considerablemente despois da [[década de 1820]], coa abertura do [[Canal de Erie]] no [[estado de Nova York]], facilitando así viaxes do leste americano en dirección ao centro-norte. A poboación do Estado en [[1820]], entón, era de aproximadamente 55 mil habitantes. Dez anos despois, este número aumentara a 157 mil. A poboación de Illinois pasou a crecer aínda máis despois de que as forzas militares americanas derrotaran as tribos algonquinas na rexión, que ata entón atacaban constantemente a poboación de cidades e campos do Estado. Estes indios foron forzados a desprazarse a áreas ao oeste do Río Mississippí. Os inmigrantes pasaron a chegar en números cada vez maiores a partir da [[década de 1830]]. Chicago foi fundada en [[1833]], entón cunha poboación de 350 habitantes. A abertura do Canal de Erie algúns anos antes, a súa posición estratéxica xunto aos [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]] (e, vía o Canal de Erie, foron posíbeis viaxes ao [[océano Atlántico]]), converteu a cidade nun importante polo ferroviario. Apenas catro anos despois, en [[1837]], Chicago foi elevada á categoría de cidade, cunha poboación de 4.000 habitantes. A abertura do [[Canal Illinois-Míchigan]], que conectaba os Grandes Lagos co sistema hidrográfico do [[Río Mississippi]]-[[Río Missouri|Missouri]] converteu definitivamente a cidade nun dos maiores polos portuarios do país, e o maior polo ferroviario dos Estados Unidos. En apenas algunhas décadas Chicago tornaríase a segunda maior cidade do país, só despois de [[Nova York]]. Durante a [[década de 1850]], o goberno americano considerou cambiar a súa capital, o [[Distrito de Columbia]], en dirección ao oeste, no que foi chamado a época de ''Distrito Occidental de Columbia''. Esta capital estaría localizada no que actualmente constitúe [[Capitol City]] (localizada en [[Kentucky]]) e [[Metropolis (Illinois)|Metropolis]] (Illinois). Porén, estes plans nunca pasaron do papel. En [[1858]], [[Abraham Lincoln]] e [[Stephen A. Douglas]] disputaron acirradamente un posto de senador, que actuaría como representante do estado no Congreso americano. Ambos os candidatos a senador fixeron un total de 7 duros debates, tras os que Douglas gañou o cargo de senador. Porén, estes debates proxectaron o estado nacionalmente, e axudarían a Lincoln a vencer nas eleccións presidenciais de [[1860]]. Un ano despois, comezaría a [[Guerra Civil Americana]] no país. O Estado de Illinois loitou na Unión, os Estados Unidos propiamente dito, contra os [[Estados Confederados de América|Confederados]]. Houbo algunhas ameazas de secesión das rexións ao sur do estado, que eran principalmente rurais, e moitos dos seus habitantes simpatizaban cos Confederados. Porén, a maior parte da poboación do Illinois sostiña a Unión. O presidente Abraham Lincoln e un dos principais comandantes da Unión, [[Ulysses S. Grant]], eran nativos do estado. Cerca de 250.000 soldados da Unión viñeron de Illinois, máis do que calquera outro estado da Unión agás [[estado de Nova York|Nova York]], [[Pensilvania]] e [[Ohio]]. A guerra acelerou o proceso de industrialización do Estado. Coa fin da guerra, Chicago pasou a prosperar como un gran centro industrial, e o maior centro de procesamentos de alimentos do mundo. Foron construídas varias vías ferroviarias e drenados varios [[pantano]]s, para xerar terra cultivable. Porén, o descontento da clase traballadora das cidades do estado creceu á medida que crecía o problema das súas pésimas condicións de traballo e pésimos salarios. Os facendados tamén estaban descontentos cos baixos prezos de venda e altos prezos dos equipamentos. Uns e outros uníronse en [[1892]] para votar a [[John P. Altgeld]], quen instituíu varias leis laborais, pasou a esixir máis o uso de negociacións no canto da simple e bruta forza policial para resolver folgas e manifestacións de traballadores, e mellorou o sistema de [[educación]] pública do Estado. === [[Século XX]]-Actualidade === [[Ficheiro:Lynching-of-will-james.jpg|250px|dereita|miniatura|A crecente migración de [[afroamericano]]s xerou grandes confrontacións entre a poboación branca e afroamericana do estado. Aquí, imaxe dun afroamericano sendo linchado en público pola poboación branca de [[Cairo, Illinois|Cairo]].]] Varias leis laborais foron aprobadas nas primeiras décadas do século XX. Alén diso, en [[1911]] Illinois aprobou unha lei que aprobaba axuda económica ás familias pobres que posuían fillos pequenos. Illinois foi o primeiro estado en aprobar unha lei deste xénero. Ao longo das primeiras décadas do século XX, millares de [[afroamericano]]s pasaron a migrar en masa dos Estados do Sur do país en dirección a Illinois. Unha das razóns foi o xornal de cultura afroamericana de Chicago, o ''Black Defender'', que incentivaba esta migración. A poboación afroamericana das cidades do Estado pasou a aumentar, especialmente en Chicago, onde hoxe constitúen aproximadamente o 37% da poboación da cidade. A maior presenza afroamericana pasou a desagradar aos habitantes brancos do estado, xerando confrontacións entre a poboación branca e afroamericana, que culminaron en tres grandes motíns populares, que aconteceron en [[1908]] (en [[Springfield, Illinois|Springfield]]), en [[1917]] (en [[East St. Louis]]) e en [[1919]] (Chicago). Illinois prosperou economicamente nos anos da [[primeira guerra mundial]], así como nos anos que seguiron á guerra. En [[1920]], o Congreso americano prohibiu a fabricación, transporte e venda de bebidas alcólicas. Numerosas bandas traficaban con bebidas alcólicas no estado e a maior foi a liderada por [[Al Capone]]. Estas bandas enfrontábanse entre si e coa policia, e moitos destes enfrontamentos resultaban en morte, polo que as taxas de criminalidade explotaron en Illinois, especialmente en Chicago. A lei nacional que prohibía a venda de bebidas alcólicas foi abolida en [[1933]]. A [[Gran Depresión]] de [[1929]] causou unha gran depresión económica no Estado. Pecharon innumerables fábricas. Milleiros de persoas ficaron desempregadas. En [[1932]], o estado pasou a fornecer axuda económica aos desempregados. A recesión económica acabou co descubrimento de grandes reservas de [[petróleo]] no estado, en [[1937]], que fixeron de Illinois o cuarto maior produtor nacional en apenas dous anos. A economía do Illinois creceu nos anos da [[segunda guerra mundial]], cando milleiros de fábricas foron construídas no Estado. Así, [[Enrico Fermi]] e outros científicos fixeron a primeira reacción nuclear controlada da historia da humanidade, na [[Universidade de Chicago]]. A posibilidade de reaccións nucleares controladas abriu a posibilidade da construción de reactores nucleares para xeración de [[electricidade]]. A industria nuclear tornouse nunha das maiores industrias da economía do Estado. En [[1968]], o [[acelerador de partículas]] [[Fermi National Accelerator Laboratory]] comezou a ser construído, para ser inaugurado catro anos despois. Alén diso, durante a [[década de 1960]], incentivos fiscais do goberno de Illinois atraíron numerosas industrias á rexión, tales como a industria automobilística e a aeroespacial. En [[1970]], Illinois aprobou un proxecto de 750 millóns de dólares que serían destinadas ao tratamento de residuos e contaminantes industriais. Ata entón, a maioría destes refugallos eran vertidos directamente nas correntes de auga. En [[1973]], un [[bingo]] estatal foi creado polo goberno de Illinois coa intención de arrecadar fondos para o sistema educativo do Estado. Durante a [[década de 1980]], varias industrias de alta tecnoloxía instaláranse na rexión metropolitana de Chicago. En [[2000]], o entón gobernador do Illinois [[George Ryan]], declarou unha moratoria nas leis que aprobaban o uso da [[pena de morte]] no estado. En [[xaneiro]] de [[2003]], pouco antes do remate do seu mandato como gobernador do Illinois, Ryan reduciu a pena de todos os sentenciados á pena de morte a [[prisión perpetua]]. == Xeografia == [[Ficheiro:National-atlas-illinois.png|miniatura|300px|Mapa político de Illinois.]] Illinois limita ao norte con [[Wisconsin]], ao nordeste co [[Lago Michigan]], ao leste con [[Indiana]], ao sur con [[Kentucky]] e ao oeste con [[Iowa]] e [[Missouri]]. Posúe 629 quilómetros de extensión norte-sur e 340 quilómetros de extensión leste-oeste. A área do estado é de 119.283&nbsp;km², dos cales 2.990&nbsp;km² son masas de auga. O estado é o vixésimo quinto maior Estado do país, sendo o vixésimo cuarto se non se contan as masas de auga. O litoral do Illinois xunto ao Lago Michigan posúe 101 [[quilómetro]]s de extensión. Cerca de 500 [[río]]s cruzan o estado. O [[Río Mississippi]] é o maior deles, e forma todo a fronteira occidental do estado xunto a Iowa e Missouri. O maior río completamente dentro do estado é o [[Río Illinois]], que posúe 439 quilómetros de extensión. O estado posúe poucos lagos naturais, todos no nordeste do Estado; agás o lago Michigan, todos os demais son de pequeno porte. Porén, varios lagos artificialmente creados espállanse polo Illinois. O maior deles posúe máis de 10.000 [[hectárea]]s de tamaño. Illinois está dividido en cinco rexións: * As ''Áreas Intocadas'' (''The Driftles Area'') son unha rexión no extremo noroeste que non foron afectadas polas eras glaciais que ocorreron hai máis de dez mil anos en [[América do Norte]]. Posúe altas montañas e vales profundos. O punto máis alto do Estado está localizado nas Áreas Intocadas, e posúe 376 metros de altitude. * As ''Planicies dos [[Grandes Lagos, América do Norte|Grandes Lagos]]'' sitúanse no nordeste do estado. A rexión caracterízase polo seu terreo relativamente plano e moi fértil. Fai parte do leito do Lago Michigan. * As ''Planicies Continuas'' (''The Till Plains'') compoñen a maior parte do Estado, estendéndose do centro-norte do Estado ata cerca do sur de Illinois. As xeeiras, durantes as eras do xeo que ocorreron hai millares de anos, alisaron o terreo, que actualmente é relativamente plano. Caracterízase polo seu solo extremamente fértil, onde se practica a maior parte da agricultura do estado, e pola súa baixa altitude. * As ''Montañas Shawnee'' ocupan unha estreita faixa no sur do estado, inmediatamente ao sur das Planicies Continuas. Caracterízase polo seu terreo relativamente alto, con picos de máis de 320 metros de altitude. * As ''Planicies da Costa do Golfo'' ocupan o extremo sur do Estado. Caracterízase pola súa baixa altitude, as menores do estado. Aquí localízase o punto máis baixo do Estado, con 85 metros de altitude. === Clima === O clima do Illinois é [[temperado]], con catro distintas estacións, con [[verán]]s quentes, e [[inverno]]s fríos. O tempo é relativamente inestábel, e nun día dado pode mudar repentinamente, especialmente no inverno. Por veces, a temperatura chega a aumentar ou caer en ata 12&nbsp;°C en apenas unha hora. O principal motivo desta inestabilidade é a ausencia de obstáculos xeográficos no estado e nas súas proximidades, o que permite o rápido movemento de correntes de aire vidas de calquera dirección. As temperaturas caen á medida en que a latitude aumenta. No inverno, a proximidade co Lago Michigan ameniza os invernos do nordeste do estado. A temperatura media no inverno é de -7,6&nbsp;°C no norte, -3&nbsp;°C no centro-sur e de 1&nbsp;°C no extremo sur. As mnimas varían entre -30&nbsp;°C e 5&nbsp;°C no nordeste, -35&nbsp;°C e 1&nbsp;°C no noroeste e -25&nbsp;°C e 10&nbsp;°C no extremo sur. As máximas varían entre -24&nbsp;°C e 13&nbsp;°C no nordeste, -28&nbsp;°C e 7&nbsp;°C no noroeste e -18&nbsp;°C e 17&nbsp;°C no extremo sur. A temperatura máis baixa rexistrada en Illinois foi en [[Conxersville]], en [[5 de xaneiro]] de [[1999]], de -38&nbsp;°C. A temperatura media no verán no norte é de 21&nbsp;°C , e de 29&nbsp;°C no sur. As mínimas varían entre 12&nbsp;°C e 20&nbsp;°C no norte e entre 16&nbsp;°C e 26&nbsp;°C no sur; e as máximas, entre 22&nbsp;°C e 35&nbsp;°C no norte e entre 25&nbsp;°C e 38&nbsp;°C no sur. A temperatura máis alta rexistrada foi de 47&nbsp;°C, rexistrada en [[14 de xullo]] de [[1954]], en [[East St. Louis]]. A [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media anual varía bastante de rexión en rexión. No norte, a media é menor de 100 centímetros anuais. A precipitación media anual de [[neve]] varía entre 76 centímetros no norte a 25 centímetros no sur. Os t[[Tornado|ornados]] son moi comúns no estado, e, de feito, mataron máis persoas en Illinois que en calquera outro Estado americano. O máis destrutivo deles ocorreu en [[1925]], e matou máis de 600 persoas. == Política == [[Ficheiro:Illinois-counties-map.gif|250px|dereita|miniatura|Mapa do Illinois e dos seus 102 condados.]] A actual Constitución de Illinois foi adoptada en [[1970]]. Outras constitucións máis antigas foron adoptadas en [[1818]], [[1848]] e [[1870]]. O Poder Lexislativo pode propor cambios na constitución estatal e, para seren aprobados, precisan de cando o menos 67% dos votos de ambas as cámaras do Lexislativo, e despois ser aprobados nunha votación pola poboación electoral do estado. O principal oficial do [[Poder Executivo]] en Illinois é o gobernador. Este é elixido polos electores do Estado para mandatos de ata 4 anos de duración, e pode ser reelixido cantas veces queira. Outros oficiais gobernamentais tales como o Tenente Gobernador (Vice) tamén son elixidos pola poboación por mandatos de 4 anos de duración. O gobernador escolle un Secretario de Estado e a maioría dos oficiais dos diferentes consellos do país. As cámaras do Poder Lexislativo escollen un tesoureiro para un mandato de 4 anos de duración. O [[Poder Lexislativo]] de Illinois -oficialmente a [[Asemblea Xeral de Illinois|Asemblea Xeral]]- está composto polo [[Senado]] e pola Cámara dos Representantes. O Senado posúe un total de 59 membros e a Cámara dos Representantes 118 membros. Illinois está dividido en 59 diferentes distritos senatoriais. Os electores de cada distrito elixen un senador, que representará ese distrito no Senado. O Estado tamén está dividido en 118 diferentes distritos representativos, onde a poboación de cada distrito escolle un representante que actuará na Cámara dos Representantes. Os senadores serven en mandatos de ata 4 anos de duración mentres que os representantes o son por un máximo de 2 anos. O tribunal máis alto do [[Poder xudicial|Poder Xudicial]] é o Tribunal Supremo de Illinois. Todos os xuíces do Poder Xudicial son escollidos pola poboación, por mandatos de ata 4 anos de duración, podendo ser reelixidos cantas veces queiran. Illinois está dividido en [[Condados do Illinois|102 condados diferentes]], cada un gobernado por un Consello. Posúe preto de 1.287 cidades e vilas, máis do que calquera outro estado americano. Máis de 60% do orzamento do estado vén de [[imposto]]s estatais, e o resto vén do goberno nacional. == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecemento da poboación do Illinois''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1810]] || align="right" | 12 282 |----- | [[1820]] || align="right" | 55 211 |----- | [[1830]] || align="right" | 157 445 |----- | [[1840]] || align="right" | 476 183 |----- | [[1850]] || align="right" | 851 470 |----- | [[1860]] || align="right" | 1&nbsp;711&nbsp;951 |----- | [[1870]] || align="right" | 2&nbsp;539&nbsp;891 |----- | [[1880]] || align="right" | 3&nbsp;077&nbsp;871 |----- | [[1890]] || align="right" | 3&nbsp;826&nbsp;352 |----- | [[1900]] || align="right" | 4&nbsp;821&nbsp;550 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1910]] || align="right" | 5&nbsp;638&nbsp;591 |----- | [[1920]] || align="right" | 6&nbsp;485&nbsp;280 |----- | [[1930]] || align="right" | 7&nbsp;630&nbsp;654 |----- | [[1940]] || align="right" | 7&nbsp;897&nbsp;241 |----- | [[1950]] || align="right" | 8&nbsp;712&nbsp;176 |----- | [[1960]] || align="right" | 10&nbsp;081&nbsp;158 |----- | [[1970]] || align="right" | 11&nbsp;110&nbsp;285 |----- | [[1980]] || align="right" | 11&nbsp;427&nbsp;414 |----- | [[1990]] || align="right" | 11&nbsp;466&nbsp;682 |----- | [[2000]] || align="right"| 12&nbsp;419&nbsp;293 |} |- |} De acordo co [[censo]] nacional de [[2000]], a poboación do Illinois en [[2000]] era de 12&nbsp;281&nbsp;054 habitantes. Unha estimativa realizada en [[2004]] aumenta este número ata 12&nbsp;713&nbsp;634. Este número inclúe preto de 1&nbsp;682&nbsp;900 persoas que naceron fóra do país, e que representan o 13,3% da poboación do estado. Cerca de 80% da poboación vive dentro de 10 distintas rexións metropolitanas. Cerca de 65% vive dentro da rexión metropolitana de [[Chicago]]. Esta é a maior cidade do Illinois e a terceira maior dos Estados Unidos. A súa rexión metropolitana, con máis de 9 millóns de habitantes, tamén é a terceira maior do país. === Etnias === * 67,8% [[Branco]]s non hispanos * 15,1% [[Afroamericano]]s * 12,3% Hispanos * 3,4% [[Asia|Asiáticos]] * 0,2% [[Pobos indíxenas de América|Nativos indíxenas]] * 1,9% Dúas ou máis etnias En canto a procedencias, as principais son [[Alemaña|alemás]] (que forman 19,6% da poboación do estado), [[afroamericano|afroamericanas]] (15,1%) [[Irlanda|irlandesas]] (12,2%), [[México|mexicanas]] (9,2%) e [[Polonia|polonesas]] (7,5%). Aproximadamente tres de cada dez brancos do Estado afirman ter cando o menos algunha ascendencia alemá, facendo dos alemáns o maior grupo étnico do Estado. Os afroamericanos están presentes en gran número en Chicago, [[East St. Louis]] e no extremo sur do Illinois. Descendentes de nativos indíxenas e de británicos están concentrados principalmente no sueste do estado. A rexión metropolitana de Chicago posúe grandes números de irlandeses, mexicanos e poloneses. Outras descendencias étnicas inclúen [[Inglaterra|ingleses]], [[italia]]nos e [[Suecia|suecos]]. Cerca de 86,7% da poboación naceu no país. O 13,3% restante naceu fóra do país, ou sexa, son inmigrantes. A maior parte dos inmigrantes instálase na rexión metropolitana de Chicago. Os mexicanos representan aproximadamente o 40% da poboación inmigrante, e os poloneses o 10%. O 7,1% da poboación do Illinois posúe menos de 5 anos de idade, o 26,1% posúe menos de 18, e o 12,1% máis de 65 anos de idade. As persoas do sexo feminino representan aproximadamente o 51% da poboación do Estado. === Relixión === * Percentaxe da poboación do Illinois por relixión: ** [[Protestante]]s – 69% ** [[Igrexa católica]] – 30% ** Outras afiliacións cristás – 1% * Xudeus – 2% * Outras relixións – 4% * Non-relixiosos – 16% === Principais cidades === [[Ficheiro:Sears Tower from Hancock Observatory.jpg|250px|miniatura|dereita|[[Chicago]].]] {| border="0" style="font-size: small;" |valign="top"| ;Cidades con máis de 1&nbsp;000&nbsp;000 habitantes * [[Chicago, Illinois|Chicago]] ;Cidades con máis de 100.000 habitantes * [[Aurora, Illinois|Aurora]] * [[Joliet, Illinois|Joliet]] * [[Naperville]] * [[Peoría]] * [[Rockford, Illinois|Rockford]] * [[Springfield, Illinois|Springfield]] (capital estatal) |valign="top"| ;Importantes suburbios ''De Chicago'' * [[Addison]] * [[Arlington Heights]] * [[Aurora, Illinois|Aurora]] * [[Berwyn]] * [[Bolingbrook]] * [[Buffalo Grove]] * [[Carol Stream]] * [[Carpentersville]] * [[Cicero, Illinois|Cicero]] * [[Crystal Lake, Illinois|Crystal Lake]] * [[Des Plaines, Illinois|Des Plaines]] * [[Downers Grove]] * [[Elgin, Illinois|Elgin]] * [[Elk Grove Villaxe]] * [[Elmhurst, Illinois|Elmhurst]] * [[Evanston, Illinois|Evanston]] * [[Glendale Heights]] * [[Glenview]] * [[Hoffman Estates]] * [[Joliet, Illinois|Joliet]] * [[La Grange, Illinois|La Grange]] * [[Lemont]] * [[Mount Prospect]] * [[Naperville]] * [[Northbrook]] * [[Oak Lawn]] * [[Oak Park]] |valign=top| * [[Orland Park]] * [[Oswego, Illinois|Oswego]] * [[Palatine]] * [[Park Ridge]] * [[Round Lake Beach]] * [[Schaumburg]] * [[Skokie]] * [[St. Charles, Illinois|St. Charles]] * [[Tinley Park]] * [[Waukegan]] * [[Western Springs]] * [[Wheaton]] * [[Wheeling]] ''De [[St. Louis, Missouri|St. Louis]]'' * [[Belleville, Illinois|Belleville]] * [[Collinsville]] * [[East St. Louis]] * [[Edwardsville]] * [[Granite City]] * [[O'Fallon]] ''De [[Rockford, Illinois|Rockford]]'' * [[Loves Park]] * [[Machesney Park]] ''De [[Peoría, Illinois|Peoría]]'' * [[East Peoría]] * [[Morton]] * [[Pekin]] * [[Washington, Illinois|Washington]] |valign="top"| ;Outras cidades, con máis de 10.000 habitantes * [[Champaign]] * [[Urbana, Illinois|Urbana]] * [[Bloomington, Illinois|Bloomington]] * [[Normal, Illinois|Normal]] * [[East Moline]] * [[Moline, Illinois|Moline]] * [[Rock Island, Illinois|Rock Island]] * [[Decatur, Illinois|Decatur]] * [[Alton]] * [[Bellwood, Illinois|Bellwood]] * [[Kankakee]] * [[DeKalb]] * [[Danville, Illinois|Danville]] * [[Quincy, Illinois|Quincy]] * [[Galesburg]] * [[Sterling, Illinois|Sterling]] * [[Peru, Illinois|Peru]] * [[Freeport, Illinois|Freeport]] * [[Carbondale]] * [[Jacksonville, Illinois|Jacksonville]] * [[Charleston, Illinois|Charleston]] * [[Centralia, Illinois|Centralia]] |valign=top| * [[Ottawa, Illinois|Ottawa]] * [[Woodstock, Illinois|Woodstock]] * [[Herrin]] * [[Mattoon]] * [[Macomb]] * [[Streator]] * [[Lincoln, Illinois|Lincoln]] * [[Dixon, Illinois|Dixon]] * [[Mount Vernon]] * [[Marion]] * [[West Frankfort]] * [[Canton]] * [[Rantoul]] * [[Effingham]] * [[Taylorville]] * [[Morris, Illinois|Morris]] * [[Murphysboro]] * [[Kewanee]] * [[Sandwich, Illinois|Sandwich]] * [[Pontiac, Illinois|Pontiac]] * [[Harrisburg, Illinois|Harrisburg]] * [[Braidwood]] * [[Monmouth]] |} == Economía == [[Ficheiro:Illinois quarter, reverse side, 2003.jpg|250px|dereita|miniatura|Moeda de 25 centavos de dólar americano no Illinois.]] A economía de Illinois está concentrada no sector terciario. O [[produto interno bruto]] do estado foi de 499.000 millóns de dólares en [[2003]], o quinto maior do país. A [[renda per capita]] foi de 32.965 dólares. O centro económico, financeiro e industrial do estado é [[Chicago]]. O sector primario representa o 1% do PIB. A [[agricultura]] e a [[gandería]] supoñen o 0,98% do PIB do estado, e empregan preto de 168 mil persoas. O Estado é un dos líderes nacionais na produción anual de produtos agropecuarios. Os principais produtos cultivados ou criados no Estado son [[millo]] e [[soia]] (Illinois é un dos maiores produtores nacionais), ademais de [[trigo]], [[Gando|gado]] e [[leite]]. A industria madeireira representa o 0,01% do PIB e emprega aproximadamente 250 persoas. A [[pesca]] representa menos do 0,01% do PIB e emprega aproximadamente 180 persoas. O sector secundario representa o 21% do PIB. A industria de manufacturación representa o 16% e emprega aproximadamente 970 mil persoas. O valor total dos produtos manufacturados no Estado por ano é de 102.000 millóns de dólares. Chicago é o segundo maior polo industrial dos Estados Unidos, perdendo apenas con respecto aos [[Os Ánxeles|Ánxeles]]. As principais industrias de manufacturación son alimentos industrializados, maquinaria industrializada, produtos químicos, [[computador]]es, softwares e eletrónica e material impreso. A industria de construción representa o 4,92% do PIB e emprega a case 373 mil persoas. A minería representa o 0,08% do PIB e emprega aproximadamente 15 mil persoas. O sector terciario representa o 78% do PIB de Illinois. A Servizos comunitarios e pesoais corresponde o 23% do PIB, e empregan máis de 2,4 millóns de persoas. As finanzas representan o 20% e empregan case 678 mil persoas. Chicago é o maior polo financeiro da rexión central dos Estados Unidos e o segundo maior polo financeiro do país. Os servizos gobernamentais responden por 10% do PIB e empregan máis de 900 mil persoas. Os transportes e telecomunicacións responden por 7% do PIB e empregan preto de 420 mil persoas. == Educación == A primeira escola pública do Illinois foi fundada en [[1784]]. En [[1825]], o goberno do estado instituíu un sistema estatal de educación pública, o ''Consello Estatal de Illinois de Educación'' (''Illinois State Board of Education'' ou simplemente ''ISBE''). Os 9 membros do ''ISBE'' son escollidos polo gobernador para mandatos de ata 6 anos de duración. O ''ISBE'' administra o sistema de educación pública no estado. O ''ISBE'' anualmente revisa os padróns de calidade das escolas do estado, publicándoos nun estudo anual. Tamén fai recomendacións aos gobernadores e outros políticos en relación a gastos estatais na educación e patróns. Todos os nenos entre 7 e 15 anos de idade precisan frecuentar a escola. Cada cidade (ou condado, cando as cidades ou vilas dentro dun condado non posúen poboación para administrar un único sistema de educación municipal) administra o seu propio distrito escolar público. A primeira [[biblioteca]] pública de Illinois foi inaugurada en [[1818]], en [[Albion, Illinois|Albion]]. Actualmente, o Estado posúe millares de bibliotecas. Cada cidade posúe polo menos unha biblioteca pública. Illinois posúe máis de 60 diferentes institucións de ensino superior, entre [[universidade]]s e [[facultade]]s. Algunhas delas posúen varios campus en diferentes cidades ou ata mesmo nunha mesma cidade. == Transportes e telecomunicacións == [[Chicago, Illinois|Chicago]] é o maior polo [[Ferrocarril|ferroviario]] dos Estados Unidos de América, e un dos maiores polos de estradas do país. Cerca de 45 compañías ferroviarias fornecen servizo de transporte de carga no Estado; a [[Amtrak]] atende a preto de 40 cidades no estado. O [[Aeroporto Internacional O'Hare]], localizado en Chicago, é o segundo aeroporto con máis movementos do mundo. Actualmente, publícanse en Illinois preto de 680 [[xornal|xornais]]; deles, aproximadamente 80 son diarios. 280 emisoras de [[radio (comunicación)|radio]], 45 emisoras de [[televisión]] e 40 estacións de TV por cable están localizadas no Estado. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commons|Illinois|Illinois }} {{Estados Unidos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Illinois]] i172odkzqomzals9q36yfyqiyjhv4ql 0 19011 6168644 6121635 2022-08-28T09:25:05Z Xabade 31997 Ligazón interna wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=maio de 2020}} {{Estado EUA |nomept = Connecticut |nomeen = State of Connecticut |bandeira =Flag of Connecticut.svg |selo =Seal of Connecticut.svg |alcuña = The Constitution State |mapa = Connecticut in United States (zoom).svg |capital = [[Hartford, Connecticut|Hartford]] |maiorcidade = [[Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]] |gobernador = M. Jodi Rell |lingua = Ningunha (o [[Lingua inglesa|inglés]] éo ''de facto'') |área = 14.371 |área_rank = 48 |terra = 12.559 |auga = 1.809 |auga_pc = 12,6 |poboación_data = 2000 |poboación = 3.405 565 |poboación_rank = 29 |densidade = 271,40 hab. |densidaderank = 4 |admisión_data = [[9 de xaneiro]] de [[1788]] |admisión_orde = 5 |fusoh = Leste: [[UTC]]-5/-4 |latitude = 40°58'N - 42°3'N |lonxitude = 71°47'O - 73°44'O |largo = 113 |ancho = 177 |alt_media = 152 |alt_máis = 725 |alt_menos = 0 |postal = CT |iso = US-CT |website = [http://www.ct.gov www.ct.gov] }} '''Connecticut''' é un dos 50 [[estados dos Estados Unidos de América|estados]] dos [[Estados Unidos de América]], localizado na Rexión de [[Nova Inglaterra]]. Connecticut é o terceiro estado máis pequeno en extensión territorial dos EE.UU, soamente [[Delaware]] e [[Rhode Island]] son menores. Con todo, cos seus 3&nbsp;405&nbsp;565 habitantes, Connecticut é o cuarto estado americano máis [[densidade de poboación|densamente poboado]] do país. A principal fonte de renda de Connecticut é a prestación de servizos financeiros e inmobiliarios. A capital do Estado, Hartford, é coñecida nacionalmente como ''Insurance City'' (A Cidade dos Seguros), por mor da gran cantidade de compañías de [[Contrato de seguro|seguros]] que están situadas na cidade. Connecticut foi unha das [[Trece Colonias]] orixinalmente colonizadas polo [[Reino Unido]]. A colonia de Connecticut foi a primeira subdivisión localizada no que son actualmente os Estados Unidos de América en posuír unha [[Constitución]] escrita, chamada ''Fundamental Orders'' (Mandatos Fundamentais), ou ''First Orders'' (Primeiras Ordes), adoptada o 14 de xaneiro de [[1639]]. Esta Constitución colonial serviría de base para a formación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución americana]]. Oficiais de Connecticut tiveron un papel esencial na aprobación do "gran Compromiso" realizado na Convención Constitucional de 1787, que deu ao [[Congreso dos Estados Unidos]] o seu formato actual. Por mor destes eventos, Connecticut foi alcumado ''The Constituition State'' (O Estado da Constitución), e o Gran Compromiso de 1787 pasou a ser coñecido nacionalmente como ''[[Compromiso de Connecticut]]''. O [[9 de xaneiro]] de [[1788]], Connecticut converteuse no quinto Estado americano. A orixe do nome "Connecticut" provén da palabra nativoamericana ''Quinnehtujqut'', que significa "Lugar do Longo Río". Os primeiros [[Europa|europeos]] en instalarse de forma permanente na rexión de Connecticut foron puritanos [[Inglaterra|ingleses]], vindos de [[Massachusetts]], en [[1633]]. ''The Nutmeg State'' é outro alcume popular de Connecticut, e os habitantes deste Estado son coñecidos nacionalmente como un ''"nutmegger"''. == Historia == === Ata 1788 === A rexión que constitúe actualmente o Estado americano de Connecticut estaba habitado, antes da chegada dos primeiros exploradores [[Europa|europeos]] da rexión, por diversas tribos de nativos americanos pertencentes á familia amerindia dos [[algonquinos]]. O primeiro europeo en explorar o actual Connecticut foi o [[Países Baixos|neerlandés]] Adriaen Block, en [[1614]]. Block reivindicou a rexión para a coroa holandesa. Os holandeses construirían un forte, o Forte Casa da Esperanza, en [[1633]], onde actualmente se localiza Hartford. Con todo, a pesar de reivindicar a rexión, os neerlandeses nunca realizaron esforzos por instalar unha colonia permanente na rexión, só fundando pequenos poboados que eran abandonados logo dalgúns anos. En [[1674]], os [[Inglaterra|ingleses]] expulsarían os holandeses. O primeiro asentamento europeo de carácter permanente no actual Connecticut foi fundado por colonos ingleses vindos de [[Massachusetts]]. Algunhas cidades fundadas por estes colonos inclúen Hartford, New London, Saybrook, Wethersfield e Windsor, durante as décadas de 1620 e 1630. En [[1636]], Hartford, Wethersfield e Windsor uníronse para formar xuntas unha única colonia, a ''Colonia de Connecticut'', que adoptou unha forma [[teocracia|teocrática]] de goberno. Dous anos despois, New Haven foi fundada como unha nova colonia. Outras pequenas cidades esparexidas polo actual Connecticut adheríronse á colonia de New Haven en [[1743]]. Durante a primeira década de colonización, os colonos europeos sufriron constantes ataques da tribo nativo americana [[pequot]], que vían aos europeos como unha ameaza. O conflito entre os pequot e os colonos ingleses de Connecticut foi coñecido como ''Guerra de Pequot''. En [[1637]], John Mason, auxiliado polas tribos de nativos americanos [[mohegan]] e [[narragansett]], destruíu o principal poboado pequot, matando centenares de indíxenas. Moitos dos colonos de Connecticut saíran de Inglaterra en procura de liberdade política e relixiosa. En [[1638]], Thomas Hooker traballou polo fin da teocracia e pola posta en marcha dunha forma democrática de goberno. En [[1639]], Connecticut adoptou os "Mandatos Fundamentais". Este documento, que deu aos habitantes da colonia de Connecticut, é visto por moitos como a primeira [[Constitución]] escrita no territorio americano. Ata a década de 1660, diversos asentamentos ingleses na rexión do actual Connecticut uniríanse á Colonia de Connecticut. En [[1662]], o monarca inglés cedeu a John Winthrop, un habitante da Colonia, unha franxa de terra de 117 quilómetros de longo, ao longo da Baía Narragansett, incluíndo tamén a Colonia de New Haven. Este acto do monarca inglés significou efectivamente a fusión desta última coa Colonia de Connecticut. Os habitantes de New Haven inicialmente protestaron contra a medida, pero aceptaron a fusión en decembro de [[1664]], finalizando o proceso de unificación en [[1665]]. Ata a década de 1670, Connecticut posuía unha economía baseada na agricultura de subsistencia. A partir de entón, a colonia pasou a exportar produtos agrícolas e artesanais para outras colonias inglesas na rexión. A industria de [[manufactura]] converteríase nunha importante fonte de renda da colonia durante o inicio do [[século XVIII]], cando Connecticut se volveu un centro de fabricación de [[navío]]s e de [[reloxo]]s. En [[1686]], Edmund Andros foi escollido pola coroa inglesa para converterse no primeiro gobernador da realeza do Dominio de [[Nova Inglaterra]]. Andros afirmou que el e o seu goberno anularan a licenza instituída polo monarca inglés en 1662, e que Connecticut pasaría a facer parte do Dominio de Nova Inglaterra. Connecticut inicialmente ignorou a Andros, pero este desembarcou en Connecticut en outubro de [[1687]], con tropas e soporte naval. O entón gobernador de Connecticut, Robert Treat, non tivo elección senón disolver a asemblea lexislativa da colonia. Andros atopouse con Treat e a Corte Xeral na noite de 31 de outubro de 1687. Andros eloxiou a forte industria e o goberno de Connecticut, pero logo de ler a súa comisión, esixiu a volta da licenza instituída polo monarca inglés en [[1662]]. No momento en que o documento foi colocado na mesa, as candeas que iluminaban a construción foron apagadas. Cando as candeas foron novamente acesas, o documento desaparecera. A lenda di que tal documento foi colocado nun [[carballo]], que sería coñecido posteriormente como ''Charter Oak''. Andros consideraba [[Estado de Nova York|Nova York]] e [[Massachusetts]] como as partes máis importantes do dominio, ignorando inicialmente Connecticut. Ademais dalgúns [[imposto]]s enviados para a capital do Dominio de Nova Inglaterra, [[Boston]], Connecticut tamén ignorou no seu maior parte ao novo goberno unificado da rexión. Cando os habitantes da rexión souberon da [[Revolución Gloriosa]], os habitantes de Boston forzaron a Andros ao exilio. Os membros da corte de Connecticut reuníronse o 9 de maio de [[1689]], onde nunha votación, restableceron a licenza da Colonia de Connecticut, sendo reelixido Robert Treat como gobernador da colonia. Na década de 1750, a Compañía de Susquehannah, de Windham, comprou aos nativos americanos unha franxa de terra ao longo do Río Susquehanna, que cobre un terzo do actual Estado de [[Pensilvania]]. Esta reivindicaba, pola súa banda, a rexión. A compravenda da rexión tampouco foi ben vista por moitos en Connecticut, principalmente polo medo que un posible conflito armado entre Connecticut e Pensilvania puidese ameazar os Mandatos Fundamentais. O monarca [[Reino Unido|británico]], con todo, xulgou que Connecticut tiña dereito á rexión do Río Susquehanna. Connecticut iniciou o poboamento da rexión en [[1769]]. Durante a década de 1760, diversas accións dos británicos, como a creación de impostos, xerou revoltas nas [[Trece Colonias]], feito que desencadearía a [[guerra de Independencia dos Estados Unidos]], en [[1775]]. Connecticut ratificou os [[Artigos da Confederación]] - o antecesor da actual [[Constitución dos Estados Unidos de América]] - o 9 de xullo de [[1778]]. Connecticut estaba localizaba nunha posición extremadamente vulnerable contra ataques británicos a través do seu litoral na Baía de [[Long Island Sound]], dado o seu extenso litoral e a proximidade de [[Long Island]] no sur, que estaba entón baixo control británico. Connecticut posuía unha forte forza marítima, en gran medida grazas á súa potente industria de construción naval, aínda que fose grazas a ceder moitos dos seus navíos para outras forzas americanas, feito que xerou friccións entre líderes políticos de Connecticut, en canto a que se era máis importante a defensa do Estado ou do país. Connecticut foi a única das [[Trece Colonias]] que non pasou por unha revolución, grazas á súa forte estrutura política, que deu a Connecticut considerable independencia política do Reino Unido, e ao entón gobernador de Connecticut, Johnattan Trumbull, que apoiaba aos rebeldes americanos. Mentres tanto, ao longo da década de 1770, Pensilvania, que aínda reivindicaba a rexión do Río Susquehanna, realizou diversos ataques contra os colonos de Connecticut instalados na rexión de Susquehanna, culminando nun ataque en decembro de [[1778]], onde aproximadamente 150 colonos morreron, e miles foron forzados a fuxir. Connecticut intentou varias veces recuperar a rexión, sen éxito, sendo que os diversos grupos de colonos de Connecticut que intentaron instalarse na rexión foron seguidamente expulsados por milicias de Pensilvania. O mesmo ano en que a [[Revolución Americana]] tivo o seu fin, en [[1783]], o goberno americano xulgou que a rexión do Río Susquehanna era por dereito de Pensilvania. Connecticut entón rapidamente reivindicou a rexión localizada inmediatamente ao oeste da rexión do Río Susquehanna en Pensilvania, no nordeste do actual Estado de [[Ohio]], aínda que posteriormente vendese estas terras para investidores, en [[1796]], sendo os recursos económicos obtidos coa venda usados para fins educativos. Na Convención Constitucional de 1787, os representantes de Connecticut estaban a favor dun forte goberno centralizado, e tiveron un papel esencial na elaboración do actual [[Congreso dos Estados Unidos]], onde grandes estados como [[Estado de Nova York|Nova York]] querían que a representación dos Estados no Congreso estivese baseada na poboación dos Estados, mentres que Estados de menor poboación querían representación igualitaria. Os representantes de Connecticut foron os principais relatores da adopción dun sistema mixto, resultando no Gran Compromiso, tamén coñecido como ''[[Compromiso de Connecticut]]''. Connecticut ratificou a Constitución americana o [[9 de xaneiro]] de [[1788]], converténdose no quinto Estado americano en adherirse á Unión. === 1788 - Presente === Connecticut, ata a década de 1800, posuía unha forte industria de produción de produtos de consumo. A maior parte desta industria, con todo, utilizaba métodos artesanais de produción. A partir do inicio do [[século XIX]], Connecticut pasou por un período de rápida expansión industrial. En [[1808]], Eli Terry inventou o primeiro método de produción masiva de reloxos do mundo. En [[1810]], a primeira fábrica téxtil do Estado foi inaugurada. [[Samuel Colt]] fundou unha fábrica de armamento en [[1836]]. En [[1839]], [[Charles Goodyear]] descubriu o método de vulcanización da goma. Entón, Connecticut era un polo nacional da industria téxtil. Un eficiente sistema de transportes foi un importante factor para a rápida industrialización de Connecticut durante o século XIX. Entre as décadas de 1830 e 1860, o Estado recibiu gran cantidade de inmigrantes [[Canadá|canadenses]] e europeos, principalmente [[Irlanda|irlandeses]]. Connecticut apoiou activamente a Unión durante a [[guerra civil estadounidense]]. Máis de 50 mil homes de Connecticut uníronse á tropas da Unión. A guerra acelerou aínda máis o proceso de industrialización de Connecticut. Isto, unido ao pequeno tamaño do Estado, fixo que despois da guerra a industria superase a agricultura como principal fonte de renda do Estado, e acelerou o proceso de migración de poboación dos campos para as cidades. Durante a década de 1870, máis da metade da poboación de Connecticut vivía en cidades. Durante as décadas finais do século XIX e o inicio do [[século XX]], gran número de inmigrantes, principalmente [[Alemaña|alemáns]], [[Irlanda|irlandeses]] e [[italia]]nos, instaláronse en Connecticut. A maior parte destes novos habitantes fixérono nas cidades. Ao final da década de 1900, máis da metade da poboación de Connecticut vivía en cidades, e preto de 30% da poboación do Estado nacera fóra do país. [[Ficheiro:USS Connecticut - NH 73318.jpg|250px|dereita|miniatura|''USS Connecticut'' (BB-18).]] En [[1910]], New London pasou a ser sede da [[Gardacostas dos Estados Unidos|Garda Costeira dos Estados Unidos]], ata entón situada en [[Maryland]] e en [[Massachusetts]]. A [[Armada dos Estados Unidos|armada]] americana fundou unha base en [[Groton, Connecticut|Groton]], en [[1917]]. Durante a [[primeira guerra mundial]], diversas fábricas de armamentos foron construídas no Estado. A prosperidade económica de Connecticut continuou durante a década de 1920, coa continua industrialización do Estado. Con todo, a [[Gran Depresión]] da década de 1930 causou unha gran recesión económica no Estado, cuxos efectos serían minimizados ao longo do final da década grazas a medias socio-económicas, tales como programas de asistencia socio-económica e programas públicos. A [[segunda guerra mundial]] trouxo de novo un período de prosperidade económica, que continúa ata o presente. Durante a guerra, Connecticut foi unha das principais produtoras de armamentos en xeral, principalmente compoñentes de aeronaves, navíos e [[submarino]]s. Dotada dunha forte industria de alta tecnoloxía, Connecticut participou activamente no desenvolvemento de tecnoloxías [[nuclear]]es durante a década de 1950 e en diante. O primeiro submarino nuclear da historia, o ''[[USS Nautilus (SSN-571)|USS Nautilus]]'', foi construído en Connecticut (en Groton), en [[1954]]. A finais da década de 1960, Connecticut converteuse no primeiro Estado americano en fornecer submarinos para a Armada do país. Dotada dunha forte economía diversificada, Connecticut pasou a ser o Estado coa maior [[renda per cápita]] do país a partir da década de 1960. Un problema no goberno de Connecticut era a mala representación das grandes cidades no Lexislativo do Estado. Ata [[1964]], cada cidade, independentemente da súa poboación, posuía dereito a polo menos un representante en cada cámara do Lexislativo do Estado, cuxo resultado era un alto número de representantes de pequenas cidades (o 10% da poboación de Connecticut podería elixir a maioría dos representantes do Poder Lexislativo do Estado), e un baixo número de representantes de grandes cidades. En [[1964]], o [[Tribunal Supremo dos Estados Unidos]] obrigou a Connecticut a modificar o sistema de representación do seu Poder Lexislativo, que fose usado por 327 anos, desde a adopción das Ordes Fundamentais. Así, Connecticut modificou os seus distritos lexislativos en [[1965]], para que todas posuísen aproximadamente o mesmo número de electores entre si. Esta medida favoreceu ao partido demócrata, que era máis forte nas grandes cidades. A forte economía de Connecticut permitiu que esta pasase a gastar máis en [[educación]], saúde pública e en [[transporte]]s. Con todo, o rápido crecemento da poboación, principalmente de [[afroamericano]]s vindos do Sur americano e de inmigrantes hispanos, xerou problemas de tipo social nas principais cidades do Estado, e un drástico aumento dos gastos públicos. En [[1971]], Connecticut instituíu un imposto sobre a renda, aínda que grandes protestas públicas forzaron o Estado a anular esta lei (e no seu lugar, a aumentar os impostos en produtos de consumo) En [[1979]], Connecticut creou un programa de axuda financeira para distritos escolares que pasaban por serios problemas financeiros. En [[1991]], Connecticut instituíu novamente un imposto sobre a renda, e legalizou a construción de [[casino]]s. Mentres tanto, o fin da [[guerra fría]], fixo que Connecticut recibise menos pedidos de navíos militares, naquel tempo unha das principais fontes de renda do Estado. Isto, con todo, tivo poucos efectos negativos, grazas á súa forte economía diversificada. == Xeografía == [[Ficheiro:Guilford ct long island sound.jpg|250px|dereita|miniatura|''[[Long Island Sound]]'' preto de Guilford.]] [[Ficheiro:KentFalls.JPG|250px|dereita|miniatura|Kent Falls (en ''Kent Falls State Park'', Kent).]] Connecticut limita ao norte con [[Massachusetts]], ao leste con [[Rhode Island]], ao sur con [[Long Island Sound]] e ao oeste con [[Estado de Nova York|Nova York]]. A maior parte do litoral de Connecticut non posúe contacto directo coas augas do [[Océano Atlántico]], pero si coas augas do Long Island Sound, estuario de numerosos ríos. O principal río que atravesa Connecticut é o [[Río Connecticut]]. O Estado posúe preto de mil [[lago]]s, aínda que todos sexan de pequeno porte. A gran maioría destes lagos formáronse a través de antigos [[glaciar]]es derretidos fai miles de anos. Os [[bosque]]s cobren máis do 60% do Estado. Connecticut pode ser dividido en cinco rexións xeográficas distintas: * As ''Chairas Costeiras'' forman unha estreita franxa de terra, que posúe entre 6 e 16 quilómetros de espesura, que se estende ao longo do litoral Connecticut coa baía de Long Island Sound. Posúen as máis pequenas altitudes do Estado, ademais de ter un terreo máis chairo e menos accidentado que as outras catro rexións. * A ''Meseta Occidental de Nova Inglaterra'' ocupa a maior parte da rexión oeste de Connecticut. Ten entre 300 a 427 metros de altitude, e as rexións de maior altitude están localizadas ao noroeste, diminuíndo a medida en que se viaxa en dirección ao sur ou ao leste. * A ''Meseta Oriental de Nova Inglaterra'' é a maior das cinco rexións xeográficas de Connecticut, ocupando a rexión leste do Estado. A Meseta está atravesada por diversos ríos estreitos, e está na súa maior parte cuberta por bosques. Ten altitudes máis baixas que a Meseta Occidental, con poucos picos que superen os 370 metros de altitude. * Os ''Vales Baixos de Connecticut'' son unha franxa de terra que se estende ao longo do centro-norte de Connecticut, con aproximadamente 30 quilómetros de anchura. Estes vales forman a conca fluvial do Río Connecticut. Esta rexión posúe altitudes menores que as Mesetas que a rodean, con picos entre 90 e 180 metros de altitude sendo os puntos máis altos da rexión. * A ''Sección Noroeste'' é un pequeno pedazo de terra localizado no extremo noroeste de Connecticut. Caracterízase polo seu terreo rochoso e accidentado, e pola súa altitude. O punto máis alto do Estado, que posúe 725 metros de altitude, localízase nesta rexión. === Clima === Connecticut posúe un clima tépedo, e relativamente homoxéneo en todo o Estado, debido á súa pequena extensión territorial. Polo xeral, as rexións montañosas no noroeste e nordeste rexistran as máis pequenas temperaturas medias, e o litoral, as maiores temperaturas medias. O clima de Connectitut é suavizado pola presenza de grandes masas de auga ao sur do Estado. No [[inverno]], Connectitut ten unha temperatura media de -3°[[Celsius|C]]. A media das mínimas é de -7&nbsp;°C, e a media das máximas, de 3&nbsp;°C. A temperatura máis baixa rexistrada en Connecticut foi de -36&nbsp;°C, en Falls Village, o 16 de febreiro de [[1943]]. No [[verán]], ten unha temperatura media de 22&nbsp;°C. A media das mínimas é de 15&nbsp;°C, e a media das máximas, de 28&nbsp;°C. A temperatura máis alta rexistrada foi de 41&nbsp;°C, en Danbury, o 15 de xullo de [[1995]]. A taxa de [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media anual de [[choiva]] de Connecticut é de 119 centímetros. A taxa de precipitación media anual de [[neve]] varía entre 90 centímetros no noroeste a 64 centímetros ao longo do litoral suroeste do Estado. == Política == [[Ficheiro:Connecticut 90.jpg|250px|dereita|miniatura|Mapa de Connecticut e dos seus oito condados.]] [[Ficheiro:Hartford connecticut capitol.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista do Capitolio Estatal de Connecticut, en [[Hartford, Connecticut|Hartford]].]] A actual Constitución de Connecticut foi adoptada en [[1965]]. Outras constitucións anteriores foron aprobadas en [[1639]] e en [[1818]]. A Constitución de 1639 - chamada oficialmente "Mandatos Fundamentais", foi a primeira Constitución adoptada no que constitúen actualmente os Estados Unidos. As Emendas á Constitución son propostas polo Poder Lexislativo de Connecticut, e para ser aprobadas, necesitan recibir polo menos un 51% de votos favorables do Senado e da Cámara dos Representantes do Estado, e dous terzos dos votos da poboación electoral de Connecticut, nun [[referendo]]. A poboación do estado tamén pode propor emendas á Constitución a través de colléitaa dun determinado número de firmas. Cando estas firmas son aceptadas polo goberno, para ser aprobada, necesita recibir a aprobación de polo menos un cuarto dos membros de ambas as cámaras do Poder Lexislativo de Connecticut, e polo menos o 51% dos votos da poboación electoral. As Emendas tamén poden ser propostas e introducidas por convencións constitucionais, que necesitan recibir polo menos un 51% dos votos de ambas as cámaras do Poder Lexislativo e dous terzos dos votos da poboación electoral, nun referendo. O principal oficial do [[Poder executivo]] en Connecticut é o [[Gobernador]]. É elixido polos electores do Estado para mandatos de ata catro anos de duración, podendo ser reelixido cantas veces poida. Os electores tamén elixen ao Tenente Gobernador, o secretario de Estado e outros tres oficiais do Executivo do Estado. O [[Poder lexislativo]] de Connecticut - chamado oficialmente a ''[[Asemblea Xeral de Connecticut|Asemblea Xeral]]'' - está constituído polo Senado e pola Cámara dos Representantes. O Senado posúe un total de 36 membros, mentres que a Cámara dos Representantes posúe un total de 151 membros. Connecticut está dividido en 36 distritos senatoriais e 151 distritos representativos. Os electores de cada distrito elixen un senador/representante, que representará cada distrito no Senado/Cámara dos Representantes. O termo do mandato dos senadores e dos representantes son de catro anos. O tribunal máis alto do [[Poder xudicial]] de Connecticut é o Tribunal Supremo de Connecticut, composto por sete [[xuíz|xuíces]]. Outros tribunais do Poder Xudicial do estado son o Tribinal de Apelacións, o Tribunal Superior e as ''Probate Courts'', cada unha con 11, 150 e 132 xuíces, respectivamente. Os xuíces de tódolos tribunais do estado con excepción das ''Probate Courts'' son escollidos polo Poder Lexislativo de Connecticut para mandatos de ata oito anos de duración. Os xuíces das ''Probate Courts'' son elixidos pola poboación do estado para mandatos de ata catro anos de duración. Connecticut está dividido en oito condados. Ao contrario que outros Estados americanos, os condados de Connecticut non posúen unha sede. A principal entidade administrativa de Connecticut, a parte do goberno estatal, son os gobernos das 169 municipalidades (''towns'') do Estado. Certas rexións máis densamente habitadas destas municipalidades forman ''boroughs'' (burgos, distritos). Connecticut posúe 19 cidades (''cities''). Máis da metade do orzamento do goberno de Connecticut é xerado por [[imposto]]s estatais. O restante vén de orzamentos recibidos do goberno nacional e de préstamos. En [[2002]], o goberno do Estado gastou 20.117 millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] e xerou 16.993 millóns de dólares. A débeda gobernamental de Connecticut é de 20.784 millóns de dólares. A débeda per cápita é de 6.009 dólares, o valor dos impostos estatais per cápita é de 2.611 dólares, e o valor dos gastos gobernamentais per cápita é de 5.816 dólares. Connecticut apoia principalmente o [[Partido Republicano (Estados Unidos)|Partido Republicano]], desde que este foi creado, en [[1854]], e politicamente o Estado foi dominado polos republicanos ata a década de 1960. De 20 gobernadores electos entre [[1856]] e [[1932]], quince foron republicanos e cinco foron demócratas. Desde a década de 1930, con todo, o [[Partido Demócrata (Estados Unidos)|Partido Demócrata]] fortaleceuse no estado. Así, desde a década de 1960, os demócratas, nas 12 eleccións celebradas ata 2004 nas eleccións presidenciais do país, sete foron na súa maioría dominadas polos demócratas. == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecemento da poboación de Connecticut''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1790]] || align="right" | 237 946 |----- | [[1800]] || align="right" | 251 002 |----- | [[1810]] || align="right" | 261 942 |----- | [[1820]] || align="right" | 275 248 |----- | [[1830]] || align="right" | 297 675 |----- | [[1840]] || align="right" | 309 978 |----- | [[1850]] || align="right" | 370 792 |----- | [[1860]] || align="right" | 460 147 |----- | [[1870]] || align="right" | 537 454 |----- | [[1880]] || align="right" | 622 700 |----- | [[1890]] || align="right" | 746 258 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1900]] || align="right" | 908 420 |----- | [[1910]] || align="right" | 1&nbsp;114&nbsp;756 |----- | [[1920]] || align="right" | 1&nbsp;380&nbsp;631 |----- | [[1930]] || align="right" | 1&nbsp;606&nbsp;903 |----- | [[1940]] || align="right" | 1&nbsp;709&nbsp;242 |----- | [[1950]] || align="right" | 2&nbsp;007&nbsp;280 |----- | [[1960]] || align="right" | 2&nbsp;535&nbsp;234 |----- | [[1970]] || align="right" | 3&nbsp;032&nbsp;217 |----- | [[1980]] || align="right" | 3&nbsp;107&nbsp;576 |----- | [[1990]] || align="right" | 3&nbsp;287&nbsp;116 |----- | [[2000]] || align="right"| 3&nbsp;405&nbsp;565 |} |- |} O [[Censo dos Estados Unidos do 2000|censo nacional de 2000]], da [[Oficina do Censo dos Estados Unidos]], estableceu a poboación de Connecticut en 3&nbsp;405&nbsp;565 habitantes, un crecemento do 3,6% en relación á poboación do Estado en [[1990]], de 3&nbsp;287&nbsp;116 habitantes. Unha previsión realizada en [[2005]] estima a poboación do Estado en 3&nbsp;510&nbsp;297 habitantes, un crecemento do 6,7% en relación á poboación do Estado en 1990, do 3,1%, en relación á poboación do Estado en 2000, e do 0,3% en relación á poboación estimada en [[2004]]. O crecemento da poboación natural de Connecticut entre 2000 e 2005 foi de 67.427 habitantes - 222.222 nacementos menos 154.795 falecementos - o crecemento de poboación causado pola [[emigración|inmigración]] foi de 75.991 habitantes, mentres que a migración interestatal se incrementou en 41.718 habitantes. Entre 2000 e 2005, a poboación de Connecticut creceu en 223.181 habitantes, e entre 2004 e 2005, en 11.331 habitantes. En 2004, o 11,4% da poboación do Estado (aproximadamente 400 mil habitantes) nacera fose do país, con estimacións indicando que o 10% destes son inmigrantes ilegais (1,1% da poboación do Estado). === Grupos étnicos === A [[Raza (censo dos Estados Unidos)|composición racial]] (terminoloxía oficial para se referiren ás diferentes etnias) da poboación de Connecticut é a seguinte: * 77,5% Brancos * 9,1% [[Afroamericano]]s * 2,4% Asiáticos * 0,3% Nativos americanos * 2,2% Dúas ou máis "razas" Canto á clasificación cultural, un 9,4% decláranse "hispanos". Os cinco maiores grupos étnicos de Connecticut son [[italia]]nos (que representa o 18,6% da poboación do Estado), [[Irlanda|irlandeses]] (16,6%) [[Inglaterra|ingleses]] (10,3%), [[Alemaña|alemáns]] (9,9%) e afroamericanos (9,1%). === Relixión === Porcentaxe da poboación de Connecticut por relixión: * [[Cristianismo]] – 83% ** [[Igrexa católica]] – 34% ** [[Protestantismo]] – 48% *** [[Igrexa Bautista]] – 10% *** [[Igrexa Metodista]] – 4% *** [[Luteranismo]] – 4% *** Outras afiliacións protestantes – 28% ** Outras afiliacións cristiás – 1% * [[Xudaísmo]] – 3% * Outras relixóns – 1% * Non relixiosos – 13% === Principais cidades === [[Ficheiro:Hartford-christ-church-cathedral.jpg|250px|dereita|miniatura|[[Hartford, Connecticut|Hartford]].]] {| border="0" style="font-size: small;" |valign="top"| '''Poboación > 100 mil (área urbanizada)''' * [[Danbury, Connecticut|Danbury]] * [[Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]] * [[Hartford, Connecticut|Hartford]] * New Haven * New London * Norwich * Stamford * Waterbury |valign="top"| '''Poboación > 10 mil (área urbanizada)''' * Meriden * Middletown * Storrs * Torrington * Willimantic |valign="top"| '''Suburbios importantes''' * Bristol * Greenwich * Manchester * New Britain * Norwalk * West Hartford * Westport |} == Economía == [[Ficheiro:Connecticut quarter, reverse side, 1999.jpg|200px|dereita|miniatura|Moeda de 25 centavos de dólar de Connecticut.]] O [[Produto Interior Bruto]] de Connecticut foi de 187.000 millóns de [[dólar estadounidense|dólares]]. A [[renda per cápita]] do Estado, pola súa banda, foi de 55.398 dólares, a maior entre os 50 Estados americanos. A taxa de [[desemprego]] de Connecticut é do 4,9%. O [[sector primario]] supón o 1% do PIB de Connecticut. O Estado posúe 3,8 mil granxas, que ocupan cerca do 10% do Estado. A [[agricultura]] e a [[gandería]] supón xuntas o 1% do PIB do Estado, e empregan aproximadamente 37 mil persoas. [[Leite]] e [[cereixa]]s son os principais produtos producidos pola agropecuaria de Connecticut, que produce máis do 25% de tódalas cereixas consumidas no país. Os efectos da [[pesca]] e da [[silvicultura]] son pouco representativas na economía do Estado, empregando xuntas preto de dúas mil persoas. O valor da pesca colleitada anualmente no Estado é de 28 millóns de dólares. O [[sector secundario]] representa o 20% do PIB de Connecticut. O valor total dos produtos fabricados no Estado é de 28 mil millóns de dólares. Os principais produtos industrializados fabricados no Estado son equipamentos de transportes, produtos químicos, maquinaria, compoñentes electrónicos e ordenadores, alimentos industrializados e material impreso. A industria de manufactura responde polo 17% do PIB do Estado, empregando aproximadamente 285 mil persoas. A industria de construción é o 3% do PIB do Estado e emprega aproximadamente 99 mil persoas. Os efectos da [[minería]] son pouco importantes Connecticut. Este sector emprega preto de 1,9 mil persoas. O [[sector terciario]] achega o 79% do PIB do Estado. Connecticut é un gran polo da industria [[seguro|aseguradora]]. A prestación de servizos [[finanzas|financeiros]] e imobiliarios supón máis do 28% do PIB do Estado, empregando aproximadamente 231 mil persoas. [[Hartford, Connecticut|Hartford]] é o centro financeiro do Estado, sendo o maior centro do sector de seguros dos Estados Unidos, e o segundo maior do mundo (detrás só de [[Londres]]). Cerca do 22% do PIB do Estado é xerado a través da prestación de servizos comunitarios e persoais. Este sector emprega preto de 682 mil persoas. O [[comercio]] por xunto e polo miúdo supón un 14% do PIB do Estado, e emprega aproximadamente 410 mil persoas. Os Servizos gobernamentais son o 9% do PIB de Connecticut, empregando aproximadamente 225 mil persoas. [[Transporte]]s, [[telecomunicacións]] e utilidades públicas empregan a 84 mil persoas, e responden polo 6% do PIB. O 46% de toda a [[electricidade]] consumida anualmente no Estado é xerada en [[central térmica|centrais térmicas]] a [[petróleo]], e o 1% en [[central hidroeléctrica|centrais hidroeléctricas]]. O 52% é importado de estados veciños e da provincia canadense do [[Quebec]]. == Educación == As primeiras [[escola]]s públicas de Connecticut foron fundadas durante a década de 1650, cando a entón colonia inglesa ordenou que todo asentamento con máis de 50 familias ofrecese servizos educativos - contratando unha persoa da comunidade para ensinar aos nenos a ler e escribir - sen que as familias necesitasen pagar directamente por tales servizos. Ademais diso, a construción dunha escola de ensino secundario (''high school'') foi declarada obrigatoria en toda cidade con máis de cen familias. Todas as institucións educativas en Connecticut necesitan seguir regras e normas ditadas polo Departamento de Educación de Connecticut, composto por nove membros nomearados polo gobernador para mandatos de ata catro anos de duración. Estes nove membros nomean, pola súa banda, un décimo membro para actuar como o comisionado de educación - Presidente do departamento - para mandatos de ata catro anos de duración. Este departamento controla directamente o sistema de escolas públicas do Estado, que está dividido en diferentes distritos escolares. Cada cidade principal (''city''), diversas cidades secundarias (''towns'') e cada condado, é atendida por un distrito escolar. Nas cidades, a responsabilidade de administrar as escolas é do distrito escolar municipal, mentres que en rexións menos densamente habitadas, esta responsabilidade é dos distritos escolares operando en todo o condado en xeral. Connecticut permite a operación de ''escolas charter'' - escolas públicas independentes, que non son administradas por distritos escolares, pero que dependen de orzamentos públicos para operar. A atención escolar é obrigatoria para todos os nenos e adolescentes con máis de seis anos de idade, ata a conclusión do ensino secundario ou ata os quince anos de idade. En [[1999]], as escolas públicas do Estado atenderon preto de 554 mil estudantes, empregando aproximadamente 39 mil [[profesor]]es. Escolas privadas atenderon preto de 70,1 mil estudantes, empregando aproximadamente 6,9 mil profesores. O sistema de escolas públicas do Estado consumiu preto de 5,08 millóns de dólares, e o gasto das escolas públicas foi de aproximadamente de 9,6 mil dólares por estudante. Cerca do 87,5% dos habitantes do Estado con máis de 25 anos de idade posúen un diploma de ensino secundario. A primeira [[biblioteca]] de Connecticut foi fundada en [[1701]]. Era parte da entón ''Collegiate Institute'', actual [[Universidade Yale]]. A primeira biblioteca pública municipal do Estado foi fundada en [[1733]], en Durham. Actualmente, Connecticut posúe 194 sistemas de bibliotecas públicas, que moven anualmente unha media de 8,4 libros por habitante. A primeira institución de [[ensino superior|educación superior]] de Connecticut foi o ''Collegiate Institute'' - actual Universidade Yale - fundada en [[1701]]. A [[Universidade Yale]] é a terceira institución de educación superior máis antiga do país, detrás só da [[Universidade Harvard]] e da ''Facultade William e Maria''. == Transporte == [[Ficheiro:Mystic Seaport-500px.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista dun [[porto (transporte)|porto]] histórico de Connecticut.]] En [[2002]], Connecticut posuía 893 quilómetros de vías [[ferrocarril|ferroviarias]]. A compañía [[Amtrak]] fornece servizo de transporte ferroviario de pasaxeiros en Hartford e diversas pequenas cidades localizadas ao longo do litoral do Estado co Océano Atlántico. En [[2003]], Connecticut posuía 33.939 quilómetros de vías públicas, dos cales 557 quilómetros eran [[estrada]]s interestatais, parte do sistema viario federal dos Estados Unidos. == Medios de comunicación == O primeiro [[xornal]] de Connecticut, e o máis antigo do país aínda publicado, foi o ''Connecticut Courant'' (actual ''Hartford Courant''), que foi publicado por primeira vez en [[1764]], en Hartford. Actualmente, preto de 110 xornais son publicados no Estado, deles, 19 son diarios. A primeira estación de [[radio (medio de comunicación)|radio]] de Connecticut foi fundada en [[1922]], en Hartford. A primeira estación de [[televisión]] do Estado foi fundada en [[1948]], en New Haven. Actualmente, Connecticut posúe 77 estacións de radio - das cales 29 son AM e 48 son FM - e 13 estacións de televisión. == Cultura == === Símbolos do Estado === * Árbore: [[Carballo (árbore)|Carballo]] branco ''(Quercus alba)'' * Alcumes: ** ''Constitution State'' ** ''Arsenal of the Nation'' (non oficial) ** ''Nutmeg State'' (non oficial) * Fósil: ''Eubrontes giganteus'' * Flor: ''Kalmia latifolia'' * Insecto: ''[[Barbantesa]]'' * Lema: ''Qui transtulit sustinet'' * Mamífero: [[Cachalote]] * Mineral: [[Granate (mineral)|Granate]] * Música: ''Yankee Doodle'' * Paxaro: Robín americano ''(Turdus migratorius)'' * Peixe: Sábalo americano ''(Alosa sapidissima)'' * Slogan: ''Full of Surprises'' (Cheo de Sorpresas) == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|autor=Peters, Samuel|título=General History of Connecticut|publicación=Irvington Pub|ano=1989|id=ISBN 0-8398-1562-X}} === Ligazóns externas === * [http://www.census.gov/ United States Census Bureau] * [http://www.ct.gov Web oficial de Connecticut] * [https://web.archive.org/web/20080306171835/http://www.ed.gov/index.jhtml United States Department of Education] * [http://www.bea.gov/ United States Department of Commerce] * [http://www.noaa.gov/ National Oceanic and Atmospheric Administration] {{Estados Unidos}} {{Condados de Connecticut}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Connecticut]] pm2efqvcc29krtjfcwkmywakwewjjzu 6168692 6168644 2022-08-28T11:12:17Z MAGHOI 15490 ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=maio de 2020}} {{Estado EUA |nomept = Connecticut |nomeen = State of Connecticut |bandeira =Flag of Connecticut.svg |selo =Seal of Connecticut.svg |alcuña = The Constitution State |mapa = Connecticut in United States (zoom).svg |capital = [[Hartford, Connecticut|Hartford]] |maiorcidade = [[Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]] |gobernador = M. Jodi Rell |lingua = Ningunha (o [[Lingua inglesa|inglés]] éo ''de facto'') |área = 14.371 |área_rank = 48 |terra = 12.559 |auga = 1.809 |auga_pc = 12,6 |poboación_data = 2000 |poboación = 3.405 565 |poboación_rank = 29 |densidade = 271,40 hab. |densidaderank = 4 |admisión_data = [[9 de xaneiro]] de [[1788]] |admisión_orde = 5 |fusoh = Leste: [[UTC]]-5/-4 |latitude = 40°58'N - 42°3'N |lonxitude = 71°47'O - 73°44'O |largo = 113 |ancho = 177 |alt_media = 152 |alt_máis = 725 |alt_menos = 0 |postal = CT |iso = US-CT |website = [http://www.ct.gov www.ct.gov] }} '''Connecticut''' é un dos 50 [[estados dos Estados Unidos de América|estados]] dos [[Estados Unidos de América]], localizado na Rexión de [[Nova Inglaterra]]. Connecticut é o terceiro estado máis pequeno en extensión territorial dos EE.UU, soamente [[Delaware]] e [[Rhode Island]] son menores. Con todo, cos seus 3.405.565 habitantes, Connecticut é o cuarto estado americano máis [[densidade de poboación|densamente poboado]] do país. A principal fonte de renda de Connecticut é a prestación de servizos financeiros e inmobiliarios. A capital do Estado, [[Hartford, Connecticut|Hartford]], é coñecida nacionalmente como ''Insurance City'' (A Cidade dos Seguros), por mor da gran cantidade de compañías de [[Contrato de seguro|seguros]] que están situadas na cidade. Connecticut foi unha das [[Trece Colonias]] orixinalmente colonizadas polo [[Reino Unido]]. A colonia de Connecticut foi a primeira subdivisión localizada no que son actualmente os Estados Unidos de América en posuír unha [[Constitución]] escrita, chamada ''Fundamental Orders'' (Mandatos Fundamentais), ou ''First Orders'' (Primeiras Ordes), adoptada o 14 de xaneiro de [[1639]]. Esta Constitución colonial serviría de base para a formación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución americana]]. Oficiais de Connecticut tiveron un papel esencial na aprobación do "gran Compromiso" realizado na Convención Constitucional de 1787, que deu ao [[Congreso dos Estados Unidos de América|Congreso dos Estados Unidos]] o seu formato actual. Por mor destes eventos, Connecticut foi alcumado ''The Constituition State'' (O Estado da Constitución), e o Gran Compromiso de 1787 pasou a ser coñecido nacionalmente como ''[[Compromiso de Connecticut]]''. O [[9 de xaneiro]] de [[1788]], Connecticut converteuse no quinto Estado americano. A orixe do nome "Connecticut" provén da palabra nativoamericana ''Quinnehtujqut'', que significa "Lugar do Longo Río". Os primeiros [[Europa|europeos]] en instalarse de forma permanente na rexión de Connecticut foron puritanos [[Inglaterra|ingleses]], vindos de [[Massachusetts]], en [[1633]]. ''The Nutmeg State'' é outro alcume popular de Connecticut, e os habitantes deste Estado son coñecidos nacionalmente como un ''"nutmegger"''. == Historia == === Ata 1788 === A rexión que constitúe actualmente o Estado americano de Connecticut estaba habitado, antes da chegada dos primeiros exploradores [[Europa|europeos]] da rexión, por diversas tribos de nativos americanos pertencentes á familia amerindia dos [[Pobo algonquino|algonquinos]]. O primeiro europeo en explorar o actual Connecticut foi o [[Países Baixos|neerlandés]] [[Adriaen Block]], en [[1614]]. Block reivindicou a rexión para a coroa holandesa. Os holandeses construirían un forte, o Forte Casa da Esperanza, en [[1633]], onde actualmente se localiza Hartford. Con todo, a pesar de reivindicar a rexión, os neerlandeses nunca realizaron esforzos por instalar unha colonia permanente na rexión, só fundando pequenos poboados que eran abandonados logo dalgúns anos. En [[1674]], os [[Inglaterra|ingleses]] expulsaron os holandeses. O primeiro asentamento europeo de carácter permanente no actual Connecticut foi fundado por colonos ingleses vindos de [[Massachusetts]]. Algunhas cidades fundadas por estes colonos inclúen Hartford, [[New London]], [[Saybrook]], [[Wethersfield]] e [[Windsor, Connecticut|Windsor]], durante as décadas de 1620 e 1630. En [[1636]], Hartford, Wethersfield e Windsor uníronse para formar xuntas unha única colonia, a ''Colonia de Connecticut'', que adoptou unha forma [[teocracia|teocrática]] de goberno. Dous anos despois, [[New Haven, Connecticut|New Haven]] foi fundada como unha nova colonia. Outras pequenas cidades esparexidas polo actual Connecticut adheríronse á colonia de New Haven en [[1743]]. Durante a primeira década de colonización, os colonos europeos sufriron constantes ataques da tribo nativo americana [[pequot]], que vían aos europeos como unha ameaza. O conflito entre os pequot e os colonos ingleses de Connecticut foi coñecido como ''[[Guerra de Pequot]]''. En [[1637]], [[John Mason]], auxiliado polas tribos de nativos americanos [[mohegan]] e [[narragansett]], destruíu o principal poboado pequot, matando centenares de indíxenas. Moitos dos colonos de Connecticut saíran de [[Reino de Inglaterra|Inglaterra]] en procura de liberdade política e relixiosa. En [[1638]], [[Thomas Hooker]] traballou polo fin da teocracia e pola posta en marcha dunha forma democrática de goberno. En [[1639]], Connecticut adoptou os "Mandatos Fundamentais". Este documento, que deu aos habitantes da colonia de Connecticut, é visto por moitos como a primeira [[Constitución]] escrita no territorio americano. Ata a década de 1660, diversos asentamentos ingleses na rexión do actual Connecticut uniríanse á Colonia de Connecticut. En [[1662]], o monarca inglés cedeu a [[John Winthrop]], un habitante da Colonia, unha franxa de terra de 117 quilómetros de longo, ao longo da [[Baía Narragansett]], incluíndo tamén a Colonia de New Haven. Este acto do monarca inglés significou efectivamente a fusión desta última coa Colonia de Connecticut. Os habitantes de New Haven inicialmente protestaron contra a medida, pero aceptaron a fusión en decembro de [[1664]], finalizando o proceso de unificación en [[1665]]. Ata a década de 1670, Connecticut posuía unha economía baseada na [[agricultura de subsistencia]]. A partir de entón, a colonia pasou a exportar produtos agrícolas e artesanais para outras colonias inglesas na rexión. A industria de [[manufactura]] converteríase nunha importante fonte de renda da colonia durante o inicio do [[século XVIII]], cando Connecticut se volveu un centro de fabricación de [[navío]]s e de [[reloxo]]s. En [[1686]], [[Edmund Andros]] foi escollido pola coroa inglesa para converterse no primeiro gobernador da realeza do Dominio de [[Nova Inglaterra]]. Andros afirmou que el e o seu goberno anularan a licenza instituída polo monarca inglés en 1662, e que Connecticut pasaría a facer parte do Dominio de Nova Inglaterra. Connecticut inicialmente ignorou a Andros, pero este desembarcou en Connecticut en outubro de [[1687]], con tropas e soporte naval. O entón gobernador de Connecticut, [[Robert Treat]], non tivo elección senón disolver a asemblea lexislativa da colonia. Andros atopouse con Treat e a Corte Xeral na noite de 31 de outubro de 1687. Andros eloxiou a forte industria e o goberno de Connecticut, pero logo de ler a súa comisión, esixiu a volta da licenza instituída polo monarca inglés en [[1662]]. No momento en que o documento foi colocado na mesa, as candeas que iluminaban a construción foron apagadas. Cando as candeas foron novamente acesas, o documento desaparecera. A lenda di que tal documento foi colocado nun [[carballo]], que sería coñecido posteriormente como ''Charter Oak''. Andros consideraba [[Estado de Nova York|Nova York]] e [[Massachusetts]] como as partes máis importantes do dominio, ignorando inicialmente Connecticut. Ademais dalgúns [[imposto]]s enviados para a capital do Dominio de Nova Inglaterra, [[Boston]], Connecticut tamén ignorou no seu maior parte ao novo goberno unificado da rexión. Cando os habitantes da rexión souberon da [[Revolución Gloriosa]], os habitantes de Boston forzaron a marcha de Andros ao exilio. Os membros da corte de Connecticut reuníronse o 9 de maio de [[1689]], onde nunha votación, restableceron a licenza da Colonia de Connecticut, sendo reelixido Robert Treat como gobernador da colonia. Na década de 1750, a Compañía de Susquehannah, de Windham, comprou aos nativos americanos unha franxa de terra ao longo do [[Río Susquehanna]], que cobre un terzo do actual Estado de [[Pensilvania]]. Esta reivindicaba, pola súa banda, a rexión. A compravenda da rexión tampouco foi ben vista por moitos en Connecticut, principalmente polo medo que un posible conflito armado entre Connecticut e Pensilvania puidese ameazar os Mandatos Fundamentais. O monarca [[Reino Unido|británico]], con todo, xulgou que Connecticut tiña dereito á rexión do Río Susquehanna. Connecticut iniciou o poboamento da rexión en [[1769]]. Durante a década de 1760, diversas accións dos británicos, como a creación de impostos, xerou revoltas nas [[Trece Colonias]], feito que desencadearía a [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|Guerra de Independencia dos Estados Unidos]], en [[1775]]. Connecticut ratificou os [[Artigos da Confederación]] - o antecesor da actual [[Constitución dos Estados Unidos de América]] - o 9 de xullo de [[1778]]. Connecticut estaba localizaba nunha posición extremadamente vulnerable contra ataques británicos a través do seu litoral na Baía de [[Long Island Sound]], dado o seu extenso litoral e a proximidade de [[Long Island]] no sur, que estaba entón baixo control británico. Connecticut posuía unha forte forza marítima, en gran medida grazas á súa potente industria de construción naval, aínda que fose grazas a ceder moitos dos seus navíos para outras forzas americanas, feito que xerou friccións entre líderes políticos de Connecticut, en canto a que se era máis importante a defensa do Estado ou do país. Connecticut foi a única das [[Trece Colonias]] que non pasou por unha revolución, grazas á súa forte estrutura política, que deu a Connecticut considerable independencia política do Reino Unido, e ao entón gobernador de Connecticut, Johnattan Trumbull, que apoiaba aos rebeldes americanos. Mentres tanto, ao longo da década de 1770, Pensilvania, que aínda reivindicaba a rexión do Río Susquehanna, realizou diversos ataques contra os colonos de Connecticut instalados na rexión de Susquehanna, culminando nun ataque en decembro de [[1778]], onde aproximadamente 150 colonos morreron, e miles foron forzados a fuxir. Connecticut intentou varias veces recuperar a rexión, sen éxito, sendo que os diversos grupos de colonos de Connecticut que intentaron instalarse na rexión foron seguidamente expulsados por milicias de Pensilvania. O mesmo ano en que a [[Revolución Americana]] tivo o seu fin, en [[1783]], o goberno americano xulgou que a rexión do Río Susquehanna era por dereito de Pensilvania. Connecticut entón rapidamente reivindicou a rexión localizada inmediatamente ao oeste da rexión do Río Susquehanna en Pensilvania, no nordeste do actual Estado de [[Ohio]], aínda que posteriormente vendese estas terras para investidores, en [[1796]], sendo os recursos económicos obtidos coa venda usados para fins educativos. Na Convención Constitucional de 1787, os representantes de Connecticut estaban a favor dun forte goberno centralizado, e tiveron un papel esencial na elaboración do actual [[Congreso dos Estados Unidos]], onde grandes estados como [[Estado de Nova York|Nova York]] querían que a representación dos Estados no Congreso estivese baseada na poboación dos Estados, mentres que Estados de menor poboación querían representación igualitaria. Os representantes de Connecticut foron os principais relatores da adopción dun sistema mixto, resultando no Gran Compromiso, tamén coñecido como ''[[Compromiso de Connecticut]]''. Connecticut ratificou a Constitución americana o [[9 de xaneiro]] de [[1788]], converténdose no quinto Estado americano en adherirse á Unión. === 1788 - Presente === Connecticut, ata a década de 1800, posuía unha forte industria de produción de produtos de consumo. A maior parte desta industria, con todo, utilizaba métodos artesanais de produción. A partir do inicio do [[século XIX]], Connecticut pasou por un período de rápida expansión industrial. En [[1808]], Eli Terry inventou o primeiro método de produción masiva de reloxos do mundo. En [[1810]], a primeira fábrica téxtil do Estado foi inaugurada. [[Samuel Colt]] fundou unha fábrica de armamento en [[1836]]. En [[1839]], [[Charles Goodyear]] descubriu o método de vulcanización da goma. Entón, Connecticut era un polo nacional da industria téxtil. Un eficiente sistema de transportes foi un importante factor para a rápida industrialización de Connecticut durante o século XIX. Entre as décadas de 1830 e 1860, o Estado recibiu gran cantidade de inmigrantes [[Canadá|canadenses]] e europeos, principalmente [[Irlanda|irlandeses]]. Connecticut apoiou activamente a Unión durante a [[guerra civil estadounidense]]. Máis de 50 mil homes de Connecticut uníronse á tropas da Unión. A guerra acelerou aínda máis o proceso de industrialización de Connecticut. Isto, unido ao pequeno tamaño do Estado, fixo que despois da guerra a industria superase a agricultura como principal fonte de renda do Estado, e acelerou o proceso de migración de poboación dos campos para as cidades. Durante a década de 1870, máis da metade da poboación de Connecticut vivía en cidades. Durante as décadas finais do século XIX e o inicio do [[século XX]], gran número de inmigrantes, principalmente [[Alemaña|alemáns]], [[Irlanda|irlandeses]] e [[italia]]nos, instaláronse en Connecticut. A maior parte destes novos habitantes fixérono nas cidades. Ao final da década de 1900, máis da metade da poboación de Connecticut vivía en cidades, e preto de 30% da poboación do Estado nacera fóra do país. [[Ficheiro:USS Connecticut - NH 73318.jpg|250px|dereita|miniatura|''USS Connecticut'' (BB-18).]] En [[1910]], New London pasou a ser sede da [[Gardacostas dos Estados Unidos|Garda Costeira dos Estados Unidos]], ata entón situada en [[Maryland]] e en [[Massachusetts]]. A [[Armada dos Estados Unidos|armada]] americana fundou unha base en [[Groton, Connecticut|Groton]], en [[1917]]. Durante a [[primeira guerra mundial]], diversas fábricas de armamentos foron construídas no Estado. A prosperidade económica de Connecticut continuou durante a década de 1920, coa continua industrialización do Estado. Con todo, a [[Gran Depresión]] da década de 1930 causou unha gran recesión económica no Estado, cuxos efectos serían minimizados ao longo do final da década grazas a medias socio-económicas, tales como programas de asistencia socio-económica e programas públicos. A [[segunda guerra mundial]] trouxo de novo un período de prosperidade económica, que continúa ata o presente. Durante a guerra, Connecticut foi unha das principais produtoras de armamentos en xeral, principalmente compoñentes de aeronaves, navíos e [[submarino]]s. Dotada dunha forte industria de alta tecnoloxía, Connecticut participou activamente no desenvolvemento de tecnoloxías [[nuclear]]es durante a década de 1950 e en diante. O primeiro submarino nuclear da historia, o ''[[USS Nautilus (SSN-571)|USS Nautilus]]'', foi construído en Connecticut (en Groton), en [[1954]]. A finais da década de 1960, Connecticut converteuse no primeiro Estado americano en fornecer submarinos para a Armada do país. Dotada dunha forte economía diversificada, Connecticut pasou a ser o Estado coa maior [[renda per cápita]] do país a partir da década de 1960. Un problema no goberno de Connecticut era a mala representación das grandes cidades no Lexislativo do Estado. Ata [[1964]], cada cidade, independentemente da súa poboación, posuía dereito a polo menos un representante en cada cámara do Lexislativo do Estado, cuxo resultado era un alto número de representantes de pequenas cidades (o 10% da poboación de Connecticut podería elixir a maioría dos representantes do Poder Lexislativo do Estado), e un baixo número de representantes de grandes cidades. En [[1964]], o [[Tribunal Supremo dos Estados Unidos]] obrigou a Connecticut a modificar o sistema de representación do seu Poder Lexislativo, que fose usado por 327 anos, desde a adopción das Ordes Fundamentais. Así, Connecticut modificou os seus distritos lexislativos en [[1965]], para que todas posuísen aproximadamente o mesmo número de electores entre si. Esta medida favoreceu ao partido demócrata, que era máis forte nas grandes cidades. A forte economía de Connecticut permitiu que esta pasase a gastar máis en [[educación]], saúde pública e en [[transporte]]s. Con todo, o rápido crecemento da poboación, principalmente de [[afroamericano]]s vindos do Sur americano e de inmigrantes hispanos, xerou problemas de tipo social nas principais cidades do Estado, e un drástico aumento dos gastos públicos. En [[1971]], Connecticut instituíu un imposto sobre a renda, aínda que grandes protestas públicas forzaron o Estado a anular esta lei (e no seu lugar, a aumentar os impostos en produtos de consumo) En [[1979]], Connecticut creou un programa de axuda financeira para distritos escolares que pasaban por serios problemas financeiros. En [[1991]], Connecticut instituíu novamente un imposto sobre a renda, e legalizou a construción de [[casino]]s. Mentres tanto, o fin da [[guerra fría]], fixo que Connecticut recibise menos pedidos de navíos militares, naquel tempo unha das principais fontes de renda do Estado. Isto, con todo, tivo poucos efectos negativos, grazas á súa forte economía diversificada. == Xeografía == [[Ficheiro:Guilford ct long island sound.jpg|250px|dereita|miniatura|''[[Long Island Sound]]'' preto de Guilford.]] [[Ficheiro:KentFalls.JPG|250px|dereita|miniatura|Kent Falls (en ''Kent Falls State Park'', Kent).]] Connecticut limita ao norte con [[Massachusetts]], ao leste con [[Rhode Island]], ao sur con [[Long Island Sound]] e ao oeste con [[Estado de Nova York|Nova York]]. A maior parte do litoral de Connecticut non posúe contacto directo coas augas do [[Océano Atlántico]], pero si coas augas do Long Island Sound, estuario de numerosos ríos. O principal río que atravesa Connecticut é o [[Río Connecticut]]. O Estado posúe preto de mil [[lago]]s, aínda que todos sexan de pequeno porte. A gran maioría destes lagos formáronse a través de antigos [[glaciar]]es derretidos fai miles de anos. Os [[bosque]]s cobren máis do 60% do Estado. Connecticut pode ser dividido en cinco rexións xeográficas distintas: * As ''Chairas Costeiras'' forman unha estreita franxa de terra, que posúe entre 6 e 16 quilómetros de espesura, que se estende ao longo do litoral Connecticut coa baía de Long Island Sound. Posúen as máis pequenas altitudes do Estado, ademais de ter un terreo máis chairo e menos accidentado que as outras catro rexións. * A ''Meseta Occidental de Nova Inglaterra'' ocupa a maior parte da rexión oeste de Connecticut. Ten entre 300 a 427 metros de altitude, e as rexións de maior altitude están localizadas ao noroeste, diminuíndo a medida en que se viaxa en dirección ao sur ou ao leste. * A ''Meseta Oriental de Nova Inglaterra'' é a maior das cinco rexións xeográficas de Connecticut, ocupando a rexión leste do Estado. A Meseta está atravesada por diversos ríos estreitos, e está na súa maior parte cuberta por bosques. Ten altitudes máis baixas que a Meseta Occidental, con poucos picos que superen os 370 metros de altitude. * Os ''Vales Baixos de Connecticut'' son unha franxa de terra que se estende ao longo do centro-norte de Connecticut, con aproximadamente 30 quilómetros de anchura. Estes vales forman a conca fluvial do Río Connecticut. Esta rexión posúe altitudes menores que as Mesetas que a rodean, con picos entre 90 e 180 metros de altitude sendo os puntos máis altos da rexión. * A ''Sección Noroeste'' é un pequeno pedazo de terra localizado no extremo noroeste de Connecticut. Caracterízase polo seu terreo rochoso e accidentado, e pola súa altitude. O punto máis alto do Estado, que posúe 725 metros de altitude, localízase nesta rexión. === Clima === Connecticut posúe un clima tépedo, e relativamente homoxéneo en todo o Estado, debido á súa pequena extensión territorial. Polo xeral, as rexións montañosas no noroeste e nordeste rexistran as máis pequenas temperaturas medias, e o litoral, as maiores temperaturas medias. O clima de Connectitut é suavizado pola presenza de grandes masas de auga ao sur do Estado. No [[inverno]], Connectitut ten unha temperatura media de -3°[[Celsius|C]]. A media das mínimas é de -7&nbsp;°C, e a media das máximas, de 3&nbsp;°C. A temperatura máis baixa rexistrada en Connecticut foi de -36&nbsp;°C, en Falls Village, o 16 de febreiro de [[1943]]. No [[verán]], ten unha temperatura media de 22&nbsp;°C. A media das mínimas é de 15&nbsp;°C, e a media das máximas, de 28&nbsp;°C. A temperatura máis alta rexistrada foi de 41&nbsp;°C, en Danbury, o 15 de xullo de [[1995]]. A taxa de [[precipitación (meteoroloxía)|precipitación]] media anual de [[choiva]] de Connecticut é de 119 centímetros. A taxa de precipitación media anual de [[neve]] varía entre 90 centímetros no noroeste a 64 centímetros ao longo do litoral suroeste do Estado. == Política == [[Ficheiro:Connecticut 90.jpg|250px|dereita|miniatura|Mapa de Connecticut e dos seus oito condados.]] [[Ficheiro:Hartford connecticut capitol.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista do Capitolio Estatal de Connecticut, en [[Hartford, Connecticut|Hartford]].]] A actual Constitución de Connecticut foi adoptada en [[1965]]. Outras constitucións anteriores foron aprobadas en [[1639]] e en [[1818]]. A Constitución de 1639 - chamada oficialmente "Mandatos Fundamentais", foi a primeira Constitución adoptada no que constitúen actualmente os Estados Unidos. As Emendas á Constitución son propostas polo Poder Lexislativo de Connecticut, e para ser aprobadas, necesitan recibir polo menos un 51% de votos favorables do Senado e da Cámara dos Representantes do Estado, e dous terzos dos votos da poboación electoral de Connecticut, nun [[referendo]]. A poboación do estado tamén pode propor emendas á Constitución a través de colléitaa dun determinado número de firmas. Cando estas firmas son aceptadas polo goberno, para ser aprobada, necesita recibir a aprobación de polo menos un cuarto dos membros de ambas as cámaras do Poder Lexislativo de Connecticut, e polo menos o 51% dos votos da poboación electoral. As Emendas tamén poden ser propostas e introducidas por convencións constitucionais, que necesitan recibir polo menos un 51% dos votos de ambas as cámaras do Poder Lexislativo e dous terzos dos votos da poboación electoral, nun referendo. O principal oficial do [[Poder executivo]] en Connecticut é o [[Gobernador]]. É elixido polos electores do Estado para mandatos de ata catro anos de duración, podendo ser reelixido cantas veces poida. Os electores tamén elixen ao Tenente Gobernador, o secretario de Estado e outros tres oficiais do Executivo do Estado. O [[Poder lexislativo]] de Connecticut - chamado oficialmente a ''[[Asemblea Xeral de Connecticut|Asemblea Xeral]]'' - está constituído polo Senado e pola Cámara dos Representantes. O Senado posúe un total de 36 membros, mentres que a Cámara dos Representantes posúe un total de 151 membros. Connecticut está dividido en 36 distritos senatoriais e 151 distritos representativos. Os electores de cada distrito elixen un senador/representante, que representará cada distrito no Senado/Cámara dos Representantes. O termo do mandato dos senadores e dos representantes son de catro anos. O tribunal máis alto do [[Poder xudicial]] de Connecticut é o Tribunal Supremo de Connecticut, composto por sete [[xuíz|xuíces]]. Outros tribunais do Poder Xudicial do estado son o Tribinal de Apelacións, o Tribunal Superior e as ''Probate Courts'', cada unha con 11, 150 e 132 xuíces, respectivamente. Os xuíces de tódolos tribunais do estado con excepción das ''Probate Courts'' son escollidos polo Poder Lexislativo de Connecticut para mandatos de ata oito anos de duración. Os xuíces das ''Probate Courts'' son elixidos pola poboación do estado para mandatos de ata catro anos de duración. Connecticut está dividido en oito condados. Ao contrario que outros Estados americanos, os condados de Connecticut non posúen unha sede. A principal entidade administrativa de Connecticut, a parte do goberno estatal, son os gobernos das 169 municipalidades (''towns'') do Estado. Certas rexións máis densamente habitadas destas municipalidades forman ''boroughs'' (burgos, distritos). Connecticut posúe 19 cidades (''cities''). Máis da metade do orzamento do goberno de Connecticut é xerado por [[imposto]]s estatais. O restante vén de orzamentos recibidos do goberno nacional e de préstamos. En [[2002]], o goberno do Estado gastou 20.117 millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] e xerou 16.993 millóns de dólares. A débeda gobernamental de Connecticut é de 20.784 millóns de dólares. A débeda per cápita é de 6.009 dólares, o valor dos impostos estatais per cápita é de 2.611 dólares, e o valor dos gastos gobernamentais per cápita é de 5.816 dólares. Connecticut apoia principalmente o [[Partido Republicano (Estados Unidos de América)|Partido Republicano]], desde que este foi creado, en [[1854]], e politicamente o Estado foi dominado polos republicanos ata a década de 1960. De 20 gobernadores electos entre [[1856]] e [[1932]], quince foron republicanos e cinco foron demócratas. Desde a década de 1930, con todo, o [[Partido Demócrata (Estados Unidos de América)|Partido Demócrata]] fortaleceuse no estado. Así, desde a década de 1960, os demócratas, nas 12 eleccións celebradas ata 2004 nas eleccións presidenciais do país, sete foron na súa maioría dominadas polos demócratas. == Demografía == {| border="1" style="float:right; margin: 1em;border-collapse:collapse;" |+ '''Crecemento da poboación de Connecticut''' | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1790]] || align="right" | 237 946 |----- | [[1800]] || align="right" | 251 002 |----- | [[1810]] || align="right" | 261 942 |----- | [[1820]] || align="right" | 275 248 |----- | [[1830]] || align="right" | 297 675 |----- | [[1840]] || align="right" | 309 978 |----- | [[1850]] || align="right" | 370 792 |----- | [[1860]] || align="right" | 460 147 |----- | [[1870]] || align="right" | 537 454 |----- | [[1880]] || align="right" | 622 700 |----- | [[1890]] || align="right" | 746 258 |} | valign="top" | {| ! style="background:#efefef;" | Ano ! style="background:#efefef;" | Habitantes |----- | [[1900]] || align="right" | 908 420 |----- | [[1910]] || align="right" | 1&nbsp;114&nbsp;756 |----- | [[1920]] || align="right" | 1&nbsp;380&nbsp;631 |----- | [[1930]] || align="right" | 1&nbsp;606&nbsp;903 |----- | [[1940]] || align="right" | 1&nbsp;709&nbsp;242 |----- | [[1950]] || align="right" | 2&nbsp;007&nbsp;280 |----- | [[1960]] || align="right" | 2&nbsp;535&nbsp;234 |----- | [[1970]] || align="right" | 3&nbsp;032&nbsp;217 |----- | [[1980]] || align="right" | 3&nbsp;107&nbsp;576 |----- | [[1990]] || align="right" | 3&nbsp;287&nbsp;116 |----- | [[2000]] || align="right"| 3&nbsp;405&nbsp;565 |} |- |} O [[Censo dos Estados Unidos do 2000|censo nacional de 2000]], da [[Oficina do Censo dos Estados Unidos de América|Oficina do Censo dos Estados Unidos]], estableceu a poboación de Connecticut en 3&nbsp;405&nbsp;565 habitantes, un crecemento do 3,6% en relación á poboación do Estado en [[1990]], de 3&nbsp;287&nbsp;116 habitantes. Unha previsión realizada en [[2005]] estima a poboación do Estado en 3&nbsp;510&nbsp;297 habitantes, un crecemento do 6,7% en relación á poboación do Estado en 1990, do 3,1%, en relación á poboación do Estado en 2000, e do 0,3% en relación á poboación estimada en [[2004]]. O crecemento da poboación natural de Connecticut entre 2000 e 2005 foi de 67.427 habitantes - 222.222 nacementos menos 154.795 falecementos - o crecemento de poboación causado pola [[emigración|inmigración]] foi de 75.991 habitantes, mentres que a migración interestatal se incrementou en 41.718 habitantes. Entre 2000 e 2005, a poboación de Connecticut creceu en 223.181 habitantes, e entre 2004 e 2005, en 11.331 habitantes. En 2004, o 11,4% da poboación do Estado (aproximadamente 400 mil habitantes) nacera fose do país, con estimacións indicando que o 10% destes son inmigrantes ilegais (1,1% da poboación do Estado). === Grupos étnicos === A [[Raza (censo dos Estados Unidos)|composición racial]] (terminoloxía oficial para se referiren ás diferentes etnias) da poboación de Connecticut é a seguinte: * 77,5% Brancos * 9,1% [[Afroamericano]]s * 2,4% Asiáticos * 0,3% Nativos americanos * 2,2% Dúas ou máis "razas" Canto á clasificación cultural, un 9,4% decláranse "hispanos". Os cinco maiores grupos étnicos de Connecticut son [[italia]]nos (que representa o 18,6% da poboación do Estado), [[Irlanda|irlandeses]] (16,6%) [[Inglaterra|ingleses]] (10,3%), [[Alemaña|alemáns]] (9,9%) e afroamericanos (9,1%). === Relixión === Porcentaxe da poboación de Connecticut por relixión: * [[Cristianismo]] – 83% ** [[Igrexa católica]] – 34% ** [[Protestantismo]] – 48% *** [[Igrexa Bautista]] – 10% *** [[Igrexa Metodista]] – 4% *** [[Luteranismo]] – 4% *** Outras afiliacións protestantes – 28% ** Outras afiliacións cristiás – 1% * [[Xudaísmo]] – 3% * Outras relixóns – 1% * Non relixiosos – 13% === Principais cidades === [[Ficheiro:Hartford-christ-church-cathedral.jpg|250px|dereita|miniatura|[[Hartford, Connecticut|Hartford]].]] {| border="0" style="font-size: small;" |valign="top"| '''Poboación > 100 mil (área urbanizada)''' * [[Danbury, Connecticut|Danbury]] * [[Bridgeport, Connecticut|Bridgeport]] * [[Hartford, Connecticut|Hartford]] * New Haven * New London * Norwich * Stamford * Waterbury |valign="top"| '''Poboación > 10 mil (área urbanizada)''' * Meriden * Middletown * Storrs * Torrington * Willimantic |valign="top"| '''Suburbios importantes''' * Bristol * Greenwich * Manchester * New Britain * Norwalk * West Hartford * Westport |} == Economía == [[Ficheiro:Connecticut quarter, reverse side, 1999.jpg|200px|dereita|miniatura|Moeda de 25 centavos de dólar de Connecticut.]] O [[Produto interior bruto|Produto Interior Bruto]] de Connecticut foi de 187.000 millóns de [[dólar estadounidense|dólares]]. A [[renda per cápita]] do Estado, pola súa banda, foi de 55.398 dólares, a maior entre os 50 Estados americanos. A taxa de [[desemprego]] de Connecticut é do 4,9%. O [[sector primario]] supón o 1% do PIB de Connecticut. O Estado posúe 3,8 mil granxas, que ocupan cerca do 10% do Estado. A [[agricultura]] e a [[Gandaría|gandería]] supón xuntas o 1% do PIB do Estado, e empregan aproximadamente 37 mil persoas. [[Leite]] e [[cereixa]]s son os principais produtos producidos pola agropecuaria de Connecticut, que produce máis do 25% de tódalas cereixas consumidas no país. Os efectos da [[pesca]] e da [[silvicultura]] son pouco representativas na economía do Estado, empregando xuntas preto de dúas mil persoas. O valor da pesca colleitada anualmente no Estado é de 28 millóns de dólares. O [[sector secundario]] representa o 20% do PIB de Connecticut. O valor total dos produtos fabricados no Estado é de 28 mil millóns de dólares. Os principais produtos industrializados fabricados no Estado son equipamentos de transportes, produtos químicos, maquinaria, compoñentes electrónicos e ordenadores, alimentos industrializados e material impreso. A industria de manufactura responde polo 17% do PIB do Estado, empregando aproximadamente 285 mil persoas. A industria de construción é o 3% do PIB do Estado e emprega aproximadamente 99 mil persoas. Os efectos da [[minería]] son pouco importantes Connecticut. Este sector emprega preto de 1,9 mil persoas. O [[sector terciario]] achega o 79% do PIB do Estado. Connecticut é un gran polo da industria [[seguro|aseguradora]]. A prestación de servizos [[finanzas|financeiros]] e imobiliarios supón máis do 28% do PIB do Estado, empregando aproximadamente 231 mil persoas. [[Hartford, Connecticut|Hartford]] é o centro financeiro do Estado, sendo o maior centro do sector de seguros dos Estados Unidos, e o segundo maior do mundo (detrás só de [[Londres]]). Cerca do 22% do PIB do Estado é xerado a través da prestación de servizos comunitarios e persoais. Este sector emprega preto de 682 mil persoas. O [[comercio]] por xunto e polo miúdo supón un 14% do PIB do Estado, e emprega aproximadamente 410 mil persoas. Os Servizos gobernamentais son o 9% do PIB de Connecticut, empregando aproximadamente 225 mil persoas. [[Transporte]]s, [[telecomunicacións]] e utilidades públicas empregan a 84 mil persoas, e responden polo 6% do PIB. O 46% de toda a [[electricidade]] consumida anualmente no Estado é xerada en [[central térmica|centrais térmicas]] a [[petróleo]], e o 1% en [[central hidroeléctrica|centrais hidroeléctricas]]. O 52% é importado de estados veciños e da provincia canadense do [[Quebec]]. == Educación == As primeiras [[escola]]s públicas de Connecticut foron fundadas durante a década de 1650, cando a entón colonia inglesa ordenou que todo asentamento con máis de 50 familias ofrecese servizos educativos - contratando unha persoa da comunidade para ensinar aos nenos a ler e escribir - sen que as familias necesitasen pagar directamente por tales servizos. Ademais diso, a construción dunha escola de ensino secundario (''high school'') foi declarada obrigatoria en toda cidade con máis de cen familias. Todas as institucións educativas en Connecticut necesitan seguir regras e normas ditadas polo Departamento de Educación de Connecticut, composto por nove membros nomearados polo gobernador para mandatos de ata catro anos de duración. Estes nove membros nomean, pola súa banda, un décimo membro para actuar como o comisionado de educación - Presidente do departamento - para mandatos de ata catro anos de duración. Este departamento controla directamente o sistema de escolas públicas do Estado, que está dividido en diferentes distritos escolares. Cada cidade principal (''city''), diversas cidades secundarias (''towns'') e cada condado, é atendida por un distrito escolar. Nas cidades, a responsabilidade de administrar as escolas é do distrito escolar municipal, mentres que en rexións menos densamente habitadas, esta responsabilidade é dos distritos escolares operando en todo o condado en xeral. Connecticut permite a operación de ''escolas charter'' - escolas públicas independentes, que non son administradas por distritos escolares, pero que dependen de orzamentos públicos para operar. A atención escolar é obrigatoria para todos os nenos e adolescentes con máis de seis anos de idade, ata a conclusión do ensino secundario ou ata os quince anos de idade. En [[1999]], as escolas públicas do Estado atenderon preto de 554 mil estudantes, empregando aproximadamente 39 mil [[profesor]]es. Escolas privadas atenderon preto de 70,1 mil estudantes, empregando aproximadamente 6,9 mil profesores. O sistema de escolas públicas do Estado consumiu preto de 5,08 millóns de dólares, e o gasto das escolas públicas foi de aproximadamente de 9,6 mil dólares por estudante. Cerca do 87,5% dos habitantes do Estado con máis de 25 anos de idade posúen un diploma de ensino secundario. A primeira [[biblioteca]] de Connecticut foi fundada en [[1701]]. Era parte da entón ''Collegiate Institute'', actual [[Universidade Yale]]. A primeira biblioteca pública municipal do Estado foi fundada en [[1733]], en [[Durham, Connecticut|Durham]]. Actualmente, Connecticut posúe 194 sistemas de bibliotecas públicas, que moven anualmente unha media de 8,4 libros por habitante. A primeira institución de [[ensino superior|educación superior]] de Connecticut foi o ''Collegiate Institute'' - actual Universidade Yale - fundada en [[1701]]. A [[Universidade Yale]] é a terceira institución de educación superior máis antiga do país, detrás só da [[Universidade Harvard]] e da ''Facultade William e Maria''. == Transporte == [[Ficheiro:Mystic Seaport-500px.jpg|250px|dereita|miniatura|Vista dun [[porto (transporte)|porto]] histórico de Connecticut.]] En [[2002]], Connecticut posuía 893 quilómetros de vías [[ferrocarril|ferroviarias]]. A compañía [[Amtrak]] fornece servizo de transporte ferroviario de pasaxeiros en Hartford e diversas pequenas cidades localizadas ao longo do litoral do Estado co Océano Atlántico. En [[2003]], Connecticut posuía 33.939 quilómetros de vías públicas, dos cales 557 quilómetros eran [[estrada]]s interestatais, parte do sistema viario federal dos Estados Unidos. == Medios de comunicación == O primeiro [[xornal]] de Connecticut, e o máis antigo do país aínda publicado, foi o ''Connecticut Courant'' (actual ''[[Hartford Courant]]''), que foi publicado por primeira vez en [[1764]], en Hartford. Actualmente, preto de 110 xornais son publicados no Estado, deles, 19 son diarios. A primeira estación de [[radio (medio de comunicación)|radio]] de Connecticut foi fundada en [[1922]], en Hartford. A primeira estación de [[televisión]] do Estado foi fundada en [[1948]], en New Haven. Actualmente, Connecticut posúe 77 estacións de radio - das cales 29 son AM e 48 son FM - e 13 estacións de televisión. == Cultura == === Símbolos do Estado === * Árbore: [[Quercus|Carballo]] branco ''(Quercus alba)'' * Alcumes: ** ''Constitution State'' ** ''Arsenal of the Nation'' (non oficial) ** ''Nutmeg State'' (non oficial) * Fósil: ''Eubrontes giganteus'' * Flor: ''[[Kalmia latifolia]]'' * Insecto: ''[[Barbantesa]]'' * Lema: ''Qui transtulit sustinet'' * Mamífero: [[Cachalote]] * Mineral: [[Granate (mineral)|Granate]] * Música: ''Yankee Doodle'' * Paxaro: Robín americano ''(Turdus migratorius)'' * Peixe: [[Sábalo americano]] ''(Alosa sapidissima)'' * Slogan: ''Full of Surprises'' (Cheo de Sorpresas) == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|autor=Peters, Samuel|título=General History of Connecticut|publicación=Irvington Pub|ano=1989|id=ISBN 0-8398-1562-X}} === Ligazóns externas === * [http://www.census.gov/ United States Census Bureau] * [http://www.ct.gov Web oficial de Connecticut] * [https://web.archive.org/web/20080306171835/http://www.ed.gov/index.jhtml United States Department of Education] * [http://www.bea.gov/ United States Department of Commerce] * [http://www.noaa.gov/ National Oceanic and Atmospheric Administration] {{Estados Unidos}} {{Condados de Connecticut}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Connecticut]] kqner7kdlmytq3mkss8ik3cs2gzxp0p 0 21493 6168474 5752601 2022-08-27T18:38:19Z 81.39.252.160 datos + corr. estilo wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato, por parte dun policía, do estudante de [[Outes]] José María Fuentes<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref> en decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar a un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] chgo60lev3etzgrceow6vhlkscj2f5a 6168476 6168474 2022-08-27T18:40:56Z 81.39.252.160 ampl. wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] José María Fuentes<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref> en decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar a un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] qzp2i8my7z3nh9dhe5ujuzejwv1r8vx 6168477 6168476 2022-08-27T18:42:32Z 81.39.252.160 precis. wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] José María Fuentes<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref> o 4 de decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar a un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] 1qnxe9zdsgov9owq4fkoznwvbz34bnd 6168478 6168477 2022-08-27T18:44:24Z 81.39.252.160 wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] José María Fuentes<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref> o 4 de decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar a un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] 9hwf7dgklw4jmjs5x2x83d6i59a912f 6168479 6168478 2022-08-27T18:47:38Z 81.39.252.160 wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] [[José María Fuentes]]<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref><ref>{{Cita web|título=Entrevista a Fernando Fuentes|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0DRljItLJ8|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> o 4 de decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar a un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] nc0n3vvhj014p2d2zmb1hs1ch5prxwi 6168480 6168479 2022-08-27T18:51:53Z 81.39.252.160 corr. wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] [[José María Fuentes]]<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref><ref>{{Cita web|título=Entrevista a Fernando Fuentes|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0DRljItLJ8|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> o 4 de decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso ao que asistiron 1.000 delegados e elíxese unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] ixwl9ciyswlcrl9caagwsshuvh3m2st 6168482 6168480 2022-08-27T18:52:48Z 81.39.252.160 wikitext text/x-wiki '''Estudantes Revolucionarios Galegos''' ('''ERGA''') foi unha organización estudantil nacionalista de esquerdas, activa entre 1972 e [[1988]]. Fundouse a iniciativa da [[Unión do Povo Galego|UPG]], nun clima de tensión tras folgas na [[USC|Universidade de Santiago]] e o asasinato impune, por parte dun policía de paisano, do estudante de [[Outes]] [[José María Fuentes]]<ref>{{Cita web|título=La muerte del joven que levantó a la USC y Santiago contra el franquismo|url=https://www.elcorreogallego.es/galicia/la-muerte-del-joven-que-levanto-a-la-usc-y-santiago-contra-el-franquismo-EH7018677|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=J. A. Pérez-Esperanza Pouso- J.|apelidos=Rosende}}</ref><ref>{{Cita web|título=Entrevista a Fernando Fuentes|url=https://www.youtube.com/watch?v=o0DRljItLJ8|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> o 4 de decembro de [[1972]]. Encargóuselle a [[Manuel Mera]], que acababa de chegar da [[Arxentina]] e alí tivera experiencia na organización universitaria do grupo maoísta [[Vanguardia Comunista]], a tarefa de artellar unha organización que agrupase o estudantado universitario e de secundaria. En [[Santiago de Compostela]], coa axuda de simpatizantes da UPG, logra captar un feixe de universitarios procedentes de todo o país e consegue a incorporación dalgúns militantes do [[Movemento Comunista]] da [[A Coruña|Coruña]], entre eles [[Elvira Souto]]. Aos poucos meses o núcleo de ERGA chega aos 40 militantes, entre eles [[Anselmo López Carreira]], [[Alfredo Suárez Canal]] e [[Chus Pato]]. En [[1976]] celebrou a súa primeira asemblea e en [[1977]] a segunda. En xaneiro de [[1978]] organizouse o I Congreso, ao que asistiron 1.000 delegados, e elixiuse unha dirección da que formaban parte [[Xulio Ríos]] ou [[Xosé Miranda]]. Cando se formou o [[BNG]] en [[1982]], ERGA integrouse nel. ERGA tiña como órgano de expresión o boletín ''Lume'' que editou o seu primeiro número en febreiro de 1973.<ref>Francisco Fernández Rei. ''A contribución ao proceso de normalización lingüística de partidos políticos, sindicatos, institucións e asociacións que desenvolven o seu labor na cidade da Coruña. I A reivindicación da lingua galega nas décadas de 1960 e 1970'' en [http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf ''Lingua e cidade: I Xornadas sobre lingua e usos'' (PDF)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205031628/http://www.udc.es/snl/documentospdf/Libro_Lingua_Cidade.pdf |date=05 de decembro de 2008 }}. Universidade da Coruña, 2005. páx. 149</ref> Estudantes Revolucionarios Galegos constituíu a primeira organización de masas do nacionalismo tras a guerra civil. Conseguiu ampla presenza na Universidade e nos institutos galegos e forneceu á UPG dirixentes e cadros.<ref>Manuel Anxo Fernández Baz, ''A formación do nacionalismo galego contemporáneo (1963-1984)'', Santiago, 2003, páx. 51</ref> ==Notas== {{Listaref}} ==Bibliografía== *VVAA (1997): ''[http://www.terraetempo.gal/media/documentos/ERGA.%20Un%20lume%20que%20prendeu%20%28OCR%29%20Optimizado.pdf ERGA, un lume que prendeu]''. [[Comités Abertos de Faculdade]]. {{Nacionalismo galego}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Forzas políticas de Galicia]] [[Categoría:Nacionalismo galego]] [[Categoría:Asociacións de estudantes]] [[Categoría:Artigos de Galicia sen imaxes]] 3h14oa7ab0pa5voezgid6wv48757uf1 0 24017 6168280 6023139 2022-08-27T14:04:12Z Gasparoff 111586 /* Outros artigos */ wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Xeografía e historia}} {{País desaparecido |nome_oficial = ''Deutsches Kaiserreich'' |nome_completo = ''Imperio Alemán'' |nome_común = Alemaña |continente = Europa |goberno = [[Monarquía constitucional]] |era = Idade Contemporánea |ano_comezo = 1871 |ano_fin = 1918 |evento_comezo = '''[[Unificación Alemá|Unificación]]''' |evento_fin = '''[[Revolución de Novembro|Disolución]]''' |data_inicio = 18 de xaneiro |data_fin = 9 de novembro |p1 = Federación Alemá do Norte |bandeira_p1 = Flag of the German Empire.svg |p2 = Reino de Baviera |bandeira_p2 = Flag of Bavaria (lozengy).svg |p3 = Reino de Württemberg |bandeira_p3 = Flagge Königreich Württemberg.svg |p4 = Gran Ducado de Baden |bandeira_p4 = Flagge Großherzogtum Baden (1871-1891).svg |p5 = Gran Ducado de Hesse |bandeira_p5 = Flagge_Großherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg |s1 = República de Weimar |bandeira_s1 =Flag_of_Germany_(3-2_aspect_ratio).svg |s2 = Cidade Libre de Danzig |bandeira_s2 = Gdansk flag.svg |s3 = Segunda República de Polonia |bandeira_s3 = Flag_of_Poland_(bordered).svg |s4 = Lituania |bandeira_s4 = Flag of Lithuania 1918-1940.svg |s5 = {{#ifexist:Sarre (Liga de Nacións)|Sarre (Liga de Nacións)|Sarre}} |bandeira_s5 = Flag of Saar 1920-1935.svg |s6 = República de Alsacia-Lorena |bandeira_s6 = Flag of the Republic of Alsace-Lorraine.svg |imaxe_bandeira = Flag of the German Empire.svg |bandeira = Bandeira de Alemaña|Bandeira do Imperio Alemán |imaxe_escudo = Wappen Deutsches Reich - Reichsadler.png |símbolo = Escudo de Alemaña|Escudo do Imperio Alemán |imaxe_mapa = German Empire 1914.svg |localización_lenda = Mapa do Imperio Alemán de 1871 a 1918. |capital = [[Berlín]] |lema_nacional = ''Gott mit Uns''<br />(Deus connosco) |himno_nacional = ''[[Heil dir im Siegerkranz]]''<br /> (Salve á coroa de flores) (non oficial) |idioma_oficial = [[lingua alemá|alemán]] |idioma_non_oficial = [[lingua polaca|polaco]], [[lingua francesa|francés]], [[lingua dinamarquesa|dinamarqués]], [[lingua frisia|frisio]] e [[lingua sorabia|sorabio]] |relixión = |moeda = [[Marco alemán|Marco]]-ouro (até 1914)<br />[[Marco alemán|Marco]]-papel (1914-1923) | título_líder = [[Káiser]] (Emperador) | líder1 = [[Guillerme I de Alemaña|Guillerme I]] | ano_líder1 = [[1870]]-[[1888]] | líder2 = [[Frederico III de Alemaña|Frederico III]] | ano_líder2 = [[1888]] | líder3 = [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] | ano_líder3 = [[1888]]-[[1918]] | título_gobernante = [[Chanceler de Alemaña|Reichskanzler (Chanceler)]] | gobernante1 = [[Otto von Bismarck]] | ano_gobernante1 = [[1871]]-[[1890]] | gobernante2 = [[Theobald von Bethmann-Hollweg]] | ano_gobernante2 = [[1909]]-[[1917]] | gobernante3 = [[Maximilian von Baden]] | ano_gobernante3 = [[1918]] |datos_ano1 = 1871 |datos_superficie1 = 540.766 |datos_poboación1 = 41058792 | datos_ano2 = 1890 | datos_poboación2 = 49&nbsp;428&nbsp;470 | datos_ano3 = 1910 | datos_poboación3 = 64&nbsp;925&nbsp;993 | membro_de = [[Potencias Centrais]] |notas = }} [[Ficheiro:Karte Deutsches Reich, Verwaltungsgliederung 1900-01-01.png|miniatura|280px|Mapa do Imperio alemán o 1 de xaneiro de 1900.]] O '''Imperio Alemán''' (en [[idioma alemán|alemán]]: ''Deutsches Reich'',<ref name="constitution">[[:m:s:de:Verfassung des Deutschen Reiches (1871)|Constitución alemá de 1871]] (en alemán)</ref> chamado por algúns historiadores alemáns ''Kaiserlich Deutsches Reich'' ou simplemente ''Kaiserreich''), foi a forma de [[Estado]] que existiu en [[Alemaña]] desde [[Unificación alemá|a súa unificación]] e a proclamación de [[Guillerme I de Alemaña|Guillerme I]] como emperador, o [[18 de xaneiro]] de [[1871]], ata 1918, cando se converteu nunha [[República de Weimar|república]] logo da derrota na [[Primeira Guerra Mundial]] e a abdicación de [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] ([[9 de novembro]] de [[1918]]). O termo de ''Deutsches Reich'' mantívose como nome oficial de Alemaña durante a [[República de Weimar]] e a maior parte do período nazi ata [[1943]], cando foi cambiado a ''Großdeutsches Reich'' («Grande Imperio Alemán»). Durante os seus 47 anos de existencia, o Imperio alemán xurdiu como unha das economías industriais máis poderosas da Terra e unha gran potencia, ata se derrubar logo da súa derrota militar na [[Primeira Guerra Mundial]] e a [[Revolución de Novembro]]. Os Estados fronteirizos máis importantes foron o [[Imperio ruso]] no leste, [[Terceira República Francesa|Francia]] no oeste e o [[Imperio austrohúngaro]] situado no sur. == Historia == === Antecedentes === A historia alemá do [[século XIX]], ata a formación do Estado-nación, caracterizouse por múltiples cambios políticos e territoriais que se produciron tralo colapso do [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] en [[1806]]. O antigo Imperio caracterízase cada vez máis polos intereses conflitivos dos seus dúas grandes potencias: [[Imperio austríaco|Austria]] e a potencia ascendente [[Reino de Prusia|Prusia]]. Durante as [[guerras napoleónicas]], o Sacro Imperio é disolto e substituído pola [[Confederación do Rin]], tutelada por Francia. Logo da derrota da [[Primeiro Imperio francés|Francia napoleónica]] ante os reinos de Europa (que eran en especial os do [[Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda|Reino Unido]], [[Prusia]], [[Imperio ruso|Rusia]] e [[Austria]]), os príncipes alemáns, con todo, non se interesaron nun poder central que erosionase a súa autonomía. No [[Congreso de Viena]] de [[1815]] foi creada a [[Confederación Xermánica]], unha confederación das zonas que pertenceran antes de [[1806]] ao [[Sacro Imperio Romano Xermánico]]; a partir dela tomará corpo a nación alemá. Logo do Congreso de Viena, que máis adiante se describe na historia como o [[Vormärz]], Alemaña estivo marcada por unha política de restauración, dominada polo chanceler austríaco, o príncipe [[Klemens Wenzel von Metternich]]. Como parte da chamada [[Santa Alianza]] entre Austria, Prusia e Rusia, a restauración tiña por obxectivo restablecer as relacións de poder entre os Estados nacionais do [[Antigo Réxime]], é dicir, as existentes antes da [[Revolución Francesa]] en [[1789]]. Esta política de opoñerse á nación e aos movementos democrático-burgueses levou a numerosas protestas en moitas partes da [[Europa Central]], que finalmente derivaron na [[Revolución alemá de 1848-1849|Revolución de Marzo]] de [[1848]] nos estados alemáns. Os membros da revolución pola recentemente formada Alemaña crearon o primeiro parlamento democrático, a [[Parlamento de Frankfurt|Asemblea Nacional de Frankfurt]]. Ao rei prusiano [[Frederico Guillerme IV de Prusia|Frederico Guillerme IV]] entregóuselle a coroa imperial alemá. Este, con todo, apelando ao seu "dereito divino", negouse ao intento errado, e a maioría dos estados alemáns decidiron unirse nunha base constitucional. O goberno federal alemán seguiu existindo logo da supresión violenta do movemento revolucionario de [[1848]]-[[1849]] baixo a dirección do bando austríaco. Suprimiuse unha década da reacción política (''Reaktionsära''), na que as aspiracións democráticas e liberais foron recreadas de novo. Desde o comezo da [[década de 1860]], nos Estados alemáns formáronse os primeiros partidos políticos no sentido moderno. En [[1864]], o goberno federal chegara a unha alianza unificada de grande importancia con Austria, como na cuestión de [[Schleswig-Holstein]] da [[Guerra dos Ducados|guerra xermano-dinamarquesa]], na que Prusia e Austria, por mor dunha cláusula federal, estaban unha á beira doutra. Con todo, este consenso entre as dúas potencias durou pouco. Na disputa sobre Schleswig-Holstein en [[1866]] foron os alemáns os que iniciaron a [[guerra austro-prusiana]], na que os austríacos loitaron contra os exércitos de Prusia e algúns Estados do norte de Alemaña, xunto a Italia e os Estados do sur, incluíndo [[Gran Ducado de Baden]], o [[Reino de Baviera]], o [[Gran Ducado de Hesse]] e o [[Reino de Württemberg]]. Logo da derrota de Austria, creouse a [[Confederación Alemá do Norte]] baixo o liderado de Prusia. Accionada por unha disputa entre [[Prusia]] e [[Francia]] por mor da sucesión española, en [[1870]] comezou a [[guerra franco-prusiana]]. A declaración de guerra chegou desde o lado francés, despois de que Bismarck, o [[primeiro ministro de Prusia]], publicase unha versión editada do [[Telegrama de Ems]], que comprometía politicamente a Francia. Os Estados do sur de Alemaña adheríronse a Prusia. Bismarck utilizou este acto para levar a cabo a coroación do rei de Prusia como [[emperador de Alemaña]] e, polo tanto, a integración dos Estados do sur como parte dunha "pequena solución alemá" nun reino unificado. As tres guerras, que duraron desde [[1864]] ata [[1871]], tamén se coñeceron como as guerras da [[unificación alemá]]. === Desenvolvemento === {{VT|Conferencia de Berlín|Repartimento de África}} Coa chegada do Imperio, iníciase un período de gran desenvolvemento de Alemaña en todos os campos: científico, económico, xeográfico, político e militar. A partir dese momento, Alemaña transfórmase xunto ao [[Imperio Británico]] nunha das dúas grandes potencias mundiais. [[Ficheiro:Maerz1848 berlin.jpg|miniatura|esquerda|290px|A [[Revolución alemá de 1848-1849]] en [[Berlín]], [[1848]].]] Desde entón e durante as seguintes dúas décadas establécense os chamados "sistemas bismarckianos", que dominan a política europea nese período. Entre [[1884]] e [[1885]] Bismarck convoca a [[conferencia de Berlín]], na que as potencias establecen as pautas para o [[repartimento de África]]. Coa coroación de [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] como Káiser, comeza un enfrontamento entre este e Bismarck, que provoca a caída do chanceler. O emperador será incapaz de continuar coas políticas implantadas por Bismarck e Alemaña vese cada vez máis incapaz de manter o equilibrio europeo, que para entón era máis que nunca a base do equilibrio mundial. === Caída do Imperio === {{VT|Primeira Guerra Mundial|Revolución de Novembro}} En 1914 estala a [[Primeira Guerra Mundial]] que, ao provocar a derrota de Alemaña en 1918, marca o fin da [[dinastía Hohenzollern]]. As nacións vencedoras impoñen o [[Tratado de Versalles]] e con iso iníciase a [[República de Weimar]]. O territorio alemán vese novamente dividido. En novembro de [[1918]], coa [[revolución de Novembro|revolución interna]], unha guerra estancada, [[Austria-Hungría]] caendo a pedazos desde múltiples tensións étnicas, e a presión do alto mando alemán, o emperador Guillerme II, quen era naquel tempo unha "sombra", abdicou, xunto co xefe do alto mando alemán, deixando a situación desastrosa para o novo goberno liderado polos socialdemócratas alemáns, que pediron e se lles concedeu un armisticio o [[11 de novembro]] de [[1918]] e marcou o final da [[Primeira Guerra Mundial]] e do Imperio alemán, con grandes perdas territoriais para este último, como o ''corredor polaco'' (actuais [[voivodato de Pomerania]] e [[voivodato de Pomerania Occidental]]), o [[Alsacia-Lorena|Territorio Imperial de Alsacia e Lorena]] ou a [[Cidade Libre de Danzig]]. O Imperio foi seguido pola democrática e inestabilizada [[República de Weimar]]. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] * [[Proclamación do Imperio Alemán]] * [[República de Weimar]]{{Portal|Historia}} * [[Terceiro Reich]] {{Portal|Alemaña}}{{Imperios}} {{Control de autoridades}} {{Historia en progreso}} {{ORDENAR:Alemán}} [[Categoría:Historia de Alemaña]] [[Categoría:Imperios desaparecidos]] [[Categoría:Monarquías desaparecidas]] 1f84g143t287z15p3fa5b9ryx5iyh52 6168281 6168280 2022-08-27T14:05:13Z Gasparoff 111586 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Xeografía e historia}} {{País desaparecido |nome_oficial = ''Deutsches Kaiserreich'' |nome_completo = ''Imperio Alemán'' |nome_común = Alemaña |continente = Europa |goberno = [[Monarquía constitucional]] |era = Idade Contemporánea |ano_comezo = 1871 |ano_fin = 1918 |evento_comezo = '''[[Unificación Alemá|Unificación]]''' |evento_fin = '''[[Revolución de Novembro|Disolución]]''' |data_inicio = 18 de xaneiro |data_fin = 9 de novembro |p1 = Federación Alemá do Norte |bandeira_p1 = Flag of the German Empire.svg |p2 = Reino de Baviera |bandeira_p2 = Flag of Bavaria (lozengy).svg |p3 = Reino de Württemberg |bandeira_p3 = Flagge Königreich Württemberg.svg |p4 = Gran Ducado de Baden |bandeira_p4 = Flagge Großherzogtum Baden (1871-1891).svg |p5 = Gran Ducado de Hesse |bandeira_p5 = Flagge_Großherzogtum_Hessen_ohne_Wappen.svg |s1 = República de Weimar |bandeira_s1 =Flag_of_Germany_(3-2_aspect_ratio).svg |s2 = Cidade Libre de Danzig |bandeira_s2 = Gdansk flag.svg |s3 = Segunda República de Polonia |bandeira_s3 = Flag_of_Poland_(bordered).svg |s4 = Lituania |bandeira_s4 = Flag of Lithuania 1918-1940.svg |s5 = {{#ifexist:Sarre (Liga de Nacións)|Sarre (Liga de Nacións)|Sarre}} |bandeira_s5 = Flag of Saar 1920-1935.svg |s6 = República de Alsacia-Lorena |bandeira_s6 = Flag of the Republic of Alsace-Lorraine.svg |imaxe_bandeira = Flag of the German Empire.svg |bandeira = Bandeira de Alemaña|Bandeira do Imperio Alemán |imaxe_escudo = Wappen Deutsches Reich - Reichsadler.png |símbolo = Escudo de Alemaña|Escudo do Imperio Alemán |imaxe_mapa = German Empire 1914.svg |localización_lenda = Mapa do Imperio Alemán de 1871 a 1918. |capital = [[Berlín]] |lema_nacional = ''Gott mit Uns''<br />(Deus connosco) |himno_nacional = ''[[Heil dir im Siegerkranz]]''<br /> (Salve á coroa de flores) (non oficial) |idioma_oficial = [[lingua alemá|alemán]] |idioma_non_oficial = [[lingua polaca|polaco]], [[lingua francesa|francés]], [[lingua dinamarquesa|dinamarqués]], [[lingua frisia|frisio]] e [[lingua sorabia|sorabio]] |relixión = |moeda = [[Marco alemán|Marco]]-ouro (até 1914)<br />[[Marco alemán|Marco]]-papel (1914-1923) | título_líder = [[Káiser]] (Emperador) | líder1 = [[Guillerme I de Alemaña|Guillerme I]] | ano_líder1 = [[1870]]-[[1888]] | líder2 = [[Frederico III de Alemaña|Frederico III]] | ano_líder2 = [[1888]] | líder3 = [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] | ano_líder3 = [[1888]]-[[1918]] | título_gobernante = [[Chanceler de Alemaña|Reichskanzler (Chanceler)]] | gobernante1 = [[Otto von Bismarck]] | ano_gobernante1 = [[1871]]-[[1890]] | gobernante2 = [[Theobald von Bethmann-Hollweg]] | ano_gobernante2 = [[1909]]-[[1917]] | gobernante3 = [[Maximilian von Baden]] | ano_gobernante3 = [[1918]] |datos_ano1 = 1871 |datos_superficie1 = 540.766 |datos_poboación1 = 41058792 | datos_ano2 = 1890 | datos_poboación2 = 49&nbsp;428&nbsp;470 | datos_ano3 = 1910 | datos_poboación3 = 64&nbsp;925&nbsp;993 | membro_de = [[Potencias Centrais]] |notas = }} [[Ficheiro:Karte Deutsches Reich, Verwaltungsgliederung 1900-01-01.png|miniatura|280px|Mapa do Imperio alemán o 1 de xaneiro de 1900.]] O '''Imperio Alemán''' (en [[idioma alemán|alemán]]: ''Deutsches Reich'',<ref name="constitution">[[:m:s:de:Verfassung des Deutschen Reiches (1871)|Constitución alemá de 1871]] (en alemán)</ref> chamado por algúns historiadores alemáns ''Kaiserlich Deutsches Reich'' ou simplemente ''Kaiserreich''), foi a forma de [[Estado]] que existiu en [[Alemaña]] desde [[Unificación alemá|a súa unificación]] e a proclamación de [[Guillerme I de Alemaña|Guillerme I]] como emperador, o [[18 de xaneiro]] de [[1871]], ata 1918, cando se converteu nunha [[República de Weimar|república]] logo da derrota na [[Primeira Guerra Mundial]] e a abdicación de [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] ([[9 de novembro]] de [[1918]]). O termo de ''Deutsches Reich'' mantívose como nome oficial de Alemaña durante a [[República de Weimar]] e a maior parte do período nazi ata [[1943]], cando foi cambiado a ''Großdeutsches Reich'' («Grande Imperio Alemán»). Durante os seus 47 anos de existencia, o Imperio alemán xurdiu como unha das economías industriais máis poderosas da Terra e unha gran potencia, ata se derrubar logo da súa derrota militar na [[Primeira Guerra Mundial]] e a [[Revolución de Novembro]]. Os Estados fronteirizos máis importantes foron o [[Imperio ruso]] no leste, [[Terceira República Francesa|Francia]] no oeste e o [[Imperio austrohúngaro]] situado no sur. == Historia == === Antecedentes === A historia alemá do [[século XIX]], ata a formación do Estado-nación, caracterizouse por múltiples cambios políticos e territoriais que se produciron tralo colapso do [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] en [[1806]]. O antigo Imperio caracterízase cada vez máis polos intereses conflitivos dos seus dúas grandes potencias: [[Imperio austríaco|Austria]] e a potencia ascendente [[Reino de Prusia|Prusia]]. Durante as [[guerras napoleónicas]], o Sacro Imperio é disolto e substituído pola [[Confederación do Rin]], tutelada por Francia. Logo da derrota da [[Primeiro Imperio francés|Francia napoleónica]] ante os reinos de Europa (que eran en especial os do [[Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda|Reino Unido]], [[Prusia]], [[Imperio ruso|Rusia]] e [[Austria]]), os príncipes alemáns, con todo, non se interesaron nun poder central que erosionase a súa autonomía. No [[Congreso de Viena]] de [[1815]] foi creada a [[Confederación Xermánica]], unha confederación das zonas que pertenceran antes de [[1806]] ao [[Sacro Imperio Romano Xermánico]]; a partir dela tomará corpo a nación alemá. Logo do Congreso de Viena, que máis adiante se describe na historia como o [[Vormärz]], Alemaña estivo marcada por unha política de restauración, dominada polo chanceler austríaco, o príncipe [[Klemens Wenzel von Metternich]]. Como parte da chamada [[Santa Alianza]] entre Austria, Prusia e Rusia, a restauración tiña por obxectivo restablecer as relacións de poder entre os Estados nacionais do [[Antigo Réxime]], é dicir, as existentes antes da [[Revolución Francesa]] en [[1789]]. Esta política de opoñerse á nación e aos movementos democrático-burgueses levou a numerosas protestas en moitas partes da [[Europa Central]], que finalmente derivaron na [[Revolución alemá de 1848-1849|Revolución de Marzo]] de [[1848]] nos estados alemáns. Os membros da revolución pola recentemente formada Alemaña crearon o primeiro parlamento democrático, a [[Parlamento de Frankfurt|Asemblea Nacional de Frankfurt]]. Ao rei prusiano [[Frederico Guillerme IV de Prusia|Frederico Guillerme IV]] entregóuselle a coroa imperial alemá. Este, con todo, apelando ao seu "dereito divino", negouse ao intento errado, e a maioría dos estados alemáns decidiron unirse nunha base constitucional. O goberno federal alemán seguiu existindo logo da supresión violenta do movemento revolucionario de [[1848]]-[[1849]] baixo a dirección do bando austríaco. Suprimiuse unha década da reacción política (''Reaktionsära''), na que as aspiracións democráticas e liberais foron recreadas de novo. Desde o comezo da [[década de 1860]], nos Estados alemáns formáronse os primeiros partidos políticos no sentido moderno. En [[1864]], o goberno federal chegara a unha alianza unificada de grande importancia con Austria, como na cuestión de [[Schleswig-Holstein]] da [[Guerra dos Ducados|guerra xermano-dinamarquesa]], na que Prusia e Austria, por mor dunha cláusula federal, estaban unha á beira doutra. Con todo, este consenso entre as dúas potencias durou pouco. Na disputa sobre Schleswig-Holstein en [[1866]] foron os alemáns os que iniciaron a [[guerra austro-prusiana]], na que os austríacos loitaron contra os exércitos de Prusia e algúns Estados do norte de Alemaña, xunto a Italia e os Estados do sur, incluíndo [[Gran Ducado de Baden]], o [[Reino de Baviera]], o [[Gran Ducado de Hesse]] e o [[Reino de Württemberg]]. Logo da derrota de Austria, creouse a [[Confederación Alemá do Norte]] baixo o liderado de Prusia. Accionada por unha disputa entre [[Prusia]] e [[Francia]] por mor da sucesión española, en [[1870]] comezou a [[guerra franco-prusiana]]. A declaración de guerra chegou desde o lado francés, despois de que Bismarck, o [[primeiro ministro de Prusia]], publicase unha versión editada do [[Telegrama de Ems]], que comprometía politicamente a Francia. Os Estados do sur de Alemaña adheríronse a Prusia. Bismarck utilizou este acto para levar a cabo a coroación do rei de Prusia como [[emperador de Alemaña]] e, polo tanto, a integración dos Estados do sur como parte dunha "pequena solución alemá" nun reino unificado. As tres guerras, que duraron desde [[1864]] ata [[1871]], tamén se coñeceron como as guerras da [[unificación alemá]]. === Desenvolvemento === {{VT|Conferencia de Berlín|Repartimento de África}} Coa chegada do Imperio, iníciase un período de gran desenvolvemento de Alemaña en todos os campos: científico, económico, xeográfico, político e militar. A partir dese momento, Alemaña transfórmase xunto ao [[Imperio Británico]] nunha das dúas grandes potencias mundiais. [[Ficheiro:Maerz1848 berlin.jpg|miniatura|esquerda|290px|A [[Revolución alemá de 1848-1849]] en [[Berlín]], [[1848]].]] Desde entón e durante as seguintes dúas décadas establécense os chamados "sistemas bismarckianos", que dominan a política europea nese período. Entre [[1884]] e [[1885]] Bismarck convoca a [[conferencia de Berlín]], na que as potencias establecen as pautas para o [[repartimento de África]]. Coa coroación de [[Guillerme II de Alemaña|Guillerme II]] como Káiser, comeza un enfrontamento entre este e Bismarck, que provoca a caída do chanceler. O emperador será incapaz de continuar coas políticas implantadas por Bismarck e Alemaña vese cada vez máis incapaz de manter o equilibrio europeo, que para entón era máis que nunca a base do equilibrio mundial. === Caída do Imperio === {{VT|Primeira Guerra Mundial|Revolución de Novembro}} En 1914 estala a [[Primeira Guerra Mundial]] que, ao provocar a derrota de Alemaña en 1918, marca o fin da [[dinastía Hohenzollern]]. As nacións vencedoras impoñen o [[Tratado de Versalles]] e con iso iníciase a [[República de Weimar]]. O territorio alemán vese novamente dividido. En novembro de [[1918]], coa [[revolución de Novembro|revolución interna]], unha guerra estancada, [[Austria-Hungría]] caendo a pedazos desde múltiples tensións étnicas, e a presión do alto mando alemán, o emperador Guillerme II, quen era naquel tempo unha "sombra", abdicou, xunto co xefe do alto mando alemán, deixando a situación desastrosa para o novo goberno liderado polos socialdemócratas alemáns, que pediron e se lles concedeu un armisticio o [[11 de novembro]] de [[1918]] e marcou o final da [[Primeira Guerra Mundial]] e do Imperio alemán, con grandes perdas territoriais para este último, como o ''corredor polaco'' (actuais [[voivodato de Pomerania]] e [[voivodato de Pomerania Occidental]]), o [[Alsacia-Lorena|Territorio Imperial de Alsacia e Lorena]] ou a [[Cidade Libre de Danzig]]. O Imperio foi seguido pola democrática e inestabilizada [[República de Weimar]]. == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{Portal|Alemaña}} {{Portal|Historia}} === Outros artigos === * [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] * [[Proclamación do Imperio Alemán]] * [[República de Weimar]] * [[Terceiro Reich]] {{Imperios}} {{Control de autoridades}} {{Historia en progreso}} {{ORDENAR:Alemán}} [[Categoría:Historia de Alemaña]] [[Categoría:Imperios desaparecidos]] [[Categoría:Monarquías desaparecidas]] brvtv42dvez8wvksptf8gx303jeqlmi 0 24557 6168299 5971032 2022-08-27T14:47:25Z Gasparoff 111586 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Partido político}} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A CDU non opera en Baviera, aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e os chanceleres como seus como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En 2020, a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de 2021 logrou 152 deputados no Bundestag (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de 2022, integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos estados federados (länder). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|CDU occidental]] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} 6yqpaipf7nasnkjbnqwnuyl05ha7gxa 6168306 6168299 2022-08-27T14:53:21Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff ">{{libro de citas|autor=T. Banchoff|title=Lexitimidade e Unión Europea|url=http://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA126|accessdate=26 de agosto de 2012|date=28 de xuño de 1999|editorial=Taylor & Francis| isbn=978-0-415-18188-4|pages=126–}}</ref><ref name="AnttiroikoMälkiä2007">{{libro de citas|author1=Ari-Veikko Anttiroiko|author2=Matti Mälkiä|título =Enciclopedia de Goberno dixital|url=http://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389|accessdate=19 de xullo de 2013|year=2007|publisher=Idea Group Inc (IGI)|isbn=978 -1- 59140-790-4|pages=389–}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<ref name="Partidos da UE" / <br> [[europeísmo]] | posición = [[Political Center Right|Center Right]]<ref>{{Publication Cite|last1=Boswell |first1=Christina |last2=Hough |first2=Dan |ano=abril de 2008 |título=Politizar a migración: oportunidade ou responsabilidade para o centro-dereita en Alemaña? |publicación=Revista de Políticas Públicas Europeas |editorial= |volume=15 |número=3 |páxinas=331–48 |url= |doi=10.1080/13501760701847382}}</ref><ref name="KesselmanKrieger2008">{{ Libro citado|autor1=Mark Kesselman|autor2=Joel Krieger|autor3=Christopher S. Allen|coautores=Stephen Hellman|título=Política europea en transición|url=http://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&pg= PA229|consultado=17 de agosto de 2012|data=12 de febreiro de 2008|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-618-87078-3|page=229}}</ref><ref name="Wiliarty2010 "> {{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|20px]] [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|CDU occidental]] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} ot8ciiph85h73xljat8iy1xzmhbr0vw 6168308 6168306 2022-08-27T14:56:24Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff ">{{libro de citas|autor=T. Banchoff|title=Lexitimidade e Unión Europea|url=http://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA126|accessdate=26 de agosto de 2012|date=28 de xuño de 1999|editorial=Taylor & Francis| isbn=978-0-415-18188-4|pages=126–}}</ref><ref name="AnttiroikoMälkiä2007">{{libro de citas|author1=Ari-Veikko Anttiroiko|author2=Matti Mälkiä|título =Enciclopedia de Goberno dixital|url=http://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389|accessdate=19 de xullo de 2013|year=2007|publisher=Idea Group Inc (IGI)|isbn=978 -1- 59140-790-4|pages=389–}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Publication Cite|last1=Boswell |first1=Christina |last2=Hough |first2=Dan |ano=abril de 2008 |título=Politizar a migración: oportunidade ou responsabilidade para o centro-dereita en Alemaña? |publicación=Revista de Políticas Públicas Europeas |editorial= |volume=15 |número=3 |páxinas=331–48 |url= |doi=10.1080/13501760701847382}}</ref><ref name="KesselmanKrieger2008">{{ Libro citado|autor1=Mark Kesselman|autor2=Joel Krieger|autor3=Christopher S. Allen|coautores=Stephen Hellman|título=Política europea en transición|url=http://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&pg= PA229|consultado=17 de agosto de 2012|data=12 de febreiro de 2008|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-618-87078-3|page=229}}</ref><ref name="Wiliarty2010 "> {{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|20px]] [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|CDU occidental]] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} 7m27tk7hg2qoze5rw8vmnmg762hq1tc 6168309 6168308 2022-08-27T14:57:57Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff ">{{libro de citas|autor=T. Banchoff|title=Lexitimidade e Unión Europea|url=http://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA126|accessdate=26 de agosto de 2012|date=28 de xuño de 1999|editorial=Taylor & Francis| isbn=978-0-415-18188-4|pages=126–}}</ref><ref name="AnttiroikoMälkiä2007">{{libro de citas|author1=Ari-Veikko Anttiroiko|author2=Matti Mälkiä|título =Enciclopedia de Goberno dixital|url=http://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389|accessdate=19 de xullo de 2013|year=2007|publisher=Idea Group Inc (IGI)|isbn=978 -1- 59140-790-4|pages=389–}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Publication Cite|last1=Boswell |first1=Christina |last2=Hough |first2=Dan |ano=abril de 2008 |título=Politizar a migración: oportunidade ou responsabilidade para o centro-dereita en Alemaña? |publicación=Revista de Políticas Públicas Europeas |editorial= |volume=15 |número=3 |páxinas=331–48 |url= |doi=10.1080/13501760701847382}}</ref><ref name="KesselmanKrieger2008">{{ Libro citado|autor1=Mark Kesselman|autor2=Joel Krieger|autor3=Christopher S. Allen|coautores=Stephen Hellman|título=Política europea en transición|url=http://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&pg= PA229|consultado=17 de agosto de 2012|data=12 de febreiro de 2008|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-618-87078-3|page=229}}</ref><ref name="Wiliarty2010 "> {{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|20px]] [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|'''CDU occidental''']] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} 0b50hgbbb7bzg4e0g5ra2e7zdm2y398 6168311 6168309 2022-08-27T15:00:40Z Gasparoff 111586 Arranxos wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff ">{{Cita de libro|autor=T. Banchoff|title=Lexitimidade e Unión Europea|url=http://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA126|accessdate=26 de agosto de 2012|date=28 de xuño de 1999|editorial=Taylor & Francis| isbn=978-0-415-18188-4|pages=126–}}</ref><ref name="AnttiroikoMälkiä2007">{{Cita de libro|author1=Ari-Veikko Anttiroiko|author2=Matti Mälkiä|título =Enciclopedia de Goberno dixital|url=http://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389|accessdate=19 de xullo de 2013|year=2007|publisher=Idea Group Inc (IGI)|isbn=978 -1- 59140-790-4|pages=389–}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Publication Cite|last1=Boswell |first1=Christina |last2=Hough |first2=Dan |ano=abril de 2008 |título=Politizar a migración: oportunidade ou responsabilidade para o centro-dereita en Alemaña? |publicación=Revista de Políticas Públicas Europeas |editorial= |volume=15 |número=3 |páxinas=331–48 |url= |doi=10.1080/13501760701847382}}</ref><ref name="KesselmanKrieger2008">{{ Libro citado|autor1=Mark Kesselman|autor2=Joel Krieger|autor3=Christopher S. Allen|coautores=Stephen Hellman|título=Política europea en transición|url=http://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&pg= PA229|consultado=17 de agosto de 2012|data=12 de febreiro de 2008|publisher=Cengage Learning|isbn=978-0-618-87078-3|page=229}}</ref><ref name="Wiliarty2010 "> {{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|'''CDU occidental''']] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} nlnghsygfllb4kh1ixnakypfd423kt8 6168319 6168311 2022-08-27T15:08:06Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff "<ref>{{Cita libro|título=Legitimacy and the European Union|url=https://books.google.com/books/about/Legitimacy_and_the_European_Union.html?id=GgvLEFPY8l4C}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Encyclopedia of Digital Government|url=https://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389&hl=gl|editorial=Idea Group Inc (IGI)|data=2006-07-31|ISBN=978-1-59140-790-4|lingua=en|nome=Anttiroiko|apelidos=Ari-Veikko|nome2=Malkia|apelidos2=Matti}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Cita libro|título=European Politics in Transition|url=https://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&hl=gl|editorial=Houghton Mifflin Company|data=2008|ISBN=978-0-618-87078-3|lingua=en|nome=Joel|apelidos=Krieger|nome2=Christopher S.|apelidos2=Allen|nome3=Stephen|apelidos3=Hellman}}</ref>{{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|'''CDU occidental''']] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} qcqgmoel8tqex3y7ui1fia19w4ox9tj 6168330 6168319 2022-08-27T15:14:24Z Gasparoff 111586 Arranxos nas notas wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff "<ref>{{Cita libro|título=Legitimacy and the European Union|url=https://books.google.com/books/about/Legitimacy_and_the_European_Union.html?id=GgvLEFPY8l4C}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Encyclopedia of Digital Government|url=https://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389&hl=gl|editorial=Idea Group Inc (IGI)|data=2006-07-31|ISBN=978-1-59140-790-4|lingua=en|nome=Anttiroiko|apelidos=Ari-Veikko|nome2=Malkia|apelidos2=Matti}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Cita libro|título=European Politics in Transition|url=https://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&hl=gl|editorial=Houghton Mifflin Company|data=2008|ISBN=978-0-618-87078-3|lingua=en|nome=Joel|apelidos=Krieger|nome2=Christopher S.|apelidos2=Allen|nome3=Stephen|apelidos3=Hellman}}</ref><ref>{{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|'''CDU occidental''']] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 July 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} qnexumesrkrv7r0tnyqmdx7ek6zto4n 6168334 6168330 2022-08-27T15:17:28Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Partido político | nome = Unión Democrática Cristiá de Alemaña | native_name = Christlich Demokratische Union Deutschlands | cor = negro | logo = Cdu-logo.svg | presidente = [[Friedrich Merz]] | Vicepresidente = {{ubl|Silvia Breher|Andreas Jung|[[Michael Kretschmer]]|[[Carsten Linnemann]]|Karin Prien}} | secretario = Mario Czaja | líder = | portavoz = | fundación = [[26 de xuño]] de [[1945]] | disolución = | ideoloxía = [[Democracia Cristiá]]<ref name="EUparties">[http://www.parties-and-elections.eu/germany.html Partidos e eleccións en Europa]</ref><ref name="Banchoff "<ref>{{Cita libro|título=Legitimacy and the European Union|url=https://books.google.com/books/about/Legitimacy_and_the_European_Union.html?id=GgvLEFPY8l4C}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Encyclopedia of Digital Government|url=https://books.google.com/books?id=iDrTMazYhdkC&pg=PA389&hl=gl|editorial=Idea Group Inc (IGI)|data=2006-07-31|ISBN=978-1-59140-790-4|lingua=en|nome=Anttiroiko|apelidos=Ari-Veikko|nome2=Malkia|apelidos2=Matti}}</ref><br>[[Liberalismo económico]]<br>[[Ordoliberalismo]]<br>[[Conservadurismo liberal]]<br>[[Europeísmo]] | posición = [[Centro político]], [[Centro Dereita]]<ref>{{Cita libro|título=European Politics in Transition|url=https://books.google.com/books?id=FGK0Ht0OM_IC&hl=gl|editorial=Houghton Mifflin Company|data=2008|ISBN=978-0-618-87078-3|lingua=en|nome=Joel|apelidos=Krieger|nome2=Christopher S.|apelidos2=Allen|nome3=Stephen|apelidos3=Hellman}}</ref><ref>{{Cita libro|author=Sarah Elise Wiliarty|title=A CDU e a política de xénero en Alemaña: traendo mulleres ao partido|url=http://books.google.com/books?id=4xYAlBYDvrkC&pg=PA221 |accessdate =17 de agosto de 2012|data=16 de agosto de 2010|editorial=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-76582-4|page=221}}</ref> | cores = {{cor da caixa|laranxa}} Laranxa (oficial) <br> {{cor da caixa|negro}} Negro (normal) | sede = Klingelhöferstraße 8<br>10785 [[Berlín]], [[Alemaña]] | país = [[Alemaña]] | membro = [[CDU/CSU]] | xuventude = ''Junge Union'' | internacional = [[Centro Democrat International]]<br>[[Unión Internacional Democrática]] | unión = [[Partido Popular Europeo]] | europarl = [[Partido Popular Europeo]] | web = [http://www.cdu.de www.cdu.de] | instituto = [[Fundación Konrad Adenauer]] | post = ''Unión'' | nota 1 = | notes = <center>''''Bandeira do Partido'''</center> <br> [[Ficheiro:Flag of CDU.svg|center|200px]] | think_tank = [[Fundación Konrad Adenauer]] | seats1_title = [[Bundestag]] | asentos1 = {{Rexistro do partido político/asentos|152|736|hex=dimgray}} | seats2_title = [[Consello Federal (Alemaña)|Bundesrat]] | asentos2 = {{Ficha de partido político/asentos|22|69|hex=dimgray}} | seats3_title = [[Anexo:Composición dos parlamentos estatais alemáns|Landtags]] | asentos3 = {{Rexistro do partido político/asentos|494|1876|hex=dimgray}} | seats4_title = [[Europarliament]] | asentos4 = {{Rexistro do partido político/asentos|23|96|hex=dimgray}} | seats5_title = [[Anexo:Ministro Presidentes de Alemaña|Gobernos estatais]] | asentos5 = {{Ficha/asentos do partido político|5|16|hex=dimgray}}| }} A '''Unión Demócrata Cristiá de Alemaña''' (CDU - ''Christlich Demokratische Union Deutschlands'') é un partido político de centro-dereita de [[Alemaña]] que se fundou en [[1945]], é membro da [[Unión Demócrata Internacional]]. A '''CDU''' non opera en [[Baviera]], aínda que mantén acordos de colaboración coa [[Unión Social Cristiá en Baviera]] e no [[Bundestag]] os dous partidos forman un único grupo. Dende a formación da [[República Federal Alemá (1949–1990)|República Federal Alemá]], a CDU formou parte da maioría dos executivos federais e [[Chanceler de Alemaña|chanceleres]] como [[Konrad Adenauer]], [[Helmut Kohl]] ou [[Angela Merkel]] foron militantes democristiáns. En [[2020]], a CDU sumaba 399 110 afiliados.<ref>{{Cita web|título=Parteimitglieder: Grüne legen zu, AfD und SPD verlieren|url=https://www.rnd.de/politik/welche-partei-hat-die-meisten-mitglieder-grune-legen-zu-afd-und-spd-verlieren-5VONRZ2MSVF7USZJFKJAQ5D6M4.html|páxina-web=www.rnd.de|data-acceso=2022-01-23|lingua=de-DE}}</ref> Ademais, nas eleccións federais de [[2021]] logrou 152 deputados no [[Bundestag]] (sobre 736),<ref>{{Cita web|título=Wahl zum 20. Deutschen Bundestag am 26. September 2021|url=https://www.election.de/cgi-bin/tabres.pl?datafile=btw21.txt|páxina-web=www.election.de|data-acceso=2022-01-23}}</ref> e, en xaneiro de [[2022]], integra en solitario ou en coalición 9 dos 16 gobernos dos [[Estados de Alemaña|estados federados]] (''Länder''). == Historia == === Fundación === A CDU fundáronna despois da [[Segunda Guerra Mundial|Segunda guerra mundial]] militantes e dirixentes do antigo partido católico, [[Zentrum]], pero tamén participaron na súa fundación políticos protestantes procedentes doutros partidos ou sen afiliación anterior. O seu primeiro líder foi [[Konrad Adenauer]], o primeiro chanceler da [[República Federal de Alemaña]], que tivo ao CDU como o principal partido ata que a partir de 1966 entrou en crise, aínda que se mantivo no poder ata 1969 grazas a unha coalición co [[Partido Socialdemócrata de Alemaña]] cun chanceler da CDU. === CDU da RDA === [[Ficheiro:Angela Merkel 24092007.jpg|miniatura|dereita|[[Angela Merkel]]]] Na [[Alemaña do Leste]] (RDA) o partido coas mesmas siglas (en [[Lingua alemá|alemán]]: [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''; CDU]]) foi fundado o 26 de xuño de [[1945]]. Formou parte da Fronte Nacional de partidos xunto ao [[Partido Socialista Unificado de Alemaña]] (SED) até [[1989]]. Nos [[Década de 1980|anos 1980]] chegou a ter entre as súas filas máis de 140.000 militantes.<ref name="DJ">Dirk Jurich (2006); ''Staatssozialismus und gesellschaftliche Differenzierung: eine empirische Studie'', LIT Verlag Münster, páx. 31</ref> Despois da caída do [[muro de Berlín]], nas eleccións do [[18 de marzo]] de [[1990]] acudiu xunto ao [[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña|'''CDU occidental''']] e tras a [[Reunificación alemá]] en outubro dese ano, ambos os partidos acabaron uníndose. === Década dos 80 e reunificación === En 1982 a CDU volveu ao poder ao pactar coa FDP. En 1983 baixo o liderato de [[Helmut Kohl]] gañou as eleccións e converteuse no novo chanceler da RFA. Kohl foi o gran valedor da reunificación das dúas alemañas tras a caída do Muro en 1989, que se produciu finalmente o [[3 de outubro]] de [[1990]]. A CDU gañou as eleccións da nova Alemaña unificada pero perdeu moito da súa popularidade pola recesión económica na antiga RDA e o aumento dos impostos no oeste, aínda así gañou tamén as eleccións de 1994.<br /> Helmut Kohl foi o líder do partido ata a desfeita electoral de 1998, sucedeuno [[Wolfgang Schäuble]], quen como consecuencia dun escándalo sobre o financiamento do partido dimitiu no ano 2000. O goberno francés liderado por [[François Mitterrand]] estaba interesado en que a empresa petroleira francesa Elf Aquitaine quedase coa refinería de Leuna, da empresa pública Minol situada na Alemaña do Leste. Estas operacións foron escondidas e só se descrubiron no 1999, co triunfo da oposición.<ref name="Spiegel(08/07/2009)">Gerd Langguth, "[http://www.spiegel.de/international/germany/0,1518,640938,00.html The scandal that helped Merkel become chancellor]", ''[[Der Spiegel#Spiegel Online|Spiegel Online]] International'', 8 de xullo de 2009</ref> Schäube foi substituído por [[Angela Merkel]]. A CDU da [[República Federal Alemá (1949–1990)|RFA]] promovera durante décadas unha visión conservadora da familia e da sociedade -coas mulleres apartadas da política- antes de levar a unha muller á [[Chanceler de Alemaña|chancelería]] en [[2005]].<ref>{{Cita web|título=Which way for Germany’s CDU after Angela Merkel?|url=https://democraciaparticipativa.net/noticias-news-a-blogs/headlines/18915-which-way-for-germany-s-cdu-after-angela-merkel|páxina-web=Democracia Participativa / Participatory Democracy|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-gb|nome=Le Monde|apelidos=diplomatique}}</ref> == Líderes == * [[Konrad Adenauer]] 1950-1966 * [[Ludwig Erhard]] 1966-1967 * [[Kurt Georg Kiesinger]] 1967-1971 * [[Rainer Barzel]] 1971-1973 * [[Helmut Kohl]] 1973-1998 * [[Wolfgang Schäuble]] 1998-2000 * [[Angela Merkel]] 2000-2018 * [[Annegret Kramp-Karrenbauer]] 2018-2021 * [[Armin Laschet]] 2021-2022 * [[Friedrich Merz]] 2022-... ==Notas== [[Categoría:Partidos políticos de Alemaña]] <references /> == Véxase tamén == {{Commonscat}} * [[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|CDU do Leste. Unión Demócrata Cristiá (RDA)]] {{Control de autoridades}} 6yhmmnzhr8f24xllcf3ncninfvonwne 0 25184 6168342 4186252 2022-08-27T15:21:36Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Homónimos}} '''CDU''' é unha sigla que pode referirse a: *'''[[Clasificación Decimal Universal]]''' bibliotecaria. *'''[[Unión Demócrata Cristiá de Alemaña]]''' (''Christlich Demokratische Union Deutschlands''). '''Partido da [[RFA]]''' e da [[Alemaña|Alemaña reunificada]] *'''[[Unión Demócrata Cristiá (RDA)|Unión Demócrata Cristiá de Alemaña]]''' (''Christlich-Demokratische Union Deutschlands''). '''Partido da [[RDA]]''' e da [[Alemaña|Alemaña reunificada]] *'''[[Coalición Democrática Unitaria]]''' de Portugal (''Coligação Democrática Unitária''). bnry1idau8awadpct3g7gwvpqm6vwc5 0 27721 6168487 6117588 2022-08-27T19:14:21Z Castelao 32797 /* O autor */ Aclaración wikitext text/x-wiki {{Monumento |nome = Pórtico da Gloria |imaxe = Interior_Catedral_Santiago_de_Compostela.jpg |imaxe_tamaño = 300px |pé = Pórtico da Gloria visto dende abaixo. |rexistrodealtura = |nome local = |localización = [[Catedral de Santiago de Compostela]] |dirección = |coordenadas = {{Coordenadas|42|52|50|N|8|32|42|W|display=inline,title}} |estrutura = |estilo = [[escultura románica|románico]] e [[escultura gótica|gótico]] |tipo = |dono = |arrendatario = |uso = |características = |declaración = |inicio = [[1168]] |ano construción = [[1188]] |estim_completado = |término = |remodelación = |visitantes = |destruído = |altura = |diámetro = |lonxitude = |cantidade pisos = |superficie = |antena = |azotea = |piso máis alto = |número de plantas = |área_planta = |número de ascensores = |arquitecto = |escultor = |enxeñeiro de servizos = |enxeñeiro civil = |contratista = |promotora = |premios = |outros = }} O '''Pórtico da Gloria''' da [[catedral de Santiago de Compostela]] é un [[pórtico]], de transición entre o [[escultura románica|románico]] e o [[escultura gótica|gótico]],<ref>''"En todos eles salienta o naturalismo que, na face de Daniel, acada a representa-lo sorriso, o que permite comparalo coas mellores esculturas do gótico francés de entón... "''. [[Ramón Yzquierdo Perrín|Yzquierdo Perrín, Ramón]]. Artigo "PÓRTICO" da Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada.</ref><ref>''"El maestro Mateo es la figura decisiva de los primeros momentos, el creador de la obra más valiosa hecha en Galicia, el Pórtico de la Gloria, inaugurado en 1188. Encasillado erróneamente en el románico..."''. [[Basilio Cegarra|Cegarra Martínez, Basilio]]. ''Atlas Arte. Galicia''. Capítulo 16 ESCULTURA GÓTICA, páx. 40.</ref><ref>''"A arte francesa, en especial a procedente de Saint-Denis e da Borgoña, inflúe no mestre Mateo e nas súas execucións, no século XII, á fronte do Pórtico da Gloria... Reflíctese aquí, pois, o xermolo do gótico, o gótico temperán ou protogótico, no que aínda aparecen elementos da tradición románica..."'' [[Ángel Sicart|Sicart Giménez, Ángel]]. Artigo "GÓTICO" da [[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]].</ref> realizado polo [[Mestre Mateo]] e o seu obradoiro por encargo do rei de Galiza e León [[Fernando II de León|Fernando II]], entre [[1168]] e [[1188]]. A primeira data consta no documento asinado por Fernando II o [[23 de febreiro]] de 1168, no que se lle concede a Mateo un soldo vitalicio de dous marcos de prata anuais polo seu traballo nas obras da basílica de Santiago (documento que se conserva no [[Museo Catedralicio de Santiago de Compostela|Museo Catedralicio]]). A segunda data consta inscrita no lintel como indicación do seu remate. O Pórtico actual non é realmente o resultado da obra do Mestre Mateo, xa que algunhas das súas figuras foron retiradas ó construír a actual fachada da catedral ("do [[Fachada do Obradoiro|Obradoiro]]") no [[século XVIII]] e consérvanse no [[Museo da Catedral de Santiago de Compostela|Museo Catedralicio]]. Tampouco é obra súa exclusivamente, xa que os especialistas distinguen a man de catro escultores diferentes, como mínimo. A obra orixinal estaba [[policromía|policromada]], como era habitual na imaxinería relixiosa do románico, pintada de branco, negro, vermello, azul e dourado de pan de ouro<ref name=ElPais>[http://www.elpais.com/articulo/Galicia/Ao/rescate/da/gloria/do/Portico/elpepuespgal/20080606elpgal_17/Tes Ao rescate da gloria do Pórtico, 5º parágrafo]</ref>, estando documentados varias restauracións da pintura en diversas ocasións, nos séculos XV e XVI, así como a levada a cabo por Crispín de Evelino en [[1651]], ano no que encarnou os brazos, pés e fazulas dos santos por 130 [[Ducado (moeda)|ducados]]<ref name=ElPais/>. Co paso do tempo, esta policromía desapareceu case por completo ata quedar reducida a restos dispersos en diferentes figuras. Os distintos traballos de [[conservación e restauración|restauración]] ós que foi sometido o Pórtico, e maiormente a acometida a partir de 2009, descubriron pinturas engadidas con posterioridade á súa creación así como zonas nas que a pintura orixinal se mantiña pero totalmente oculta polo po acumulado. Atribuíuse a perda da pintura ós traballos realizados en [[1866]] polo italiano Domenico Brucciani por encargo do museo británico South Kensington (hoxe denominado [[Victoria and Albert Museum]]) para facer unha copia en [[xeso]] da obra, manobra á que se acusou de estraga-las pinturas que resistiran durante séculos<ref>{{Cita web|url=https://www.elcorreogallego.es/index.php?idNoticia=308313|apelidos=Calvo|nome=A.|data-publicación=03-06-2008|páxina-web=elcorreogallego.es|título=El Pórtico de la Gloria recobrará la policromía que se perdió en 1866|data-acceso=02-01-2019|data-arquivo=03-01-2019|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190103005329/https://www.elcorreogallego.es/index.php?idNoticia=308313|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/cultura/2012/07/30/copia-londinense-portico-gloria-encara-restauracion/0003_201207G30P27991.htm|apelidos=Pousa|nome=Luis|data-publicación=30-07-2012|páxina-web=lavozdegalicia.es|título=La copia londiniense del pórtico de la Gloria encara su restauración|data-acceso=02-01-2019}}</ref>. Parece máis certo que non houbo tal efecto (ou, como moito, que non foi significativo) e non consta documentación da época que xustifique aquela teoría, dándose por máis probable que a perda da pintura se deba á acción combinada da humidade, esmiuzamento da superficie da pedra e acumulación de po sobre as figuras.{{Citation needed}} Desde 2006 púxose en marcha un proxecto de restauración para devolverlle parte da súa [[policromía]] estragada. == O autor == [[Ficheiro:Pantocrator del pórtico de la Gloria en Santiago de Compostela.jpg|miniatura|300px|Pantocrátor.]] Non hai moita información sobre o seu autor, o mestre Mateo. Non se coñece con certeza a súa orixe nin tampouco a súa formación como mestre.<ref name=":0">Gaillard (1958), p. 465</ref> Mais, sábese que, antes de comezar o Pórtico, traballou en 1161 na restauración da ponte de Cesuras na estrada de Pontevedra; e que dende 1168 estaba a cargo das obras da catedral, pois foi cando recibiu do rei Fernando II unha anualidade.<ref>Gaillard (1958), p. 466</ref> Durante vinte anos, até 1188, estivo á fronte das obras da catedral para compensar as irreguilaridades do terreo; de tal xeito que, para soster o pórtico, o mestre Mateo deseñou unha novidosa cripta (primeiro reconstruída e despois ampliada) que salvaba o desnivel entre o piso das naves e a praza á que se abría a igrexa, hoxe [[Praza do Obradoiro]]. Baixo o [[lintel]] da porta central, colocouse unha inscrición conmemorativa que informa sobre a datación e autoría da obra. Esta inscrición é segundo É. Bertaux: "a testemuña máis auténtica e máis solemne que a historia ten sobre unha obra escultórica do século XII".<ref>Citado por Galliard (1958), p. 465</ref> Consta de dúas liñas nas que se pode ler: {{Cita centrada|† ano : abincarnatione : dni : m°c°lxxx° : viii° : era i*cc*xx*vi : die : kl : aprilis : super : liminaria : principalium : portalium : ecclesie : beati : iacobi : sunt : collocata : per : magistrum : matheum : qui : a : fundamentis : ipsorum : portalium : gessit :}} Que significa: "O ano da encarnación do Señor 1188, 1226 da Era, o primeiro día das calendas de abril, os linteis das portas principais / da igrexa de Santiago foron colocados polo mestre Mateo, quen ocupa o mestrado dende o principio destes portais".<ref name=":0" /> A pesar de todo, a data final da realización non é segura, pois é probable que fora algo despois da colocación dos linteis, cando os arcos e as esculturas do tímpanos quedasen listas<ref>Gaillard (1958), pp. 465-466</ref> e quizais se demoraron até que en 1211 se consagrou o templo coa presenza do rei [[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII (IX segundo a nomenclatura posterior castelá)]]. == Innovacións == Nos [[basamento]]s dos [[piar]]es labrou animais fantásticos, monstruosas cabezas con enormes picos, leóns, escenas de loita; no do [[parteluz]] un home, quizais [[Sansón]], abre as fauces a dous leóns. Lembran fórmulas italianas ou francesas, aínda que tamén relacionouse con interpretacións bizantinas do [[Xuízo Final]]. Adoitan considerarse, de xeito global, como a representación dos vezos vencidos pola virtude, mais [[Manuel Antonio Castiñeiras González|Manuel Antonio Castiñeiras]] ve a pasaxe das catro bestas de [[Daniel (profeta)|Daniel]] e outras máis sobre a vida do profeta, seguindo fórmulas propias do [[Antigo Testamento]] no período altomedieval<ref>{{Cita libro|título=A poética das marxes no románico galego: bestiario, fábulas e mundo ó revés|apelidos=Castiñeiras González|nome=Manuel Antonio|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=2002|ISBN=|ref=}}</ref>. == Estrutura arquitectónica == [[Ficheiro:SantCompostela16.jpg|miniatura|250px]] A estrutura arquitectónica do pórtico consiste en tres plantas superpostas: a [[cripta]] que simboliza o mundo terreal, o pórtico propiamente dito, que constituía a porta de entrada occidental á catedral e que permaneceu aberto ó exterior durante a [[Idade Media]] e no que se representaba a [[Xerusalén]] Celeste, e a última planta era a tribuna, que por medio de [[rosetón]]s posibilitaba que estivera iluminada todo o día. Representando a elevación do humano ó divino. O conxunto escultórico pretende ser unha representación da cidade celeste, utilizando na iconografía diferentes símbolos tomados da [[Apocalipse]] de [[Xoán o Evanxelista|San Xoán]] e doutros textos do [[Antigo Testamento]]. Outras teorías (como a do profesor [[Serafín Moralejo]]) explican as figuras e a súa disposición nunha representación en pedra do ''Ordo Prophetarumun'', unha obra teatral de tipo relixioso do [[século XII]] na que [[Agostiño de Hipona|Santo Agostiño]] convoca os profetas para louvar a Deus e condenar os xudeus. Está constituído por tres arcos de medio punto que se corresponden con cada unha das tres naves da igrexa, sustentados por grosos piares con columnas acaroadas. O arco central é o maior (o dobre que cada un dos laterais), é o único que posúe tímpano e está dividido por unha columna central, o parteluz, coa figura de Santiago. Verticalmente, a franxa inferior está formada polas basas das columnas, decoradas con animais fantásticos; a franxa media está formada por columnas que sustentan as estatuas acaroadas dos apóstolos; e a superior polos arcos que coroan as tres portas. == Porta ou arco central == O arco central, único que presenta tímpano, está dividido en dous polo [[parteluz]]. === O tímpano === [[Ficheiro:Santiago_GDFL_catedral_30.JPG|miniatura|esquerda|250px|O tímpano.]]A disposición do tímpano está baseada na descrición de [[Cristo]] que fai o evanxelista San Xoán na Apocalipse (Cap. 1,1-18). No centro, mostra o [[Pantócrator]] (Deus todopoderoso), coa imaxe de Cristo en Maxestade, mostrando nas mans e nos pés as feridas da [[crucifixión]]. A postura e roupaxe parecen reflectir a realeza; as feridas, o seu carácter humano, que sofre e morre. Arriba, xunto ó trono, dous pequenos anxos botan incenso.[[Ficheiro:Santiago GDFL catedral 33.JPG|miniatura|250px|O Cristo.]]Rodeando a Cristo, o [[Tetramorfo]] coas figuras dos catro [[Evanxeo|Evanxelistas]] cos seus atributos: á esquerda, [[Xoán o Evanxelista|San Xoán]] e a [[aguia]], arriba, e [[Lucas o Evanxelista|San Lucas]] co [[vaca|boi]], debaixo; e á dereita, [[Mateo o Evanxelista|San Mateo]], arriba, e [[Marcos o Evanxelista|San Marcos]] e o [[león]], abaixo. Os catro evanxelistas semellan estar escribindo os Evanxeos apoiándose no seu animal simbólico pero San Mateo faino sobre un cofre en lugar de utiliza-lo anxo que lle simboliza (disque en alusión ó seu anterior traballo de recadador de impostos). Ós dous lados dos Evanxelistas, tras San Marcos e San Lucas, aparecen catro anxos a cada lado cos instrumentos da [[paixón de Cristo]]. Uns levan, sen tocalos directamente, a cruz e a coroa de espiñas (á esquerda) e a lanza e os catro cravos (á dereita); outros, a columna na que foi flaxelado, a xerra coa que se lavara [[Poncio Pilatos]], unha cana cunha esponxa, a xostra e un pergamiño (no que uns ven a sentenza á crucifixión e outros a inscrición co INRI da cruz). Sobre as cabezas destes anxos, dous nutridos grupos de almas dos benaventurados, 40 en total, representando ''á turba celeste que ninguén podía contar'', en cita do Evanxeo. [[Ficheiro:Organistrumsantiago20060414.jpg|miniatura|200px|esquerda|Dous anciáns tocando un [[organistro]], na clave do arco central.]] O tímpano central coróase cunha arquivolta na que aparecen sentados os 24 anciáns da Apocalipse, en representación de cada unha das 24 clases sacerdotais do antigo Templo de Xerusalén, portando cada un un instrumento musical, como preparando un concerto en honra a Deus. Como algúns dos anciáns (as figuras 4 e 21, contando de esquerda a dereita) non tocan instrumento algún, senón que sosteñen unha redoma, e os dous centrais manobran un só, o total son 21 instrumentos: unha [[zanfona]], 14 [[cítara]]s, 4 salterios e dúas [[arpa]]s. A [[Fundación Pedro Barrié de la Maza]] financiou a súa fiel reconstrución hai poucos anos <ref>Esta reconstrución recuperou 19 instrumentos, xa que, no Pórtico, un está dado a volta e outro ten o mastro roto.</ref> e mesmo realizáronse concertos con eles. [[Ficheiro: Organistrumsantigo20060618.jpeg|miniatura|200px|Reconstrución do organistro do Pórtico da Gloria.]] Nos espazos que unen o arco central cos arcos laterais hai cadanseu anxo, que representan o pobo xudeu (o primeiro da esquerda) e o pobo dos xentís (o primeiro da dereita), e os meniños que levan no colo simbolizan as almas dos meniños que levan cara a Deus. A forma na que o Mestre Mateo representa a Xesús Cristo racha coa visión apocalíptica [[Idade Media|medieval]] que imperaba ata entón. Quere mostrar un Deus máis humano e menos xusticeiro e afastado, e por iso reflicte a Deus coas feridas en mans e pés, e os anciáns do Testamento parecen rir e conversar entre eles. === O parteluz === No parteluz ou mainel comezamos coa descrición da figura sedente de [[Santiago o Maior|Santiago Apóstolo]], co caxato de [[peregrino]], como patrón da basílica. Santiago aparece portando un pergamiño no que está escrito ''Misit me Dominus'' (Envioume o Señor). Sobre a súa cabeza, a columna remata cun chapitel no que se representan as tentacións de Cristo en tres caras; na que mira cara ó interior do templo, rezan dous anxos axeonllados. Ó pé do santo, outro chapitel coas figuras da [[Santa Trindade|Santísima Trindade]]. Baixo o apóstolo represéntase a ''[[árbore de Xesé]]'', nome que recibe a árbore xenealóxica de Xesús Cristo a partir de [[Xesé]], pai do rei [[David]]. Esta é a primeira vez que se representa na [[Península Ibérica]] este tema na iconografía relixiosa. A columna pousa sobre unha base na que hai unha figura con barba recostada sobre o peito (seica unha imaxe de [[Noé]]) e dous leóns. Durante séculos foi costume que os peregrinos que chegaban á Santiago e accedían á catedral tocaran o pé esquerdo do santo, simbolizando así o remate do seu camiño. Outra tradición levaba os peregrinos a pasa-la man por entre as cavidades da árbore mentres reza cinco oracións, antes de entrar na catedral. Ó pé desta columna central pero na parte posterior, cara ó altar maior da catedral, está a figura axeonllada que tradicionalmente se asume que representa ó propio Mestre Mateo, portando unha cartela na que estaba escrito ''Architectus''. Tamén con el hai un costume de séculos, que consiste en bate-la cabeza contra a do escultor –disque tres veces-, para adquirir así parte da súa sabedoría. Esta tradición, orixinalmente propia dos veciños de Santiago e finalmente asumida polos peregrinos, xustifica o alcume de ''Santo dos croques'' co que se coñece popularmente esta estatua.[[Ficheiro:Mestre Mateo.jpg|miniatura|250px|O Mestre Mateo, segundo a tradición popular.]] === Lenda === Conta a lenda que o arcebispo foi visita-las obras cando estaban próximas a rematar. Cando o Mestre Mateo lle estaba explicando o significado das diferentes figuras, o arcebispo preguntoulle por unha que o mestre non citara e que destacaba no tímpano central. Mateo recoñeceu que esa figura era el mesmo, porque consideraba merece-la gloria despois da obra de arte que estaba a facer con tanto éxito, pero o crego recriminoulle duramente a súa falta de humildade. Pasando o tempo, Mateo chamou polo arcebispo para que vise o Pórtico xa rematado e, cando chegou este, o primeiro no que se fixou foi en que aquela figura desaparecera do tímpano, pero agora había outra nova escultura na parte traseira, axeonllada e sen luz. Así se quería representa-lo mestre Mateo agora, humilde e arrepentido por pretender retratarse xunto a Deus. === Os apóstolos e profetas === Nas xambas da porta central, así como nas das dúas portas laterais, aparecen representados [[apóstolo]]s, [[profeta]]s e outras figuras. Todos eles están coroados con cadanseu chapitel no que se representan diferentes animais (aves, case sempre con cabezas humanas e outras con cabezas de animais) e motivos de follas. Comezando pola xamba dereita e mirando de dereita a esquerda, están as figuras do apóstolo [[Pedro, Papa|San Pedro]], vestido de Pontifical e coas chaves do ceo na man; [[Paulo de Tarso|San Paulo]], cun libro aberto e descalzo; [[Santiago o Menor]], co báculo; e [[Xoán o Evanxelista|San Xoán]], mozo, cun libro e sobre unha aguia. Baixo a figura de San Paulo vense unhas figuras que representan algunhas escenas da súa vida, nas que se quere ve-la obediencia que deben os inferiores ós superiores.[[Ficheiro:Apóstoles del Pórtico de la Gloria.jpg|miniatura|250px|Apóstolos.|esquerda]]Na xamba da esquerda, e comezando pola que mira ó apóstolo Santiago, están as figuras dos profetas do Antigo Testamento [[Moisés]], coas Táboas da Lei; [[Isaías]], con bastón; [[Daniel (profeta)|Daniel]] e [[Xeremías]], con barba; todos eles suxeitan unha cartela na que estaba escrito o seu nome. Debaixo da figura de Isaías, aparece un mozo disposto a golpear a un monstro; outras fontes ven a representación do sacrificio de [[Isaac]].[[Ficheiro:O inferno (detalle).jpg|miniatura|200px|O inferno (detalle).]] A lenda explica o sorriso no rostro do profeta Daniel no feito de que ante el está unha estatua dunha muller de grandes peitos (a [[raíña de Sabá]] para uns, unha emperatriz, para outros). Tamén hai que identifica esa figura co anxo de [[Reims]]. Máis ortodoxa é a teoría que o explica na alegría que ten ó anuncia-la chegada do Señor. En [[1521]] procedeuse a pechar o [[nártex]], que o [[Mestre Mateo]] proxectara aberto, de xeito que o Pórtico era visible desde o exterior, e para colocar as portas de madeira houbo que retirar algunha das estatuas-columna (e outros elementos da fachada). Posteriormente, a substitución completa da fachada mateana pola fachada barroca de [[Fernando de Casas Novoa|Casas Novoa]] (entre 1738 e 1750) implicou a retirada de tódalas estatuas columna da parte exterior do nártex. As estatuas foron reutilizadas en diferentes localizacións o simplemente desapareceron, se ben conseguiuse recuperar e identificar -con debate entre os especialistas- nove delas, declaradas [[Ben de Interese Cultural]] (BIC) pola Xunta de Galicia en [[2018]] <ref>Resolución de 22 de xaneiro de 2018, da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, pola que se incoa o expediente para declarar ben de interese cultural nove esculturas do Mestre Mateo procedentes da desaparecida fachada occidental da catedral de Santiago de Compostela (DOG nº 25, de 5 de febreiro de 2018).</ref>. Cinco delas forman parte da colección do [[Museo Catedralicio de Santiago de Compostela|Museo da Catedral]], dúas están no [[Museo Provincial de Pontevedra|Museo de Pontevedra]] e outras dúas están en mans da familia [[Francisco Franco|Franco]] no [[Pazo de Meirás]]. == Porta dereita == O arco da porta dereita representa o [[Xuízo Final]]. Ao igual que o arco da porta esquerda, carece de tímpano, disque eliminado por orde dun bispo nalgunha restauración. A dobre arquivolta está divida en dúas metades por dúas cabezas flanqueadas por [[cartela]]s. Uns identifican estas cabezas coas figuras de San Miguel e Cristo<ref>Serafín Moralejo</ref>, para outros son Cristo-Xuíz e un anxo<ref>{{Cita web |url=http://www.archicompostela.org/Catedral/Por-Gloria.html |título=archicompostela.com |data-acceso=19 de xullo de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070715163929/http://www.archicompostela.org/Catedral/Por-Gloria.html |dataarquivo=15 de xullo de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> e, finalmente, outras fontes din que representan a Deus Pai, a superior, e Deus Fillo, a inferior<ref>{{Cita web |url=http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Portico_explica.htm |título="Rincones de santiago" |data-acceso=19 de xullo de 2007 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130130101140/http://www.telefonica.net/web2/rinconesdesantiago/Paginas/Portico_explica.htm |dataarquivo=30 de xaneiro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref>. Dende o punto de vista do observador, á dereita destas cabezas aparece representado o [[inferno]], con figuras de monstros ([[demo]]s) que arrastran e torturan as almas dos condenados. Á esquerda, o [[ceo]] cos elixidos, con figuras de anxos con meniños que simbolizan as almas salvadas. Na xamba da dereita están representados, por esta orde, os apóstolos [[Bertomeu, apóstolo|San Bertomeu]] e [[Tomé, apóstolo|San Tomé]], seguidos por [[Marcos o Evanxelista|San Marcos]], [[Lucas o Evanxelista|San Lucas]] e [[Xoán o Evanxelista|San Xoán]]. E na da esquerda, [[Filipe, Apóstolo|San Filipe]] e [[André, Apóstolo|Santo André]] (identificacións dubidosas). == Porta esquerda == [[Ficheiro:O ceo (detalle).jpg|miniatura|esquerda|200px|O ceo (detalle).]][[Ficheiro:The Portico de la Gloira, Santiago de Compostela.jpg|miniatura|300px|Reprodución do Pórtico a tamaño natural, no Victoria and Albert Museum, de Londres.]] No arco da porta esquerda represéntanse escenas do Antigo Testamento, cos xustos que agardan a chegada do Salvador. No centro da primeira arquivolta, envoltos entre follas, está Deus creador, que bendice ó peregrino e sostén o libro da Verdade Eterna; e á súa dereita [[Adán]] (nu), [[Abraham]] (co índice levantado) e [[Xacob]]. Con estes hai dúas figuras máis que unhas fontes identifican con [[Noé]] (novo pai da humanidade por salvala do dioivo) e [[Esaú]] e outros con [[Isaac]] e [[Xudá]]. Á esquerda de Deus vemos a [[Eva]], [[Moisés]], [[Aarón]], [[David]] rei e [[Salomón]] (outras fontes sitúan aquí a [[Xudá]] e [[Benxamín]], en lugar de Aarón e Salomón). Tanto Adán como Eva aparecen sen coroa porque xa pecaron e perderon a súa inocencia. Na segunda arquivolta, a superior, dez pequenas figuras representan as dez tribos de [[Israel]], faltando a tribo de Xudá (á que pertencía Cristo) e a de Benxamín. Tódalas figuras están medio ocultas por un bocel que parece telas presas e que simboliza a escravitude que as somete. Na xamba da dereita están os profetas [[Oseas]] e [[Xoel]], e na da esquerda a [[Amós]] e [[Abdías]], nos catro caso cunha identificación dubidosa. Segue, á esquerda, unha figura cun bastón que pode ser o santo [[Xob]], e as figuras de [[Judith]] e a raíña [[Esther]]. Debaixo da estatua do profeta Xoel hai unha columna con pombas picando nas uvas, dous [[centauro]]s, catro guerreiros e dous leóns. == Basas == Os catro piares do pórtico están sustentados sobre fortes basamentos nos que se representan grupos de diversos animais: seis aguias, un oso, catro leóns e dous animais indeterminados, así como tres cabezas humanas con barba. Hai quen quere ver nestas figuras imaxes de demos, e que simbolizan que o peso da gloria (o pórtico en si) esmaga o pecado. Outras fontes danlle unha interpretación apocalíptica, con guerras, fame e morte (representadas polas bestas), situacións que só se poden salvar grazas á intelixencia humana (as cabezas dos homes vellos). == O Pórtico na literatura == Moitos autores teñen escrito e admirado a singularidade desta obra. Entre eles, destaca [[Rosalía de Castro]] cando di: <center><Poem>''¡védeos!, parece'' ''qu´os labios moven, que falan quedo'' ''os uns cos outros, e aló n´altura'' ''do ceu a música vai dar comenzo,'' ''pois os gloriosos concertadores tempran risoños os instrumentos''</poem></center> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commons|Pórtico da Gloria}} === Bibliografía === *{{Cita libro|título=El Pórtico de la Gloria. Misterio y sentido|apelidos=Carbó Alonso|nome=Félix|editorial=Encuentro|ano=2009|ISBN=978-84-9920-005-7|serie=Colección: Arte.Gran formato|lugar=Madrid|ref=}} *{{Cita publicación periódica|apelidos=Gaillard|nome=Georges|data=outubro-decembro 1958|título=Le Porche de la Gloire à Saint-Jacques de Compostelle et ses origines espagnoles|url=http://www.persee.fr/doc/ccmed_0007-9731_1958_num_1_4_1068|PMC=|revista=Cahiers de civilisation médiévale|editorial=Centre d’études supérieures de civilisation médiévale|doi=10.3406/ccmed|ISSN=2119-1026|PMID=|volume=|páxinas=465-473|número=nº 4}} *{{Cita libro|título=El portico de la Gloria y el maestro Mateo en la catedral de Santiago|apelidos=Yzquierdo Perrín|nome=Ramón|editorial=EDILESA (Edicones Leonesas)|ano=2010|ISBN=978-8480127165|serie=Col. Esencias|lugar=León|ref=}} *{{Cita libro|título=El Portico de La Gloria: estudio sobre este célebre monumento de la basilica Compostelana|url=https://archive.org/details/elporticodelaglo00lpez|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=Seminario C. Central|ano=1893|ISBN=|ref=}} *{{Cita libro|título=100 obras mestras da Arte Galega|apelidos=Vázquez Varela|nome=José Manuel|editorial=Nigra Imaxe|ano=1996|ISBN=978-8487709500|apelidos2=Yzquierdo Perrín|nome2=Ramón|apelidos3=García Iglesias|nome3=José Manuel|apelidos4=Castro|nome4=X. Antón|lugar=Vigo|páxinas=76-77|lingua=gl, es|ref=}} === Outros artigos === * [[Fachada das Praterías]] * [[Fachada da Acibechería]] * [[Pórtico do Paraíso|Pórtico do Paraíso da Catedral de Ourense]] * [[Pórtico real da Catedral de Tui|Pórtico Real da Catedral de Tui]] === Ligazóns externas === *[http://www.rinconesdesantiago.com/Paginas/Portico%20de%20la%20gloria.htm O Pórtico da gloria en "Rincones de Santiago"] * [http://collections.vam.ac.uk/item/O40955/plaster-cast-puerta-de-la-gloria/ O Pórtico da Gloria no Victoria and Albert Museum] * [http://alfredoerias.com Alfredo Eiras: "Músicos do Pórtico da Gloria", na colección ''Debuxos de Galicia'' IV] * ''El Pórtico de la Gloria'' ([https://www.youtube.com/watch?v=nkDrKFJ_j44 parte 1ª]; 12:19 minutos) ([https://www.youtube.com/watch?v=wRNSh7aBJjM parte 2ª]; 11:41 minutos). Conferencia de Francisco Prado-Vilar no Instituto Cervantes de Berlín, co gallo da exposición "Pórtico virtual", xuño 2011. {{es}} * {{Cita novas |url=https://www.sermosgaliza.gal/opinion/francisco-rodriguez/portico-da-gloria-ocultan/20180702195937070280.html |título=O Pórtico da Gloria: o que ocultan |ligazónautor=Francisco Rodríguez Sánchez |nome=Francisco |apelidos=Rodríguez |xornal=[[Sermos Galiza]] |data=3/7/2018 |data-acceso=04/07/2018 |data-arquivo=04/07/2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20180704093236/https://www.sermosgaliza.gal/opinion/francisco-rodriguez/portico-da-gloria-ocultan/20180702195937070280.html |url-morta=yes }} *[https://web.archive.org/web/20181004235035/http://www.porticodelagloria.com/el-portico-de-la-gloria.html El Pórtico de la Gloria. Misterio y sentido.] {{Catedral de Santiago de Compostela}} {{Artigos sobre Santiago de Compostela}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Catedral de Santiago de Compostela]] [[Categoría:Escultura relixiosa de Galicia]] [[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]] [[Categoría:Escultura gótica]] 2tzayj3arwgroaz1l22br87tr61nrf8 0 30523 6168402 6167922 2022-08-27T17:00:26Z Alfonso Márquez 1987 /* Historia */ texto traducido desde a wiki . [[es:Nitrógeno#Historia]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] mjh7dph9n7e4k765hp5cgj2pt1bbl8f 6168421 6168402 2022-08-27T17:24:39Z Alfonso Márquez 1987 /* Historia */ texto traducido desde a wiki . [[es:Agua#Historia]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> A palabra galega nitroxeno entrou na lingua a partir do francés ''nitrogène'', acuñado en 1790 polo químico francés [[Jean-Antoine Chaptal]] (1756-1832),<ref>Chaptal, J. A. e Nicholson, William trans. (1800) ''Elements of Chemistry'', 3ª ed. Londres, Inglaterra: C.C. e J. Robinson, vol. 1. [https://archive.org/stream/elementsofchemis01chap#page/n47/mode/2up pp. xxxv-xxxvi:] "Para corrixir a [[nomenclatura]] sobre este punto [é dicir, a este respecto], non é necesario máis que substituír a [é dicir, por] esta palabra unha denominación que se derive do sistema xeral utilizado; e presumín de propoñer a de gas nitróxeno. En primeiro lugar, dedúcese da propiedade característica e exclusiva deste gas, que forma o radical do ácido nítrico. Por este medio conservaremos ás combinacións [é dicir, os compostos] desta substancia as denominacións recibidas [é dicir, prevalecentes], como as de ácido nítrico, nitratos, nitritos, &c."</ref> do francés ''nitre'' ([[nitrato de potasio]], tamén chamado [[salitre]]) e o sufixo francés ''-gène'', "producir", do [[lingua grega|grego]] -γενής (-xens, "enxendrado"). O significado de Chaptal era que o nitróxeno é a parte esencial do [[acedo nítrico]], que á súa vez se producía a partir do [[nitrato de potasio]]. En épocas anteriores, o nitro confundiuse co "natrón" exipcio ([[carbonato de sodio]])&nbsp;- chamado νίτρον (nitrón) en grego&nbsp;- que, a pesar do nome, non contiña nitrato.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=nitrogen nitrón]. Etymonline.com. Recuperado 2011-10-26.</ref> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] qyma8iscelnn5gwmbjuerhlnf6mqy93 6168432 6168421 2022-08-27T17:31:01Z Alfonso Márquez 1987 /* Historia */ arranxiños wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> A palabra galega nitroxeno entrou na lingua a partir do francés ''nitrogène'', acuñado en 1790 polo químico francés [[Jean-Antoine Chaptal]] (1756-1832),<ref>Chaptal, J. A. e Nicholson, William trans. (1800) ''Elements of Chemistry'', 3ª ed. Londres, Inglaterra: C.C. e J. Robinson, vol. 1. [https://archive.org/stream/elementsofchemis01chap#page/n47/mode/2up pp. xxxv-xxxvi:] "Para corrixir a [[nomenclatura]] sobre este punto [é dicir, a este respecto], non é necesario máis que substituír a [é dicir, por] esta palabra unha denominación que se derive do sistema xeral utilizado; e presumín de propoñer a de gas nitróxeno. En primeiro lugar, dedúcese da propiedade característica e exclusiva deste gas, que forma o radical do ácido nítrico. Por este medio conservaremos ás combinacións [é dicir, os compostos] desta substancia as denominacións recibidas [é dicir, prevalecentes], como as de ácido nítrico, nitratos, nitritos, &c."</ref> do francés ''nitre'' ([[nitrato de potasio]], tamén chamado [[salitre]]) e o sufixo francés ''-gène'', "producir", do [[lingua grega|grego]] -γενής (-xens, "enxendrado"). O significado de Chaptal era que o nitróxeno é a parte esencial do [[ácido nítrico]], que á súa vez se producía a partir do nitrato de potasio. En épocas anteriores, o nitro confundiuse co "natrón" exipcio ([[carbonato de sodio]])&nbsp;- chamado νίτρον (nitrón) en grego&nbsp;- que, a pesar do nome, non contiña nitrato.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=nitrogen nitrón]. Etymonline.com. Recuperado 2011-10-26.</ref> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] c5fn53mrq6sse0ahw5w5r9zg57vc7ma 6168472 6168432 2022-08-27T18:36:35Z Alfonso Márquez 1987 /* Historia */ texto traducido desde a wiki . [[es:Agua#Historia]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> A palabra galega nitroxeno entrou na lingua a partir do francés ''nitrogène'', acuñado en 1790 polo químico francés [[Jean-Antoine Chaptal]] (1756-1832),<ref>Chaptal, J. A. e Nicholson, William trans. (1800) ''Elements of Chemistry'', 3ª ed. Londres, Inglaterra: C.C. e J. Robinson, vol. 1. [https://archive.org/stream/elementsofchemis01chap#page/n47/mode/2up pp. xxxv-xxxvi:] "Para corrixir a [[nomenclatura]] sobre este punto [é dicir, a este respecto], non é necesario máis que substituír a [é dicir, por] esta palabra unha denominación que se derive do sistema xeral utilizado; e presumín de propoñer a de gas nitróxeno. En primeiro lugar, dedúcese da propiedade característica e exclusiva deste gas, que forma o radical do ácido nítrico. Por este medio conservaremos ás combinacións [é dicir, os compostos] desta substancia as denominacións recibidas [é dicir, prevalecentes], como as de ácido nítrico, nitratos, nitritos, &c."</ref> do francés ''nitre'' ([[nitrato de potasio]], tamén chamado [[salitre]]) e o sufixo francés ''-gène'', "producir", do [[lingua grega|grego]] -γενής (-xens, "enxendrado"). O significado de Chaptal era que o nitróxeno é a parte esencial do [[ácido nítrico]], que á súa vez se producía a partir do nitrato de potasio. En épocas anteriores, o nitro confundiuse co "natrón" exipcio ([[carbonato de sodio]])&nbsp;- chamado νίτρον (nitrón) en grego&nbsp;- que, a pesar do nome, non contiña nitrato.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=nitrogen nitrón]. Etymonline.com. Recuperado 2011-10-26.</ref> As primeiras aplicacións militares, industriais e agrícolas dos compostos de nitróxeno utilizaban o salitre ([[nitrato de sodio]] ou nitrato de potasio), sobre todo na [[pólvora]], e posteriormente como [[fertilizante]]. En 1910, [[John William Strutt|Lord Rayleigh]] descubriu que unha descarga eléctrica no gas nitróxeno producía "nitróxeno activo", un [[monoatómico]] [[alotropía|alótropo]] do nitróxeno.<ref>Strutt, R. J. (1911) [http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/royprsa/85/577/219.full.pdf "Bakerian Lecture. A Chemically Active Modification of Nitrogen, Produced by the Electric Discharge."]. ''Proceedings of the Royal Society A'', '''85''' (577): 219-29.</ref> A "nube arremolinada de luz amarela brillante" producida polo seu aparello reaccionou con [[mercurio (elemento)|mercurio]] para producir [[nitruro de mercurio]] explosivo.<ref>[http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html El nitrógeno activo de Lord Rayleigh] {{Wayback|url=http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html |date=20121101100510 }}. Lateralscience.co.uk. Recuperado 2011-10-26.</ref> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] 26ng14ntpr8mgwjw4ckxl1fc9x259ho 6168481 6168472 2022-08-27T18:52:11Z Alfonso Márquez 1987 /* Historia */ texto traducido desde a wiki . [[es:Agua#Historia]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> A palabra galega nitroxeno entrou na lingua a partir do francés ''nitrogène'', acuñado en 1790 polo químico francés [[Jean-Antoine Chaptal]] (1756-1832),<ref>Chaptal, J. A. e Nicholson, William trans. (1800) ''Elements of Chemistry'', 3ª ed. Londres, Inglaterra: C.C. e J. Robinson, vol. 1. [https://archive.org/stream/elementsofchemis01chap#page/n47/mode/2up pp. xxxv-xxxvi:] "Para corrixir a [[nomenclatura]] sobre este punto [é dicir, a este respecto], non é necesario máis que substituír a [é dicir, por] esta palabra unha denominación que se derive do sistema xeral utilizado; e presumín de propoñer a de gas nitróxeno. En primeiro lugar, dedúcese da propiedade característica e exclusiva deste gas, que forma o radical do ácido nítrico. Por este medio conservaremos ás combinacións [é dicir, os compostos] desta substancia as denominacións recibidas [é dicir, prevalecentes], como as de ácido nítrico, nitratos, nitritos, &c."</ref> do francés ''nitre'' ([[nitrato de potasio]], tamén chamado [[salitre]]) e o sufixo francés ''-gène'', "producir", do [[lingua grega|grego]] -γενής (-xens, "enxendrado"). O significado de Chaptal era que o nitróxeno é a parte esencial do [[ácido nítrico]], que á súa vez se producía a partir do nitrato de potasio. En épocas anteriores, o nitro confundiuse co "natrón" exipcio ([[carbonato de sodio]])&nbsp;- chamado νίτρον (nitrón) en grego&nbsp;- que, a pesar do nome, non contiña nitrato.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=nitrogen nitrón]. Etymonline.com. Recuperado 2011-10-26.</ref> As primeiras aplicacións militares, industriais e agrícolas dos compostos de nitróxeno utilizaban o salitre ([[nitrato de sodio]] ou nitrato de potasio), sobre todo na [[pólvora]], e posteriormente como [[fertilizante]]. En 1910, [[John William Strutt|Lord Rayleigh]] descubriu que unha descarga eléctrica no gas nitróxeno producía "nitróxeno activo", un [[monoatómico]] [[alotropía|alótropo]] do nitróxeno.<ref>Strutt, R. J. (1911) [http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/royprsa/85/577/219.full.pdf "Bakerian Lecture. A Chemically Active Modification of Nitrogen, Produced by the Electric Discharge."]. ''Proceedings of the Royal Society A'', '''85''' (577): 219-29.</ref> A "nube arremolinada de luz amarela brillante" producida polo seu aparello reaccionou con [[mercurio (elemento)|mercurio]] para producir [[nitruro de mercurio]] explosivo.<ref>[http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html El nitrógeno activo de Lord Rayleigh] {{Wayback|url=http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html |date=20121101100510 }}. Lateralscience.co.uk. Recuperado 2011-10-26.</ref> Durante moito tempo, as fontes de compostos de nitróxeno foron limitadas. As fontes naturais procedían da bioloxía ou de depósitos de nitratos producidos por reaccións atmosféricas. A [[fixación do nitróxeno]] mediante procesos industriais como o [[proceso Frank-Caro]] (1895-1899) e o [[proceso de Haber|proceso Haber-Bosch]] (1908-1913) aliviaron esta escaseza de compostos nitrogenados, ata o punto de que a metade da produción mundial de [[alimento]]s depende agora dos fertilizantes nitroxenados sintéticos.<ref name="Haber100">{{cite journal | doi = 10.1038/ngeo325 |url= https://www.nature.com/articles/ngeo325| title = How a century of ammonia synthesis changed the world |year = 2008 | last1 = Erisman | first1 = Jan Willem | last2 = Sutton | first2 = Mark A. | last3 = Galloway | first3 = James | last4 = Klimont | first4 = Zbigniew | last5 = Winiwarter | first5 = Wilfried | journal = Nature Geoscience | volume = 1 | issue = 10 | page = 636|bibcode = 2008NatGe...1..636E }}</ref> Ao mesmo tempo, o uso do [[método de Ostwald]] (1902) para producir nitratos a partir da fixación industrial do nitróxeno permitiu a produción industrial a gran escala de nitratos como [[materia prima]] na fabricación de [[explosivo]]s na [[guerra mundial]] do [[século XX]]. <ref>{{cite journal |editor-last=Ostwald |editor-first=Wilhelm |editor-link=Wilhelm Ostwald |url=https://worldwide.espacenet.com/publicationDetails/biblio?CC=GB&NR=190200698&KC=&FT=E&locale=en_EP |title=Improvements in the Manufacture of Nitric Acid and Nitrogen Oxides |country-code= |series-number= |subscription=|issue-date=|data= 9 de xaneiro de 1902}}</ref><ref>{{cite journal |editor-last=Ostwald |editor-first=Wilhelm |url= https://worldwide.espacenet.com/publicationDetails/biblio?CC=GB&NR=190208300&KC=&FT=E&locale=en_EP |title=Improvements in and relating to the Manufacture of Nitric Acid and Oxides of Nitrogen |country-code= |series-number= |subscription= |issue-date= |data= 18 de outubro de 1902}}</ref> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] m707u7v2tn86smpta7lkwdt8p1kziub 6168514 6168481 2022-08-27T21:13:42Z Alfonso Márquez 1987 /* Atómicas */ texto traducido desde a wiki . [[es:Nitrógeno#Atómicas]] wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Elemento químico |bgcolor = a0ffa0 |nome = Nitróxeno |anterior = [[Carbono]] |posterior = [[osíxeno]] |símbolo = N |número = 7 |CAS = 7727-37-9 |superior = - |inferior = [[Fósforo (elemento)|P]] |serie_química = [[Non metal|Non metais]] |grupo = [[Grupo do nitróxeno|15]] |período = [[Elementos do período 2|2]] |bloque = [[Elementos do bloque p|p]] |densidade = 1,2506 |aparencia = Incoloro |imaxe=Liquidnitrogen.jpg |masa_atómica = 14,00643 – 14,00728 <ref>[http://www.ciaaw.org/atomic-weights.htm CIAAW Standard atomic weights]</ref> |radio_medio = 65 |radio_atómico = 56 |radio_covalente = 75 |radio_van_der_waals = 155 |configuración_electrónica = <nowiki>[</nowiki>[[Helio|He]]<nowiki>]</nowiki> 2[[Elementos do bloque s|s]]2 2p3 |electróns_por_nivel = 2, 5 |estados_oxidación = '''±3''', 5, 4, 2, 1 ([[ácido]] forte) |estrutura_cristalina = hexagonal |estado = [[Gas]] |P_fusión = 63,14 |P_ebulición = 77,35 |E_fusión = 0,3604 |E_vaporización = 5,57 |P_crítica = 3.39 M |T_crítica = 126,19 |volume_molar = |presión_vapor = |velocidade = 334 |electronegatividade = 3,04 |calor_específica = 1040 |cond_eléctrica = __ 10⁶ |cond_térmica = 0,02598 |E_ionización1 = 1402,3 |E_ionización2 = 2856 |E_ionización3 = 4578,1 |E_ionización4 = 7475 |E_ionización5 = 9444,9 |E_ionización6 = 53266,6 |E_ionización7 = 64360 |isótopo1_nm = 13 |isótopo1_isomería = |isótopo1_abundancia = [[Radioisótopo sintético|Sintético]] |isótopo1_neutróns= |isótopo1_p_semidesintegración = 9,965 [[minuto (unidade de tempo)|min]] |isótopo1_modo_desintegración = [[Captura electrónica|ε]] |isótopo1_enerxía = 2,220 |isótopo1_produto = ¹³[[Carbono|C]] |isótopo2_nm = 14 |isótopo2_abundancia = '''99,634''' |isótopo2_neutróns= 7 |isótopo3_nm = 15 |isótopo3_abundancia = 0,366 |isótopo3_neutróns= 8 }} O '''nitróxeno''', tamén chamado de xeito popular '''azote'''<ref>{{DRAG|azote}}</ref><ref>{{cita web|url=http://medtrad.org/panacea/IndiceGeneral/n28_entremeses-enterria.pdf|título=Ázoe, azote, nitrógeno|autor=Josefa Gómez de Enterría|dataacceso=6 de xuño de 2010}}</ref>, é un [[elemento químico]] de [[número atómico]] 7, con símbolo '''N''' e de [[masa atómica]] 14,00674 u. En condicións normais forma un gas [[Molécula diatómica|diatómico]], incoloro, inodoro, insípido e principalmente [[inerte]], que constitúe o 78,08% do [[Ar (atmosférico)|ar]] [[atmosfera|atmosférico]].<ref>{{Cita web|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html |título=NASA Earth Fact Sheet] |data=actualizado o 17 de novembro de 2010 |dataacceso= 24 de decembro do 2015 |lingua=en}}</ref> Pertence á familia das [[Grupo do nitróxeno|pnicóxenos]]. O nitróxeno foi descuberto polo [[médico]] [[Escocia|escocés]] [[Daniel Rutherford]] no ano [[1772]], como compoñente separable do ar. O nitróxeno é un elemento común no [[Universo]]. Estímase que é o sétimo elemento máis abundante na [[Vía Láctea]] e no [[Sistema Solar]]. É sintetizado pola fusión de [[carbono]] e [[hidróxeno]] nas [[supernova]]s. Debido á volatilidade do nitróxeno elemental e dos seus [[composto químico|compostos]] máis habituais, o nitróxeno é moito menos común nos [[Planeta interior|planetas rochosos]] do [[sistema solar]] interior, ademais de ser un elemento relativamente raro na [[Terra]] en xeral. Con todo, do mesmo xeito que na Terra, o nitróxeno e os compostos do nitróxeno teñen unha gran presenza na atmosfera dos [[planeta]]s e [[satélite natural|satélites]] que o teñen. Moitos compostos de importancia industrial, como o [[amoníaco]], o [[ácido nítrico]], os nitratos orgánicos ([[propelente]]s e [[explosivo]]s) así como os [[cianuro]]s, conteñen nitróxeno. O enlace extremadamente forte do nitróxeno elemental domina a química do nitróxeno, facendo que resulte difícil tanto para os organismos como para a industria transformar o N₂ en compostos útiles, liberando grandes cantidades de enerxía cando estes compostos se quéiman ou se degradan en gas nitróxeno. O [[amoníaco]] e os [[nitrato]]s producidos sintéticamente son importantes [[fertilizante]]s industriais. Os nitratos fertilizantes son [[Contaminación|contaminantes]] que teñen un papel clave na [[eutrofización]] dos sistemas acuáticos. Separadamente dos seus usos principais como fertilizantes e stocks de enerxía, o nitróxeno forma compostos orgánicos versátiles. O nitróxeno forma parte de materiais tan diversos como o [[kevlar]] e a supercola de [[cianoacrilato]]. O nitróxeno é parte integral das moléculas de todas as grandes clases de medicamento, incluíndo os [[antibiótico]]s. Moitos medicamentos imitan ou son [[profármaco]]s de moléculas de señalización que conteñen nitróxeno. Por exemplo, a [[nitroglicerina]] e o [[nitroprusiato]], ambos nitratos orgánicos, controlan a [[presión sanguínea]] o [[metabolismo|metabolizarse]] en [[óxido nítrico]] natural. Os [[alcaloide]]s vexetais (que a miúdo son substancias de defensa) conteñen nitróxeno por definición. Así pois, moitos [[fármaco]]s importantes que conteñen nitróxeno, como a [[cafeína]] e a [[morfina]], son ou ben alcaloides ou mímicos sintéticos que actúan (do mesmo xeito que moitos alcaloides vexetais) sobre os [[receptor de neurotransmisor|receptores]] dos [[neurotransmisor]]es dos animais (por exemplo, as [[anfetamina]]s sintéticas). O nitróxeno está presente en todos os seres vivos. É un elemento constituente dos [[aminoácido]]s, e xa que logo das [[proteínas]], así como dos [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]] (o [[Ácido desoxirribonucleico|ADN]] e a [[Ácido ribonucleico|ARN]]). O [[corpo humano]] contén aproximadamente o 3% de nitróxeno do seu peso. Trátase do cuarto elemento máis abundante no corpo despois do osíxeno, o carbono e o hidróxeno. O [[ciclo do nitróxeno]] describe o movemento deste elemento desde a atmosfera cara á [[biosfera]] e os compostos orgánicos e a volta de novo cara á atmosfera. == Etimoloxía == Considérase que o nitróxeno (do [[Lingua latina|latín]] ''nitrum -i'', á súa vez do [[lingua grega|grego]] ''νίτρον'', "nitro" -nome que historicamente se usou en forma vaga para referirse a diversos compostos de [[sodio]] e de [[potasio]] que conteñen nitróxeno-, e ''-geno'', da raíz [[idioma grego|grega]] ''γεν-'', "xerar"; é dicir, "que xera [[salitre]]"<ref name=Asimov>{{Cita libro |apelido=Asimov |nome=Isaac |título=Breve historia de la química: Introducción a las ideas y conceptos de la química |editorial=Alianza Editorial (El Libro de Bolsillo) |ano=2014 |páxina=81 |isbn=978-84-206-6421-7}}</ref>) foi descuberto formalmente por [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], ao dar a coñecer algunhas das súas propiedades (chamouno "aire [[Teoría do floxisto|floxisticado]]", en función do que observou no seu experimento dese ano.<ref name=Asimov/> Con todo, pola mesma época tamén se dedicaron ao seu estudo [[Carl Wilhelm Scheele]] (quen o illou), [[Henry Cavendish]] e [[Joseph Priestley]]. O nitróxeno é un gas tan inerte que [[Antoine Lavoisier]] referíase a el co nome ''azote'' (do grego ''ázoe'', que significa "sen vida".<ref name=Asimov/><ref>{{Cita libro | apelidos = Asimov |nome= Isaac |url=http://www.fis.cinvestav.mx/~lmontano/lavoisier.html |título= Momentos estelares de la ciencia: Antoine-Laurent Lavoisier |ano= 1999 |lingua=es |editorial= Alianza |id= [http://books.google.com.ar/books?id=32YHAAAACAAJ 842063980X] }}</ref> Clasificouse entre os ''gases permanentes'', sobre todo desde que [[Michael Faraday]] non conseguiu velo líquido a 50 [[atmosfera]]s (atm) e –110&nbsp;°C ata os experimentos de [[Raoul Pictet]] e [[Louis Paul Cailletet]], quen en [[1877]] conseguiron [[Licuefacción de gases|licualo]]. Os compostos de nitróxeno xa se coñecían na [[Idade Media]]; así, os [[alquimia|alquimistas]] chamaban ''aqua fortis'' ao [[ácido nítrico]] e ''aqua rexia'' ([[auga rexia]]) á mestura de ácido nítrico e [[ácido clorhídrico]], mestura coñecida pola súa capacidade para disolver o [[ouro]] e o [[platino]]. == Historia == [[Ficheiro:Rutherford Daniel.jpg|miniatura|esquerda|upright|[[Daniel Rutherford]], descubridor do nitróxeno]] Os compostos de nitróxeno teñen unha historia moi longa, xa que o [[cloruro de amonio]] era coñecido por [[Heródoto]]. Xa eran ben coñecidos na [[Idade Media]]. Os [[Alquimia|alquimistas]] coñecían o [[ácido nítrico]] como ''[[aqua fortis]]'' (auga forte), así como outros compostos nitroxenados como as sales de [[amonio]] e as sales de [[nitrato]]. A mestura de ácido nítrico e [[Ácido clorhídrico|clorhídrico]] era coñecida como ''[[aqua regia]]'' (auga real), célebre pola súa capacidade para disolver o [[oro]], o rei dos metais.<ref name=Greenwood406>Greenwood e Earnshaw, pp. 406-07</ref> O descubrimento do nitróxeno atribúese ao médico escocés [[Daniel Rutherford]] en [[1772]], que o chamou ''aire nocivo''.<ref>Rutherford, Daniel (1772) "[https://books.google.com/books?id=JxUUAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=en&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Dissertatio Inauguralis de aere fixo, aut mephitico]]" (Disertación inaugural sobre o aire [chamado] fixo ou mefítico), disertación de doutoramento, Universidade de Edimburgo, Escocia. Tradución ao inglés: {{cita xornal | first = Leonard | last = Dobbin | title = Daniel Rutherford's inaugural dissertation |year = 1935 | journal = Journal of Chemical Education | volume = 12 | issue = 8 | pages = 370-75 |doi = | bibcode = 1935JChEd..12..370D }}</ref><ref name="Weeks">{{cite journal | doi = 10.1021/ed009p215 | title = The discovery of the elements. IV. Three important gases |ano = 1932 | last1 = Weeks | first1 = Mary Elvira |author-link1=Mary Elvira Weeks| journal = Journal of Chemical Education | volume = 9 | issue = 2 | page = 215|bibcode = 1932JChEd...9..215W }}</ref> Aínda que non o recoñeceu como unha substancia química totalmente diferente, distinguiuno claramente do [[Joseph Black#Dióxido de carbono|"aire fixo"]], ou dióxido de carbono, de Joseph Black. <ref>Aaron J. Ihde, The Development of Modern Chemistry, Nueva York 1964.</ref> O feito de que había un compoñente do aire que non soportaba a [[combustión]] estaba claro para Rutherford, aínda que non era consciente de que fose un elemento. O nitróxeno tamén foi estudado case ao mesmo tempo por [[Carl Wilhelm Scheele]],<ref>Carl Wilhelm Scheele, [https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/n1/mode/2up ''Chemische Abhandlung von der Luft und dem Feuer''] [Tratado químico sobre o aire e o lume] (Upsala, Suecia: Magnus Swederus, 1777; e Leipzig, (Alemaña): Siegfried Lebrecht Crusius, 1777). Na sección titulada "Die Luft muß aus elastischen Flüßigkeiten von zweyerley Art, zusammengesetzet seyn". (O aire debe estar composto por fluídos elásticos de dúas clases), pp. 6-14, Scheele presenta os resultados de oito experimentos nos que se fixo reaccionar o aire con diversas substancias. Concluíu ([https://archive.org/stream/CarlWilhelmSche00Sche#page/12/mode/2up p. 13]): ''"Así vexo eu nos experimentos realizados, que o aire está composto por dous fluídos diferentes, dos cales o primeiro non ten o efecto do floxisto, e o segundo ten a mesma forza de atracción, e está composto polo 3:10 e o 4:10 da masa de aire total". (Así vexo [isto] polos experimentos [que se] realizaron: que o aire consiste en dous fluídos [que] difiren entre si, dos cales o un non expresa en absoluto a propiedade de atraer o floxisto; o outro, con todo, é capaz de tal atracción e que constitúe entre 1/3 e 1/4 da masa total do aire.)</ref> [[Henry Cavendish]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256}} ; [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false ver p. 225.]</ref> e [[Joseph Priestley]],<ref>{{cite journal | first = Joseph | last = Priestley | title = Observations on different kinds of air |year = 1772 | journal = Philosophical Transactions of the Royal Society of London | volume = 62 | pages = 147-256 | doi=10.1098/rstl.1772.0021}} ; ver: [https://books.google.com/books?id=aBxWAAAAYAAJ&pg=PA225#v=onepage&q&f=false "VII. Del aire infectado con los humos del carbón vegetal encendido". pp. 225-28.]</ref> que se referiu a el como ''aire queimado'' ou ''[[Teoría do floxisto|floxisto]]''. O químico francés [[Antoine Lavoisier]] referiuse ao gas nitróxeno como "[[wikt:aire mefítico|aire mefítico]]" ou ''azote'', da palabra {{lang|el|άζωτικός}} do [[lingua grega|grego]]. (azotikos), "sen vida", debido a que é maioritariamente [[Gas nobre|inerte]]. <ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799). (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), pp. 85-86. [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA85#v=onepage&q&f=false &#91;p. 85&#93;:] "Ao reflexionar sobre as circunstancias deste experimento, percibimos facilmente; que o mercurio, durante o seu calcinación [é dicir, o seu tostado no aire], absorbe a parte salubre e respirable do aire, ou, para falar máis estritamente, a base desta parte respirable; que o aire restante é unha especie de mefitis [é dicir, un gas velenoso emitido pola terra], incapaz de soportar a combustión ou a respiración; ... " [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA86#v=onepage&q&f=false &#91;p. 86&#93;:] "Máis adiante demostrarei que, polo menos no noso clima, o aire atmosférico está composto de aire respirable e mefítico, na proporción de 27 e 73; ..."</ref><ref>Lavoisier, Antoine con Robert Kerr, trans., ''Elements of Chemistry'', 4ª ed., Edimburgo, Escocia: William Kerr. (Edimburgo, Escocia: William Creech, 1799), [https://books.google.com/books?id=adYKAAAAIAAJ&pg=PA101#v=onepage&q&f=false p. 101:] "Sendo ata o de agora pouco coñecidas as propiedades químicas da parte nociva do aire atmosférico, conformámonos con derivar o nome da súa base da súa coñecida calidade de matar os animais que ven obrigados a respiralo, dándolle o nome de ''azot'', da partícula privativa grega α e ξωη, ''vita''; por iso é polo que o nome da parte nociva do aire atmosférico sexa ''gas azótico''. "</ref> Nunha atmosfera de nitróxeno puro, os animais morrían e as chamas extinguíanse. Aínda que o nome de Lavoisier non foi aceptado en inglés, xa que se sinalou que case todos os gases (de feito, coa única excepción do osíxeno) son mefíticos, utilízase en moitos idiomas (francés, italiano, portugués, polaco, ruso, albanés, turco, etc. O alemán ''Stickstoff'' tamén fai referencia á mesma característica, é dicir, ''ersticken'' "afogar ou asfixiar") e aínda permanece en inglés nos nomes comúns de moitos compostos de nitróxeno, como a [[hidracina]] e os compostos do ión [[azida]]. Finalmente, deu lugar á denominación "[[pnictóxeno]]s" para o grupo encabezado polo nitróxeno, do grego πνίγειν "afogar".<ref name=Greenwood406/> A palabra galega nitroxeno entrou na lingua a partir do francés ''nitrogène'', acuñado en 1790 polo químico francés [[Jean-Antoine Chaptal]] (1756-1832),<ref>Chaptal, J. A. e Nicholson, William trans. (1800) ''Elements of Chemistry'', 3ª ed. Londres, Inglaterra: C.C. e J. Robinson, vol. 1. [https://archive.org/stream/elementsofchemis01chap#page/n47/mode/2up pp. xxxv-xxxvi:] "Para corrixir a [[nomenclatura]] sobre este punto [é dicir, a este respecto], non é necesario máis que substituír a [é dicir, por] esta palabra unha denominación que se derive do sistema xeral utilizado; e presumín de propoñer a de gas nitróxeno. En primeiro lugar, dedúcese da propiedade característica e exclusiva deste gas, que forma o radical do ácido nítrico. Por este medio conservaremos ás combinacións [é dicir, os compostos] desta substancia as denominacións recibidas [é dicir, prevalecentes], como as de ácido nítrico, nitratos, nitritos, &c."</ref> do francés ''nitre'' ([[nitrato de potasio]], tamén chamado [[salitre]]) e o sufixo francés ''-gène'', "producir", do [[lingua grega|grego]] -γενής (-xens, "enxendrado"). O significado de Chaptal era que o nitróxeno é a parte esencial do [[ácido nítrico]], que á súa vez se producía a partir do nitrato de potasio. En épocas anteriores, o nitro confundiuse co "natrón" exipcio ([[carbonato de sodio]])&nbsp;- chamado νίτρον (nitrón) en grego&nbsp;- que, a pesar do nome, non contiña nitrato.<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=nitrogen nitrón]. Etymonline.com. Recuperado 2011-10-26.</ref> As primeiras aplicacións militares, industriais e agrícolas dos compostos de nitróxeno utilizaban o salitre ([[nitrato de sodio]] ou nitrato de potasio), sobre todo na [[pólvora]], e posteriormente como [[fertilizante]]. En 1910, [[John William Strutt|Lord Rayleigh]] descubriu que unha descarga eléctrica no gas nitróxeno producía "nitróxeno activo", un [[monoatómico]] [[alotropía|alótropo]] do nitróxeno.<ref>Strutt, R. J. (1911) [http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/royprsa/85/577/219.full.pdf "Bakerian Lecture. A Chemically Active Modification of Nitrogen, Produced by the Electric Discharge."]. ''Proceedings of the Royal Society A'', '''85''' (577): 219-29.</ref> A "nube arremolinada de luz amarela brillante" producida polo seu aparello reaccionou con [[mercurio (elemento)|mercurio]] para producir [[nitruro de mercurio]] explosivo.<ref>[http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html El nitrógeno activo de Lord Rayleigh] {{Wayback|url=http://www.lateralscience.co.uk/activen/index.html |date=20121101100510 }}. Lateralscience.co.uk. Recuperado 2011-10-26.</ref> Durante moito tempo, as fontes de compostos de nitróxeno foron limitadas. As fontes naturais procedían da bioloxía ou de depósitos de nitratos producidos por reaccións atmosféricas. A [[fixación do nitróxeno]] mediante procesos industriais como o [[proceso Frank-Caro]] (1895-1899) e o [[proceso de Haber|proceso Haber-Bosch]] (1908-1913) aliviaron esta escaseza de compostos nitrogenados, ata o punto de que a metade da produción mundial de [[alimento]]s depende agora dos fertilizantes nitroxenados sintéticos.<ref name="Haber100">{{cite journal | doi = 10.1038/ngeo325 |url= https://www.nature.com/articles/ngeo325| title = How a century of ammonia synthesis changed the world |year = 2008 | last1 = Erisman | first1 = Jan Willem | last2 = Sutton | first2 = Mark A. | last3 = Galloway | first3 = James | last4 = Klimont | first4 = Zbigniew | last5 = Winiwarter | first5 = Wilfried | journal = Nature Geoscience | volume = 1 | issue = 10 | page = 636|bibcode = 2008NatGe...1..636E }}</ref> Ao mesmo tempo, o uso do [[método de Ostwald]] (1902) para producir nitratos a partir da fixación industrial do nitróxeno permitiu a produción industrial a gran escala de nitratos como [[materia prima]] na fabricación de [[explosivo]]s na [[guerra mundial]] do [[século XX]]. <ref>{{cite journal |editor-last=Ostwald |editor-first=Wilhelm |editor-link=Wilhelm Ostwald |url=https://worldwide.espacenet.com/publicationDetails/biblio?CC=GB&NR=190200698&KC=&FT=E&locale=en_EP |title=Improvements in the Manufacture of Nitric Acid and Nitrogen Oxides |country-code= |series-number= |subscription=|issue-date=|data= 9 de xaneiro de 1902}}</ref><ref>{{cite journal |editor-last=Ostwald |editor-first=Wilhelm |url= https://worldwide.espacenet.com/publicationDetails/biblio?CC=GB&NR=190208300&KC=&FT=E&locale=en_EP |title=Improvements in and relating to the Manufacture of Nitric Acid and Oxides of Nitrogen |country-code= |series-number= |subscription= |issue-date= |data= 18 de outubro de 1902}}</ref> == Propiedades == === Atómicas === [[Ficheiro:Neon orbitals.png|thumb|upright=1.6|right|As formas dos cinco orbitais ocupados en nitróxeno. As dúas cores mostran a fase ou o signo da función de onda en cada rexión. De esquerda a dereita: 1s, 2s (corte para mostrar a estrutura interna), 2p_''x'', 2p_''e'', 2p_''z''.]] Un átomo de nitróxeno ten sete electróns. No estado básico, están dispostos na configuración electrónica 1s{{su|p=2}}2s{{su|p=2}}2p{{su|p=1|b=''x''}}2p{{su|p=1|b=''e''}}2p{{su|p=1|b=''z''}}. Por tanto, ten cinco [[electróns de valencia]] nos orbitais 2s e 2p, tres dos cales (os electróns p) non están apareados. Ten unha das máis altas [[electronegatividade|electronegatividades]] entre os elementos (3,04 na escala de Pauling), só superada polo [[cloro]] (3,16), o [[osíxeno]] (3,44), e o [[flúor]] (3.98). (Os [[Gas nobre|gases nobres]] lixeiros, [[helio]], [[neon]] e [[argon]], presumiblemente tamén serían máis electronegativos, e de feito están na escala de Allen.)<ref name=Greenwood411/> Seguindo as tendencias periódicas, o seu [[radio covalente]] de 71&nbsp;pm é menor que os do [[boro]] (84&nbsp;pm) e do [[carbono]] (76&nbsp;pm), mentres que é maior que os do osíxeno (66&nbsp;pm) e o flúor (57&nbsp;pm). O anión [[nitruro]], N^3-, é moito maior, con 146&nbsp;pm, similar ao do [[óxido]]. (O^2-: 140&nbsp;pm) e do [[fluoruro]] (F^-: 133&nbsp;pm).<ref name=Greenwood411/> As tres primeiras enerxías de ionización do nitróxeno son 1,402, 2,856 e 4,577&nbsp;MJ-mol^-1, e a suma da cuarta e a quinta é de 16,920 MJ-mol^-1}. Debido a estas cifras tan elevadas, o nitróxeno non ten unha química catiónica simple.<ref name=Greenwood550>Greenwood y Earnshaw, p. 550</ref> == Características principais == O nitróxeno é un gas inerte, [[non metal]], incoloro, inodoro e insípido que constitúe aproximadamente as catro quintas partes do [[Ar (atmosférico)|aire atmosférico]], se ben non intervén na [[combustión]] nin na [[respiración]]. Ten unha elevada [[electronegatividade]] (3 na [[escala de Pauling]]) e 5 [[electrón]]s no nivel máis externo comportándose como trivalente na maioría dos compostos que forma. Condensa a 77 [[Kelvin|K]] e solidifica a 63 K empregándose comunmente en aplicacións [[crioxenia|crioxénicas]] (nitróxeno líquido). O ciclo deste elemento é bastante máis complexo que o do [[carbono]], dado que está presente na atmosfera non só como N₂ (78&nbsp;%) senón tamén nunha grande diversidade de compostos. Pódese atopar principalmente como [[Óxido nitroso|N₂O]], [[Óxido nítrico|NO]] e [[Dióxido de nitróxeno|NO₂]], os chamados [[Óxidos de nitróxeno|NO_x]]. Tamén forma outras combinacións con osíxeno tales como [[óxido de nitróxeno (III)|N₂O₃]] e [[óxido de nitróxeno (V)|N₂O₅]] (anhídridos), "precursores" dos ácidos [[ácido nitroso|nitroso]] e nítrico. Con hidróxeno forma amoníaco (NH₃), composto gaseoso en condicións normais. == Abundancia e obtención == O nitróxeno é a compoñente principal da atmosfera terrestre (78,1%) e obtense para usos industriais da destilación do ar líquido. Está presente tamén nos restos de animais, por exemplo no [[guano]], usualmente na forma de [[urea]], [[ácido úrico]] e compostos de ambos. Observaronse compostos que conteñen nitróxeno no espazo exterior e o isótopo Nitróxeno-14 crease nos procesos de [[fusión nuclear]] das [[estrela (astronomía)|estrelas]]. == Produción == [[Ficheiro:Nitrogen discharge tube.jpg|miniatura|esquerda|Tubo de descarga cheo de '''nitróxeno''' puro.]] O nitróxeno gas é un [[gas industrial]] producido mediante a [[destilación]] fraccional de [[aire]] líquido ou mediante un método mecánico que utiliza aire gaseoso (por exemplo, unha [[presión osmótica|membrana osmótica]] inversa presurizada ou [[adsorción por oscilación de presión]]). O nitróxeno que se vende comercialmente é a miúdo un produto secundario do tratamento de aire para a concentración industrial de [[osíxeno]] para a [[siderurxia]] e outros fins. O nitróxeno provisto en forma comprimida a miúdo é coñecido como «NSO» (nitróxeno sen osíxeno).<ref>{{Cita publicación periódica|doi= 10.1021/ie50569a032|título=Nitrogen Purfication. Pilot Plant Removal of Oxygen|ano=1957|revista=Industrial & Engineering Chemistry|volume= 49|páxinas= 869–873|número= 5|apelidos1= Reich|nome1= Murray.|apelidos2= Kapenekas|nome2= Harry |lingua= en}}</ref> Nun laboratorio químico, pódese elaborar tratando unha solución acuosa de [[cloruro de amonio]] con [[nitrito de sodio]].<ref name="labProduction">{{cita publicación periódica|título=Analysis for nitrite by evolution of nitrogen: A general chemistry laboratory experiment|doi=10.1021/ed044p475|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :NH₄Cl(aq) + NaNO₂(aq) → N₂(g) + NaCl(aq) + 2 H₂O (l) A reacción tamén produce pequenas cantidades de NO e HNO₃. Estas impurezas pódense eliminar facendo pasar o gas por [[ácido sulfúrico]] acuoso que conteña [[dicromato de potasio]].<ref name="labProduction"/> Pódese preparar nitróxeno puro mediante a descomposición de [[azida de bario]] ou [[azida de sodio]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Polymerization of nitrogen in sodium azide|doi=10.1063/1.1718250|data=agosto de 2014 |dataacceso= 12 de abril do 2016}}</ref> :2 NaN₃ → 2 Na + 3 N₂ == Aplicacións == A máis importante aplicación comercial do nitróxeno é a obtención de [[amoníaco]] polo [[proceso de Haber]]. O amoníaco emprégase na fabricación de [[fertilizante]]s e [[ácido nítrico]]. Os sales do [[ácido nítrico]] inclúen importantes compostos coma o [[nitrato de potasio]] (empregado na fabricación da [[pólvora]]) e o [[nitrato de amonio]] fertilizante. Os compostos orgánicos de nitróxeno como a [[nitroglicerina]] e o [[trinitrotolueno]] (TNT) son a miúdo explosivos. A [[hidracina]] e os seus derivados empréganse coma combustíbel en foguetes. Tamén se usa, pola súa baixa reactividade, como atmosfera inerte en tanques de almacenamento de líquidos explosivos, durante a fabricación de compoñentes [[electrónica|electrónicos]] ([[transistor]]es, [[díodo]]s, [[circuíto integrado|circuítos integrados]] etc.) e na fabricación do [[aceiro inoxidábel]]. O nitróxeno líquido, producido por [[destilación]] do ar líquido, úsase en crioxenia, xa que a presión atmosférica condensa a -195,8&nbsp;°C; aplicación importante é tamén a de [[refrixerante]], para a conxelación, o transporte de [[comida]] e a conservación de corpos e células reprodutivas ([[seme]] e [[óvulo]]s) ou calquera outra mostras biolóxica. == Precaucións == Os fertilizantes nitroxenados son unha importante fonte de [[contaminación]] do solo e das augas. Os compostos que conteñen ión cianuro forman sales extremadamente tóxicos e son mortais para numerosos animais, entre eles os [[mamíferos]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat}} ===Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita web |título=Táboa periódica dos elementos |url=http://www.consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_pr_TaboaPeriodicaDosElementos-PropiedadesElementos_XG_RAGC_RAG_CN_20190313_2pp.pdf |editorial=[[Consello da Cultura Galega]], [[Xunta de Galicia]], [[Real Academia Galega de Ciencias]], [[Real Academia Galega]] e [[Universidade de Santiago de Compostela|Ciencia Nosa]] |ano=2019 |ref=harv }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Vázquez}} |ano=2006 |título=O nome e o símbolo dos elementos químicos |url=http://www.cirp.es/pub/docs/cite/elementos_quimicos.pdf |editorial=[[Xunta de Galicia|Xunta]], [[Secretaría Xeral de Política Lingüística]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-4325-8 }} * {{Cita libro |nome1=M. R. |apelidos1={{Versaleta|Bermejo}} |nome2=A. |apelidos2={{Versaleta|González}} |nome3=M. |apelidos3={{Versaleta|Maneiro}} |ano=2018 |título=Guía dos elementos químicos. Historia, propiedades e aplicacións |url=https://libraria.xunta.gal/gl/guia-dos-elementos-quimicos-historia-propiedades-e-aplicacions |editorial=[[Xunta de Galicia]] e [[Centro Ramón Piñeiro|CRPIH]] |isbn=978-84-453-5297-7 }} * {{Cita libro | título =Biochemistry |apelidos =Garrett | nome =Reginald H. |autor2=Grisham, Charles M. |ano=1999 |edición=2ª | editorial =Saunders College Publ. |lugar=Fort Worth | isbn =0030223180 }} * {{Cita libro | título =Chemistry of the Elements | url =https://archive.org/details/chemistryofeleme0000gree | apelidos =Greenwood | nome =Norman N. |autor2=Earnshaw, Alan |ano=1984 | editorial =Pergamon Press |lugar=Oxford | isbn =0080220576 }} {{Reftermina}} === Outros artigos === *[[Ciclo do nitróxeno]] === Ligazóns externas === * [http://environmentalchemistry.com/yogi/periodic/N.html Periodic Table of Elements: Element Nitrogen - N] {{En}} {{Táboa periódica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nitróxeno]] [[Categoría:Elementos químicos]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Ciencia)]] lj7xtz9gw9d74mc4ayqjlq5zaqi2lsk 0 36943 6168523 6166984 2022-08-27T21:32:08Z CommonsDelinker 1410 Eliminouse a referencia ó ficheiro "Porto_de_Bares_-_La_plage_et_les_2_roches.jpg" que foi borrado en [[commons:Portada galega|Commons]] por [[commons:User:Yann|Yann]]. Motivo: per [[:c:COM:SPEEDY|]] wikitext text/x-wiki {{Fonte primaria|data=xaneiro de 2019}} [[Ficheiro:Logo de Portos de Galicia (1).png|miniatura|Logo.]] '''Portos de Galicia''' é un [[ente público]] adscrito á [[Consellería do Mar]] que administra os portos dependentes da [[Xunta de Galicia]]. Comezou as súas actividades en [[1996]] e xestiona, conserva e explota o desenvolvemento dos 122 portos e instalacións portuarias de Galicia, nos que se desenvolven actividades pesqueiras, marisqueiras, comerciais e náutico-deportivas. A presidente do consello de administración de Portos de Galicia é [[Susana Lenguas Gil]]. == Portos xestionados == Portos de Galicia xestiona todos os portos galegos que dependen da [[Xunta de Galicia]]. Son todos agás os seis portos de interese xeral que son xestionados polas súas respectivas [[autoridade portuaria|autoridades portuarias]]: [[Porto de Ferrol|Ferrol-San Cibrao]], [[porto da Coruña|A Coruña]], [[porto de Vilagarcía|Vilagarcía]], [[porto de Marín|Marín]] e [[porto de Vigo|Vigo]]. Os 122 portos e instalacións portuarias xestionados por Portos de Galicia son: {{lista de columnas|5| *A Barquiña *A Guarda *A Pasaxe *A Pobra do Caramiñal *A Toxa *Aguete *Aguiño *Aldán *Ameixeda *Ancados *Arcade *Ares *Arou *As Corbaceiras *As Sinas *Baiona *Bares *Barizo *Beluso *Betanzos *Boa *Bodión *Brens *Bueu *Burela *Cabo de Cruz *Cabodeiro *Caión *Camariñas *Camelle *Campelo *Cangas *Canido *Cariño *Carril *Castiñeiras *Cedeira *Celeiro *Cesantes *Combarro *Corcubión *Corme *Corrubedo *Covelo *Domaio *Escarabote *Espasante *Esteiro *Ézaro *Fisterra *Foz *Goián *Insuela *Laxe *Lorbé *Malpica *Maniños *Mañóns *Meira *Meloxo *Mera *Miño *Moaña *Morás *Mugardos *Muros *Muxía *Noia *Nois *O Barqueiro *O Campo (A Illa) *O Conchido *O Freixo *O Grove *O Pindo *O Porto - Taragoña *O Seixo *O Vicedo *O Xufre *Os Muíños *Palmeira *Panxón *Pedras Negras *Perbes *Pontecesures *Pontedeume *Pontevedra *Porto do Son *Portocelo *Portocubelo *Portonovo *Portosín *Quenxe *Rañó *Raxó *Razo *Redes *Rianxo *Ribadeo *Rinlo *Sada - Fontán *San Adrián de Cobres *San Cibrao *San Miguel de Deiro *San Pedro de Visma *Santa Cristina de Cobres *Santa Cruz *Santa María de Oia *Santa Mariña *Santa Marta *Santa Uxía de Ribeira *Santo Tomé *Santa Mariña *Sanxenxo *Suevos *Testal *Tragrove *Tui *Vilanova de Arousa *Vilaxoán *Viveiro }} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[http://www.portosdegalicia.gal/gl/ Páxina web de Portos de Galicia] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Portos de Galicia]] [[Categoría:Organismos da Xunta de Galicia]] liwmkwa8w1z6nvw3j7g08ldgjauidzv 0 37135 6168505 6096379 2022-08-27T20:49:56Z 2600:387:9:9:0:0:0:85 wikitext text/x-wiki {{Futbolista | nome_xogador = Cristiano Ronaldo | imaxe = Cristiano Ronaldo 2018.jpg | pé = Cristiano Ronaldo con {{sel|Portugal}} no [[Mundial de Fútbol de 2018|Mundial de 2018]]. | nome_completo = Cristiano Ronaldo<br/>dos Santos Aveiro | nacemento = 5 de febreiro de 1985 <small>{{idade|5|2|1985}}</small> | cidade = [[Funchal, Madeira|Funchal]] | país = [[Portugal]] | altura = 1,85 m. | posición = [[Posicións no fútbol|Dianteiro]] / [[Posicións no fútbol|extremo]] | club_actual = [[Manchester United F.C.|Manchester United]] | club_número = 7 | youthyears1 = 1993–1995 | youthclubs1 = [[CF Andorinha|Andorinha]] | youthyears2 = 1995–1997 | youthclubs2 = [[CD Nacional|Nacional]] | youthyears3 = 1997–2001 | youthclubs3 = [[Sporting de Lisboa|Sporting CP]] | years1 = 2001–2003 | clubs1 = [[Sporting de Lisboa|Sporting CP]] | caps1 = 25 | goals1 = 3 | years2 = 2003–2009 | clubs2 = [[Manchester United FC|Manchester United]] | caps2 = 196 | goals2 = 84 | years3 = 2009–2018 | clubs3 = [[Real Madrid]] | caps3 = 292 | goals3 = 311 | years4 = 2018–2021 | clubs4 = [[Juventus FC|Juventus]] | caps4 = 98 | goals4 = 81 | years5 = 2021– | clubs5 = [[Manchester United F.C.|Manchester United]] | caps5 = 0 | goals5 = 0 | totalcaps = | totalgoals = | nationalyears1 = 2001–2002 | nationalteam1 = {{sel|Portugal|Portugal sub-17}} | nationalcaps1 = 9 | nationalgoals1 = 6 | nationalyears2 = 2003 | nationalteam2 = {{sel|Portugal|Portugal sub-20}} | nationalcaps2 = 5 | nationalgoals2 = 1 | nationalyears3 = 2002–2003 | nationalteam3 = {{sel|Portugal|Portugal sub-21}} | nationalcaps3 = 6 | nationalgoals3 = 3 | nationalyears4 = 2004 | nationalteam4 = {{sel|Portugal|Portugal sub-23}} | nationalcaps4 = 3 | nationalgoals4 = 1 | nationalyears5 = 2003– | nationalteam5 = {{sel|Portugal|Portugal}} | nationalcaps5 = 179 | nationalgoals5 = 109 | medaltemplates = | nationalteam-update = 27 de agosto de 2021. | club-update = 27 de agosto de 2021. }} [[Ficheiro:Cristiano Ronaldo and Lionel Messi - Portugal vs Argentina, 9th February 2011.jpg|thumb|Ronaldo e Messi en 2011]] '''Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro''', [[Orde do Infante Don Enrique|OIH]], nado en [[Funchal, Madeira|Funchal]] ([[Arquipélago de Madeira|Madeira]]) o [[5 de febreiro]] de [[1985]], máis coñecido como '''Cristiano Ronaldo''' ([[Alfabeto Fonético Internacional|AFI: kɾɨʃˈtiɐnu ʁuˈnaɫdu]]), é un [[futbolista]] [[Portugal|portugués]]. Xoga como [[Posicións no fútbol|extremo]] e actualmente milita no [[Manchester United F.C.|Manchester United]] da [[Premier League]] [[Inglaterra|inglesa]]. É considerado un dos mellores futbolistas do mundo e un dos deportistas máis seguido polos medios de comunicación da actualidade.<ref>[http://www.20minutos.es/noticia/526352/5]</ref><ref>[http://www.20minutos.es/noticia/252339/0/Cristiano/Ronaldo/mediaticos/]</ref> Foi distinguido co premio ao ''Mellor xogador da Premier League'' en [[2007]] e [[2008]], así como ''Deportista portugués do Ano'' neses mesmos anos. O seu notable desempeño na [[Premier League]] na tempada 2007–08 fíxolle acredor da [[Bota de Ouro]],<ref>[http://www.as.com/futbol/articulo/cristiano-ronaldo-gana-bota-oro/dasftb/20080519dasdasftb_28/Tes "Cristiano Ronaldo gana la Bota de Oro"]</ref> o [[Balón de Ouro]],<ref>{{Cita web |url=http://www.francefootball.fr/FF/breves2008/20081202_030150_cristiano-ronaldo-ballon-d-or-2008.html |título="Cristiano Ronaldo, Ballon d'Or 2008" |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090918111827/http://www.francefootball.fr/FF/breves2008/20081202_030150_cristiano-ronaldo-ballon-d-or-2008.html |dataarquivo=18 de setembro de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> e o [[FIFA World Player]] en 2008.<ref>{{Cita web |url=http://es.uefa.com/footballeurope/news/kind=2/newsid=792325.html |título="El FIFA World Player, para Cristiano Ronaldo" |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |data-arquivo=26 de abril de 2009 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20090426025849/http://es.uefa.com/footballeurope/news/kind=2/newsid=792325.html |url-morta=yes }}</ref> Nos anos 2013 e 2014 conseguiu de novo o [[FIFA Balón de Ouro]], converténdose no primeiro xogador de fútbol portugués en lograr o galardón dúas veces ou máis. Comezou a súa carreira a curta idade no [[Clube Desportivo Nacional|CD Nacional]] da súa localidade para logo incorporarse ao [[Sporting de Lisboa]], club co que debutou na [[Primeira División de Portugal|máxima categoría do fútbol portugués]] en [[2001]]. Tras observalo nun amigable en [[2003]], o [[Manchester United]] [[Inglaterra|inglés]] contratouno por 12,24 millóns de [[Libra esterlina|libras esterlinas]]. Despois de longas negociacións a mediados de [[2009]] foi traspasado ao club [[España|español]] [[Real Madrid CF]] por 80 millóns de libras esterlinas (94 millóns de [[euro]]s, 132 millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]]), converténdose no traspaso máis caro na historia do fútbol. Realizou a súa primeira aparición coa [[Selección de fútbol de Portugal|selección portuguesa]] en [[2003]] e desde [[2008]] é o capitán desta. == Traxectoria == O seu primeiro club foi o [[Clube Futebol Andorinha de Santo António]], onde espertou axiña a atención dos olladores do [[Nacional da Madeira]]. En [[1995]] ficha polos infantís do [[CD Nacional]]. Na súa primeira época, o futbolista gaña o campionato conquistado así o seu primeiro título coma xogador de fútbol. Aos 11 anos de idade marcha de Madeira para [[Lisboa]], fichando polos xuvenís do [[Sporting Clube de Portugal|Sporting de Lisboa]]. Debuta co primeiro equipo en setembro de [[2002]], con só dezasete anos de idade. Naquela tempada chegaría a xogar 25 encontros, anotando 3 goles. Nun encontro de competición europea contra o [[Manchester United]] destaca de tal xeito que os propios xogadores da escuadra inglesa, no voo de volta a [[Inglaterra]] pídenlle ao adestrador [[Alex Ferguson]] a súa fichaxe para substituír a [[David Beckham]], que marchaba transferido ao [[Real Madrid]]. Dende o ano [[2003]] ata o [[2009]] xogou para o [[Manchester United]], na [[Premier League]]. En 2009 foi transferido ao Real Madrid por 94 millóns de euros. === Selección nacional === [[Ficheiro:Cristiano Ronaldo Portugal vs Brazil.jpg|240px|miniatura|Ronaldo xogando contra o Brasil.]] En [[2003]] Cristiano Ronaldo guiou a [[Selección de fútbol sub-21 de Portugal|Portugal]] ao título do [[Torneo Esperanzas de Toulon]], para xogadores sub-21. Xa naquel momento falábase do "''[[Eusébio|Novo Eusébio]]''", e a gran promesa do fútbol mundial. Uns meses despois do seu éxito no Toulon, o [[20 de agosto]] de [[2003]] foi convocado para un partido ante [[Selección de fútbol de Casaquistán|Casaquistán]] e logo para representar a súa selección nos [[Xogos Olímpicos de 2004|Xogos Olímpicos de Atenas 2004]]. Pero onde deu o paso á primeira liña do fútbol mundial foi defendendo Portugal na [[Eurocopa de Fútbol Portugal 2004|Eurocopa 2004]], onde foi reclamado, tanto pola prensa como polos seareiros, cando nos primeiros partidos non contaba para o seleccionador no once titular, e acabou sendo unha das figuras da selección portuguesa no torneo, quen rematou subcampioa por detrás de [[Selección de fútbol de Grecia|Grecia]] ao perder na final por marcador de 1–0. Na seguinte gran cita da súa selección, a [[Copa Mundial de Fútbol de 2006]] de Alemaña, xogou a un gran nivel, como case o resto da súa selección, o que lle serviu para subir á cuarta posición final, caendo nas semifinais ante [[Selección de fútbol de Francia|Francia]], e no partido polo terceiro e cuarto posto ante [[Selección de fútbol de Alemaña|Alemaña]]. Durante a etapa clasificatoria á [[Eurocopa de Fútbol Austria/Suíza 2008|Eurocopa 2008]] anotou un total de oito goles. Xa na Eurocopa 2008, durante o segundo partido da fase de grupos, contra a [[Selección de fútbol da República Checa|República Checa]], anotou o segundo gol do partido, ademais de dar a asistencia para o terceiro gol marcado por [[Ricardo Quaresma]]. Con esa vitoria de 3–1 o equipo luso asegurou a súa clasificación para os cuartos de final, instancia na cal sería eliminada por Alemaña. A pesar da súa curta idade, Cristiano Ronaldo tamén foi distinguido como segundo capitán da súa selección, despois de [[Nuno Gomes]], durante o mencionado certame. Logo da Eurocopa, foi nomeado capitán absoluto da Selección de fútbol de Portugal. Participou na [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] en [[Suráfrica]], anotando un só gol en todo o torneo, na fase de grupos contra [[Selección de fútbol de Corea do Norte|Corea do Norte]] na goleada por 7–0.<ref>{{Cita web |url=http://www.suite101.net/content/portugal-golea-7-0-a-corea-del-norte-en-el-mundial-sudfrica-2010-a19638 |título=Copia arquivada |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20101113053929/http://www.suite101.net/content/portugal-golea-7-0-a-corea-del-norte-en-el-mundial-sudfrica-2010-a19638 |dataarquivo=13 de novembro de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> Caeu eliminado nos oitavos de final por [[Selección de fútbol de España|España]], que finalmente sería a campioa do certame.<ref>{{Cita web |url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/deportes/20100629/gol-villa-frente-portugal-espana-pase-cuartos/356690.shtml |título=Copia arquivada |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100805054707/http://www.elperiodico.com/es/noticias/deportes/20100629/gol-villa-frente-portugal-espana-pase-cuartos/356690.shtml |dataarquivo=05 de agosto de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> Despois da eliminación chegáronlles fortes críticas sobre a súa reacción pola caída de Portugal no Mundial.<ref>http://www.cadenaser.com/deportes/articulo/figo-cristiano-ronaldo-capitan-debe-defender-grupo/csrcsrpor/20100630csrcsrdep_6/Tes</ref> == Vida privada == [[Ficheiro:Cristiano Ronaldo 1002665.jpg|200px|dereita|miniatura|Cristiano Ronaldo.]] Cristiano Ronaldo é [[Catolicismo|católico]]. O [[7 de setembro]] de [[2005]] seu pai, Dennis Aveiro, morreu por unha crise renal.<ref>{{Cita web |url=http://www.deportes.com/internacont_idc_43321_id_cat_283.html |título=Copia arquivada |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |urlarquivo=https://archive.is/20120629061430/http://www.deportes.com/internacont_idc_43321_id_cat_283.html |dataarquivo=29 de xuño de 2012 |urlmorta=yes }}</ref> Horas despois Ronaldo reuniuse co seleccionador de [[Selección de fútbol de Portugal|Portugal]] para comunicarlle a súa intención de xogar o partido contra [[Selección de fútbol de Rusia|Rusia]] para a clasificación ao [[Mundial de Fútbol de 2006]], aínda que o técnico [[Sir Alex Ferguson|Alex Ferguson]] permitiulle regresar á súa cidade natal para o enterro, polo que perdeu o partido contra o [[Manchester City]]. En [[outubro]] de [[2006]] foi interrogado pola policía británica por acoso sexual, pero a acusación foi retirada por falta de probas.<ref>http://www.elmundo.es/elmundodeporte/2005/10/19/futbol_internacional/1129735838.html</ref> Despois de dous partidos para a cualificación á [[Copa Mundial de Fútbol]] viaxa a [[Indonesia]] para recadar fondos polo tsunami que arrasou días antes. Reuniuse co [[vicepresidente]] Jusuf Kalla e o [[presidente]] de [[Timor Oriental]], [[Xanana Gusmão]] para dar unha contribución de 120.000 dólares. Despois de ser contratado polo [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid]] vendeu a súa casa en [[Manchester]] por 6,5 millóns de euros.<ref>{{Cita web |url=http://www.lavozlibre.com/noticias/ampliar/5139/cristiano-ronaldo-vende-su-casa-de-manchester-las-fotos-del-interior-de-la-mansion |título=Copia arquivada |data-acceso=17 de xaneiro de 2011 |data-arquivo=14 de agosto de 2011 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110814221105/http://www.lavozlibre.com/noticias/ampliar/5139/cristiano-ronaldo-vende-su-casa-de-manchester-las-fotos-del-interior-de-la-mansion |url-morta=yes }}</ref> O [[4 de xullo]] de [[2010]] poucos días despois da derrota do equipo de Portugal na [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]] anunciou por [[Twitter]] e [[Facebook]] que era pai dun neno. Acordouse coa nai que a súa identidade manteríase en segredo e o neno quedaría baixo a súa tutela.<ref>http://www.elpais.com/articulo/gente/tv/Cristiano/Ronaldo/padre/sorpresa/elpepugen/20100704elpepuage_1/Tes</ref> Actualmente mantén unha relación con [[Irina Shayk]].<ref>http://www.europapress.es/chance/gente/noticia-irina-shayk-nueva-novia-cristiano-ronaldo-20100531131352.html</ref> == Palmarés == === Club === ;Manchester United * [[Premier League]] (3): [[Premier League 2006-2007|2006–07]], [[Premier League 2007-2008|2007–08]], [[Premier League 2008-2009|2008–09]] * [[FA Cup]] (1): 2003–04 * [[Football League Cup]] (2): 2005–06, 2008–09 * [[FA Community Shield]] (1): 2007 * [[UEFA Champions League]] (1): [[Liga de Campións da UEFA 2007-08|2007–08]] * [[Copa Mundial de Clubs da FIFA]] (1): 2008 ;Real Madrid * [[Primeira División Española]] (2): [[Primeira división española 2011/12|2011–12]], [[Primeira división española 2016/17|2016–17]] * [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Rei]] (2): [[Copa do Rei de fútbol 2010/11|2010–11]], [[Copa do Rei de fútbol 2013/14|2013–14]] * [[Supercopa de España de Fútbol|Supercopa de España]] (2): [[Supercopa de España de Fútbol 2012|2012]], [[Supercopa de España de Fútbol 2017|2017]] * [[UEFA Champions League]] (4): [[Liga de Campións da UEFA 2013-14|2013–14]], [[Liga de Campións da UEFA 2015-16|2015–16]], [[Liga de Campións da UEFA 2016-17|2016–17]], [[Liga de Campións da UEFA 2017-18|2017–18]] * [[Supercopa de Europa]] (2): 2014, 2017 * [[Copa Mundial de Clubs da FIFA]] (3): 2014, 2016, 2017 === Internacional === ;Portugal * [[Copa do Mundo de Fútbol]]: ::Cuarto posto (1): [[Mundial de Fútbol Alemaña 2006|2006]] * [[Eurocopa de Fútbol]]: ::Campión (1): [[Eurocopa de Fútbol Francia 2016|2016]] ::Subcampión (1): [[Eurocopa de Fútbol Portugal 2004|2004]] ::Bronce (1): [[Eurocopa de Fútbol Polonia/Ucraína 2012|2012]] === Individual === * 2º mellor xogador xove do Mundial 2006. * Xogador xove do ano segundo a [[FIFPro]] (2005). * Incluído no Equipo do ano segundo a [[UEFA]] (2004). * [[Balón de Ouro]] nos anos [[2008]], [[2013]], [[2014]]. * [[Bota de Ouro da Premier League]] no ano [[2008]]. * [[Bota de Ouro]] europea no ano [[2008]]. * [[Trofeo Pichichi]] en [[2011]]. * [[FIFA Balón de Ouro]] no ano [[2013]]. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20150413034603/http://www.cristianoronaldo.pt.vu/ Website Oficial Cristiano Ronaldo] apoiado polo xogador. * [http://www.footballdatabase.com/index.php?page=player&Id=1210&b=true&pn=Cristiano_Ronaldo_dos_Santos_Aveiro Cristiano Ronaldo Profile & Stats] en FootballDatabase. * [http://thetopforward.com/view?id=30 Cristiano Ronaldo Profile] en Topforward {{en}}. {{Máximos goleadores da liga de fútbol española de Primeira División}} {{Galardoados co Balón de Ouro}} {{Selección de Portugal na Eurocopa de 2016}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1985]] [[Categoría:Nados na rexión autónoma de Madeira]] [[Categoría:Futbolistas de Portugal]] [[Categoría:Centrocampistas de fútbol]] [[Categoría:Dianteiros de fútbol]] [[Categoría:Xogadores do Sporting Clube de Portugal]] [[Categoría:Xogadores do Manchester United FC]] [[Categoría:Xogadores do Real Madrid CF]] [[Categoría:Xogadores do Juventus FC]] [[Categoría:Balón de Ouro]] [[Categoría:FIFA World Player]] [[Categoría:Xogadores da selección de fútbol de Portugal]] [[Categoría:Bota de Ouro]] [[Categoría:Xogadores do Mundial de Fútbol de 2014]] [[Categoría:Futbolistas gañadores da Liga de Campións da UEFA]] [[Categoría:Gañadores do Trofeo Pichichi]] [[Categoría:Futbolistas gañadores da Eurocopa]] gzev5etug7wnxqj8e7g8sn39n963fcc 0 39728 6168296 6124210 2022-08-27T14:45:18Z Penidos 103786 Engadir datos dos anos 1979 a 1999. Táboa en comparativa. Elimino categorías sen datos. wikitext text/x-wiki Estes foron os resultados das eleccións municipais no concello de [[Vilanova de Arousa]] dende 1979. [[Ficheiro:Ayuntamiento 001. Villanueva de Arosa.jpg|miniatura|dereita|[[Galería de imaxes de casas dos concellos de Galicia|Casa do concello]] de [[Vilanova de Arousa]]]] ==Comparativa de todas as eleccións== ===Votos ás candidaturas=== {{En comparativa | concello = Vilanova de Arousa | 1outros = [[Unión de Centro Democrático|UCD]]<br />-<br />[[CIGA]] | 2outros = [[CDS]] | 3outros = [[Unidade Galega (coalición)|UG]] | 4outros = IG | 5outros = [[Partido Galeguista Nacionalista|PGN]] | 6outros = [[CPG]] | 7outros = [[CNG]] | 8outros = [[Partido_de_los_Trabajadores_de_España-Unidad_Comunista|PTG-UC]] | 9outros = [[Ganemos]] | 10outros = AMDG | 11outros = AIP<br />-<br />AVI | 12outros = AILV<br />-<br />AU | 13outros = UID<br />-<br />ADI | 14outros = UPI<br />-<br />DEVIP | pp1979 = <small>([[Coalición Democrática|CD]])</small><br />397<br /><small>(6,18%)</small> | bng1979 = <small>([[BN-PG]])<br />859<br /><small>(13,37%)</small> | psg-psoe1979 = 345<br /><small>(5,37%)</small> | 1outros1979 = <small>([[UCD]])<br /></small>1.305<br /><small>(20,32%)</small> | 3outros1979 = 418<br /><small>(6,51%)</small> | 10outros1979 = <b>2.066</b><br /><small>(32,17%)</small> | 11outros1979 = <small>(AIP)</small><br />1.033<br /><small>(16,08%)</small> | alcalde1979 = José Vázquez García | partido1979 = AMDG | pp1983 = <small>([[Coalición Popular|CP]])</small><br />1.035<br /><small>(13,81%)</small> | psg-psoe1983 = <b>3.094</b><br /><small>(41,28%)</small> | 1outros1983 = <small>([[CIGA]])</small><br />976<br /><small>(13,02%)</small> | 12outros1983 = <small>(AILV)</small><br />521<br /><small>(6,95%)</small> | 13outros1983 = <small>(UID)</small><br />657<br /><small>(8,77%)</small> | 14outros1983 = <small>(UPI)</small><br />1.212<br /><small>(16,17%)</small> | alcalde1983 = Juan Nieto Dios | partido1983 = UID | pp1987 = <small>([[AP]])</small><br />1.353<br /><small>(17,59%)</small> | psg-psoe1987 = <b>3.569</b><br /><small>(46,40%)</small> | 2outros1987 = 790<br /><small>(10,27%)</small> | 4outros1987 = 716<br /><small>(9,31%)</small> | 5outros1987 = 473<br /><small>(6,15%)</small> | 6outros1987 = 529<br /><small>(6,88%)</small> | 8outros1987 = <small>24<br />(0,31%)</small> | 13outros1987 = <small>(ADI)<br />182<br />(2,37%)</small> | alcalde1987 = José Vázquez García | partido1987 = PSdeG-PSOE | pp1991 = 2.348<br /><small>(47,62%)</small> | bng1991 = 533<br /><small>(6,47%)</small> | psg-psoe1991 = <b>3.924</b><br /><small>(47,62%)</small> | 2outros1991 = <small>174<br />(2,11%)</small> | 7outros1991 = 661<br /><small>(8,02%)</small> | 11outros1991 = <small>(AVI)</small><br />538<br /><small>(6,53%)</small> | alcalde1991 = Juan Manuel Dios Oubiña | partido1991 = PSdeG-PSOE | pp1995 = <b>4.111</b><br /><small>(44,09%)</small> | bng1995 = 689<br /><small>(7,39%)</small> | psg-psoe1995 = 1.212<br /><small>(13,00%)</small> | 7outros1995 = 672<br /><small>(7,21%)</small> | 12outros1995 = <small>(AU)</small><br />2.163<br /><small>(23,20%)</small> | 14outros1995 = <small>(DEVIP)<br />394<br />(4,23%)</small> | alcalde1995 = Gonzalo Durán Hermida | partido1995 = PPdeG | pp1999 = <b>3.576</b><br /><small>(55,37%)</small> | bng1999 = 668<br /><small>(10,34%)</small> | psg-psoe1999 = 1.122<br /><small>(17,37%)</small> | 11outros1999 = <small>(AVI)</small><br />452<br /><small>(7,00%)</small> | 14outros1999 = <small>(DEVIP)</small><br />566<br /><small>(8,76%)</small> | alcalde1999 = Gonzalo Durán Hermida | partido1999 = PPdeG | pp2003 = <b>4.233</b><br /><small>(61,89%)</small> | bng2003 = 883<br /><small>(12,91%)</small> | psg-psoe2003 = 1.634<br /><small>(23,89%)</small> | alcalde2003 = Gonzalo Durán Hermida | partido2003 = PPdeG | pp2007 = <b>4.200</b><br /><small>(62,46%)</small> | bng2007 = 1.130<br /><small>(16,81%)</small> | psg-psoe2007 = 1.306<br /><small>(19,42%)</small> | alcalde2007 = Gonzalo Durán Hermida | partido2007 = PPdeG | pp2011 = <b>4.261</b><br /><small>(67,79%)</small> | bng2011 = 695<br /><small>(11,06%)</small> | psg-psoe2011 = 1.214<br /><small>(19,31%)</small> | alcalde2011 = Gonzalo Durán Hermida | partido2011 = PPdeG | pp2015 = <b>3.240</b><br /><small>(54,34%)</small> | bng2015 = 536<br /><small>(8,99%)</small> | psg-psoe2015 = 1.560<br /><small>(26,16%)</small> | 9outros2015 = 498<br /><small>(8,35%)</small> | alcalde2015 = Gonzalo Durán Hermida | partido2015 = PPdeG | pp2019 = <b>3.304</b><br /><small>(54,65%)</small> | bng2019 = 403<br /><small>(6,67%)</small> | psg-psoe2019 = 1.798<br /><small>(29,74%)</small> | 9outros2019 = 473<br /><small>(7,82%)</small> | alcalde2019 = Gonzalo Durán Hermida | partido2019 = PPdeG }} <small> :::<nowiki>*</nowiki>Porcentaxes sobre votos válidos. </small> ===Composición das Corporacións=== Corporacións democráticas en [[Vilanova de Arousa]] desde a aprobación da Constitución de [[1978]]. <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:670 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:17 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:black id:AMDG value:rgb(0.75,0.00,0.06) legend:AMDG id:UCD value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD id:AIP value:pink legend:AIP id:UG value:rgb(0.98,0.36,0.22) legend:UG id:UPI value:brightgreen legend:UPI id:CD value:rgb(0.52,0.61,0.36) legend:CD id:CP value:blue legend:CP id:CIGA value:rgb(1,0.06,0) legend:CIGA id:UID value:claret legend:UID id:AILV value:tan2 legend:AILV id:AP value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP id:CDS value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS id:IG value:lavender legend:IG id:CPG value:rgb(0.08,0.35,0.52) legend:CPG id:PGN value:magenta legend:PGN id:CNG value:orange legend:CNG id:AVI value:pink legend:AVI id:AU value:tan2 legend:AU id:BNG value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG id:PSdeG value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE id:PPdeG value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG id:DEVIP value:purple legend:DEVIP id:Ganemos value:rgb(0.4,0.3,0.1) legend:Ganemos PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_17 #1979 bar:1979 from:0 till:6 color:AMDG text:AMDG (6) from:6 till:9 color:UCD text:UCD (3) from:9 till:12 color:AIP text:AIP (2) from:12 till:14 color:BNG text:BN-PG (2) from:14 till:15 color:UG text:UG (1) from:15 till:16 color:Cd text:CD (1) from:16 till:17 color:PSdeG text:PSOE (1) #1983 bar:1983 from:0 till:8 color:PSdeG text:PSdeG (8) from:8 till:11 color:UPI text:UPI (3) from:11 till:13 color:CP text:CP (2) from:13 till:15 color:CIGA text:CIGA (2) from:15 till:16 color:UID text:UID (1) from:16 till:17 color:AILV text:AILV (1) #1987 bar:1987 from:0 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (9) from:9 till:12 color:AP text:AP (3) from:12 till:14 color:CDS text:CDS (2) from:14 till:15 color:IG text:IG (1) from:15 till:16 color:CPG text:CPG (1) from:16 till:17 color:PGN text:PGN (1) #1991 bar:1991 from:0 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (9) from:9 till:14 color:PPdeG text:PPdeG (5) from:14 till:15 color:CNG text:CNG (1) from:15 till:16 color:AVI text:AVI (1) from:16 till:17 color:BNG text:BNG (1) #1995 bar:1995 from:0 till:9 color:PPdeG text:PPdeG (9) from:9 till:13 color:AU text:AU (4) from:13 till:15 color:PSdeG text:PSdeG (2) from:15 till:16 color:BNG text:BNG (1) from:16 till:17 color:CNG text:CNG (1) #1999 bar:1999 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:13 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:13 till:15 color:BNG text:BNG (2) from:15 till:16 color:DEVIP text:DEVIP (1) from:16 till:17 color:AVI text:AVI (1) #2003 bar:2003 from:0 till:11 color:PPdeG text:PPdeG (11) from:11 till:15 color:PSdeG text:PSdeG (4) from:15 till:17 color:BNG text:BNG (2) #2007 bar:2007 from:0 till:11 color:PPdeG text:PPdeG (11) from:11 till:14 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:14 till:17 color:BNG text:BNG (3) #2011 bar:2011 from:0 till:12 color:PPdeG text:PPdeG (12) from:12 till:15 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:15 till:17 color:BNG text:BNG (2) #2015 bar:2015 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:15 color:PSdeG text:PSdeG (5) from:15 till:16 color:BNG text:BNG (1) from:16 till:17 color:Ganemos text:GAÑ (1) #2019 bar:2019 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:15 color:PSdeG text:PSdeG (5) from:15 till:16 color:Ganemos text:GAÑ (1) from:16 till:17 color:BNG text:BNG (1) TextData= pos:(450,55) text:"Distribución de concelleiros en Vilanova de Arousa" pos:(450,40) text:"nas eleccións municipais." </timeline> ===Participación=== <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:670 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:100 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 Colors= id:AO value:black id:Cand value:brightgreen legend:%_Votos_a_Candidaturas id:BrNu value:pink legend:%_Votos_Brancos_e_Nulos id:Abs value:red legend:%_Abstencións PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_100% #1979 bar:1979 from:0 till:63 color:Cand text:62,7% from:63 till:64 color:BrNu text:0,7% from:64 till:100 color:Abs text:36,5% #1983 bar:1983 from:0 till:70 color:Cand text:69,8% from:70 till:100 color:Abs text:30,2% #1987 bar:1987 from:0 till:67 color:Cand text:66,9% from:67 till:68 color:BrNu text:1,1% from:68 till:100 color:Abs text:32% #1991 bar:1991 from:0 till:70 color:Cand text:69,9% from:70 till:71 color:BrNu text:0,8% from:71 till:100 color:Abs text:29,2% #1995 bar:1995 from:0 till:74 color:Cand text:73,9% from:74 till:75 color:BrNu text:1,1% from:75 till:100 color:Abs text:25% #1999 bar:1999 from:0 till:67 color:Cand text:67,5% from:67 till:69 color:BrNu text:1,4% from:69 till:100 color:Abs text:31,1% #2003 bar:2003 from:0 till:69 color:Cand text:69% from:69 till:71 color:BrNu text:1,8% from:71 till:100 color:Abs text:29,2% #2007 bar:2007 from:0 till:67 color:Cand text:66,7% from:67 till:68 color:BrNu text:1,6% from:68 till:100 color:Abs text:31,7% #2011 bar:2011 from:0 till:71 color:Cand text:70,6% from:71 till:73 color:BrNu text:2,8% from:73 till:100 color:Abs text:26,6% #2015 bar:2015 from:0 till:67 color:Cand text:67,2% from:67 till:71 color:BrNu text:3,8% from:71 till:100 color:Abs text:29% #2019 bar:2019 from:0 till:69 color:Cand text:69,3% from:69 till:71 color:BrNu text:1,9% from:71 till:100 color:Abs text:28,8% TextData= pos:(300,90) text:"Porcentaxes de votos a candidaturas, brancos/nulos e abstencións " pos:(300,75) text:"nas eleccións municipais en Vilanova de Arousa," pos:(300,60) text:"sobre o total do censo." </timeline> ==Eleccións ano a ano== ===[[Eleccións Municipais 1979 en Galicia|1979]]=== *'''Alcalde''': [[José Vázquez García]] — AMDG *'''Candidaturas''': José Romero Diz ([[BN-PG]]) • José Vázquez García (AMDG) • José Hermida Lago ([[UCD]]) • Ramón Pintos Núñez ([[Coalición Democrática|CD]]) • Germán Martínez Fernández ([[PSOE]]) • Agustín García Sabor (AIP) • Ricardo Rodríguez Nogueira ([[Unidade Galega (coalición)|UG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 53 do 5 de marzo de 1979.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1979}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Agrupación Municipal Democrática Galega (AMDG)''' | align="left" | [[José Vázquez García]] | align="center" | 2.066 | align="center" | 32,17% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Unión de Centro Democrático ([[UCD]])''' | align="left" | José Hermida Lago | align="center" | 1.305 | align="center" | 20,32% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Agrupación Independente La Pastoriza (AIP)''' | align="left" | Agustín García Sabor | align="center" | 1.033 | align="center" | 16,08% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacional-Popular Galego ([[BN-PG]])''' | align="left" | José Romero Diz | align="center" | 859 | align="center" | 13,37% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Unidade Galega ([[Unidade Galega (coalición)|UG]])''' | align="left" | Ricardo Rodríguez Nogueira | align="center" | 418 | align="center" | 6,51% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Coalición Democrática ([[Coalición Democrática|CD]])''' | align="left" | Ramón Pintos Núñez | align="center" | 397 | align="center" | 6,18% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Partido Socialista Obrero Español ([[PSOE]])''' | align="left" | Germán Martínez Fernández | align="center" | 345 | align="center" | 5,37% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 76 | align="center" | 1,17% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 10.237 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.499 | align="center" | 63,49% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.738 | align="center" | 36,51% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1983 en Galicia|1983]]=== *'''Alcalde''': [[Juan Nieto Dios]] — UID (Unión Isleña Democrática). Substituído por [[José Vázquez García]] ([[PSdeG-PSOE]]) mediante unha moción de censura en outubro de [[1985]]. *'''Candidaturas''': José Hermida Lago ([[CIGA]]) • Manuel Sánchez García (AILV) • Juan Nieto Dios (UID) • Agustín García Sabor ([[Coalición Popular|CP]]) • José Romero Diz (UPI) • José Vázquez García ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 13 de abril de 1983.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1983}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | [[José Vázquez García]] | align="center" | 3.094 | align="center" | 41,28% | align="center" | 8 |- | align="left" | '''Unión Parroquial Independente (UPI)''' | align="left" | José Romero Diz | align="center" | 1.212 | align="center" | 16,17% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Coalición Popular ([[Coalición Popular|CP]])''' | align="left" | Agustín García Sabor | align="center" | 1.035 | align="center" | 13,81% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Converxencia de Independentes de Galicia ([[CIGA]])''' | align="left" | José Hermida Lago | align="center" | 976 | align="center" | 13,02% | align="center" | 2 |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Unión Isleña Democrática (UID)''' | align="left" | [[Juan Nieto Dios]] | align="center" | 657 | align="center" | 8,77% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Agrupación Independiente de Villanueva de Arosa La Verdad (AILV)''' | align="left" | Manuel Sánchez García | align="center" | 521 | align="center" | 6,95% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 10.734 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 7.495 | align="center" | 69,82% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.239 | align="center" | 30,18% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1987 en Galicia|1987]]=== *'''Alcalde''': [[José Vázquez García]] — [[PSdeG-PSOE]]. Dimite en agosto de [[1989]], sendo sucedido por [[Juan Manuel Dios Oubiña]] ([[PSdeG-PSOE]]). *'''Candidaturas''': Rosa María Brea Paz ([[CDS]]) • Carlos Sanmartín Cornes ([[AP]]) • Silverio Vázquez Galbán (IG) • Manuel Sánchez García (ADI) • José Vázquez García ([[PSdeG-PSOE]]) • Francisco Javier Nogueira Nine ([[Partido Galeguista Nacionalista|PGN]]) • Andrés Vidal Santos ([[CPG]]) • Jesús Rodriguez López ([[Partido_de_los_Trabajadores_de_España-Unidad_Comunista|PTG-UC]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 107 do 12 de maio de 1987.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1987}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | [[José Vázquez García]] | align="center" | 3.569 | align="center" | 46,40% | align="center" | 9 |- | align="left" | '''Alianza Popular ([[AP]])''' | align="left" | Carlos Sanmartín Cornes | align="center" | 1.353 | align="center" | 17,59% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Centro Democrático y Social ([[CDS]])''' | align="left" | Rosa María Brea Paz | align="center" | 790 | align="center" | 10,27% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Independentes de Galicia (IG)''' | align="left" | Silverio Vázquez Galbán | align="center" | 716 | align="center" | 9,31% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Coalición Progresista Galega ([[CPG]])''' | align="left" | Andrés Vidal Santos | align="center" | 529 | align="center" | 6,88% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Partido Galeguista Nazonalista ([[Partido Galeguista Nacionalista|PGN]])''' | align="left" | Francisco Javier Nogueira Nine | align="center" | 473 | align="center" | 6,15% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Agrupación Democrática Independente (ADI)''' | align="left" | Manuel Sanchez García | align="center" | 182 | align="center" | 2,37% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Partido dos Traballadores de Galicia-Unidade Comunista ([[Partido_de_los_Trabajadores_de_España-Unidad_Comunista|PTG-UC]])''' | align="left" | Jesús Rodríguez López | align="center" | 24 | align="center" | 0,31% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 56 | align="center" | 0,73% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 67 | align="center" | 0,86% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 11.407 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 7.759 | align="center" | 68,02% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.648 | align="center" | 31,98% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1991 en Galicia|1991]]=== *'''Alcalde''': [[Juan Manuel Dios Oubiña]] — [[PSdeG-PSOE]] *'''Candidaturas''': Juan Manuel Dios Oubiña ([[PSdeG-PSOE]]) • Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • Jose Manuel Grangel García ([[CDS]]) • Manuel Alfonso Villanueva ([[CNG]]) • María Rosa Santorun Parada (AVI) • Miguel Ángel Suárez Calvo ([[BNG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 99 do 30 de abril de 1991.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1991}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | [[Juan Manuel Dios Oubiña]] | align="center" | 3.924 | align="center" | 47,62% | align="center" | 9 |- | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 2.348 | align="center" | 28,50% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''Converxencia Nacionalista Galega ([[CNG]])''' | align="left" | Manuel Alfonso Villanueva | align="center" | 661 | align="center" | 8,02% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Agrupación Veciñal Independente (AVI)''' | align="left" | María Rosa Santorun Parada | align="center" | 538 | align="center" | 6,53% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Miguel Ángel Suárez Calvo | align="center" | 533 | align="center" | 6,47% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Centro Democrático y Social ([[CDS]])''' | align="left" | Jose Manuel Grangel García | align="center" | 174 | align="center" | 2,11% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 62 | align="center" | 0,75% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 33 | align="center" | 0,40% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 11.692 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 8.273 | align="center" | 70,76% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.419 | align="center" | 29,24% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1995 en Galicia|1995]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Juan Manuel Dios Oubiña (AU) • Juan Manuel Fontán López ([[CNG]]) • Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • Miguel Anxo Suárez Calvo ([[BNG]]) • José Manuel Losada Millán ([[PSdeG-PSOE]]) • Alejandro Allegue Otero (DEVIP).<ref>Junta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 2 de maio de 1995.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1995}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 4.111 | align="center" | 44,09% | align="center" | 9 |- | align="left" | '''Arousa Unida (AU)''' | align="left" | [[Juan Manuel Dios Oubiña]] | align="center" | 2.163 | align="center" | 23,20% | align="center" | 4 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Manuel Losada Millán | align="center" | 1.212 | align="center" | 13,00% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Miguel Anxo Suárez Calvo | align="center" | 689 | align="center" | 7,39% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Converxencia e Nacionalistas de Galicia ([[CNG]])''' | align="left" | Juan Manuel Fontán López | align="center" | 672 | align="center" | 7,21% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Defensores de Vilanova de Arousa y Parroquias (DEVIP)''' | align="left" | Alejandro Allegue Otero | align="center" | 394 | align="center" | 4,23% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 84 | align="center" | 0,90% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 57 | align="center" | 0,61% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 12.512 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 9.382 | align="center" | 74,98% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.130 | align="center" | 25,02% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1999 en Galicia|1999]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • Miguel Anxo Suárez Calvo ([[BNG]]) • José Hermida Lago (DEVIP) • Rodrigo Santiago Novas ([[PSdeG-PSOE]]) • María Rosa Santórum Parada (AVI).<ref>Xunta Electoral de Zona de Cambados. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 92 do 18 de maio de 1999.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_1999}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 3.576 | align="center" | 55,37% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Rodrigo Santiago Novás | align="center" | 1.122 | align="center" | 17,37% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Miguel Anxo Suárez Calvo | align="center" | 668 | align="center" | 10,34% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Defensores de Vilanova de Arousa y Parroquias (DEVIP)''' | align="left" | José Hermida Lago | align="center" | 566 | align="center" | 8,76% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Agrupación Veciñal Independente (AVI)''' | align="left" | María Rosa Santórum Parada | align="center" | 452 | align="center" | 7,00% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 74 | align="center" | 1,15% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 63 | align="center" | 0,97% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 9.463 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.521 | align="center" | 68,91% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 2.942 | align="center" | 31,09% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2003 en Galicia|2003]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': María del Carmen Martínez Martínez ([[BNG]]) • Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • Rodrigo Santiago Novas ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_17ADB4A8-EAD5-461D-ABA0-E01A0E9BCDD7&fileName=bop.PONTEVEDRA.20030423.077.pdf|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77 do 23 de abril de 2003.|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_2003}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 4.233 | align="center" | 61,89% | align="center" | 11 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Rodrigo Santiago Novás | align="center" | 1.634 | align="center" | 23,89% | align="center" | 4 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María del Carmen Martínez Martínez | align="center" | 883 | align="center" | 12,91% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 90 | align="center" | 1,32% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 83 | align="center" | 1,20% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 9.783 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.923 | align="center" | 70,77% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 2.860 | align="center" | 29,23% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2007 en Galicia|2007]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Rodrigo Santiago Novas ([[PSdeG-PSOE]]) • Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • María del Carmen Alfonso Leiro ([[BNG]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_AD076191-39B4-4B80-8D6E-1F86E3C98497&fileName=bop.PONTEVEDRA.20070425.080.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 80, do 25 de abril de 2007|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_2007}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 4.200 | align="center" | 62,46% | align="center" | 11 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Rodrigo Santiago Novás | align="center" | 1.306 | align="center" | 19,42% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María del Carmen Alfonso Leiro | align="center" | 1.130 | align="center" | 16,81% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 88 | align="center" | 1,31% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 73 | align="center" | 1,07% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 9.945 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.797 | align="center" | 68,35% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 3.148 | align="center" | 31,65% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2011 en Galicia|2011]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': María del Carmen Alfonso Leiro ([[BNG]]) • Jorge Luis Maria López ([[PSdeG-PSOE]]) • Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_5F56AC3E-5497-4E3E-9532-EE6D682F7050&fileName=bop.PONTEVEDRA.20110426.079.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77, do 26 de abril de 2011.|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_2011}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 4.261 | align="center" | 67,79% | align="center" | 12 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Jorge Luis Maria López | align="center" | 1.214 | align="center" | 19,31% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María del Carmen Alfonso Leiro | align="center" | 695 | align="center" | 11,06% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 116 | align="center" | 1,85% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 132 | align="center" | 2,06% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 8.739 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.418 | align="center" | 73,44% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 2.321 | align="center" | 26,56% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2015 en Galicia|2015]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Gonzalo Durán Hermida (PP), Francisco Javier Dios Pomares ([[PSdeG-PSOE]]), Paula Villanueva Moares ([[BNG]]) e María Elena Cores Leiro ([[Ganemos|Gañemos Vilanova de Arousa]]).<ref>[http://www.boppo.depo.es/web/boppo/detalle/-/boppo/2015/04/22/2015013860 Xunta Electoral de Zona de Cambados. Candidaturas presentadas para as eleccións municipais do ano 2015] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 22/04/2015.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_2015}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 3.240 | align="center" | 54,34% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Francisco Javier Dios Pomares | align="center" | 1.560 | align="center" | 26,16% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Paula Villanueva Moares | align="center" | 536 | align="center" | 8,99% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Gañemos Vilanova ([[Ganemos]])''' | align="left" | María Elena Cores Leiro | align="center" | 498 | align="center" | 8,35% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 129 | align="center" | 2,16% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 202 | align="center" | 3,28% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 8.684 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.165 | align="center" | 70,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 2.519 | align="center" | 29,01% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2019 en Galicia|2019]]=== *'''Alcalde''': [[Gonzalo Durán Hermida]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Gonzalo Durán Hermida ([[PP]]) • Francisco Javier Dios Pomares ([[PSdeG-PSOE]]) • Noelia Valle Bemposta ([[BNG]]) • María Elena Cores Leiro ([[Ganemos|GAVI]]).<ref>[https://boppo.depo.gal/web/boppo/detalle/-/boppo/2019/04/30/2019023939 Xunta Electoral de Zona de Cambados. Proclamación de candidaturas para as eleccións municipais do ano 2019] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 30/04/2019.</ref> {| |- valign ="top" | {{Vilanova_de_Arousa_2019}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Gonzalo Durán Hermida]] | align="center" | 3.304 | align="center" | 54,65% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Francisco Javier Dios Pomares | align="center" | 1.798 | align="center" | 29,74% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''[[Ganemos|Gañemos Agora Vilanova]]-[[En Marea|Mareas Locais]] (GAVI)''' | align="left" | María Elena Cores Leiro | align="center" | 473 | align="center" | 7,82% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Noelia Valle Bemposta | align="center" | 403 | align="center" | 6,67% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 68 | align="center" | 1,12% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 95 | align="center" | 1,55% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 8.623 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 6.141 | align="center" | 71,22% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 2.482 | align="center" | 28,78% | align="center" | - |} |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Vilanova de Arousa]] *[[Lugares de Vilanova de Arousa]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Vilanova de Arousa}} [[Categoría:Eleccións municipais en Galicia]] [[Categoría:Vilanova de Arousa|Eleccións municipais en Vilanova de Arousa]] 7mfxjrmk88kjqhi6m62cr1crvcdy7r3 0 43120 6168673 5690099 2022-08-28T10:50:57Z CommonsDelinker 1410 Substitución automática de "[[commons:File:Football_iu_1996.jpg|Football_iu_1996.jpg]]" por "[[commons:File:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg|Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]]" segundo o ordenou [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDe wikitext text/x-wiki No [[fútbol]], cada un dos once xogadores dun equipo ten asignado un rol específico. O equipo está formado por un [[porteiro]] e dez xogadores de campo. Estas posicioón indican a zona do campo que acostuman ocupar así coma a súa función. Ao longo do tempo tanto as tácticas como as fucións dos xogadores foron variando ata chegar ao momento actual. Cada posición require unha serie de habilidades, así que o máis común é que un xogador poida ser eficaz nunha ou dúas posicións. Existen xogadores capaces de ocupar case calquera zona do campo. O [[Fútbol Total]] veu a revolucionar estes termos, xa que o intercambio de posicións e de roles era algo frecuente. Este xeito de xogar esixe futbolistas que sexan quen de adaptarse á posición requirida segundo o momento do xogo. [[Johan Cruyff]] é un exemplo deste estilo. == Porteiro == [[Ficheiro:Soccer goalkeeper.jpg|miniatura|300px|Un [[porteiro]] detendo un disparo a porta.]] O '''porteiro''' tamén chamado '''gardameta''' é a posición máis especializada do fútbol. O seu traballo é só defensivo: evitar que os rivais batan a súa portería. É o único xogador que poder emprega-las súas mans para deter ou agarra-lo balón, mais só dentro da [[área de penalti]]. Acostuman a levar uniformes que os diferencen do resto dos xogadores do seu propio equipo. O grao de especialización que acadan fai que habitualmente non sexan quen de xogar noutra posición de xeito efectivo. Unha escepción pode ser o porteiro [[México|mexicano]] [[Jorge Campos]] que a miúdo asumía a función de dianteiro se a situación o requiría. Un pouco máis común (aínda que non moito) é o caso de porteiros coma o [[paraguai]]o [[José Luis Chilavert]], que era o encargado de lanza-las faltas e penaltis do seu equipo. Forza, altura, saltar, reflexos e unha boa colocación son as características máis a ter en conta nun porteiro. Nos anos 90, coa entrada en vigor da norma da [[Cesión (regra do fútbol)|cesión]], ós porteiros pídeselles cada vez máis un mínimo de manexo de balón cos pés. Exemplos de porteiros: [[Iker Casillas]], [[Víctor Valdés]], [[Lev Yashin]], [[Luis Miguel Arconada]], [[Petr Čech]], [[Edwin Van der Sar]], [[Pat Jennings]], [[Jens Lehmann]], [[Oliver Kahn]], [[Gianluigi Buffon]], [[Nelson de Jesus Silva|Dida]] e [[Sepp Maier]]. == Defensas == [[Ficheiro:Fulham on the attack.jpg|dereita|300px|miniatura|Un defensa tentando recupera-lo balón.]] Os '''defensas''' xogan entre os [[mediocampistas]] e o [[porteiro]] e a súa principal labor é axudar ao porteiro, evitando que os rivais anoten. Os defensas máis altos acostuman a incorporarse ó ataque nos [[saques dende o curruncho]] ou nas faltas á área; en xeral en calquera ocasión, a muído a balón parado, na que teñan opcións de rematar coa testa. === Central === O traballo dun '''central''' ou '''defensa central''' e deter ós xogadores rivais, especialmente ós dianteiros, evitando que anoten. Coma o seu nome indica colocánse no medio, xusto por diante do porteiro. Poder marcar a un xogador en particular ou defender unha zona. Os centrais acostuman a ser altos, fortes, con bo xogo por alto e capacidade para roubar o balón. A anticipación ós movementos dos rivais tamén se ten moi en conta. Aínda que non é o seu principal traballo hai centrais que destacan por un bo toque de balón, sendo moitas veces os iniciadores das xogadas de ataque do seu equipo. A prinicpios do século vinte, cando a formación táctica máis empregada era o 2-3-5, a esta posición se lle chamaba ''mediocentro'' (centre-half en inglés). O xogador do medio da liña de tres foi atrasando a súa posición a adicándose cada vez máis ás tarefas defensivas. Exemplos de centrais: [[Alessandro Nesta]], [[Rio Ferdinand]], [[John Terry]], [[Fabio Cannavaro]], [[Lilian Thuram]], [[William Gallas]], [[Lucimar Ferreira da Silva|Lúcio]], [[Carles Puyol]], [[Kolo Toure]] e [[Roberto Ayala]]. === Líbero === O '''líbero''' é un tipo de central máis versatil que ten coma función recuperar o balón no caso de que o opoñente consiga atravesar a liña defensiva. A súa posición é moito máis fluída que as doutros defensas que marcan ós seus respectivos opoñentes. A capacidade do líbero para ler o partido é incluso máis vital que para un central. Ás veces espérase do líbero que constrúa xogadas de contraataque, o cal require un mellor control do balón e mellor habilidade no pase que un central típico. Porén, os líberos adoitan ser só xogadores defensivos. Por exemplo, o sistema de xogo do [[catenaccio]], típico do fútbol italiano dos anos 60 empregaba un líbero puramente defensivo. Algúns líberos teñen grades capacidades tácticas e técnicas e son quen de organiza-lo xogo dende a defensa. [[Franz Beckenbauer]] é o inventor e o mellor expoñente destes xogadores. Outros destacables son [[Ronald Koeman]], [[Gaetano Scirea]], [[Matthias Sammer]] ou [[Franco Baresi]]. === Laterais === Os '''laterais''' ocúpanse das labores defensivas nas bandas, habendo un en cada unha. Normalmente tapan ó xogador do equipo contrario que ataca pola súa banda. No fútbol moderno o máis común e que empreguen a marcaxe en zona, mais dependendo do sistema defensivo pode haber tamén marcaxes individuais. Ao lateral moderno esíxeselle que tamén teña certa participación no ataque do equipo, apoiando ao centrocampista ou interior que xogue por diante del. As características típicas dun bo lateral son a velocidade, resistencia, boa defensa un-contra-un e certas capacidades técnicas, sobre todo valórase que saiba mandar bos centros á area rival. O re-inventor desta posición foi [[Giacinto Facchetti]], seguindo as indicacións do seu adestrador, [[Helenio Herrera]], que lleu deu o toque ofensivo que ten esta posición hoxe en día. Exemplos: [[Gianluca Zambrotta]], [[Ashley Cole]], [[Gary Neville]], [[Michel Salgado]] ou [[Philipp Lahm]]. === Carrileiros === O '''carrileiro''' é unha variante moderna do lateral de toda a vida, con moita máis participación no xogo de ataque. Pódese incluso considerar coma un centrocampista máis cando o equipo ataca. Acostuma a empregarse na formación 3-5-2. Unha das súas principais características é a resistencia, xa que percorren toda a banda, de extremo a extremo do campo, e acostuman ter máis cualidades ofensivas que defensivas. Exemplos: [[Darijo Srna]] (de [[Shakhtar Donetsk]] e [[Selección de fútbol de Croacia|Croacia]]), [[Fabio Aurelio]] (do [[Liverpool F.C.]] e o [[Selección de fútbol do Brasil|Brasil]]), [[Roberto Carlos da Silva|Roberto Carlos]] (do [[Besiktas]] e do [[Selección de fútbol do Brasil|Brasil]]) e [[Dani Alves]] (do [[Futbol Club Barcelona|F.C. Barcelona]] e [[Selección de fútbol do Brasil|Brasil]]). == Centrocampistas == [[Ficheiro:Liverpool_footballer_Steven_Gerrard.jpg|dereita|miniatura|250px|Un centrocampista xoga entre a defensa e o ataque.]] Os '''centrocampistas''' ou '''mediocampistas''' son os xogadores que están entre os defensas e os dianteiros. A súa principal misión en ataque á recoller o balón dos defensas e entregarllo ós dianteiros en boas condicións para o remate. Son os encargados de xerar todo o xogo do equipo, xa que a maioría dos encontros gáñanse ou pérdense no mediocampo. === Mediocentros === Os '''mediocentros''' realizan diversas funcións dependendo das súas características e da táctica da escuadra. Xogan entre a defensa e o ataque e acostuman a contar cunha boa condición física para poder axudar onde máis se precise. Tamén acostuman ter capacidades para organiza-lo xogo do equipo. [[Frank Lampard]], [[Steven Gerrard]], [[Michael Essien]] ou [[Patrick Vieira]] son bos exemplos de mediocentros. Son quen de xogar de área a área, defendendo cando é preciso e axudando nas tarefas de ataque. Algúns deles incluso teñen unha boa chegada e colaboran tamén na tarefa anotadora do equipo. Existe outro tipo de mediocentros menos físico pero máis técnico. Acostuman a ser xogadores moi 'elegantes' e cunha alta visión de xogo. O seu traballo é fundamentalmente creativo, elaborando o xogo dende a parte baixa do centro do campo ata o beira da área, onde son capaces de dar pases de gol aos dianteiros. Bos exemplos deste tipo de xogadores son [[Xavi]] e [[Andrés Iniesta]]. === Mediocentro defensivo === O '''mediocentro defensivo''' ou '''centrocampista defensivo''' é un centrocampista que xoga por diante dos defensas centrais, e o seu labor é basicamente defender. Botan unha man ós defensas e apoian en caso necesario ós medios máis creativos, ceibándoos do traballo defensivo para poder concentrarse no ataque. Nesta posción valóranse a visión de xogo para cubrir espazos, a resistencia e a forza física. A técnica é menos importante para a función que desempeñan. Exemplos: [[Dunga]], [[Claude Makélélé]], [[Roy Keane]], [[Owen Hargreaves]], [[Gennaro Gattuso]], [[Mauro Silva]]. Por outra banda existe outro tipo de medios defensivos que ademais de recuperar balóns tamén se dedican a crear xogo dende posicións atrasadas. En moitos casos van acompañados dalgún xogador do tipo anterior. Exemplos: [[Didi]], [[Gérson]], [[Andrea Pirlo]], [[Sergio Busquets]] ou [[Xabi Alonso]]. === Mediapunta === O '''mediapunta''' é un centrocampista que xoga moi adiantado, xusto por detrás dos dianteiros. A seu traballo basicamente é crear ocasións de gol para os dianteiros. Acostuman a facer o que se chama "xogo entre liñas", é dicir, móvense entre a defensa e o mediocampo do contrario. As principais características que se lle piden son o manexo de balón e visión de xogo. Tamén hai mediapuntas que á marxe destas características teñen unha boa chegada á área ou un forte disparo, sendo quen de achegar tamén un bo número de goles ao equipo. Exemplos no fútbol actual: [[Mesut Özil]], [[Toni Kroos]], [[Juan Carlos Valerón]], [[Juan Román Riquelme]], [[Kaká]], [[Pablo Aimar]], [[Frank Lampard]], [[Francesco Totti]]. Exemplos clásicos: [[Bobby Charlton]], [[Zico]], [[Sócrates (futbolista)|Sócrates]], [[Michel Platini]], [[Raymond Kopa]], [[Günter Netzer]], [[Alexander Mostovoi]] ou [[Zvonimir Boban]]. === Interiores === Un '''interior''' ou '''centrocampista lateral''' sitúase á esquerda ou á dereita dos medios é a súa principal misión e centrar bos balóns a área rival. Nalgúns casos coma o ex [[Deportivo de La Coruña|deportivista]] [[Francisco Javier González Pérez|Fran]] encargánse de toda a organización do xogo ofensivo do equipo, aínda que isto non é habitual. Pídeselles tamén que colaboren co lateral ou carreleiro da súa banda en tarefas defensivas. As características que acostuman ter é un bo caneo, manexo de balón e a capacidade de mandar precisos centros á area. Exemplos: [[Francisco Javier González Pérez|Fran]], [[David Beckham]], [[Bernd Schneider]], [[Valery Karpin]]. === Extremos === Os '''extremos''' son semellantes aos interiores pero con máis presenza no ataque e menos traballo defensivo. Arestora considérase que forman parte do mediocampo, aínda que tradicionalmente eran parte da dianteira. O seu principal labor é desbordar ós laterais rivais en lanzar centros á área rival que poidan rematar os dianteiros. Acostuman a ser xogadores veloces, cun moi bo caneo e en xeral bo toque de balón A importacia dos extremos foise reducindo co paso dos anos, de feito cada vez aparecen menos xogadores que se poidan denominar así. Exemplos: [[Garrincha]], [[Marc Overmars]], [[Cristiano Ronaldo]], [[Ricardo Quaresma]], [[Dragan Džajić]], [[Arjen Robben]] ou [[Ryan Giggs]]. == Dianteiros == [[Ficheiro:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|miniatura|300px|dereita|Un dianteiro (coa camisola vermella) a piques de chutar a gol.]] Os '''dianteiros''' son os xogadores do equipo que ocupan as posicións máis preto da portería rival. O seu labor principal consiste en anotar goles. No fútbol moderno xogan dun a tres dianteiros, dependendo da táctica do equipo. Adoitan ser os xogadores máis populares dos equipos, e os bos dianteiros son os xogadores máis caros do mercado futbolístico. === Dianteiro centro === Hai que dicir que en inglés faise unha diferenciación entre o que chaman "centre forward" e o "striker", referíndose no primeiro lugar ao típico dianteiro-ariete e no segundo a dianteiros con máis velocidade e menos forza física. En galego a estas dúas clases de xogador chámaselles '''Dianteiro Centro'''. A súa principal función é a de anotar goles, é o máximo responsable de que o equipo marque. Hai moitas clases de dianteiros, dende o que se basea na súa grande estatura para protexe-lo balón e rematar de cabeza ata os máis rápidos, que basean o seu xogo nos desmarques e na súa velocidade. En calquera caso o que máis se lles pide e que teñan un bo disparo a porta e tamén unha boa colocación para aproveita-los rexeitamentos e os descuidos dos rivais. Exemplos de dianteiros centro: [[Miroslav Klose]], [[Didier Drogba]], [[Alan Shearer]], [[Luca Toni]], [[Dado Prso]], [[Samuel Eto'o]], [[Obafemi Martins]], [[Henrik Larsson]], [[Thierry Henry]], [[Michael Owen]] ou [[David Villa]]. Exemplos clásicos: [[Sándor Kocsis]], [[Ferenc Puskás]], [[Just Fontaine]], [[Eusébio]], [[Gerd Müller]] ou [[Marco van Basten]]. === Segundo dianteiro === Os '''segundos dianteiros''' teñen unha grande tradición no fútbol aínda que a súa denominación mudara co tempo. Este posición popularizouse no fútbol italiano co nome de [[Trequartista]], o xogador que ataca dende unha posición máis atrasada có dianteiro centro, apoiando en moitas ocasións ao mediocampo na creación de xogo. Exemplos: [[Rivaldo]], [[Pelé]], [[Dennis Bergkamp]], [[Alessandro Del Piero]], [[Roberto Baggio]], [[Wayne Rooney]] ou [[Gianfranco Zola]]. Algúns centrocampistas teñen ocupado esta posición con bastante éxito coma [[Francesco Totti]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol]] lifmvrkvuvuj96r5q4eopbh7cuwb49j 0 47176 6168446 6166218 2022-08-27T17:46:03Z Atobar 6939 + dato e ref. wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Literatura}} {{Escritor |imaxe = Dostoevsky_1872.jpg |tamaño_imaxe = 220px |descrición = Fiódor Dostoyevski. Retrato por [[Vasily Perov]], 1872 |nome_completo = Fiódor Mikhailovich Dostoievski |data_de_nacemento = [[11 de novembro]] de [[1821]] |lugar_de_nacemento = [[Moscova]], [[Rusia]] |data_de_falecemento = [[9 de febreiro]] de [[1881]] |lugar_de_falecemento = [[San Petersburgo]], [[Rusia]]<small>(59 anos)</small> |soterrado = |soterrada = |residencia = |nacionalidade = [[Imperio ruso|Rusa]] |cónxuxe = Maria Dmítriyevna Isáyeva (1857–64) [o seu falecemento]<br>[[Anna Grigórievna Snítkina]] (1867–1881) [o seu falecemento] |fillos = Sofia (1868), Lyubov (1869—1926), Fiódor (1871–1922) e Alexei (1875-1878) |relixión = |lingua = [[lingua rusa|Ruso]] |lingua da escrita = Ruso |período = 1846–1881 |debut = |movemento = [[Realismo literario]] |xéneros = [[Novela]] |obras = ''[[Zapiski iz podpol'ya|Memorias do subsolo]]''<br />''[[Crime e castigo]]''<br />''[[O idiota]]''<br />''[[Bratia Karamazovy]]'' |influencias = '''Escritores:''' [[Miguel de Cervantes]],<ref>{{cita web|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-138949321.html|título=Dostoevsky's other Quixote|dataacceso=29 de decembro de 2015|data=1 de decembro de 2004|editorial=Goliath|idioma=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160220131004/https://www.highbeam.com/doc/1G1-138949321.html|dataarquivo=20 de febreiro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> [[Charles Dickens]], [[Edgar Allan Poe]], [[Friedrich Schiller]], [[Nikolai Gogol]], [[Victor Hugo]], [[E.T.A. Hoffmann]], [[Mikhail Lérmontov]], [[Alexander Pushkin]], [[Lev Tolstoi]],<ref>{{cita web|url=http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/writers.html|título=The writers who influenced Dostoevsky|dataacceso=29 de decembro de 2015|editorial=Department of Russian and East Asian Languages and Cultures|lingua=inglés|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110723152952/http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/writers.html|dataarquivo=23 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref><br />'''Filósofos:''' [[Mikhail Bakunin]], [[Vissarion Belinski]], [[Nikolai Chernyshevskii]], [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], [[Aleksandr Herzen]], [[Konstantín Leóntiev]], [[Adam Mickiewicz]], [[Sergéi Necháyev]], [[Mikhaíl Petrashevski]], [[Vladímir Soloviov (filósofo)|Vladímir Soloviov]], [[Tijon de Zadonsk]]<ref>{{cita web|url=http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/philosophy.html|título=The philosophers who influenced Dostoevsky|dataacceso=29 de decembro de 2015|editorial=Department of Russian and East Asian Languages and Cultures|idioma=inglés|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110724105701/http://realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/philosophy.html|dataarquivo=24 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> |influíu = [[Knut Hamsun]], [[Richard Brautigan]], [[Charles Bukowski]], [[Albert Camus]], [[Sigmund Freud]], [[Witold Gombrowicz]], [[Franz Kafka]], [[Jack Kerouac]], [[James Joyce]], [[Czesław Miłosz]], [[Yukio Mishima]], [[Alberto Moravia]], [[Iris Murdoch]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Marcel Proust]], [[Ayn Rand]], [[Jean-Paul Sartre]], [[Jorge Luis Borges]], [[Aleksandr Solzhenitsyn]], [[Wisława Szymborska]], [[Irvine Welsh]], [[Ludwig Wittgenstein]], [[Cormac McCarthy]], [[Ken Kesey]] |alma_máter = |estudos = |ocupación = [[Novelista]], [[contista]], [[ensaista]] |profesión = |organización = |cargos = |premios = |sinatura = Fyodor Dostoyevsky Signature.svg |tamaño_sinatura = 200px |web = |notas = }} '''Fiódor Mikhailovich Dostoievski''' (en [[lingua rusa|ruso]] '''Фёдор Миха́йлович Достое́вский'''), nado en [[Moscova]] o [[11 de novembro]] de [[1821]] e finado en [[San Petersburgo]] o [[9 de febreiro]] de [[1881]], foi unha das máis importantes personalidades da [[literatura rusa]]. A súa obra tivo un efecto profundo e perdurable na [[literatura]] do [[século XX]]. As súas novelas mostran a miúdo personaxes vivindo en condicións sociais e mentais extremas, e exploran a psicoloxía humana, analizando a un tempo a situación política, social e moral da [[Rusia]] do seu tempo. É considerado por algúns intelectuais como o precursor do [[existencialismo]] polas súas ''Memorias do subsolo'', segundo [[Walter Kaufmann]] "a mellor abertura para o existencialismo que se escribiu nunca". É considerado un dos máis grandes escritores de Occidente e da literatura universal. Del dixo [[Friedrich Nietzsche]]: «Dostoievski, o único psicólogo, por certo, do cal se podía aprender algo, é un dos accidentes máis felices da miña vida».<ref>{{Cita libro |apelido=Nietzsche |nome=Friedrich |título=[[Götzen-Dämmerung oder Wie man mit dem Hammer philosophiert]], §45}}</ref> E [[José Ortega y Gasset]] escribiu: «En tanto que outros grandes declinan, arrastrados cara ao ocaso pola misteriosa resaca dos tempos, Dostoievski instalouse no máis alto».<ref>{{cita libro|autor=Ortega y Gasset, José |ligazón-autor=José Ortega y Gasset |título=Ideas sobre la novela |ano=1957 |serie=Obras Completas |localización=Madrid |editorial=Revista de Occidente S.A. |volume=III |páxina=399}}</ref> Obras súas traducidas á lingua galega son ''A lenda do gran inquisidor'' (Xerais, 1998; traducida por [[Alexandra Koss]]), ''Crime e castigo'' (Editorial Galaxia, 2003; traducida por [[Ekaterina Guerbek]]) e o relato "Un nadal e unha voda", incluído no volume ''O conto ruso do XIX. De Puxquin a Tolstói'' (Ir Indo, 1997)<ref>[https://phte.upf.edu/dhte/ruso/dostoievski-fiodor-mijailovich/ Entrada] no Dicionario Histórica da Tradución en España {{es}}.</ref>. == Traxectoria == Dostoievski naceu en [[Moscova]] nunha familia orixinaria de [[Belarús]]. Foi o segundo de sete irmáns. O pai, Mikhail Andreievich, era un cirurxián militar retirado que traballaba coma doutor no Hospital Mariinski para pobres en Moscova. O hospital estaba situado nunha das areas máis pobres da cidade, na que se achaban un cemiterio para criminais, un manicomio e un orfanato. Esta paisaxe urbana marcou fondamente a Dostoievski. Malia a prohibición dos seus pais, o futuro escritor gustaba de pasar moitas horas cos pacientes do hospital, escoitando as súas historias. A nai, María Fiodorovna (de solteira Maria Nechaeva) procedía dunha familia de comerciantes. Dostoievski comenzou a sufrir ataques epilépticos á idade de sete anos. En [[1837]], despois da morte da nai por [[tuberculose]], (Dostoievski tiña 15 anos) o pai enviou a Fiódor e o seu irmán maior Mikhail (tamén futuro escritor) a [[San Petersburgo]], como pensionistas de K. F. Komarov. O ano [[1837]], sería fundamental para o futuro do escritor. Foi o ano da morte de [[Alexander Pushkin|Pushkin]], que era lectura desde a infancia dos dous irmáns máis vellos da familia, e o ano no que entrou na academia de enxeñaría militar. O pai de Dostoievski morreu no ano [[1837]], segundo algunhas versións asasinado polos seus propios servos, que durante unha das habituais e violentas borracheiras do amo aproveitaron para afogalo. Outras versións indican que a morte foi por causas naturais, e que a historia da morte violenta foi inventada por un veciño para comprar a baixo custo as propiedades dos Dostoievski. A figura do pai dominante marcaría o traballo do escritor, servindo posiblemente de base á personaxe de Fiódor Pavlovich Karamazov, o pai dos tres principais protagonistas da novela ''Bratia Karamazovy''. Dostoievski deixou a academia militar co grao de tenente e, un ano despois, en [[1843]], publicou unha tradución de novela de [[Honoré de Balzac]] ''[[Eugénie Grandet]]''. En [[1844]] aparece a súa primeira novela ''Biédnie Liudi'' (''Pobres xentes'') e o escritor acada unha popularidade case inmediata. A reacción á súa segunda novela ''Dvoinik'' (''O dobre''), estudo psicolóxico dun burócrata, foi, porén, negativa. [[Ficheiro:Dostoevsky.jpg|200px|dereita]] O [[23 de abril]] de [[1849]] foi arrestado acusado de formar parte do grupo liberal coñecido como [[Círculo Petrashevski]]. Os temores de [[Nicolao I de Rusia|Nicolao I]] de que os movementos revolucionarios europeos de [[1848]] se espallasen polo [[Imperio Ruso]] provocaron a represión de tódalas organizacións que mostrasen calquera tipo de oposición á monarquía. En [[novembro]] o escritor e outros membros do Círculo foron condenados a morte e, despois dun simulacro de execución, o escritor foi enviado cunha condena a traballos forzados a [[Omsk]] en [[Siberia]]. Foi liberado da cadea despois de catro anos e destinado no sétimo batallón do rexemento siberiano no que permaneceu cinco anos servindo na fortaleza de Semipalatinsk, no actual Kazakhstan, primeiro como soldado e despois como tenente. Alí comezou un romance con María Dmitrievna, muller dun antigo funcionario caído no alcoholismo. En [[1857]] despois da morte do home da súa amante, Dostoievski e a viúva de 33 anos casaron. O período de reclusión e servizo militar foi un punto de inflexión na vida do escritor, que se transformou nun home profundamente relixioso, desilusionouse das ideas occidentais e virou cara o pensamento e valores rusos tradicionais. Dostoievski converteuse nun crítico feroz dos movementos [[socialismo|socialistas]] e nihilistas que mesmo dedicou en parte os libros ''Os endiañados'' e os ''Diarios dun escritor'' a criticar as ideas socialistas. Máis tarde, fixo amizade co estadista conservador [[Konstantin Pobedonostsev]]. En [[1859]] os Dostoievski deixan [[Semipalatinsk]] e, en [[1860]] o escritor e a súa muller volven a [[San Petersburgo]]. No período entre [[1860]] e [[1866]] editou, sen éxito, xunto co seu irmán as publicacións literarias ''Vremya'' (Tempo) e ''Epokha'' (Época) (esta última foi clausurada polas súas informacións sobre a [[Revolta polaca]] de [[1863]]) e escribiu ''Zapiski iz mertvogo doma'' (''Lembranzas da casa dos mortos''), ''Unizhennye i oskorblennye'' (''Humillados e ofendidos''), ''Zimnie zametki o letnykh vpechatlienyx'' (''Notas de inverno sobre impresións de verán'') e ''Zápiski iz podpolia'' (''Apuntamentos do subsolo''). A morte da súa muller en [[1864]], seguida pouco despois pola do seu irmán, tiveron un efecto devastador sobre Dostoievski. Cheo de débedas causadas polas súas empresas editoras fracasadas e a necesidade de manter ós seus propios fillos, ó fillo do primeiro matrimonio da súa muller e á muller e os fillos do irmán falecido, o escritor caeu nunha fonda depresión. A situación económica era agravada pola ludopatía do escritor, acentuada nunha viaxe ó estranxeiro coa súa amiga [[Apolinaria Suslova]]. Unhas das súas obras máis coñecidas, ''Prestuplenie i nakazanie'' (''Crime e castigo'') escribiuna ó apuro para conseguir un adianto dos seus editores. Tomou como axudante para a transcrición das súas obras á estenografista de vinte anos, [[Anna Grigorevna Snitkina]], coa que casou en [[1867]]. Pouco despois da voda comezou a ditarlle a novela ''Igrok'' (''O xogador''), que se veu obrigado a escribir perante a ameaza de perde-los dereitos das súas obras por incumprimento de contrato. Coa cantidade, bastante elevada, cobrada por ''Crime e castigo'' marchou de novo, acompañado da súa axudante, ó estranxeiro para escapar dos seus acredores. O diñeiro que levaban foi axiña dilapidado nos casinos. Despois desta viaxe Anna Snitkina tomou as responsabilidades económicas do escritor e desde [[1871]], este abandonou o xogo. O período que continua é considerado o máis frutífero do autor: entre [[1873]] a [[1881]] edita o ''Diario dun escritor'', publicación mensual de relatos curtos, apuntamentos, e artigos nos que reflexiona e polemiza sobre os acontecementos da época. A revista tivo un éxito enorme. En [[1875]] publicase ''Podróstok'' (''O adolescente''), en [[1876]] ''Krotkaia'' (''A rapaza dócil'') e entre [[1879]] e [[1880]] ''[[Bratia Karamazovy]]'' (''Os irmáns Karamazov''). En [[1877]] leu un controvertido discurso no funeral do seu amigo o poeta [[Nekrasov]]. En [[1878]] foi invitado polo emperador [[Alexandre II de Rusia|Alexandre II]] para ser presentado á familia imperial. En [[1880]], pouco antes morrer, deu un famoso discurso sobre Pushkin na inauguración dun monumento dedicado ó poeta. Morreu dun enfisema agravado, segundo a súa filla Liubov, por unha discusión sobre propiedades coa irmá do escritor. Foi enterrado no Cemiterio do mosteiro Alexander Nevsky de [[San Petersburgo]]. == Obra == [[Ficheiro:Bkdraft.jpg|miniatura|dereita|300px|Notas manuscritas do capítulo V de ''Bratia Karamazovy''.]] Ademais de ser un grande creador de mitos literarios, Dostoievski, mostrou tamén nas súas obras máis importantes unha grande capacidade para comprender os matices da psicoloxía humana. Creou unha obra de vitalidade e poder case hipnótico caracterizada por escenas febrilmente dramatizadas ([[conclaves]]) coas personaxes desenvolvéndose nunha atmosfera explosiva e escandalosa, ocupadas en diálogos socráticos ó estilo ruso. A procura de [[Deus]], os problemas do Mal, e o sufrimento dos inocentes, están presentes nas máis das súas novelas. As personaxes divídense nunhas poucas categorías: cristiáns humildes e discretos (o príncipe Myshkin, Sonia Marmeladova, Aliosha Karamazov), nihilistas autodestrutivos (Svidrigailov, Smerdiakov, Stavrogin, home subterráneo), dexenerados cínicos (Fiódor Karamazov), e intelectuais rebeldes (Raskolnikov, Ivan Karamazov). As súas personaxes son arrastradas máis polas ideas que por imperativos sociais e biolóxicos. En comparanza con [[Lev Tolstói]], que gustaba das personaxes realistas, as de Dostoevski son máis axiña símbolos das ideas que representan, o que relacionaría a Dostoevski co [[simbolismo]] literario. As novelas de Dostoievski desenvólvense nun espazo temporal reducido (as veces relatan sucesos ocorridos en poucos días) o que permite ó autor liberarse dunha das convencións da prosa realista: a decadencia da vida humana ó longo do tempo: as personaxes evocan sobre todo valores espirituais que son, por definición, intemporais. Outros temas obsesivos nos seus traballos son o suicidio, o orgullo ferido, a perda dos valores da familia, a rexeneración espiritual por medio do sufrimento, o rexeitamento de occidente e a afirmación dos valores tradicionais rusos e do zarismo. Estudosos como [[Bakhtin]] definen as súas obras como polifónicas: Dostoievski non buscaría un só punto de vista e, ademais de describir as situacións desde diferentes ángulos, creou dramas de ideas onde deixa que caracteres e situacións contrapostas se desenvolvan nun intolerable ''crescendo''. === Temáticas === Dostoyevski tomou como materia prima das súas obras as preocupacións que tiña con respecto ao futuro da humanidade<ref name="Fiódor1">''Fiódor Dostoyevski'', p.{{esd}}123. Andrés Luetich.</ref> e as [[Discriminación|inxustizas sociais da súa época]].<ref>{{Cita web|título=Fyodor Dostoyevsky|url=https://www.britannica.com/biography/Fyodor-Dostoyevsky|páxina-web=Encyclopedia Britannica|data-acceso=2021-01-25|lingua=en}}</ref> A maioría das súas novelas céntrase na condición humana e trata temas como a pobreza (''[[Bédnyie liudi]]'', ''Pobre xente'', ''[[Unízhenyie i oskorblyónnyie]]'', ''Humillados e ofendidos'', ''[[Seló Stepánchikovo i yegó obitátyeli]]'', ''Stepánchikovo e os seus habitantes'');<ref>{{Cita libro |apelido=Dostoyevski |nome=Fiódor Mijáilovich |título=Pobres xentes |ano=1971}}</ref> as penumbras fantásticas (''[[Dvoinik]]'', ''O dobre''); as relacións amorosas (''[[Bélyye nóchi]]'', ''Noites brancas''); ou o amor, o egoísmo e a autopurificación por medio do sufrimento (''[[Niétochka Nezvánova]]''). O escritor recorre ao [[realismo psicolóxico]] e abarca áreas da [[psicoloxía]], a [[filosofía]] e a [[ética]]. Segundo Jorge Serrano Martínez, en ''Bésy'', ''Os endemoñados'', a «degradación moral rusa», denunciada previamente en ''[[Idiot]]'', ''O idiota'', estaba xa exacerbada, polo que o escritor entendeu que debía dar un contido máis explicitamente político á súa obra. Para Dostoyevski, a xeración reformista da década do 60 -a diferenza da súa- incorrera en dous erros fundamentais: a utilización de métodos de acción violentos e a incorporación de elementos occidentais como o [[liberalismo]], o [[anarquismo]] ou o [[socialismo]] que non eran aplicables nunha Rusia fundamentalmente cristiá, campesiña e cunha burguesía apenas desenvolvida.<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxinas=426-427}}</ref> As novelas de Dostoyevski caracterízanse por unha perspectiva social, política e moderna da sociedade, que «destapan o [[cinismo]] e o desprezo ao [[progresismo]] na sociedade»,<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=425}}</ref> construíndo así un movemento «dostoyevskiano».<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=433}}</ref> Así mesmo, os seus escritos presentan unha profunda reflexión psicolóxica, o que, segundo [[Joseph Frank]], sitúao como o máximo representante da novela no devandito tópico,<ref>Frank, Joseph. ''Dostoevsky''. Princeton University Press, Princeton, 1979-2003 (cinco volumes).</ref> precursor do [[existencialismo]] e un dos mellores escritores rusos. === Autobiografías === Algunhas pasaxes das novelas de Dostoyevski poden interpretarse como reescrituras encubertas da súa propia vida. A crítica sinalou que estas temáticas pouco recorrentes nas novelas do escritor ruso xurdiron co único motivo de «relatar as súas impresións pasadas».<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxinas=203-204}}</ref> Neste sentido, adquiren unha perspectiva singular ''[[Zapiski iz Myortvovo doma]]'', ''Recordos da casa dos mortos'' (a súa novela autobiográfica por antonomasia)<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=205}}</ref> e ''Unízhenyie i oskorblyónnyie'', ''Humillados e ofendidos''. Na primeira, o autor relata a súa vida como prisioneiro en Siberia a través da figura de Aleksandr Petróvich, un home de clase nobre que, unha vez cumprida a condena por asasinar a súa esposa, queda en Siberia ensinando a ler aos nenos. Na segunda, a pesar de desenvolver un argumento e un estilo narrativo non autobiográficos, válese de elementos deste xénero como recurso literario. {{cadro de citas | largo = 25em | corfondo= LightCyan |cita=Representábame de modo moi claro que a vida e o mundo non dependían máis que de min. En realidade, até podía dicirse, naquel momento, que o mundo non fora creado máis que para min. [...] E pode suceder que, en efecto, nada exista para ninguén despois de min e que o mundo enteiro, unha vez que se aboliu a miña conciencia, desvanézase como unha pantasma, posto que non é máis que o obxecto da miña conciencia, e que se aniquile, posto que todo o mundo e todos os homes seica non sexan máis que eu mesmo... |fonte=Fiódor Dostoyevski, ''Son smeshnogo chelovieka'', ''O soño dun home ridículo''.}} Cabe destacar que a súa obra ''[[Igrok]]'', ''O xogador'', fala dun aspecto importante da súa vida xa que trata dos seus propios problemas co xogo e como esta obra axuda tamén a mellorar a súa situación económica e tamén a superar esa adicción ao xogo. <ref name=nihilismo>Martínez (2002), pp.{{esd}}48-52.</ref><ref name=Dostoievski>{{Cita libro |apelido=Cowper Powys |nome=John |ligazónautor=John Cowper Powys |título=Dostoïevski |ano=2001|cita=Préface de Marc-Edouard Nabe.}}</ref> === Contos === Nos seus relatos -polo xeral, [[conto|contos]] como ''[[Yolka i svad'ba]]'', ''A árbore do Nadal e a voda''- Dostoyevski expuxo as súas críticas, argumentou as súas perspectivas e aclarou e profundou as súas temáticas recorrentes dun modo máis «sarcástico e irónico» que nas súas novelas.<ref>Ler a obra ''[[Román v devyatí písmaj]]'', ''Unha novela en nove cartas''.</ref> Facendo uso dun humor sutil e dunha profunda análise psicolóxica, esclarecía as súas ideas morais, baseadas na relixión cristiá ortodoxa, e opúñase ao [[racionalismo]] e ao [[nihilismo]].<ref>{{Cita libro |apelido=López-Morillas |nome=Juan |título=Apuntes del subsuelo |capítulo=Prólogo}}</ref> Nalgúns dos primeiros relatos, como ''Slàboie serdtse'', ''O corazón débil'', ''Gospodin Prokharchin'', ''O señor Projarchin'', ou ''Malen'kij geroj'', ''O pequeno heroe'', apréciase unha certa exaltación do sentimento, moi próxima ao [[romanticismo]]. ''O corazón débil'', especialmente, é un delirio onde a sublimación dos sentimentos -o medo por unha banda, o amor por outra- termina por conducir á tolemia. ===''Dnevnik pisatelya''=== Baixo este título, en galego ''Diario dun escritor'', reuníronse unha serie de textos breves, como crónicas, artigos, críticas, relatos e apuntamentos, escritos por Dostoievski de 1846 a 1881, é dicir, durante toda a súa vida activa como escritor. ''Diario dun escritor'' contén tanto notas sobre revoltas políticas, xuízos sumarios e conflitos sociais como reflexións sobre Pushkin ou comentarios sobre ''[[Anna Karenina]]''. Nestes textos, do mesmo xeito que nas súas obras literarias, Dostoievski explora aspectos do ser humano contemporáneo («A mentira sálvase por outra mentira»), o subconsciente («O talento»), as inxustizas do poder («Algo acerca dos avogados») e a pobreza («O neno esmoleiro», «Un home paradoxal»). Outros teñen carácter biográfico («A morte de [[George Sand]]», «A morte de Nekrásov», «Pushkin, [[Lérmontov]] e Nekrásov», «O poeta e o cidadán: Nekrásov home», «Unha testemuña a favor de Nekrásov», «A miña relación con Belinski» ou «O proceso a Kornílova») ou autobiográfico («Anécdota sobre a vida infantil»). O nome da compilación tómase da sección homónima publicada por Dostoievski de 1873 a 1874 na revista ''Grazhdanin'', ''O Cidadán'', da cal foi director durante ese ano. Tres anos despois publicou, baixo o mesmo nome, un caderno pequeno mensual escrito e financiado por el mesmo, que se interrompeu en 1877. En 1880 e 1881 saíron os últimos números. A través desta publicación periódica o escritor ruso divulgaba unha visión estática de&nbsp;[[Rusia]]&nbsp;como único baluarte dunha modernidade sen Deus e do pobo ruso como a única reserva do&nbsp;[[cristianismo]]. Isto levoulle a ter certa influencia entre os mozos radicais rusos e deulle certo peso político no país, aínda que a circulación desta publicación situouse ao redor dos 1000 exemplares.<ref>{{Cita web|url=http://www.revistadelibros.com/articulos/biografia-de-dostoievsky-por-joseph-frank|título=La agonía y el éxtasis|dataacceso=31 de agosto de 2016|autor=Donald Fanger|data=agosto de 2016|páxina-web=Revista de Libros|editorial=}}</ref> === ''Crime e castigo'' === {{Artigo principal|Crime e castigo}} ''Crime e castigo'' describe a vida ficticia de [[Rodion Romanovich Raskolnikov|Rodion Raskolnikov]], do asasinato dunha usureira e a súa irmá, a través da rexeneración espiritual coa axuda de Sonya (unha "[[prostituta cun corazón de ouro]]"), ata a súa sentenza en Siberia. A Strakhov gustoulle a novela, remarcando que "Só ''Crime e castigo'' foi lido en 1866" e que Dostoevsky conseguira retratar unha persoa rusa acertada e realisticamente.{{sfn|Kjetsaa|1989|p=183}} Porén, tivo unha acollida regular entre os críticos, coa maioría das respostas negativas provenientes dos nihilistas. [[Grigory Eliseev]] da revista radical ''[[Sovremennik]]'', ''O Contemporáneo'', dixo da novela que era "unha fantasía segundo a que todos os estudantes están acusados sen excepción de intento de asasinato e roubo".{{sfn|Frank|1997|p=45, 60–182}} Desta novela existe unha tradución ao galego a cargo de Ekaterina Gurbek, editada por Galaxia no 2003.<ref>{{Cita web|url=https://editorialgalaxia.gal/produto/crime-e-castigo/|título=Produtos / Crime e castigo|data-acceso=24/08/2022}}</ref><ref>{{Cita novas|data=6/3/2004|título=«Hai que publicar en galego a mellor literatura mundial»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2004/03/06/hai-publicar-galego-mellor-literatura-mundial/0003_2484061.htm|data-acceso=24/08/2022|xornal=La Voz de Galicia}}</ref> === Influencia === A influencia de Dostoievski é recoñecida por unha grande variedade de escritores. De [[Herman Hesse]] a [[Bob Dylan]], pasando por [[Marcel Proust]], [[William Faulkner]], [[Albert Camus]], [[Franz Kafka]], [[Ayn Rand]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Henry Miller]], [[Yukio Mishima]], [[Gabriel García Márquez]], [[Jack Kerouac]], e [[Joseph Heller]], practicamente tódolos grandes escritores do [[século XX]] medraron so a sombra do novelista ruso. Non faltan, porén, voces disidentes, entre outros [[Vladimir Nabokov]], [[Henry James]] ou [[Joseph Conrad]]. O novelista americano [[Ernest Hemingway]] menciona tamén na súa autobiografía a influencia que lle supuxo a obra de Dostoievski. Malia morrer en [[1880]], considérase decote que a obra de Dostoievski tivo nos movementos filosóficos e psicolóxicos modernistas do século XX: Nun libro de entrevistas con [[Arthur Power]] (''Conversas con [[James Joyce]]''), James Joyce eloxiaba a influencia de Dostoievski. :''"el é o home que, máis ca ningún outro, creou a prosa moderna, e a intensificou ata ó extremo actual. Foi o seu poder explosivo o que fixo anacos a novela vitoriana, coas súas mulleriñas afectadas e os seus lugares comúns: libros sen imaxinación nin violencia"''. No seu [[Ensaio (literatura)|ensaio]] ''"O punto de vista ruso"'', [[Virginia Woolf]] afirmou: :''"As novelas de Dostoievski son remuíños ferventes, tormentas de area que xiran, trombas de auga que zoan, que ferven e que nos zugan. ... De sacado [[Shakespeare]] non hai lectura máis apaixonante."'' Curiosamente, Dostoievski e o outro xigante da novela rusa do século XIX, [[Lev Tolstói]] non se coñeceron persoalmente (o único intento de entrevista entrámbolos dous fracasou por unha confusión sobre o punto de encontro), pero eloxiaron (Dostoievski considerou a novela ''"Anna Karenina"'' de Tolstói unha obra de arte perfecta), criticaron (na biografía de [[Henri Troyat]] cítase unha afirmación de Tolstói sobre ''"Crime e castigo"''; "en lendo os primeiros capítulos, xa sabes como vai acabar todo") e influíronse mutuamente. == Obras == === Novelas === [[Ficheiro:Fjodor_signatur.jpg|miniatura|Sinatura]] * ''Pobres Xentes'' (''Biédnie liudi''), [[1846]] * ''Apuntamentos dende a casa dos mortos'' (''Zápiski iz mertvogo doma''), [[1860]] * ''Humillados e ofendidos'' (''Unizhenie o oskorblenie''), [[1861]] * ''Apuntamentos do subsolo'' (''Zápiski iz podpolia''), [[1864]] * ''[[Crime e castigo]]'' (''Prestuplenie i nakazanie''), [[1866]] * ''[[Igrok]]'', [[1866]] * ''[[O idiota]]'' (''Idiot''), [[1868]] * ''O eterno marido'' (''Vechni muzh''), [[1869]] * ''Os endiañados'' (''Biesi''), [[1872]] * ''O adolescente'' (''Podrostok''), [[1875]] * ''[[Bratia Karamazovy]]'' ("Os irmáns Karamazov"), [[1880]]. === Contos e relatos === * ''O soño dun home ridículo'' (''Son smesnhovo cheloveka''), [[1848]] * ''Nietochka Nezvanova'', [[1848]] * ''Noites brancas'' (''Belye nochi''), [[1848]] * ''O sono do tío'' (''Diadushki son''), [[1858]] * ''[[Notas de inverno sobre impresións de verán]]'' (''Zimnie zametki o letnikh vpechlatlenie''), [[1862]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Фёдор Михайлович Достоевский}} {{Portal|Rusia}} === Bibliografía === * {{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Entre el bien y el mal |ano=2003 |editorial=Editorial Complutense |lugar=Madrid |isbn=84-7491-718-2}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20070303105507/http://www.fedordostoievsky.com/ Páxina web en varios idiomas con biografía, cronoloxía, influencia, traballos, frases, imaxes e análise do seu nome.] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dostoievski, Fiodor}} [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] [[Categoría:Nados en Moscova]] [[Categoría:Nados en 1821]] [[Categoría:Finados en 1881]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] i5xkviuxx5qpbpup4su05qvl8dbshpj 6168449 6168446 2022-08-27T17:50:45Z Atobar 6939 wikitext text/x-wiki {{1000}} {{1000 artigos icona título|materia=Literatura}} {{Escritor |imaxe = Dostoevsky_1872.jpg |tamaño_imaxe = 220px |descrición = Fiódor Dostoyevski. Retrato por [[Vasily Perov]], 1872 |nome_completo = Fiódor Mikhailovich Dostoievski |data_de_nacemento = [[11 de novembro]] de [[1821]] |lugar_de_nacemento = [[Moscova]], [[Rusia]] |data_de_falecemento = [[9 de febreiro]] de [[1881]] |lugar_de_falecemento = [[San Petersburgo]], [[Rusia]]<small>(59 anos)</small> |soterrado = |soterrada = |residencia = |nacionalidade = [[Imperio ruso|Rusa]] |cónxuxe = Maria Dmítriyevna Isáyeva (1857–64) [o seu falecemento]<br>[[Anna Grigórievna Snítkina]] (1867–1881) [o seu falecemento] |fillos = Sofia (1868), Lyubov (1869—1926), Fiódor (1871–1922) e Alexei (1875-1878) |relixión = |lingua = [[lingua rusa|Ruso]] |lingua da escrita = Ruso |período = 1846–1881 |debut = |movemento = [[Realismo literario]] |xéneros = [[Novela]] |obras = ''[[Zapiski iz podpol'ya|Memorias do subsolo]]''<br />''[[Crime e castigo]]''<br />''[[O idiota]]''<br />''[[Bratia Karamazovy]]'' |influencias = '''Escritores:''' [[Miguel de Cervantes]],<ref>{{cita web|url=https://www.highbeam.com/doc/1G1-138949321.html|título=Dostoevsky's other Quixote|dataacceso=29 de decembro de 2015|data=1 de decembro de 2004|editorial=Goliath|idioma=inglés|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160220131004/https://www.highbeam.com/doc/1G1-138949321.html|dataarquivo=20 de febreiro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> [[Charles Dickens]], [[Edgar Allan Poe]], [[Friedrich Schiller]], [[Nikolai Gogol]], [[Victor Hugo]], [[E.T.A. Hoffmann]], [[Mikhail Lérmontov]], [[Alexander Pushkin]], [[Lev Tolstoi]],<ref>{{cita web|url=http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/writers.html|título=The writers who influenced Dostoevsky|dataacceso=29 de decembro de 2015|editorial=Department of Russian and East Asian Languages and Cultures|lingua=inglés|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110723152952/http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/writers.html|dataarquivo=23 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref><br />'''Filósofos:''' [[Mikhail Bakunin]], [[Vissarion Belinski]], [[Nikolai Chernyshevskii]], [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], [[Aleksandr Herzen]], [[Konstantín Leóntiev]], [[Adam Mickiewicz]], [[Sergéi Necháyev]], [[Mikhaíl Petrashevski]], [[Vladímir Soloviov (filósofo)|Vladímir Soloviov]], [[Tijon de Zadonsk]]<ref>{{cita web|url=http://www.realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/philosophy.html|título=The philosophers who influenced Dostoevsky|dataacceso=29 de decembro de 2015|editorial=Department of Russian and East Asian Languages and Cultures|idioma=inglés|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110724105701/http://realc.emory.edu/russian/DOSTOEVSKY/philosophy.html|dataarquivo=24 de xullo de 2011|urlmorta=yes}}</ref> |influíu = [[Knut Hamsun]], [[Richard Brautigan]], [[Charles Bukowski]], [[Albert Camus]], [[Sigmund Freud]], [[Witold Gombrowicz]], [[Franz Kafka]], [[Jack Kerouac]], [[James Joyce]], [[Czesław Miłosz]], [[Yukio Mishima]], [[Alberto Moravia]], [[Iris Murdoch]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Marcel Proust]], [[Ayn Rand]], [[Jean-Paul Sartre]], [[Jorge Luis Borges]], [[Aleksandr Solzhenitsyn]], [[Wisława Szymborska]], [[Irvine Welsh]], [[Ludwig Wittgenstein]], [[Cormac McCarthy]], [[Ken Kesey]] |alma_máter = |estudos = |ocupación = [[Novelista]], [[contista]], [[ensaista]] |profesión = |organización = |cargos = |premios = |sinatura = Fyodor Dostoyevsky Signature.svg |tamaño_sinatura = 200px |web = |notas = }} '''Fiódor Mikhailovich Dostoievski''' (en [[lingua rusa|ruso]] '''Фёдор Миха́йлович Достое́вский'''), nado en [[Moscova]] o [[11 de novembro]] de [[1821]] e finado en [[San Petersburgo]] o [[9 de febreiro]] de [[1881]], foi unha das máis importantes personalidades da [[literatura rusa]]. A súa obra tivo un efecto profundo e perdurable na [[literatura]] do [[século XX]]. As súas novelas mostran a miúdo personaxes vivindo en condicións sociais e mentais extremas, e exploran a psicoloxía humana, analizando a un tempo a situación política, social e moral da [[Rusia]] do seu tempo. É considerado por algúns intelectuais como o precursor do [[existencialismo]] polas súas ''Memorias do subsolo'', segundo [[Walter Kaufmann]] "a mellor abertura para o existencialismo que se escribiu nunca". É considerado un dos máis grandes escritores de Occidente e da literatura universal. Del dixo [[Friedrich Nietzsche]]: «Dostoievski, o único psicólogo, por certo, do cal se podía aprender algo, é un dos accidentes máis felices da miña vida».<ref>{{Cita libro |apelido=Nietzsche |nome=Friedrich |título=[[Götzen-Dämmerung oder Wie man mit dem Hammer philosophiert]], §45}}</ref> E [[José Ortega y Gasset]] escribiu: «En tanto que outros grandes declinan, arrastrados cara ao ocaso pola misteriosa resaca dos tempos, Dostoievski instalouse no máis alto».<ref>{{cita libro|autor=Ortega y Gasset, José |ligazón-autor=José Ortega y Gasset |título=Ideas sobre la novela |ano=1957 |serie=Obras Completas |localización=Madrid |editorial=Revista de Occidente S.A. |volume=III |páxina=399}}</ref> Obras súas traducidas á lingua galega son ''A lenda do gran inquisidor'' (Xerais, 1998; traducida por [[Alexandra Koss]]), ''Crime e castigo'' (Editorial Galaxia, 2003; traducida por [[Ekaterina Guerbek]]) e o relato "Un nadal e unha voda", incluído no volume ''O conto ruso do XIX. De Puxquin a Tolstói'' (Ir Indo, 1997)<ref>[https://phte.upf.edu/dhte/ruso/dostoievski-fiodor-mijailovich/ Entrada] no Dicionario Histórico da Tradución en España {{es}}.</ref>. == Traxectoria == Dostoievski naceu en [[Moscova]] nunha familia orixinaria de [[Belarús]]. Foi o segundo de sete irmáns. O pai, Mikhail Andreievich, era un cirurxián militar retirado que traballaba coma doutor no Hospital Mariinski para pobres en Moscova. O hospital estaba situado nunha das areas máis pobres da cidade, na que se achaban un cemiterio para criminais, un manicomio e un orfanato. Esta paisaxe urbana marcou fondamente a Dostoievski. Malia a prohibición dos seus pais, o futuro escritor gustaba de pasar moitas horas cos pacientes do hospital, escoitando as súas historias. A nai, María Fiodorovna (de solteira Maria Nechaeva) procedía dunha familia de comerciantes. Dostoievski comenzou a sufrir ataques epilépticos á idade de sete anos. En [[1837]], despois da morte da nai por [[tuberculose]], (Dostoievski tiña 15 anos) o pai enviou a Fiódor e o seu irmán maior Mikhail (tamén futuro escritor) a [[San Petersburgo]], como pensionistas de K. F. Komarov. O ano [[1837]], sería fundamental para o futuro do escritor. Foi o ano da morte de [[Alexander Pushkin|Pushkin]], que era lectura desde a infancia dos dous irmáns máis vellos da familia, e o ano no que entrou na academia de enxeñaría militar. O pai de Dostoievski morreu no ano [[1837]], segundo algunhas versións asasinado polos seus propios servos, que durante unha das habituais e violentas borracheiras do amo aproveitaron para afogalo. Outras versións indican que a morte foi por causas naturais, e que a historia da morte violenta foi inventada por un veciño para comprar a baixo custo as propiedades dos Dostoievski. A figura do pai dominante marcaría o traballo do escritor, servindo posiblemente de base á personaxe de Fiódor Pavlovich Karamazov, o pai dos tres principais protagonistas da novela ''Bratia Karamazovy''. Dostoievski deixou a academia militar co grao de tenente e, un ano despois, en [[1843]], publicou unha tradución de novela de [[Honoré de Balzac]] ''[[Eugénie Grandet]]''. En [[1844]] aparece a súa primeira novela ''Biédnie Liudi'' (''Pobres xentes'') e o escritor acada unha popularidade case inmediata. A reacción á súa segunda novela ''Dvoinik'' (''O dobre''), estudo psicolóxico dun burócrata, foi, porén, negativa. [[Ficheiro:Dostoevsky.jpg|200px|dereita]] O [[23 de abril]] de [[1849]] foi arrestado acusado de formar parte do grupo liberal coñecido como [[Círculo Petrashevski]]. Os temores de [[Nicolao I de Rusia|Nicolao I]] de que os movementos revolucionarios europeos de [[1848]] se espallasen polo [[Imperio Ruso]] provocaron a represión de tódalas organizacións que mostrasen calquera tipo de oposición á monarquía. En [[novembro]] o escritor e outros membros do Círculo foron condenados a morte e, despois dun simulacro de execución, o escritor foi enviado cunha condena a traballos forzados a [[Omsk]] en [[Siberia]]. Foi liberado da cadea despois de catro anos e destinado no sétimo batallón do rexemento siberiano no que permaneceu cinco anos servindo na fortaleza de Semipalatinsk, no actual Kazakhstan, primeiro como soldado e despois como tenente. Alí comezou un romance con María Dmitrievna, muller dun antigo funcionario caído no alcoholismo. En [[1857]] despois da morte do home da súa amante, Dostoievski e a viúva de 33 anos casaron. O período de reclusión e servizo militar foi un punto de inflexión na vida do escritor, que se transformou nun home profundamente relixioso, desilusionouse das ideas occidentais e virou cara o pensamento e valores rusos tradicionais. Dostoievski converteuse nun crítico feroz dos movementos [[socialismo|socialistas]] e nihilistas que mesmo dedicou en parte os libros ''Os endiañados'' e os ''Diarios dun escritor'' a criticar as ideas socialistas. Máis tarde, fixo amizade co estadista conservador [[Konstantin Pobedonostsev]]. En [[1859]] os Dostoievski deixan [[Semipalatinsk]] e, en [[1860]] o escritor e a súa muller volven a [[San Petersburgo]]. No período entre [[1860]] e [[1866]] editou, sen éxito, xunto co seu irmán as publicacións literarias ''Vremya'' (Tempo) e ''Epokha'' (Época) (esta última foi clausurada polas súas informacións sobre a [[Revolta polaca]] de [[1863]]) e escribiu ''Zapiski iz mertvogo doma'' (''Lembranzas da casa dos mortos''), ''Unizhennye i oskorblennye'' (''Humillados e ofendidos''), ''Zimnie zametki o letnykh vpechatlienyx'' (''Notas de inverno sobre impresións de verán'') e ''Zápiski iz podpolia'' (''Apuntamentos do subsolo''). A morte da súa muller en [[1864]], seguida pouco despois pola do seu irmán, tiveron un efecto devastador sobre Dostoievski. Cheo de débedas causadas polas súas empresas editoras fracasadas e a necesidade de manter ós seus propios fillos, ó fillo do primeiro matrimonio da súa muller e á muller e os fillos do irmán falecido, o escritor caeu nunha fonda depresión. A situación económica era agravada pola ludopatía do escritor, acentuada nunha viaxe ó estranxeiro coa súa amiga [[Apolinaria Suslova]]. Unhas das súas obras máis coñecidas, ''Prestuplenie i nakazanie'' (''Crime e castigo'') escribiuna ó apuro para conseguir un adianto dos seus editores. Tomou como axudante para a transcrición das súas obras á estenografista de vinte anos, [[Anna Grigorevna Snitkina]], coa que casou en [[1867]]. Pouco despois da voda comezou a ditarlle a novela ''Igrok'' (''O xogador''), que se veu obrigado a escribir perante a ameaza de perde-los dereitos das súas obras por incumprimento de contrato. Coa cantidade, bastante elevada, cobrada por ''Crime e castigo'' marchou de novo, acompañado da súa axudante, ó estranxeiro para escapar dos seus acredores. O diñeiro que levaban foi axiña dilapidado nos casinos. Despois desta viaxe Anna Snitkina tomou as responsabilidades económicas do escritor e desde [[1871]], este abandonou o xogo. O período que continua é considerado o máis frutífero do autor: entre [[1873]] a [[1881]] edita o ''Diario dun escritor'', publicación mensual de relatos curtos, apuntamentos, e artigos nos que reflexiona e polemiza sobre os acontecementos da época. A revista tivo un éxito enorme. En [[1875]] publicase ''Podróstok'' (''O adolescente''), en [[1876]] ''Krotkaia'' (''A rapaza dócil'') e entre [[1879]] e [[1880]] ''[[Bratia Karamazovy]]'' (''Os irmáns Karamazov''). En [[1877]] leu un controvertido discurso no funeral do seu amigo o poeta [[Nekrasov]]. En [[1878]] foi invitado polo emperador [[Alexandre II de Rusia|Alexandre II]] para ser presentado á familia imperial. En [[1880]], pouco antes morrer, deu un famoso discurso sobre Pushkin na inauguración dun monumento dedicado ó poeta. Morreu dun enfisema agravado, segundo a súa filla Liubov, por unha discusión sobre propiedades coa irmá do escritor. Foi enterrado no Cemiterio do mosteiro Alexander Nevsky de [[San Petersburgo]]. == Obra == [[Ficheiro:Bkdraft.jpg|miniatura|dereita|300px|Notas manuscritas do capítulo V de ''Bratia Karamazovy''.]] Ademais de ser un grande creador de mitos literarios, Dostoievski, mostrou tamén nas súas obras máis importantes unha grande capacidade para comprender os matices da psicoloxía humana. Creou unha obra de vitalidade e poder case hipnótico caracterizada por escenas febrilmente dramatizadas ([[conclaves]]) coas personaxes desenvolvéndose nunha atmosfera explosiva e escandalosa, ocupadas en diálogos socráticos ó estilo ruso. A procura de [[Deus]], os problemas do Mal, e o sufrimento dos inocentes, están presentes nas máis das súas novelas. As personaxes divídense nunhas poucas categorías: cristiáns humildes e discretos (o príncipe Myshkin, Sonia Marmeladova, Aliosha Karamazov), nihilistas autodestrutivos (Svidrigailov, Smerdiakov, Stavrogin, home subterráneo), dexenerados cínicos (Fiódor Karamazov), e intelectuais rebeldes (Raskolnikov, Ivan Karamazov). As súas personaxes son arrastradas máis polas ideas que por imperativos sociais e biolóxicos. En comparanza con [[Lev Tolstói]], que gustaba das personaxes realistas, as de Dostoevski son máis axiña símbolos das ideas que representan, o que relacionaría a Dostoevski co [[simbolismo]] literario. As novelas de Dostoievski desenvólvense nun espazo temporal reducido (as veces relatan sucesos ocorridos en poucos días) o que permite ó autor liberarse dunha das convencións da prosa realista: a decadencia da vida humana ó longo do tempo: as personaxes evocan sobre todo valores espirituais que son, por definición, intemporais. Outros temas obsesivos nos seus traballos son o suicidio, o orgullo ferido, a perda dos valores da familia, a rexeneración espiritual por medio do sufrimento, o rexeitamento de occidente e a afirmación dos valores tradicionais rusos e do zarismo. Estudosos como [[Bakhtin]] definen as súas obras como polifónicas: Dostoievski non buscaría un só punto de vista e, ademais de describir as situacións desde diferentes ángulos, creou dramas de ideas onde deixa que caracteres e situacións contrapostas se desenvolvan nun intolerable ''crescendo''. === Temáticas === Dostoyevski tomou como materia prima das súas obras as preocupacións que tiña con respecto ao futuro da humanidade<ref name="Fiódor1">''Fiódor Dostoyevski'', p.{{esd}}123. Andrés Luetich.</ref> e as [[Discriminación|inxustizas sociais da súa época]].<ref>{{Cita web|título=Fyodor Dostoyevsky|url=https://www.britannica.com/biography/Fyodor-Dostoyevsky|páxina-web=Encyclopedia Britannica|data-acceso=2021-01-25|lingua=en}}</ref> A maioría das súas novelas céntrase na condición humana e trata temas como a pobreza (''[[Bédnyie liudi]]'', ''Pobre xente'', ''[[Unízhenyie i oskorblyónnyie]]'', ''Humillados e ofendidos'', ''[[Seló Stepánchikovo i yegó obitátyeli]]'', ''Stepánchikovo e os seus habitantes'');<ref>{{Cita libro |apelido=Dostoyevski |nome=Fiódor Mijáilovich |título=Pobres xentes |ano=1971}}</ref> as penumbras fantásticas (''[[Dvoinik]]'', ''O dobre''); as relacións amorosas (''[[Bélyye nóchi]]'', ''Noites brancas''); ou o amor, o egoísmo e a autopurificación por medio do sufrimento (''[[Niétochka Nezvánova]]''). O escritor recorre ao [[realismo psicolóxico]] e abarca áreas da [[psicoloxía]], a [[filosofía]] e a [[ética]]. Segundo Jorge Serrano Martínez, en ''Bésy'', ''Os endemoñados'', a «degradación moral rusa», denunciada previamente en ''[[Idiot]]'', ''O idiota'', estaba xa exacerbada, polo que o escritor entendeu que debía dar un contido máis explicitamente político á súa obra. Para Dostoyevski, a xeración reformista da década do 60 -a diferenza da súa- incorrera en dous erros fundamentais: a utilización de métodos de acción violentos e a incorporación de elementos occidentais como o [[liberalismo]], o [[anarquismo]] ou o [[socialismo]] que non eran aplicables nunha Rusia fundamentalmente cristiá, campesiña e cunha burguesía apenas desenvolvida.<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxinas=426-427}}</ref> As novelas de Dostoyevski caracterízanse por unha perspectiva social, política e moderna da sociedade, que «destapan o [[cinismo]] e o desprezo ao [[progresismo]] na sociedade»,<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=425}}</ref> construíndo así un movemento «dostoyevskiano».<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=433}}</ref> Así mesmo, os seus escritos presentan unha profunda reflexión psicolóxica, o que, segundo [[Joseph Frank]], sitúao como o máximo representante da novela no devandito tópico,<ref>Frank, Joseph. ''Dostoevsky''. Princeton University Press, Princeton, 1979-2003 (cinco volumes).</ref> precursor do [[existencialismo]] e un dos mellores escritores rusos. === Autobiografías === Algunhas pasaxes das novelas de Dostoyevski poden interpretarse como reescrituras encubertas da súa propia vida. A crítica sinalou que estas temáticas pouco recorrentes nas novelas do escritor ruso xurdiron co único motivo de «relatar as súas impresións pasadas».<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxinas=203-204}}</ref> Neste sentido, adquiren unha perspectiva singular ''[[Zapiski iz Myortvovo doma]]'', ''Recordos da casa dos mortos'' (a súa novela autobiográfica por antonomasia)<ref>{{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Op. cit. |páxina=205}}</ref> e ''Unízhenyie i oskorblyónnyie'', ''Humillados e ofendidos''. Na primeira, o autor relata a súa vida como prisioneiro en Siberia a través da figura de Aleksandr Petróvich, un home de clase nobre que, unha vez cumprida a condena por asasinar a súa esposa, queda en Siberia ensinando a ler aos nenos. Na segunda, a pesar de desenvolver un argumento e un estilo narrativo non autobiográficos, válese de elementos deste xénero como recurso literario. {{cadro de citas | largo = 25em | corfondo= LightCyan |cita=Representábame de modo moi claro que a vida e o mundo non dependían máis que de min. En realidade, até podía dicirse, naquel momento, que o mundo non fora creado máis que para min. [...] E pode suceder que, en efecto, nada exista para ninguén despois de min e que o mundo enteiro, unha vez que se aboliu a miña conciencia, desvanézase como unha pantasma, posto que non é máis que o obxecto da miña conciencia, e que se aniquile, posto que todo o mundo e todos os homes seica non sexan máis que eu mesmo... |fonte=Fiódor Dostoyevski, ''Son smeshnogo chelovieka'', ''O soño dun home ridículo''.}} Cabe destacar que a súa obra ''[[Igrok]]'', ''O xogador'', fala dun aspecto importante da súa vida xa que trata dos seus propios problemas co xogo e como esta obra axuda tamén a mellorar a súa situación económica e tamén a superar esa adicción ao xogo. <ref name=nihilismo>Martínez (2002), pp.{{esd}}48-52.</ref><ref name=Dostoievski>{{Cita libro |apelido=Cowper Powys |nome=John |ligazónautor=John Cowper Powys |título=Dostoïevski |ano=2001|cita=Préface de Marc-Edouard Nabe.}}</ref> === Contos === Nos seus relatos -polo xeral, [[conto|contos]] como ''[[Yolka i svad'ba]]'', ''A árbore do Nadal e a voda''- Dostoyevski expuxo as súas críticas, argumentou as súas perspectivas e aclarou e profundou as súas temáticas recorrentes dun modo máis «sarcástico e irónico» que nas súas novelas.<ref>Ler a obra ''[[Román v devyatí písmaj]]'', ''Unha novela en nove cartas''.</ref> Facendo uso dun humor sutil e dunha profunda análise psicolóxica, esclarecía as súas ideas morais, baseadas na relixión cristiá ortodoxa, e opúñase ao [[racionalismo]] e ao [[nihilismo]].<ref>{{Cita libro |apelido=López-Morillas |nome=Juan |título=Apuntes del subsuelo |capítulo=Prólogo}}</ref> Nalgúns dos primeiros relatos, como ''Slàboie serdtse'', ''O corazón débil'', ''Gospodin Prokharchin'', ''O señor Projarchin'', ou ''Malen'kij geroj'', ''O pequeno heroe'', apréciase unha certa exaltación do sentimento, moi próxima ao [[romanticismo]]. ''O corazón débil'', especialmente, é un delirio onde a sublimación dos sentimentos -o medo por unha banda, o amor por outra- termina por conducir á tolemia. ===''Dnevnik pisatelya''=== Baixo este título, en galego ''Diario dun escritor'', reuníronse unha serie de textos breves, como crónicas, artigos, críticas, relatos e apuntamentos, escritos por Dostoievski de 1846 a 1881, é dicir, durante toda a súa vida activa como escritor. ''Diario dun escritor'' contén tanto notas sobre revoltas políticas, xuízos sumarios e conflitos sociais como reflexións sobre Pushkin ou comentarios sobre ''[[Anna Karenina]]''. Nestes textos, do mesmo xeito que nas súas obras literarias, Dostoievski explora aspectos do ser humano contemporáneo («A mentira sálvase por outra mentira»), o subconsciente («O talento»), as inxustizas do poder («Algo acerca dos avogados») e a pobreza («O neno esmoleiro», «Un home paradoxal»). Outros teñen carácter biográfico («A morte de [[George Sand]]», «A morte de Nekrásov», «Pushkin, [[Lérmontov]] e Nekrásov», «O poeta e o cidadán: Nekrásov home», «Unha testemuña a favor de Nekrásov», «A miña relación con Belinski» ou «O proceso a Kornílova») ou autobiográfico («Anécdota sobre a vida infantil»). O nome da compilación tómase da sección homónima publicada por Dostoievski de 1873 a 1874 na revista ''Grazhdanin'', ''O Cidadán'', da cal foi director durante ese ano. Tres anos despois publicou, baixo o mesmo nome, un caderno pequeno mensual escrito e financiado por el mesmo, que se interrompeu en 1877. En 1880 e 1881 saíron os últimos números. A través desta publicación periódica o escritor ruso divulgaba unha visión estática de&nbsp;[[Rusia]]&nbsp;como único baluarte dunha modernidade sen Deus e do pobo ruso como a única reserva do&nbsp;[[cristianismo]]. Isto levoulle a ter certa influencia entre os mozos radicais rusos e deulle certo peso político no país, aínda que a circulación desta publicación situouse ao redor dos 1000 exemplares.<ref>{{Cita web|url=http://www.revistadelibros.com/articulos/biografia-de-dostoievsky-por-joseph-frank|título=La agonía y el éxtasis|dataacceso=31 de agosto de 2016|autor=Donald Fanger|data=agosto de 2016|páxina-web=Revista de Libros|editorial=}}</ref> === ''Crime e castigo'' === {{Artigo principal|Crime e castigo}} ''Crime e castigo'' describe a vida ficticia de [[Rodion Romanovich Raskolnikov|Rodion Raskolnikov]], do asasinato dunha usureira e a súa irmá, a través da rexeneración espiritual coa axuda de Sonya (unha "[[prostituta cun corazón de ouro]]"), ata a súa sentenza en Siberia. A Strakhov gustoulle a novela, remarcando que "Só ''Crime e castigo'' foi lido en 1866" e que Dostoevsky conseguira retratar unha persoa rusa acertada e realisticamente.{{sfn|Kjetsaa|1989|p=183}} Porén, tivo unha acollida regular entre os críticos, coa maioría das respostas negativas provenientes dos nihilistas. [[Grigory Eliseev]] da revista radical ''[[Sovremennik]]'', ''O Contemporáneo'', dixo da novela que era "unha fantasía segundo a que todos os estudantes están acusados sen excepción de intento de asasinato e roubo".{{sfn|Frank|1997|p=45, 60–182}} Desta novela existe unha tradución ao galego a cargo de Ekaterina Gurbek, editada por Galaxia no 2003.<ref>{{Cita web|url=https://editorialgalaxia.gal/produto/crime-e-castigo/|título=Produtos / Crime e castigo|data-acceso=24/08/2022}}</ref><ref>{{Cita novas|data=6/3/2004|título=«Hai que publicar en galego a mellor literatura mundial»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2004/03/06/hai-publicar-galego-mellor-literatura-mundial/0003_2484061.htm|data-acceso=24/08/2022|xornal=La Voz de Galicia}}</ref> === Influencia === A influencia de Dostoievski é recoñecida por unha grande variedade de escritores. De [[Herman Hesse]] a [[Bob Dylan]], pasando por [[Marcel Proust]], [[William Faulkner]], [[Albert Camus]], [[Franz Kafka]], [[Ayn Rand]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Henry Miller]], [[Yukio Mishima]], [[Gabriel García Márquez]], [[Jack Kerouac]], e [[Joseph Heller]], practicamente tódolos grandes escritores do [[século XX]] medraron so a sombra do novelista ruso. Non faltan, porén, voces disidentes, entre outros [[Vladimir Nabokov]], [[Henry James]] ou [[Joseph Conrad]]. O novelista americano [[Ernest Hemingway]] menciona tamén na súa autobiografía a influencia que lle supuxo a obra de Dostoievski. Malia morrer en [[1880]], considérase decote que a obra de Dostoievski tivo nos movementos filosóficos e psicolóxicos modernistas do século XX: Nun libro de entrevistas con [[Arthur Power]] (''Conversas con [[James Joyce]]''), James Joyce eloxiaba a influencia de Dostoievski. :''"el é o home que, máis ca ningún outro, creou a prosa moderna, e a intensificou ata ó extremo actual. Foi o seu poder explosivo o que fixo anacos a novela vitoriana, coas súas mulleriñas afectadas e os seus lugares comúns: libros sen imaxinación nin violencia"''. No seu [[Ensaio (literatura)|ensaio]] ''"O punto de vista ruso"'', [[Virginia Woolf]] afirmou: :''"As novelas de Dostoievski son remuíños ferventes, tormentas de area que xiran, trombas de auga que zoan, que ferven e que nos zugan. ... De sacado [[Shakespeare]] non hai lectura máis apaixonante."'' Curiosamente, Dostoievski e o outro xigante da novela rusa do século XIX, [[Lev Tolstói]] non se coñeceron persoalmente (o único intento de entrevista entrámbolos dous fracasou por unha confusión sobre o punto de encontro), pero eloxiaron (Dostoievski considerou a novela ''"Anna Karenina"'' de Tolstói unha obra de arte perfecta), criticaron (na biografía de [[Henri Troyat]] cítase unha afirmación de Tolstói sobre ''"Crime e castigo"''; "en lendo os primeiros capítulos, xa sabes como vai acabar todo") e influíronse mutuamente. == Obras == === Novelas === [[Ficheiro:Fjodor_signatur.jpg|miniatura|Sinatura]] * ''Pobres Xentes'' (''Biédnie liudi''), [[1846]] * ''Apuntamentos dende a casa dos mortos'' (''Zápiski iz mertvogo doma''), [[1860]] * ''Humillados e ofendidos'' (''Unizhenie o oskorblenie''), [[1861]] * ''Apuntamentos do subsolo'' (''Zápiski iz podpolia''), [[1864]] * ''[[Crime e castigo]]'' (''Prestuplenie i nakazanie''), [[1866]] * ''[[Igrok]]'', [[1866]] * ''[[O idiota]]'' (''Idiot''), [[1868]] * ''O eterno marido'' (''Vechni muzh''), [[1869]] * ''Os endiañados'' (''Biesi''), [[1872]] * ''O adolescente'' (''Podrostok''), [[1875]] * ''[[Bratia Karamazovy]]'' ("Os irmáns Karamazov"), [[1880]]. === Contos e relatos === * ''O soño dun home ridículo'' (''Son smesnhovo cheloveka''), [[1848]] * ''Nietochka Nezvanova'', [[1848]] * ''Noites brancas'' (''Belye nochi''), [[1848]] * ''O sono do tío'' (''Diadushki son''), [[1858]] * ''[[Notas de inverno sobre impresións de verán]]'' (''Zimnie zametki o letnikh vpechlatlenie''), [[1862]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Фёдор Михайлович Достоевский}} {{Portal|Rusia}} === Bibliografía === * {{Cita libro |apelido=Serrano Martínez |nome=Jorge |título=Entre el bien y el mal |ano=2003 |editorial=Editorial Complutense |lugar=Madrid |isbn=84-7491-718-2}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20070303105507/http://www.fedordostoievsky.com/ Páxina web en varios idiomas con biografía, cronoloxía, influencia, traballos, frases, imaxes e análise do seu nome.] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dostoievski, Fiodor}} [[Categoría:Escritores en lingua rusa]] [[Categoría:Escritores de Rusia]] [[Categoría:Nados en Moscova]] [[Categoría:Nados en 1821]] [[Categoría:Finados en 1881]] [[Categoría:Artigos que toda Wikipedia debería ter (Biografías)]] 8crhc4wnysb4pjcutsax8vw9n8pncbr 0 47229 6168642 5396779 2022-08-28T09:12:50Z Beninho 865 /* Concellos */ wikitext text/x-wiki {{Condado de Suecia |nome = Dalarna |escudo = Dalarna vapen.svg |original = Dalarnes län |capital = [[Falun]] |área = 28.196 |poboación = 288.919 |densidade = 10,25 |censo = 1990 |pop. 2004 = 276.042 |mapa = Dalarnas län in Sweden.svg }} O '''Condado de Dalarna''', ou ''Dalarnas län'' é un condado ou ''[[län]]'' situado no centro de [[Suecia]]. O condado fai fronteiras cos condados de [[Condado de Jämtland|Jämtland]], [[Condado de Gävleborg|Gävleborg]], [[Condado de Västmanland|Västmanland]], [[Condado de Örebro|Örebro]] e co condado de [[Condado de Värmland|Värmland]]. O condado de Dalarna tamén fai fronteira cos condados [[Noruega|noruegueses]] de [[Hedmark]] e [[Sør-Trøndelag]]. ==Concellos== *[[Avesta (municipio)|Avesta]] *[[Borlänge (municipio)|Borlänge]] *[[Falu (municipio)|Falu]] *[[Gagnef (municipio)|Gagnef]] *[[Hedemora (municipio)|Gagnef]] *[[Leksand (municipio)|Leksand]] *[[Ludvika (municipio)|Ludvika]] *[[Malung (municipio)|Malung]] *[[Mora (municipio)|Mora]] *[[Orsa (municipio)|Orsa]] *[[Rättvik (municipio)|Rättvik]] *[[Smedjebacken (municipio)|Smedjebacken]] *[[Säter (municipio)|Säter]] *[[Vansbro (municipio)|Vansbro]] *[[Älvdalen (municipio)|Älvdalen]] [[Ficheiro:Dalarna County.png|esquerda|260px|Concellos do condado de Dalarna]] ==Ligazóns externas== *[https://web.archive.org/web/20100813093223/http://www.w.lst.se/ Oficina Administrativa do condado de Dalarna] *[http://www.ltdalarna.se/ Consello do condado de Dalarna] {{Condados de Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Condado de Dalarna| ]] jugteavgpzrvoxbt5hs897v0sxoqrth 0 47293 6168677 4767004 2022-08-28T10:54:50Z Beninho 865 /* Concellos */ wikitext text/x-wiki {{Condado de Suecia |nome = Gävleborg |escudo = Gävleborg län vapen.svg |original = Gävleborgs län |capital = [[Gävle]] |área = 18 198,9 |poboación = 285 452 |densidade = 16 |censo = 2017 |mapa = Gävleborgs län in Sweden.svg }} O '''Condado de Gävleborg''', ou ''Gävleborgs län'', é un condado ou ''[[län]]'' da [[Mar Báltico|costa báltica]] de [[Suecia]]. O condado fai fronteira cos condados de [[Condado de Uppsala|Uppsala]], [[Condado de Västmanland|Västmanland]], [[Condado de Dalarna|Dalarna]], [[Condado de Jämtland|Jämtland]] e [[Condado de Västernorrland|Västernorrland]]. ==Concellos== O condado de Gävleborgs está dividido en 10 comunas ou concellos (''Kommuner'') a nivel local: [[Ficheiro:Gävleborg County.png|300px|esquerda]] *[[Bollnäs (municipio)|Bollnäs]] *[[Gävle (municipio)|Gävle]] *[[Hofors (municipio)|Hofors]] *[[Hudiksvall (municipio)|Hudiksvall]] *[[Ljusdal (municipio)|Ljusdal]] *[[Nordanstig (municipio)|Nordanstig]] *[[Ockelbo (municipio)|Ockelbo]] *[[Ovanåker (municipio)|Ovanåker]] *[[Sandviken (municipio)|Sandviken]] *[[Söderhamn (municipio)|Söderhamn]] {{Condados de Suecia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Condado de Gävleborg]] qjmpd0mskjd56vr4fue9w3826un4o83 14 48028 6168260 5912137 2022-08-27T12:38:17Z HombreDHojalata 5863 engado a [[Categoría:Pseudociencia]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Artigo principal}} [[Categoría:Relixión]] [[Categoría:Teorías filosóficas]] [[Categoría:Pseudociencia]] 578et4lz4l8xzyv2tm37ie26kjmz0ft 0 49325 6168490 5945599 2022-08-27T19:18:41Z Castelao 32797 /* Campañas militares contra Afonso de Aragón (1112-1113) */ Cambio para reproducir a imaxe wikitext text/x-wiki {{Ficha de nobre |nome =Pedro Froilaz de Traba |título = [[Conde de Galiza]] |imaxe =Pedro Froilaz de Trava.jpg |epígrafe = Sepulcro de Pedro Froilaz na Catedral de Compostela. |data de defunción =[[1126]] |sepultura =[[Panteón Real da catedral de Santiago]] |predecesor =[[Raimundo de Borgoña]] |sucesor =[[Fernando Pérez de Traba]] |consorte =[[Urraca Froilaz de Traba]]<br/>[[Maior Guntroda Rodríguez]] |descendencia = {{lista despregable |(con [[Urraca Froilaz de Traba|Urraca Froilaz]])<br/>* Froila<br/>* [[Bermudo Pérez de Traba]]<br/>* [[Fernando Pérez de Traba]]<br/>* Lupa<br/>* Ximena<br/> (con [[Maior Guntroda Rodríguez|Maior Rodriguez]])<br/>* [[Rodrigo Pérez de Traba]]<br/>* García<br/>* Vasco<br/>* Eva<br/>* Toda<br/>* Urraca<br/>* Sancha<br/>* Estefanía<br/>* Elvira<br/>* Aldara. }} |dinastía = [[Familia Froilaz-Traba]] |pai = [[Froila Bermúdez]] |nai = [[Elvira de Faro]] |irmáns ={{lista despregable |* [[Gonzalo Froilaz]]<br/>* [[Rodrigo Froilaz]]<br/>* [[Visclávara Froilaz]]<br/>* Adosinda Froilaz<br/>* [[Munia Froilaz]]<br/>* Hermesenda Froilaz }} |sinatura =Signature of Pedro Froilaz de Trava.png |tamaño_sinatura=250px |escudo =COA Casa de Traba.png |liñaxe=[[Familia Froilaz-Traba]] }} '''Pedro Froilaz''' (tamén escrito '''Froylaz'''<ref>{{Cita web|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/seculo_xelmirez.pdf|páxina-web=Consello da Cultura|título=Nas orixes da lírica trobadoresca galego-portuguesa|data-acceso=30 de agosto de 2016}}</ref> ou '''Fróilaz'''<ref>{{Cita libro|apelidos=Portela Silva|nome=Ermelindo|título=García II de Galicia: El rey y el reino (1065-1090)|editorial=La Olmeda|ano=2001|páxina=105|ref=}}</ref>), foi un nobre galego nado no [[século XI]], conde de [[Casa de Traba|Traba]] (ou '''Trava''')<ref name=":21">{{Cita web|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciatraba.htm|páxina-web=Xenealoxías do Ortegal|título=Tenencias do condado de Traba na monarquía galaico-leonesa|data-acceso=12/08/2018}}</ref>, [[Condado de Trastámara|Trastámara]]<ref name=":1">{{Cita web|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciatrastamara_archivos/tenenciatrastamara2.htm|páxina-web=Xenealoxías do Ortegal|título=Tenentes do condado Trastámara baixo a monarquía galaico-leonesa (1109-1157)|data-acceso=12/08/2018}}</ref>, [[Lista de condes de Galicia|Galiza]]<ref name=":20">{{Cita web|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciagalicia_archivos/galicia2.htm|páxina-web=Xenealoxias do Ortegal|título=Táboa de tenentes de condado de Galiza baixo a monarquía galaico-leonesa (1109-1157)|data-acceso=12/08/2018|cita=}}</ref> e señor doutras [[Tenente (Idade Media)|tenencias]] e [[Castelo (fortificación)|castelos]]. Foi o máis importante partidario do conde de Galiza [[Raimundo de Borgoña]], quen lle confiou a crianza do seu fillo [[Afonso VII de León|Afonso Raimúndez]]. Na defensa dos dereitos sucesorios do neno enfrontouse á raíña [[Urraca de León|Urraca]], nai do infante, e ao seu esposo [[Afonso I de Aragón|Afonso o Batallador]]. No ano [[1111]], cando Afonso só contaba seis anos de idade, coroouno xunto ao [[Diego Xelmírez|bispo Xelmírez]] como [[Lista de monarcas de Galicia|rei de Galiza]] na [[catedral de Santiago de Compostela]]. Nos anos posteriores guiouno e protexeuno até coroalo tamén en [[Reino de Toledo|Toledo]] ([[1117]]) e [[Reino de León|León]] ([[1126]]). Finou no ano 1126 sendo sucedido nos seus títulos e posesións polo seu herdeiro [[Fernando Pérez de Traba]], terceiro dos seus quince fillos. Foi soterrado no [[Praza da Quintana|cemiterio da igrexa de Santiago]] e os seus restos consérvanse actualmente nun sartego no [[Panteón Real da catedral de Santiago|Panteón Real]] da Catedral. == Orixes familiares e patrimonio territorial == [[Ficheiro:Monasterio de San Martín de Xuvia - panoramio.jpg|esquerda|miniatura|[[Ábsida|M]][[mosteiro de Xuvia|osteiro de Xuvia]] na [[terra de Trasancos]]. Neste mosteiro foron sepultados, cando menos, os avós de Pedro Froilaz, [[Bermudo Froilaz|Bermudo]] e Lupa, o seu pai [[Froila Bermúdez|Froila]], e o seu irmán [[Rodrigo Froilaz|Rodrigo]].]] {| class="mw-collapsible mw-collapsed infobox" style="width:310px; float:right;margin:0 0 1em 1em;font-size:100%;clear:right;" cellspacing="2" ! colspan="2" style="background:#ccf;" align="center" | Biografía cronolóxica |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[circa|ca.]] [[1070]] | style="font-size: 90%;" | Data de nacemento descoñecida.<br />Parte da súa infancia transcorre na corte leonesa de [[Afonso VI]]. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1088]] | style="font-size: 90%;" | Casamento con [[Urraca Froilaz de Traba]]. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1091]] | style="font-size: 90%;" | Falece seu pai [[Froila Bermúdez]], ascendendo ao liderado do [[Casa de Traba|clan familiar]]. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[circa|ca.]][[1091]] | style="font-size: 90%;" | Vasalo de [[Raimundo de Borgoña]] "''Totius Gallecie Princeps''" |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1094]] | style="font-size: 90%;" | Expedición militar a [[Lisboa]] ás ordes do conde [[Raimundo de Borgoña]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1095]] | style="font-size: 90%;" | Afonso VI divide o reino galego ao conceder a [[Henrique de Borgoña]] e á súa filla Tareixa o [[Condado Portucalense]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1105]] | style="font-size: 90%;" | Casamento con dona [[Maior Guntroda Rodríguez|Maior Rodríguez]] |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1105]] | style="font-size: 90%;" | Nacemento do principe [[Afonso Raimúndez]]. A súa crianza é confiada a Pedro Froilaz e á súa esposa. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1107]] | style="font-size: 90%;" | Morte de Raimundo de Borgoña. Pedro Froilaz asume o goberno de Galiza. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1107]] | style="font-size: 90%;" |[[Xuramento de León]]: Pedro xura defender os dereitos ao trono do infante Afonso Raimúndez. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[Circa|ca.]] [[1109]] | style="font-size: 90%;" |Viaxa a Roma para defender diante do [[Papa]] a propiedade da súa familia do [[Mosteiro de San Nicolao de Cis|Mosteiro de Cis]]. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1109]] | style="font-size: 90%;" | Proclamacion de Afonso Raimúndez como [[Reino de Galiza|rei de Galiza]]. |- | style="font-size: 90%;" width="20%" align="center" |[[1111]] | style="font-size: 90%;" | Coroación de [[Afonso VII]] en Compostela. Pedro Froilaz [[mordomo de palacio|mordomo maior]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1111]] | style="font-size: 90%;" |[[Batalla de Viadangos]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1112]] | style="font-size: 90%;" | Campaña militar contra [[Afonso I de Aragón|Afonso de Aragón]]. Asedio e acordo de [[Carrión de los Condes|Carrión]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1113]] | style="font-size: 90%;" | Campaña militar contra Afonso de Aragón. Conquista de [[Burgos]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1114]] | style="font-size: 90%;" | Pacto de amizade con [[Diego Xelmírez]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1115]] | style="font-size: 90%;" | Pedro Froilaz leva o seu pupilo Afonso á fronteira almorábide onde se inicia unha campaña militar. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1116]] | style="font-size: 90%;" | Afonso Raimúndez é ratificado como rei de Galiza en Compostela. Guerra entre os seus partidarios e os da súa nai Urraca. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1116]] | style="font-size: 90%;" | Pedro e [[Tareixa, condesa de Portugal|Tareixa de Portugal]] derrotan a Urraca en [[Castelo de Sobroso|Sobroso]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1116]] | style="font-size: 90%;" | Urraca cede ao seu fillo Afonso os reinos de Galiza e Toledo. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1117]] | style="font-size: 90%;" | Afonso Raimundez é recibido como rei en [[reino de Toledo|Toledo]] a instancias de Pedro Froilaz. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1121]] | style="font-size: 90%;" | Urraca invade Galiza. Pedro Froilaz e Xelmírez confrontan o seu exército no [[Pico Sacro]]. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1123]] | style="font-size: 90%;" | Urraca encarcera a Pedro Froilaz, xunto á súa esposa e fillos. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1126]] | style="font-size: 90%;" | Morte de Urraca I. Coroación de Afonso VII como rei en León. |- | style="font-size: 90%;" align="center" |[[1126]] | style="font-size: 90%;" | Morte de Pedro Froilaz. Soterramento no [[Praza da Quintana|cemiterio da Catedral de Compostela]]. |} A familia paterna de Pedro Froilaz, os ''Petriz<ref>{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1992|ISBN=|ref=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p51.jpg|volume=2|páxina=57}}</ref>'', aparece vinculada ao señorío da [[Terra de Trasancos]] desde, cando menos, o [[século X]]. Alí posuíron extensas posesións patrimoniais<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2006|título=O grupo aristocrático dos Froilaz nas terras do Eume. Implantación territorial e estrutura do dominio durante os séculos XI e XII|url=http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=5&zoom=auto,-274,694|PMC=|revista=Cátedra: revista eumesa de estudios|volume=13|páxinas=359-361|número=|data-acceso=22 de xullo de 2019|data-arquivo=08 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130608181128/http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=5&zoom=auto,-274,694|url-morta=yes}}</ref>, entre elas o mosteiro e panteón familiar de [[San Martiño de Xubia|San Martiño de Xuvia]]<ref>{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1992|ISBN=|ref=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p52.jpg|páxina=58|volume=2}}</ref>. Desde este espazo territorial inicial foron ampliando os seus señoríos ao longo dos anos mediante compras, permutas, doazóns rexias, pola presión sobre as comunidades campesiñas ou mediante alianzas matrimoniais<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2006|título=O grupo aristocrático dos Froilaz nas terras do Eume. Implantación territorial e estrutura do dominio durante os séculos XI e XII|url=http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=35&zoom=auto,-274,737|PMC=|revista=Cátedra: revista eumesa de estudios|volume=13|páxinas=389-406|número=|data-acceso=22 de xullo de 2019|data-arquivo=08 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130608181128/http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=35&zoom=auto,-274,737|url-morta=yes}}</ref>. Unha delas, a dos pais do conde Pedro: [[Froila Bermúdez de Trasancos|Froila ''Petriz'' Bermúdez]] e [[Elvira Méndez de Faro]], permitiu á familia incorporar aos seus dominios o [[Castelo de Aranga]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barros|nome=Carlos|data=2009|título=Origen del castillo y coto de Aranga, siglos X-XII|url=http://estudiosgallegos.revistas.csic.es/index.php/estudiosgallegos/article/view/59/59|PMC=|revista=Cuadernos de Estudios Gallegos|páxinas=143|número=122}}</ref> e diversas propiedades nas [[Terra de Faro|Terras de Faro]]<ref>{{Cita libro|título=Grandeza e decadencia do reino de Galicia|apelidos=González López|nome=Emilio|editorial=Galaxia|ano=1978|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=iM4x6g715gkC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA203#v=onepage&q&f=false|páxinas=203-204|ref=}}</ref>. A importancia da parentela propiciou que tamén algúns do irmáns de Pedro ocupasen lugares destacados na sociedade do seu tempo, como [[Gonzalo de Mondoñedo|Gonzalo]], o irmán máis vello, que chegou a ser [[Diocese católica latina de Mondoñedo-Ferrol|bispo de Mondoñedo]]; [[Rodrigo Froilaz|Rodrigo]], que herdou o señorío de Trasancos, foi almirante das costas galegas<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=551&zoom=auto,-165,647|PMC=|revista=Estudios Mindonienses|páxinas=551|número=27}}</ref> e alférez de Afonso VII<ref>{{Cita libro|título=A nobreza altomedieval galega. A familia Froilaz-Traba|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|editorial=Toxos Outos|ano=2005|ISBN=|ref=|páxina=40}}</ref>; ou [[Munia Froilaz|Munia]], fundadora do [[Mosteiro de San Salvador de Pedroso|mosteiro de Pedroso]]<ref>{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu|apelidos=Pena Graña|nome=Andrés|editorial=Concello de Narón|ano=1993|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p63.jpg|volume=2|páxina=69|ref=}}</ref>. O matrimonio de Pedro Froilaz coa súa primeira esposa, [[Urraca Froilaz de Traba]], herdeira de extensos señoríos nas bisbarras máis occidentais do reino<ref name=":21" />, conformou un extenso dominio que abranguía desde o [[río Tambre]] até o [[río Sor]]{{Efn|Terra Sanct Iacobi ([[Terra de Santiago]]) de finibus Tamar ([[río Tambre]]) usque in finem Sauri ([[río Sor]]) imperavit comité dompnus Petrus <ref>{{Cita web|título=Tenencia do condado de Trastámara baixo a monarquía galaico-leonesa (1065-1109)|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciatrastamara.htm|páxina-web=www.xenealoxiasdoortegal.net|data-acceso=2019-07-19}}</ref>.}} e desde as terras de [[Aranga]] até o [[Océano Atlántico]], practicamente a extensión da actual provincia da Coruña. Este territorio foi denominado máis adiante Condado de Trastámara, sendo Pedro Froilaz o seu primeiro posuidor (''"in Trastamar comite Petrus Froyle")''<ref name=":1" />. ==== Mosteiros familiares ==== Para garantir a continuidade indivisa do patrimonio familiar, a estratexia empregada pola aristocracia laica altomedieval era a creación de mosteiros familiares (“''monasterios nostros''”<ref>{{Cita web|url=http://www.falamedesansadurnino.org/imaxe/doazon-de-naraio-para-o-mosteiro-de-xuvia/|páxina-web=www.falamedesansadurnino.org|título=Doazón de Naraío para o mosteiro de Xuvia|data-acceso=2018-12-04|lingua=gl}}</ref>), estes cenobios permitían vincular grandes propiedades a unha determinada liñaxe<ref name=":34">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu III.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=2007|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/120508133544-9676ad0024bb7b0eb6526176d5ef64b3/p152.jpg|páxina=152|ref=}}</ref>. Os nobres, nunha doazón aparente, cedían os seus bens raíces aos mosteiros recibindo destes as rendas xeradas<ref>{{Cita libro|título=La sociedad gallega en la Alta Edad Media|apelidos=Frez|nome=Amancio Isla|editorial=Editorial CSIC - CSIC Press|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=3Fa6M7RhfDIC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA128#v=onepage&q&f=false|data=1992|lingua=es|ano=|ref=}}</ref>. No remate do contrato, tres xeracións e vinte e nove anos no caso galego<ref name=":322">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu III.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=2007|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/120508133544-9676ad0024bb7b0eb6526176d5ef64b3/p103.jpg|páxina=103|ref=}}</ref>, toda a propiedade revertía de novo no clan, ou no seu último membro supervivente (''postromeiro'')<ref name=":332">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu III.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=2007|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/120508133544-9676ad0024bb7b0eb6526176d5ef64b3/p104.jpg|páxina=104|ref=}}</ref>, momento no que voltaban a aforarse as propiedades. Unha mostra do importantísimo patrimonio herdado e ampliado polo conde Pedro é o feito de que sexa imposíbel estudar as fundacións e historia dos mosteiros de [[Mosteiro de Santa María de Monfero|Monfero]], [[Mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes|Sobrado]], [[Mosteiro de San Xoán de Caaveiro|Caaveiro]], [[Igrexa de San Xulián de Moraime|Moraime]], [[Igrexa de Santa María de Cambre|Cambre]], [[Mosteiro de San Nicolao de Cis|Cis]], [[Mosteiro de Toxos Outos|Toxos Outos]], [[Mosteiro de San Salvador de Bergondo|Bergondo]], [[Mosteiro de Santa María de Xanrozo|Xanrozo]], [[Mosteiro de San Cristovo de Dormeá|Dormeá]], [[Mosteiro de Santa María de Nogueirosa|Nogueirosa]], [[Mosteiro de San Salvador de Pedroso|Pedroso]], [[Mosteiro de San Xoán de Sabardes|Sabardes]], [[Mosteiro de Xuvia|Xuvia]] e outros, sen atopar continuadas referencias á súa familia<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|data=2007|título=La nobleza altomedieval gallega. La familia Froilaz-Traba. Sus fundaciones monacales en Galicia en los siglos XI, XII y XIII|url=http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures4.pdf#page=261&zoom=auto,-331,306|PMC=|revista=Nalgures|páxinas=261-322|número=4}}</ref>. Un incidente nun destes mosteiros, o [[Mosteiro de San Nicolao de Cis|Mosteiro de Cis]], permite ilustrar o dominio nobiliar sobre eles e a relevancia do conde Pedro na súa época. No ano [[1108]], debido á política auspiciada por Roma de rematar cos mosteiros dúplices<ref>{{Cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=N2MsL2p21ug|apelidos=Xosé Antón García González|data=2012-02-24|título=Un mosteiro dúplice|data-acceso=2018-12-04}}</ref>, o abade do mosteiro expulsou a comunidade feminina. Enterado o conde Pedro, expulsou á súa vez o abade do cenobio e dirixiuse a Roma onde foi recibido polo propio papa [[Pascual II, papa|Pascual II]] quen tivo que recoñecer os seus dereitos sobre o cenobio<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/326/mode/2up|páxinas=326-328|volume=3}}</ref>. ==== Territorios e castelos ==== [[Ficheiro:Territorio de Trastámara (cos castelos).png|alt=|miniatura|A unión das herdanzas territoriais de Pedro Froilaz e a súa primeira esposa [[Urraca Froilaz de Traba]], conformou o territorio coñecido como [[Condado de Trastámara]]<ref name=":1" />|esquerda]] [[Ficheiro:Igrexa de San Nicolao de Cis, Oza dos Ríos.jpg|esquerda|miniatura|[[Mosteiro de San Nicolao de Cis|Mosteiro de Cis]], mosteiro familiar dos [[Familia Froilaz-Traba|Froilaz-Traba]]. O conde Pedro tivo que acudir a Roma para defender diante de [[Pascual II, papa|Pascual II]] os seus dereitos sobre o cenobio<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|data=2001|título=La fundación del monasterio de san salvador de Cines|PMC=|revista=Anuario Brigantino|páxinas=152-153|número=24|url=http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2001PDF/2001%20139_156.pdf#page=14&zoom=auto,-332,277}}</ref>.]] O extenso patrimonio territorial do conde Pedro pode tamén ser analizado seguindo as mencións aos seus dominios na diplomatura conservada da súa época. *[[Castelo de Ferreira]]: no ano [[1090]] subscribe Pedro o seu primeiro documento rexio e faino como señor de Ferreira (''dominator Ferrarie'')<ref name=":0">{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla Under Queen Urraca|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/sjc/sjc2.pdf#page=4&zoom=auto,-100,371|páxina=36}}</ref>. No [[1096]] nunha doazón do conde Raimundo de Borgoña á [[San Martiño de Mondoñedo, Foz|Catedral de Mondoñedo]] confirma como "''Petrus Froylaz comes de Ferraria''"<ref>{{Cita libro|título=Documentos medievales del reino de Galicia. Doña Urraca (1095-1126)|apelidos=Recuero Astray|nome=Manuel|editorial=Xunta de Galicia|ano=2002|ISBN=|ref=|en=doc. 4}}</ref>. O castelo de Ferreira e a súa xurisdición son situados por algúns estudosos na zona de [[Ferreira, Coristanco|Coristanco]]<ref>{{Cita libro|título=Historia compostelana, o sea hechos de D. Diego Gelmírez, primer arzobispo de Santiago |editorial=[[Porto y Cía. Editores]] |ano=1950|apelidos-editor=Suárez|nome-editor=Manuel|apelidos-editor2=Campelo|nome-editor2=Jose|ligazón-editor2=José Campelo|en=op. cit. 215}}</ref>, se ben o castelo non se acha identificado totalmente. A súa localización pode ser outra [[Ferreira, San Sadurniño|Ferreira]], na comarca trasanquesa, dominio familiar do conde Pedro e no que contaba con propiedades ben documentadas<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2006|título=O grupo aristocrático dos Froilaz nas terras do Eume. Implantación territorial e estrutura do dominio durante os séculos XI e XII|url=http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=12&zoom=auto,-275,519|revista=Cátedra: revista eumesa de estudios|páxina=366|volume=13|páxinas=|número=|data-acceso=22 de xullo de 2019|data-arquivo=08 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130608181128/http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=12&zoom=auto,-275,519|url-morta=yes}}</ref><ref>{{Cita web|título=A lenda do Pico de Ferreira|url=http://www.falamedesansadurnino.org/imaxe/a-lenda-do-pico-de-ferreira/|páxina-web=www.falamedesansadurnino.org|data-acceso=2019-07-19|lingua=gl}}</ref>, ou mesmo unha mudanza no nome do [[castelo de Penafiel]] próximo ao de San Xurxo<ref>{{Cita web|título=No corazón do xigante (II): Castelos cardinais|url=http://www.manuelgago.org/blog/2011/09/08/no-corazon-do-xigante-ii-castelos-cardinais/|páxina-web=Capítulo cero|data=2011|data-acceso=2019-07-19|lingua=gl-ES|nome=Manuel|apelidos=Gago}}</ref>. *[[Arciprestado de Bezoucos|Bezoucos]]: no ano [[1092]] no [[Tombo de Caaveiro]] cítase a Bermudo Ataniz, administador deste territorio baixo o señorío do conde Pedro: “''Veremudus Ataniz, qui reget terram Bisaquis sub manun comi-te domnus Petrus''”<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Fernández de Viana y Vieites|nome=José Ignacio|data=1996|título=El Tumbo de Caaveiro|PMC=|revista=Cátedra. Revista eumesa de estudios |número=3|en=doc. 122}}</ref>. *[[Castelo de Traba]]: No ano [[1098]] aparece o conde Pedro na lista de confirmantes dun documento do [[Mosteiro de San Martiño Pinario]]: "''Petrus Froila de Sancto Giorgio et de Traua conf.''"<ref name=":18">{{Cita libro|título=El Monasterio de San Martiño Pinario de Santiago de Compostela en la Edad Media.|apelidos=Lucas Álvarez|nome=Manuel|editorial=Edicións O Castro|ano=2003|ISBN=|ref=|en=doc. 13}}</ref>. O condado de Traba<ref name=":21" /> foi incorporado ao patrimonio do conde polo seu casamento con Urraca Froilaz, e co paso do tempo asociou o seu nome ao dos membros do seu grupo aristocrático. O castelo foi unha fortificación costeira que os estudosos sitúan na freguesía de [[Traba, Laxe|Santiago de Traba en Laxe]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Martínez Lema|nome=Paulo|data=2009|título=Hidrotoponimia da comarca de Bergantiños na documentación do Tombo de Toxos Outos|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3194692.pdf|PMC=|revista=Ianua. Revista Philologica Romanica|páxina=|doi=|ISSN=1616-413X|PMID=|volume=|páxinas=206-207|número=9}}</ref>, acaso no alto da Torre da Moa<ref name=":17">{{Cita web|url=http://www.anosacosta.es/comarcas/bergantinos/2014/05/07/hayan-restos-de-ocupacion-humana-en-el-castelo-de-traba/|data=2014-05-07|páxina-web=Anosacosta|título=Hayan restos de ocupación humana en el Castelo de Traba|data-acceso=2018-12-12|lingua=es-ES}}</ref>. *[[Castelo de San Xurxo]]: referenciado por primeira vez no 1098, no mesmo documento do Mosteiro de San Martiño que o de Traba<ref name=":18" />, o castelo situábase na [[Monte Pindo|serra do Pindo]]. Foi reconstruído no século X polo [[Sisnando Menéndez|bispo Sisnando]] para a defensa da costa galega<ref>{{Cita web|título=San Xurxo, o castelo do olimpo celta que defendía a fin da terra|url=http://historiadegalicia.gal/2018/10/san-xurxo-o-castelo-do-olimpo-celta-que-defendia-a-fin-da-terra/|páxina-web=Historia de Galicia|data=2018-10-14|data-acceso=2019-07-19|lingua=gl-ES}}</ref> e pertenceu inicialmente á igrexa de Iria-Compostela. En tempos de Raimundo de Borgoña foi deslindado deste dominio e confiado a Pedro Froilaz<ref>{{Cita libro|título=Raimundo de Borgoña, conde de Galicia. Política y relaciones de poder en el occidente peninsular (1093-1107)|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|editorial=Glyphos|ano=2017|ISBN=|ref=|páxina=293|en=}}</ref>. Desde alí eran administradas as terras de Carnota, Céltigos e Montaos<ref>{{Cita libro|título=El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c. 1065-1140)|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|ISBN=|ref=|páxinas=290-291}}</ref>. *[[Conde de Trastámara]]: No ano [[1099]] figura no Tombo de Caaveiro como señor das terras entre o Tambre e o Sor, isto é o condado de Trastámara: "''terra Sancti Iacobi de finibus Tamar usque in finem Sauri, imperavit comite dompnus Petrus"''<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Fernández de Viana y Vieites|nome=José Ignacio|data=1996|título=El Tumbo de Caaveiro|PMC=|revista=Cátedra. Revista eumesa de estudios|número=3|en=doc. 69}}</ref>. Esta demarcación transmitida polo conde aos seus descendentes remataría co tempo por abranguer as demais. *[[Lista de condes de Galicia|Conde de Galiza]]: no [[1104]], o conde comeza a figurar nos documentos como conde de Galiza nos momentos de ausencia de Raimundo de Borgoña<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Baron Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña|PMC=|revista=Estudios Mindonienses|número=27|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=548&zoom=auto,-332,401|páxina=548}}</ref> para asumir plenamento o título após a súa morte no ano 1107<ref name=":20" />. *[[Condado de Présaras|Presaras]] - [[Sobrado]]: no 1109 o conde ostenta o dominio das terras de Sobrado: "''dux domnus Petrus Froile, qui territorio citerio Superaddo imperanti"''<ref>{{Cita libro|título=Tumbos del Monasterio de Sobrado de los Monjes|apelidos=Loscertales|nome=Pilar|editorial=Dirección General del Patrimonio Artístico y Cultural|ano=1976|ISBN=|ref=|en=doc. 140|volume=1}}</ref>'','' algúns autores estiman que este documento fai referencia ao anterior ''comisso'' altomedieval de Présaras e non ao propio mosteiro cisterciense de Sobrado<ref>{{Cita libro|título=Raimundo de Borgoña, conde de Galicia. Política y relaciones de poder en el occidente peninsular (1093-1107)|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|editorial=Glyphos|ano=2017|ISBN=|ref=|páxina=293}}</ref>. *[[Castelo de Leiro]]: no ano [[1112]], a raíña Urraca, necesitada do apoio do conde Pedro na súa guerra con Afonso o Batallador, cedeulle o Castelo de Leiro na Terra de Nendos (Abegondo)<ref name=":19" />. *[[Caamouco, Ares|Caamouco]]: o conde Pedro aparece no ano [[1114]] no [[Tombo de Caaveiro]] como: "''Comes domnus Petrus in Calamouquo''"<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Fernández de Viana y Vieites|nome=José Ignacio|data=1996|título=El Tumbo de Caaveiro|PMC=|revista=Cátedra. Revista eumesa de estudios|número=3|en=doc. 88}}</ref>. Señorío de [[Reguengo (propiedade)|reguengo]] cuxa [[Tenente (Idade Media)|tenencia]] pasou trala súa morte ao seu fillo Bermudo<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Freire Camaniel|nome=Jose|data=2017|título=Antiguas instituciones de San Vicente de Caamouco (Condado, Tenencia, Coto y Monasterio)|PMC=|revista=A Tenencia. Revista Cultural de Estudos Locais|número=5|url=https://www.caamouco.net/portal2/images/stories/AgrupacionInstructiva/Documentos/Revista_A_Tenencia_N5.pdf#page=17&zoom=auto,-275,7|páxina=18}}</ref>. A Historia Compostelá cita ademais outros dous castelos dentro do condado de Trastámara se ben non poden relacionarse directamente coa figura do conde: * [[Castelo da Espenuca]]: situado no [[A Espenuca, Coirós, Coirós|monte da Espenuca]] no concello de Coirós, Terra de Nendos, figura en poder do seu fillo [[Rodrigo Pérez de Traba|Rodrigo]] no ano [[1130]], catro despois do seu pasamento<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Veiga Ferreira|nome=Xosé María|data=2012|título=Espenuca:inscrición, edificios e lugares máxicos|PMC=|revista=Anuario Brigantino|páxinas=87-88|número=35|url=http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2012PDF/059_098_VEIGA_e_SOBRINO_%20anuario_brigantino_2012.pdf#page=29&zoom=auto,-332,492}}</ref>. * [[Castelo de Faro]]: situado no [[Monte Xalo]], no actual concello de Culleredo. Foi probabelmente patrimonio rexio e da igrexa compostelá. A súa situación dentro dos dominios dos Froilaz foi causa de diversos enfrontamentos entre a familia e o bispo Xelmírez<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|data=2009|título=Algunas precisiones sobre la antigua demarcaciónde Faro, el castillo de Faro, El Burgo y la fundaciónde Crunia|url=http://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2014/10/nalgures5.pdf#page=184&zoom=auto,-332,676|PMC=|revista=Nalgures|páxinas=184-186|número=5}}</ref>. == Traxectoria == Descoñécese a data exacta do nacemento de Pedro Froilaz, sendo comunmente aceptado que esta debeu de producirse a finais do terceiro cuarto do século XI<ref>{{Cita libro|título=La reina Urraca|apelidos=Pallares Méndez|nome=María del Carmen|editorial=Nerea|ano=2006|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=uqp7mHCeen0C&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA170#v=onepage&q&f=false|páxina=170}}</ref>. O seu pai foi un dos máis importantes vasalos do rei [[García II de Galicia|García II]], e loitou a carón del durante o conflito que o enfrontou aos seus irmáns Sancho e Afonso<ref>{{Cita libro|título=Grandeza e decadencia do Reino de Galicia|apelidos=González López|nome=Emilio|editorial=Galaxia|ano=1978|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=iM4x6g715gkC&lpg=PA168&ots=GO15X4yv-s&dq=%22fruela%20arias%22&hl=es&pg=PA205#v=onepage&q&f=false|páxina=205|ref=}}</ref>. Cando finalmente García foi capturado e despoxado do seu trono por [[Afonso VI de León|Afonso]], Froila aceptou o novo señor como rexente, non como rei lexítimo<ref name=":143">{{Cita web|url=http://dbe.rah.es/biografias/62181/froila-bermudez|páxina-web=Real Academia de la Historia|título=Froila Bermúdez|data-acceso=2019-01-05}}</ref><ref>{{Cita libro|título=A nobreza altomedieval galega. A familia Froilaz-Traba|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|editorial=Toxos Outos|ano=2005|ISBN=|ref=|páxina=17}}</ref>. É probábel que por causa da dubidosa fidelidade do seu pai ao novo monarca, Pedro Froilaz fose enviado como refén á corte leonesa<ref name=":102">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu|apelidos=Pena Graña|nome=Andrés|editorial=Concello de Narón|ano=1993|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p61.jpg|volume=2|páxina=67|ref=}}</ref>, lugar onde pasou a súa infancia<ref name=":134">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/322/mode/2up|apelidos2=|volume=3|páxina=322|ref=|cita="por razóns políticas"}}</ref>. A súa primeira aparición nas fontes históricas data do ano [[1086]], momento no que confirma unha doazón do seu pai ao mosteiro familiar de [[Mosteiro de Xuvia|Xuvia]]<ref name=":0" />. Dous anos máis tarde Pedro casou con Urraca Froilaz, filla do conde [[Froila Arias de Traba]], asumindo no ano [[1091]], data do falecemento do seu pai, a xefatura do [[Familia Froilaz-Traba|clan familiar]]. O matrimonio con Urraca durou até o seu falecemento no ano [[1102]], casando de novo o conde tres anos máis tarde, esta vez coa nobre leonesa [[Maior Guntroda Rodríguez|Maior Rodríguez]], filla do conde Rodrigo Muñoz de Asturias. === Raimundo de Borgoña: ''Totius Gallecie Princeps'' (ca. 1091-1107)=== [[Ficheiro:Raymond of Burgundy.jpg|esquerda|miniatura|Representación do século XV de [[Raimundo de Borgoña]]. Pedro Froilaz aparece como un dos seus principais vasalos desde a súa chegada ao goberno do [[Reino de Galicia|reino galego]].]] No ano [[1087]] unha parte dos nobres galegos, liderados polo bispo de Compostela [[Diego Peláez|Diego Páez]] e polo conde [[Rodrigo Ovéquiz|Rodrigo Ovequiz]], iniciou un levantamento coa intención de devolver a coroa galega ao seu xenuíno posuidor: García II, prisioneiro na altura do seu irmán Afonso VI. Os exércitos de Afonso asaltaron [[Lugo]] facendo fracasar un alzamento soportado desde o exterior por [[Guillerme I de Inglaterra|Guillerme de Normandia]]<ref name=":4">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/154|volume=3|páxinas=154-159|ref=}}</ref> e ao que non se lle coñecen apoios desde o interior por parte da familia Froilaz. Neste clima de inestabilidade, Afonso VI confiou o goberno e a pacificación do reino ao seu xenro Raimundo de Borgoña, nobre franco casado coa súa filla e herdeira [[Urraca de León|Urraca]]. Raimundo, apadriñado pola poderosa [[orde de Cluny]] e contando desde o inicio coa colaboración dos [[familia Froilaz-Traba|Froilaz-Traba]], exerceu o seu poder en Galiza con prerrogativas case rexias, coa vista sempre posta na sucesión do seu sogro<ref>{{cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|ano=2011|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=532&zoom=auto,-332,667|PMC=|revista=[[Estudios Mindonienses]]|volume=27|páxinas=532–536|número=|accessdate=}}</ref>. Durante todo o período de goberno do conde borgoñón, Pedro Froilaz aparece como o seu principal partidario, asumindo o goberno do reino galego durante os períodos nos que este se atopaba ausente<ref name=":52">{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=548&zoom=auto,-332,200|PMC=|revista=[[Estudios Mindonienses]]|páxinas=548|número=27}}</ref>. Na curia do conde figuran tamén outros membros da súa parentela como o seu irmán Rodrigo, que asina frecuentemente a carón del<ref>{{Cita web|título=Taboa de tenentes do condado de Galiza baixo a mornarquía galaico-leonesa (1065-1109)|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciagalicia.htm|páxina-web=www.xenealoxiasdoortegal.net|data-acceso=2019-06-13}}</ref> e a quen se lle encomendou a defensa das costas galegas<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=551&zoom=auto,-165,647|PMC=|revista=Estudios Mindonienses|páxinas=551|número=27}}</ref>, o seu xenro [[Munio Páez]], [[Condado de Monterroso|conde de Monterroso]], e, xa máis tardiamente, o seu fillo [[Bermudo Pérez de Traba|Bermudo Pérez]]<ref name=":5">{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=540&zoom=auto,-331,620|PMC=|revista=[[Estudios Mindonienses]]|páxinas=540-556|número=27}}</ref>. No ano 1094 o conde Pedro marchou, xunto co resto da nobreza galega (''cum optimatibus Gallecie''<ref name=":53">{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=537&zoom=auto,-332,642|PMC=|revista=[[Estudios Mindonienses]]|páxinas=537|número=27|cita=12}}</ref>), nunha fracasada tentativa de recuperar [[Lisboa]], conquistada no ano anterior polos [[almorábide]]s<ref>{{Cita web|título=A expedição de Raimundo a Lisboa|url=http://www.terraetempo.gal/artigo.php?artigo=4954&seccion=5|páxina-web=www.terraetempo.gal|data-acceso=2019-06-07|lingua=gl|apelidos=Eguea Lapina|nome=Henrique}}</ref>. Esta derrota, unida á indisimulada ambición de Raimundo e ao nacemento dun novo herdeiro rexio fixo que Afonso VI concedese a metade meridional do reino galego a outro nobre franco, [[Henrique de Borgoña]], esposo da súa filla [[Tareixa, condesa de Portugal|Tareixa]]. Esta tentativa de dividir os nobres franceses foi rapidamente contrarrestada pola orde de Cluny, que promoveu un acordo<ref>{{Cita publicación periódica|título=Le pacte successoral entre Raymond de Galice et Henri de Portugal|url=https://www.persee.fr/doc/hispa_0007-4640_1948_num_50_3_3146|revista=Bulletin hispanique|data=1948|páxina=275–290|volume=50|número=3|doi=10.3406/hispa.1948.3146|nome=Pierre|apelidos=David}}</ref> entre Henrique e Raimundo preparando un posíbel ascenso do segundo ao trono leonés trala morte de Afonso VI<ref name=":3">{{Cita libro|título=Diego Gelmírez y el trono de Hispania. La coronación real del año 1111.|apelidos=Portela Silva|nome=Ermelindo|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2013|ISBN=|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2013_O-seculo-de-Xelmirez.pdf#page=51&zoom=auto,-331,668|publicación=O Século de Xelmírez|páxinas=51-53|ref=}}</ref>. Son numerosos os diplomas nos que Pedro Froilaz figura como confirmante das decisións de goberno do conde Raimundo. Por exemplo, plasma a súa sinatura na concesión dun salvoconduto aos mercadores de [[Santiago de Compostela]] no [[1095]]<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/36/mode/2up|volume=3|páxinas=36-38 (apéndices)|lugar=Apéndice VII}}</ref>; nunha concesión do conde Raimundo a prol do bispado de [[Mondoñedo]] no [[1096]]; ou, no mesmo ano, nunha permuta de vilas entre Raimundo e o [[mosteiro de San Lourenzo de Carboeiro]]<ref>{{Cita libro|título=A nobreza altomedieval galega. A familia Froilaz-Traba|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|editorial=Toxos Outos|ano=2005|ISBN=|ref=|páxinas=22-23}}</ref>. En [[1107]], participou nunha escritura de doazón do conde á igrexa de Santiago e na trascendental concesión rexia do dereito a labrar moeda<ref>{{Cita libro|título=A nobreza altomedieval galega. A familia Froilaz-Traba|apelidos=López Sangil|nome=Jose Luis|editorial=Toxos Outos|ano=2005|ISBN=|ref=|páxina=25}}</ref>. A preeminencia da súa posición levou a que Raimundo e Urraca lle confiasen, no ano [[1105]]<ref name=":7">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/328/mode/2up|volume=3|páxina=329-330}}</ref>, a educación do seu fillo Afonso Raimúndez{{Efn|Era habitual no período medieval que a máis importante familia do reino criase na súa casa o herdeiro ao trono. Esta práctica, denominada ''[[fosterage]]''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Fosterage|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Fosterage&oldid=888380297|data=2019-03-18|lingua=en}}</ref>, será repetida no futuro polo propio [[Afonso VII|Afonso Raimúndez (Afonso VII)]], que confiará a crianza do seu fillo [[Fernando II de Galicia e León|Fernando (Fernando II)]] a [[Fernando Pérez de Traba]], fillo de Pedro Froilaz. O propio Fernando II confiou tamén ao seu fillo [[Afonso VIII de Galicia e León|Afonso (Afonso VIII)]] aos [[Casa de Traba|Traba]]. Foi criado por unha filla de Fernando Pérez, Urraca e o seu marido [[Xoán Ares de Nóvoa]]}}, futuro rei de Galiza segundo compromiso de Afonso VI<ref name=":42">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu. Tomo II|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1992|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p87.jpg|páxina=93|ref=}}</ref>. === Sucesión de Afonso VI (1107-1109)=== [[Ficheiro:Alfons6Kastilie.jpg|alt=|esquerda|miniatura|279x279px|Imaxe de [[Afonso VI de León|Afonso VI]] no [[Tombos da Catedral de Santiago de Compostela|Tombo A da catedral de Santiago]]. O rei Afonso deixou o reino galego que usurpara ao seu irmán [[García II de Galicia|García]], ao seu neto [[Afonso VII de León|Afonso Raimúndez]] baixo rexencia da súa filla [[Urraca de León|Urraca]].]] Raimundo de Borgoña finou inesperadamente en outubro do ano [[1107]]. A consecuencia do seu pasamento, Pedro Froilaz, Diego Xelmírez, [[Calisto II, papa|Guido de Borgoña]] (irmán de Raimundo e futuro papa) e outros magnates galegos foron convocados a León para aclarar a situación sucesoria. Afonso VI resolveu alí conceder o señorío do reino galego á súa filla Urraca co seu neto de dous anos como herdeiro{{refn|group=lower-alpha|name=|Os analistas discuten se Afonso VI deixaba ao seu neto Galiza en calidade de reino independente<ref>{{Cita libro|título=Historia de España|apelidos=Soldevila|nome=Ferran|editorial=|ano=1959|ISBN=|ref=|volume=1|páxina=121|edición=1995}}</ref>, "para min mesmo non pido de este día en diante ningunha deferencia" di o rei<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelana|apelidos=|nome=|editorial=Akal|ano=1994|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA152#v=onepage&q&f=false|apelidos2=|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|páxina=152|ref=}}</ref>, ou só a [[Tenente (Idade Media)|tenencia]] do territorio galego.}}, reservando o resto dos seus dominios para o seu herdeiro [[Sancho Afónsez]]. O rei puxo como condición que Urraca non voltase casar e tomou xuramento aos nobres galegos de que farían respectar esta decisión "incluso contra min mesmo"<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=53-57}}</ref><ref name=":2">{{Cita libro|título=Historia Compostelana|apelidos=|nome=|editorial=Akal|ano=1994|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA152#v=onepage&q&f=false|apelidos2=|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|páxina=152|ref=}}</ref>. Porén, a morte no ano [[1108]] do principe Sancho fixo que se celebrase unha nova curia na que Afonso decidiu que Urraca desposase con [[Afonso I de Aragón e Navarra]]<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=56}}</ref>. Esta decisión, que relegaba a Afonso Raimúndez na liña sucesoria, por detrás do rei consorte e dos posíbeis descendentes do matrimonio, causou a contrariedade dos seus partidarios franco-galegos. A xuntanza foi significativamente abandonada antes da súa conclusión por Henrique de Borgoña, "ayrado del rei"<ref>{{Cita libro|título=Las crónicas anónimas de Sahagún|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10072801#page=49&zoom=auto,-207,602|páxina=41|edición=1920|apelidos-editor=Puyol y Alonso|nome2=|nome-editor=Julio}}</ref><ref>{{Cita libro|título=La reina Urraca|apelidos=Pallares|nome=María del Carmen|editorial=Nerea|ano=2006|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=uqp7mHCeen0C&lpg=PP1&pg=PA86#v=onepage&q&f=false|páxinas=85-86|apelidos2=Portela|nome2=Ermelindo}}</ref>. Cando no [[1109]] faleceu tamén Afonso VI e Urraca, a nova raíña, casou con Afonso o Batallador, Pedro Froilaz, fiel ao seu xuramento, proclamou rei o seu protexido<ref name=":7" />. Para garantir o máximo apoio á súa causa na guerra que se aproximaba, puxo fin a unha longa disputa territorial que enfrontaba a súa familia con Diego Xelmírez<ref>{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1993|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p94.jpg|volume=2|páxina=|ref=|páxinas=100-101}}</ref> e tentou convencer os nobres reticentes a acatar o xuramento prestado en León<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/334/mode/2up|páxina=334|volume=3}}</ref>. Porén, algúns destes nobres segundóns, opostos á alta aristocracia representada polos Traba, tomaron partido pola raíña Urraca<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA154#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxina=|páxinas=154-155}}</ref>. Así o fixeron tamén outros sectores sociais, como os burgueses da cidade de Lugo, ou o [[Condado de Lemos|conde de Sarria-Lemos]] [[Rodrigo Vélaz]] cuxos dominios permitiron a entrada en Galiza dos exércitos de Urraca e Afonso de Aragón na primavera do ano [[1110]]. O primeiro enfrontamento entre os contendentes tivo lugar nas [[Comarca da Ulloa|terras da Ulloa]]. Alí, foi asediado e asaltado o [[castelo de Monterroso]], ordenando o rei aragonés pasar a coitelo todos os defensores. Este cruel comportamento provocou a súa primeira separación da raíña Urraca que regresou á corte leonesa{{Efn|Estas separacións entre Urraca e Afonso son frecuentes durante todo este período histórico. O historiador [[Antonio López Ferreiro]] enumera cinco entre os anos 1109 e 1114.}}. O rei de Aragón proseguiu co seu exército asolando facendas, igrexas e mosteiros polos dominios dos Traba. Pedro Froilaz agachou o infante Afonso no apartado [[mosteiro de Moraime]] en [[Muxía]] e iniciou unha campaña militar que, após tres meses de combates, forzou a retirada da hoste aragonesa con "gran deshonra"<ref>{{Cita libro|título=Las crónicas anónimas de Sahagún|apelidos=|nome=|editorial=|ano=|ISBN=|ref=|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10072801#page=45&zoom=auto,-373,586|páxina=37|edición=1920|apelidos-editor=Puyol y Alonso|nome2=|nome-editor=Julio}}</ref><ref name=":6">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/336/mode/2up|volume=3|páxinas=336-338|ref=}}</ref>. Meses máis tarde, nese mesmo ano de 1110, o conde Pedro recibiu unha misiva da raíña Urraca solicitando o seu auxilio polo que iniciou camiño cara a León acompañado do rei Afonso e das súas mesnadas feudais. Ao chegaren á corte, a raíña xa tiña mudado os seus plans por acharse na altura novamente reconciliada co seu home e en ruta cara a Aragón. Aconsellado por Henrique de Borgoña, o desenganado Pedro procedeu a capturar varios dos nobres que non acataran o xuramento de León e fíxose co control do [[Castelo de Ribadavia|castelo de Castro do Miño]]. A este lugar, próximo aos dominios do seu aliado Henrique, trasladou o neno-rei baixo o coidado da súa muller [[Maior Guntroda Rodríguez|Guntroda]] e dos seus fillos<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a. m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasanta03lpez#page/344/mode/2up|volume=3|nome2=|páxina=|páxinas=343-345}}</ref>. Alí, foron sitiados e capturados pola irmandade (''germanitas'') de nobres galegos opostos a Afonso Raimúndez e encarcerados no próximo castelo de [[Pena Corneira]]<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a. m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasanta03lpez#page/344/mode/2up|páxinas=345-351|volume=3}}</ref>. Pedro Froilaz, coa ambigua mediación do bispo Xelmírez<ref name=":44">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1992|ISBN=|ref=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p98.jpg|páxina=104|volume=2}}</ref>, viuse obrigado a negociar a liberación dos reféns e, neste proceso, chegou tamén a un acordo coa propia Urraca. A raíña, de novo separada e en conflito co seu home, consentiu na coroación do seu fillo como rei de Galiza a carón dela, a cambio da axuda dos nobres galegos na súa guerra contra Afonso de Aragón<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=72}}</ref>. A percepción territorial da época<ref>{{Cita web|título=El Reino de Galicia en los mapas medievales|url=https://www.youtube.com/watch?v=xfcBE8iEYkc|data-acceso=2019-08-20|lingua=|páxina-web=Youtube}}</ref> concibía aínda a proxección de Galiza polo [[Reino de León#Orixe e problem%C3%A1tica historiogr%C3%A1fica|espazo leonés]]<ref name=":22">{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=74}}</ref><ref name=":13">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=|ref=|páxina=370}}</ref>, por iso a secuencia lóxica era coroar a Afonso tamén na capital leonesa<ref>{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España|apelidos=Conde|nome=Jose Antonio|editorial=|ano=1844|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=Bx3C73t4eR0C&dq=medina%20leionis&pg=PA406#v=onepage&q=medina%20leionis&f=false|páxina=406|cita=Medina Leionis capital de Galicia|ref=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Colección documental del Archivo de la Catedral de león (775-1230):I (785-952)|apelidos=Sáez|nome=Emilio|editorial=Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro"|ano=1969|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=ncwpAQAAMAAJ&q=%22legione+de+Galletia%22&dq=%22legione+de+Galletia%22&hl=pt-PT&sa=X&ved=0ahUKEwiysL6dgszbAhVLXBQKHeFsAB4Q6AEILzAB|cita=in Legione de Galletia|ref=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|apelidos=Risco|nome=Manuel|editorial=|ano=1784|ISBN=|url=https://books.google.es/books?id=aUfcrTHc4M8C&pg=PA429&dq=espa%C3%B1a+sagrada+in+civitate+legio&hl=pt-PT&sa=X&ved=0ahUKEwj5t4iTgMzbAhVlLsAKHWZhAsUQ6AEIMTAB#v=onepage&q=legio%20territorio%20Gallecie&f=false|páxina=429|cita=in civitate quae vocatur Legio, territorio Gallecie|ref=}}</ref>, como viñan facendo os monarcas do reino até a súa división en tres partes á morte de [[Fernando I de León|Fernando I]]<ref name=":22" /><ref name=":32">{{Cita web|url=http://cedofeita.arcanaverba.org/rc11/reino007.pdf#page=3&zoom=auto,-295,741|páxina-web=Asociación Cedofeita|título=Breve historia de Galiza (Francisco Carballo)|data-acceso=01/10/2018|cita=}}</ref>. === Afonso Raimúndez, ''ANFUS REX (1111)''=== Así pois, unha vez conseguida a liberación do infante, Pedro Froilaz e Xelmírez procederon a coroalo o [[17 de setembro]] de 1111 como rei de Galiza na catedral de Compostela<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/360/mode/2up|páxinas=360-365|volume=3}}</ref>. Na cerimonia, o bispo Xelmírez conduciu o novo rei ante o altar de Santiago onde o unxiu relixiosamente, entregoulle a espada, o cetro e coroouno con diadema de ouro. Finalizada a cerimonia celebrouse un banquete no que Pedro Froilaz actuou como dapífero real (correu cos gastos do evento); o seu irmán Rodrigo exerceu de alférez do rei (''armiger regis'') sostendo a súa espada, escudo e lanza{{Efn|A [[Historia Compostelá]] adxudica tal función a [[Rodrigo Pérez de Traba|Rodrigo Pérez]], fillo de Pedro Froilaz e Maior Rodríguez. O conde Pedro e dona Maior casaron no [[6 de maio]] do ano [[1105]] polo que Rodrigo Pérez (sexto fillo de Pedro) contaría na altura cuns 6 anos, idade na que carecería dunha relevancia suficiente para ocupar tan importante papel, na que sería imposíbel que desempeñase as funcións de comandante do exército real propia dun alférez e na que ademais resulta difícil crer que fose quen de soster a espada,o escudo e a lanza do rei.}}; o seu xenro Munio Páez presentou os manxares ao rei; e o seu fillo maior Bermudo mandaba servilos nas mesas<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&pg=PA174#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxina=174-175}}</ref>. Conforme ao acordado coa raíña Urraca, Pedro Froilaz, Xelmírez e o resto dos nobres presentes na coroación puxéronse á fronte das súas mesnadas feudais para levar o seu protexido á cidade de [[León, España|León]] coa intención de coroalo tamén xunto a súa nai. Marchando polas antigas [[Vía XIX|vías romanas]], a expedición recuperou primeiramente o control da cidade de [[Lugo]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelana|apelidos=|nome=|editorial=Akal|ano=1994|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&dq=historia%20compostelana&hl=pt-PT&pg=PA175#v=onepage&q&f=false|páxina=175|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma}}</ref>, para continuar posteriormente cara a León. A vinte quilómetros do destino, a altura da [[Batalla de Viadangos|vila de Viadangos]], a expedición foi sorprendida e derrotada polo exército de Afonso o Batallador. O conde Pedro foi feito prisioneiro, mentres que Diego Xelmírez conseguiu fuxir co rei Afonso e poñelo a salvo no [[castelo de Orcellón]]<ref>{{Cita web|título=Un sillar medieval ubica el castillo de Orcellón en Brués|url=https://www.laregion.es/articulo/o-carballinho/sillar-medieval-ubica-castillo-orcellon-brues/20110915075011165171.html|páxina-web=La Región|data-acceso=2019-06-18|lingua=es|nome=La|apelidos=Región}}</ref>, na castela ourensá<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=75}}</ref>. === Campañas militares contra Afonso de Aragón (1112-1113)=== {{Cadro de citas|"Transcorridos os quince días estipulados, os aragoneses entregan o castelo á raíña. Oh!, canta e que preclara gloria militar lles proporcionou aos galegos aquel día en que o Batallador aragonés se retirou ante eles! Pero moito máis preclaro e máis xubiloso foi cando a valorosa forza de Galiza protexeu a Castela e aos seus cabaleiros do ataque dos inimigos e obrigou a entregar o castelo do aragonés. Oh, vergoña! Os casteláns precisan de forzas alleas e son protexidos pola audacia dos galegos! Que será deses covardes cabaleiros cando o exército de Galiza, o seu escudo e amparo, se teña ido?".|[[Historia Compostelá]] - Libro I- Capítulo XC<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&pg=PA216#v=onepage&q&f=false|páxina=216|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>|||aliñamento=dereita|largo=30%}} [[Ficheiro:Alfonso_I_de_Aragón_por_Pradilla_(1879).jpg|ligazón=https://gl.wikipedia.org/wiki/Ficheiro:Alfonso_I_de_Arag%C3%B3n_por_Pradilla_(1879).jpg|alt=|esquerda|miniatura|333x333px|Afonso{{Ligazón morta|data=decembro de 2021 }} I de Aragón o Batallador proxectou a morte do neno [[Afonso VII de León|Afonso Raimúndez]], protexido de Pedro Froilaz e fillo da raíña [[Urraca de León|Urraca]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelana|apelidos=|nome=|editorial=Akal|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA171#v=onepage&q&f=false|páxina=171|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|cita=...ansiaba con todas as súas forza aniquilalo, considerando que seguramente podería apoderarse do reino se dalgún xeito o neno era asasinado. Por iso, se esforzaba con cruel maquinación en perder ao belicoso conde Pedro, fortísimo pola solidez da súa fidelidade...}}</ref>.]] A comezos do [[1112]] Urraca perdera a fidelidade de Castela e da maior parte de León, e en Galiza tiña que compartillar o poder con Pedro Froilaz e o resto da nobreza defensora do seu fillo. A dependencia de Urraca dos reforzos galegos obrigouna a emprender unha intensa campaña de vendas e concesións do patrimonio rexio<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=77}}</ref>. Nunha destas "doazóns" outorgou ao conde Pedro, xa liberado do seu breve cativerio<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca2.pdf#page=13&zoom=auto,-100,482|páxinas=81-82}}</ref>, e á súa esposa dona Maior Rodríguez o [[castelo de Leiro]] na Terra de Nendos (Abegondo), as vilas de [[Barcia, Lalín|Barcia]] e [[San Sadurniño|San Sadurniño]] coas súas igrexas, e outras propiedade<ref name=":19">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/374/mode/2up|volume=3|páxina=374}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a. m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasanta03lpez#page/80/mode/2up|páxina=81 (apéndices)|volume=3|capítulo=Apéndice XXVIII}}</ref>. Na primavera, Pedro Froilaz e o resto dos nobres galegos baixaron dos ''Alpes de Galiza''<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelana|apelidos=|nome=|editorial=Akal|ano=1994|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA183#v=onepage&q&f=false|páxina=183 (c.479)|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma}}</ref> para combateren as forzas de Afonso de Aragón que cercaban [[Astorga]]. O monarca aragonés preferiu levantar o campo a combater e refuxiouse en [[Carrión de los Condes|Carrión]], onde foi posto baixo asedio. O cerco durou varios meses, e a finais de ano resolveuse cun pacto e unha nova reconciliación entre Urraca e Afonso. Este desenlace deixou amolados o conde de Galiza e o resto dos seguidores de Afonso Raimúndez pois, após soportaren o máis duro da campaña<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/378/mode/2up|páxinas=379|volume=3}}</ref>, o seu rei volvía a ser relegado na liña sucesoria. Porén, a comezos do ano seguinte, volveu a estalar a guerra entre os esposos e, novamente, Urraca tivo que solicitar o auxilio do conde Pedro. O 30 de maio do 1113<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&pg=PA201#v=onepage&q&f=false|edición=1994|nome-editor=Emma|apelidos-editor=Falque Rey|páxinas=200-203}}</ref> marchou outra vez á cabeza do exército galego cara a guerra na ''terra de foris''<ref>{{Cita libro|título=Ante a Historia Compostelá|apelidos=Sánchez Albornoz|nome=Claudio|editorial=Trifolium|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=QPENcQe80WAC&lpg=PT9&dq=%22terra%20de%20foris%22&pg=PT9#v=onepage&q&f=false|nome2=|edición=2010|en=cap.2}}</ref>, se ben esta vez a expedición estivo envolta nas protestas e mesmo a piques de regresar<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA203#v=onepage&q&f=false|páxinas=203-205|apelidos-editor=Falque Rey|edición=1994|nome-editor=Emma|cita=... queren regresar a Galiza e defenderse a si mesmos e ao seu reino (...) Ademáis, despois de que teñan regresado, non pasarán as montañas de Galiza (Galitie Alpes) para vir aqui en expedición.}}</ref>. O encontro co exército do rei de Aragón produciuse nos arredores de [[Burgos]], e ao igual que no ano anterior, os aragoneses refusaron dar combate permitindo poñer baixo sitio a cidade e rendela quince días despois<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/394/mode/2up|volume=3|páxina=395-397}}</ref>. Resentido polos fracasos militares, Afonso de Aragón enviou unha embaixada para negociar unha nova reconciliación coa raíña Urraca. Na recepción da embaixada, Xelmírez, contando coa aprobación do conde Pedro<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=90}}</ref>, falou amosando a súa oposición radical ao tratado. Na xuntanza predominaban os partidarios do acordo entre os cónxuxes, particularmente a burguesía vilega<ref>{{Cita libro|título=O Reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=|ref=|páxina=367}}</ref>, polo que o bispo viuse obrigado a fuxir da reunión escoltado polos seus soldados. Xa preparaba o conde de Traba a retirada cando a raíña Urraca lle solicitou socorro para o castelo de [[Berlanga de Duero|Berlanga]], cercado polos almorábides. Até alí deprazou o conde as súas forzas para comprobar na súa chegada que os musulmáns xa se retiraran. Iniciaron entón por fin os galegos o regreso á súa terra, mais agora, unha vez consolidado un novo pacto de reconciliación entre Urraca e Afonso, facíano por terra hostil, coa vangarda e a retagarda do exército preparada para todo evento<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=AKAL|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/400/mode/2up|volume=3|páxinas=401-403}}</ref>. A expedición mesmo se viu obrigada a negociar o seu acceso aos pasos do [[O Cebreiro, Pedrafita do Cebreiro|Cebreiro]], pois o [[castelo de Antares]]<ref>{{Cita web|título=Uttaris: El castillo que hubo en Trabadelo|url=https://uttaris.blogspot.com/2011/09/el-castillo-que-hubo-en-trabadelo.html|páxina-web=Uttaris|data=2011-09-26|data-acceso=2019-06-21|apelidos=Uttaris}}</ref>, que os custodiaba, atopábase en poder dun nobre oposto aos condes galegos<ref>{{Cita libro|título=De la función de los castillos en el tiempo y los espacios de Diego Gelmírez|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Universidad de Salamanca|ano=2013|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=d_eQAwAAQBAJ&lpg=PA176&pg=PA187#v=onepage&q&f=false|páxina=187|apelidos2=Pallares|nome2=María del Carmén|publicación=}}</ref>. === Pacto de alianza con Diego Xelmírez (1114-1116) === {{Cadro de citas|Eu, o conde D. [[Pedro Froilaz]] xunto cos abaixo nomeados xuro a vós, D. Diego II, bispo, que, salvo a fidelidade debida ao infante D. Afonso, ou a calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei, serei o voso leal amigo, sen fraude nin mala fe, e gardarei e defenderei a vosa vida, a vosa persoa e os vosos señoríos (...) Canto á entronización do infante D. Afonso, e a distribución das dignidades e cargos da súa Casa, xuro obrar con vós de común acordo mentres o tivésemos no noso poder|[[Historia Compostelá]] - Libro I- Capítulo C<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&pg=PA237#v=onepage&q&f=false|páxina=237-238|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>|||aliñamento=dereita|largo=30%}} [[Ficheiro:Gelmires.jpg|esquerda|miniatura|O bispo [[Diego Xelmírez]] asinou unha alianza con Pedro Froilaz no ano [[1114]] co obxectivo de coroar a [[Afonso VII de León|Afonso Raimúndez]] como único [[Lista de monarcas de Galicia|rei de Galiza]].]] A nova mudanza de Urraca, resolta a gobernar sen o seu fillo, impulsou a decisión do conde Pedro de asegurar e ampliar as alianzas do seu partido<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=93}}</ref>. Este contexto explica as copiosas doazóns á igrexa compostelá de novembro do 1113 por parte da súa familia<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|páxinas=221-222|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA221#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref> e a entrega á orde de Cluny do mosteiro familiar de Xuvia no 14 de decembro de 1113<ref name=":16">{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu|apelidos=Pena Graña|nome=Andrés|editorial=Concello de Narón|ano=1993|ISBN=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p78.jpg|volume=2|páxina=84|ref=}}</ref>. A mediados do 1114, os Froilaz oficializaron a súa alianza con Diego Xelmírez. O documento leva a rúbrica do conde Pedro, da súa muller Guntroda, dos seus fillos Bermudo e Fernando e doutros relevantes membros do clan familiar. No acordo proxectábase a entronización de Afonso Raimúndez á marxe da súa nai, separando pois Galiza de León e Castela e apuntando cara a reunificación das dúas beiras do Miño baixo un mesmo soberano<ref name=":9">{{Cita libro|título=El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140)|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|ISBN=|ref=|páxina=40}}</ref>. A só vinte anos da concesión a Tareixa e Henrique de Borgoña dos condados de [[Condado portucalense|Portucale]] e [[Coímbra]] existía unha xustificación máis fundamentada que para a creación dun novo reino portugués<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=167}}</ref>. Unha das frases do acordo: "''ou a calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei''" deixa mesmo entrever a posibilidade de escoller como rei outro candidato, quizais [[Afonso Henriques]], o fillo do xa defunto Henrique de Borgoña ou a mesma Tareixa, a súa viúva<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=94-97}}</ref>. Con todo, a mudanza na política da raíña, quen procura neste período mellorar as relacións con Pedro Froilaz e Xelmírez, fai que decidan adiar o seu proxecto soberanista<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=99-100}}</ref>. O conde Pedro mesmo aceptou partir, a petición de Urraca, co seu rexio pupilo cara a fronteira musulmá<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca3.pdf#page=9&zoom=auto,-100,264|páxina=110}}</ref> onde, desde xaneiro do 1115, os cristiáns inician unha ofensiva contra os almorábides<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/446/mode/2up/search/apoderarse|páxinas=447-448|volume=3}}</ref>. Porén, a comezos do ano 1116 Urraca regresou novamente a Galiza decidida a romper a alianza entre os próceres galegos. Nesta xeira, a súa intención era a de prender o bispo e apoderarse do señorío da igrexa compostelá<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/412/mode/2up|volume=3|páxinas=412-413}}</ref>. Mais, a raíña "''nin podía nin se atrevía''"<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA252#v=snippet&q=%22ni%20se%20atrev%C3%ADa%20ni%20pod%C3%ADa%22&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxina=252}}</ref> a levar a cabo os seus plans sen o beneplácito do conde de Galiza, e por este motivo ofreceulle mediante emisarios parte das terras e castelos da [[terra de Santiago]] en troco do seu consentimento. O conde Pedro, sempre fiel ás súas promesas, rexeitou participar na traizón e enviou á súa vez un emisario a Xelmírez advertíndolle dos propósitos da raíña<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA251#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxinas=251-254}}</ref>. O bispo acudiu entón a Compostela rodeándose dunha forte escolta de soldados, polo que Urraca, descuberta a súa intriga, optou por abaixarse e xurar a Xelmírez a súa inocencia até conseguir negociar con el un acordo de amizade e concordia. Con todo, este pacto non puido ser asinado pois a raíña non conseguiu atopar nobres que actuasen como fiadores da súa palabra<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/418/mode/2up|páxinas=419-421|volume=3}}</ref>. === Revolta contra Urraca (1116) === [[Ficheiro:UrracaRegina TumboA.jpg|esquerda|miniatura|A visión política da [[Urraca de León|raíña Urraca]], desexosa da integración de Galiza baixo unha coroa común xunto a Castela e León, enfrontábase á de Pedro Froilaz cuxo obxectivo final era a reedición do [[Reino de Galicia|reino galego]] dos tempos de [[García II de Galicia|García II]]<ref name=":9" /><ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=106-107}}</ref>.]] {{Cadro de citas|"O referido rapaz regresou co seu aio [[Pedro Froilaz]] desde Estremadura a Galiza e foi recibido con grandes honores polo bispo en Iria. Despois, con xeral ledicia e gran gozo foi levado por el a Compostela. Alí, todos os habitantes cheos de xúbilo saíron ao encontro do rei neno ao entrar na cidade e, saudándoo segundo o costume de Galiza, aledáronse coa chegada do seu señor. Todos os varóns saíron armados a recibilo para tributarlle honores de rei. Eran moi agradábeis de ver as carreiras de rápidos corceis, as falanxes de xente armada a pé, os coros de mulleres bailando. Mentres, o bispo adiantouse á catedral cos cóengos que estaban con el e preparou a comitiva para acoller o rei que viña."|[[Historia Compostelá]] - Libro I- Capítulo CIX<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA257#v=onepage&q&f=false|páxina=257|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>|||aliñamento=dereita|largo=30%}} Cando Pedro Froilaz, novamente en campaña na Estremadura (as terras alén do [[Río Texo|Texo]]), coñeceu a ruptura das relacións entre Xelmírez e Urraca enviou unha misiva ao bispo, asinada polo rei Afonso, lembrándolle o xuramento de León e solicitando a súa axuda para apartar a raíña e colocar o territorio galego baixo o unívoco señorío do seu pupilo<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/448/mode/2up|páxinas=448-451|volume=3}}</ref>. Procuraba o conde a secesión de Galiza e a restauración do antigo reino de García II na persoa de Afonso Raimúndez<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=106-107}}</ref> e contaba, para a consecución do seu obxectivo, co apoio da maioría dos grandes condes galegos da época<ref name=":15">{{Cita libro|título=Nas orixes da lírica trobadoresca galego-portuguesa|apelidos=Monteagudo|nome=Henrique|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2013|ISBN=|ref=|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2013_O-seculo-de-Xelmirez.pdf#page=432&zoom=auto,-332,601|páxina=432|publicación=O século de Xelmírez|cita=Mapa nº 4}}</ref>, algúns ligados a el por alianzas matrimoniais: [[Goterre Bermúdez]] de [[Condado de Montenegro|Montenegro]], [[Afonso Núnez]] da [[Condado da Limia|Limia]], [[Gómez Núnez]] de [[Condado de Toroño|Toroño]] e a condesa Tareixa, señora dos condados de Portucale e Coímbra<ref>LÓPEZ TEIXEIRA 2013. pp. 104-107</ref>. Conseguida a anuencia de Xelmírez, o conde Pedro e o rei Afonso abandonaron a fronteira musulmá, e regresaron a Galiza onde, nunha multitudinaria cerimonia na basílica compostelá, Afonso tomou posesión do reino<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/452/mode/2up|páxinas=452-453|volume=3}}</ref>. A reacción de Urraca foi inmediata, na compaña do exército dos condes casteláns que lle eran fieis e dos bispos de León e Palencia marchou contra Compostela. Ao chegar a [[Triacastela]] uníronselle os seus partidarios galegos, [[Rodrigo Vélaz]] de [[Condado de Lemos|Sarria-Lemos]] e [[Munio Páez]] de [[Monterroso]], xenro de Pedro Froilaz, que nesta ocasión tomou partido por Urraca. Polas terras destes dous nobres avanzaron as forzas de Urraca seguindo o [[Camiño Francés]] até chegar a [[Melide]]<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=46}}</ref>. Alí, Urraca enviou emisarios a Xelmírez suplicándolle que "''non a privase do seu reino''" e ofrecéndolle novas posesións para o seu señorío para que abandonase a súa alianza co conde Pedro: o [[castelo de Ferreira]], a [[terra de Montaos]] e o [[castelo de Lobeira]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA257#v=onepage&q&f=false|páxinas=257-258|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. Todas elas achábanse case en poder dos Traba naquel momento pois Montaos e a fortaleza de Ferreira situábanse dentro do condado de Trastámara e o [[castelo de Lobeira]] soportaba na altura un asedio do exército de [[Fernando Pérez de Traba|Fernando Pérez]]. O conde Pedro reuniu tamén o seu exército e acudiu a Compostela disposto a presentar batalla. No interior da cidade o rei Afonso, ao coidado da súa esposa e dun continxente de soldados, fortificaba as torres, o pazo do bispo e a igrexa de Santiago. Porén, o decidido apoio dos burgueses da cidade á raíña Urraca, fixo que Xelmírez solicitase ao conde que retirase as súas forzas<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|páxina=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/452/mode/2up|volume=3|páxinas=453-456}}</ref>. Urraca entrou entón na cidade e iniciou novas negociacións cun asediado Xelmírez, quen abandonou as posicións políticas do conde de Traba contentándose desde entón coa ampliación dos señoríos da súa diocese<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=117}}</ref>. Unha vez acadado o acordo co bispo, Urraca marchou militarmente contra o conde Gómez Núnez de Toroño, co exército de Pedro Froilaz seguindo os seu pasos na distancia. A raíña conseguiu render o [[castelo de Sobroso]], mais unha vez dentro da fortaleza, as forzas conxuntas do conde Pedro e Tareixa de Portugal puxeron sitio á fortaleza, encerrándoa dentro. A oportuna chegada de reforzos permitiu finalmente a fuxida de Urraca e o seu regreso a Compostela e, pouco despois a León<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/458/mode/2up|volume=3|páxina=458}}</ref>. A retirada da raíña deixou a Xelmírez nunha posición crítica, pois non só enfrontaba agora á oposición dos burgueses composteláns, que gobernaban a cidade mediante un ''concilium'' á marxe do seu señor<ref>{{Cita libro|título=A cidade medieval galega|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=1999|ISBN=|ref=|páxina=281}}</ref>, senón tamén ao exército de Pedro Froilaz que non perdoaba ao bispo a ruptura do seu pacto de alianza. A Historia Compostelá refire dous enfrontamentos da milicia compostelá co conde de Traba nas fronteiras da Terra de Santiago, en [[A Ponte Maceira|Ponte Maceira]] e camiño do [[castelo de Pena Corneira]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA262#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxinas=262-264}}</ref>. === Pacto do Tambre (1117-1120) === [[Ficheiro:Anfus_Rex.png|alt=|esquerda|miniatura|220x220px|Inscrición "'''ANFUS REX'''", na [[Fachada das Pratarías|fachada das pratarías]] da [[Catedral de Santiago de Compostela|Catedral de Compostela]], realizada para sinalar a coroación do ano [[1111]] de [[Afonso VII de León|Afonso VII]] como rei de Galiza, ou ben a súa recepción como soberano do ano [[1116]]<ref>{{Cita libro|título=Las portadas del crucero de la catedral de Santiago (1101-1111)|apelidos=Castiñeiras|nome=Manuel|editorial=Diputación de León|ano=2012|ISBN=978-84-89410-22-0|url=https://www.academia.edu/3400303/LAS_PORTADAS_DEL_CRUCERO_DE_LA_CATEDRAL_DE_SANTIAGO_1101-1111_|publicación=Alfonso VI y su legado. Actas del Congreso Internacional, Sahagún, 29 de octubre al 1 de noviembre de 2009 : IX Centenario de Alfonso VI (1109-2009)|páxina=217|en=|ref=}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Williams|nome=John|data=2015|título=¿España o Toulouse? Observaciones medio siglo después|url=http://www.redalyc.org/pdf/653/65349338019.pdf#page=17&zoom=auto,-331,594|PMC=|revista=Quintana. Revista de Estudos do Departamento de Historia da Arte|editorial=|edición=Universidade de Santiago de Compostela|doi=|ISSN=1579-7414|PMID=|volume=|páxinas=284|número=14}}</ref><ref name=":12">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=978-84-8341-293-0|ref=|páxina=370}}</ref>.]] [[Ficheiro:Sobroso Castle.jpg|miniatura|No ano [[1116]] o exército de Pedro Froilaz e [[Tareixa, condesa de Portugal|Tareixa de Portugal]] derrotaron e puxeron baixo asedio a raíña Urraca no [[castelo de Sobroso]].]] Así as cousas, Xelmírez acudiu á corte da raíña para mediar nun acordo que finalizase o conflito e evitase que se perdese "o reino de España e de Galiza"<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA269#v=onepage&q&f=false|páxina=269|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>{{Efn|Na [[Historia Compostelá]] o reino é denominado como España cando se fala de todo o patrimonio rexio a consecuencia da expansión polo Al-Andalus (''Hispanie'') ou como reino de Galiza (''Gallaecie'') cando se fai referencia ao reino tradicional<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino da Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=|ISBN=|ref=|páxina=209}}</ref>. O ''regnum Hispanie'' aparece en vinte ocasións e o ''regnum Gallaecie'' en dezasete. En tres ocasións o ''regnum Aragoniae'' e unha o ''regnum Toleti'' e o ''regno Portugalensi''<ref>{{Cita libro|título=El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140)|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|ISBN=|ref=|páxina=82}}</ref>. León é considerado na crónica compostelá como a capital do reino, nunca como un reino en si mesmo.}}, sendo acollido con ledicia por Urraca, necesitada do apoio galego no seu cíclico conflito co rei de Aragón. Produciuse entón un intercambio de emisarios: Pedro Froilaz enviou o seu fillo Fernando e o seu xenro Guterre Bermúdez; Urraca o seu amante o conde [[Pedro González de Lara]]. O pacto, impulsado pola alta nobreza galega e castelá, asinouse nas marxes do [[río Tambre]] e establecía unha división do poder na que Afonso obtiña o goberno de [[Reino de Galicia|Galiza]] e [[Reino de Toledo|Toledo]] e Urraca o do resto dos territorios<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reina da Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=|ISBN=|ref=|páxina=209}}</ref>. A partir deste convenio, Afonso Raimúndez comeza a asinar sen mencionar á súa nai nos diplomas da época<ref>{{Cita libro|título=Documentos medievales del Reino de Galicia: Alfonso VII (1116-1157)|apelidos=Recuero Astray|nome=Manuel|editorial=Xunta de Galicia|ano=1998|ISBN=|ref=|publicación=Documento nº 2|cita=}}</ref>, acompañado na maioría deles polo seu aio o conde Pedro<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=130}}</ref>. Urraca acudiu a Galiza no ano seguinte para ratificar o tratado e para restaurar no señorío da cidade de Compostela o seu agora aliado Xelmírez. A furibunda reacción dos composteláns ao comprobar que se lles privaba do [[Reguengo (propiedade)|reguengo]] atrapou a raíña e o bispo na cidade. Xelmírez tivo que fuxir disfrazado e a propia Urraca foi prendida e aldraxada tendo que finxir ceder ás peticións dos burgueses. Os exércitos de Pedro Froilaz, co rei Afonso, os seus fillos, xenros{{refn|group=lower-alpha|name=|Por medio de alianzas matrimoniais, Pedro Froilaz e a súa familia estaban ligados a algúns dos principais condes do seu tempo. O conde de Montenegro Guterre Bermúdez estaba casado coa súa filla Toda; Munio Páez de Monterroso coa súa filla Lupa; Gómez Núnez de Toroño coa súa filla Elvira e a propia Tareixa de Portucale uniuse ao seu fillo Fernando.}} e os do resto dos grandes nobres galegos salvaron a situación ao poñeren baixo asedio a cidade até conseguir a rendición dos sublevados<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1900|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/490/mode/2up|páxinas=490-492|volume=3}}</ref>. A finais do 1117 Pedro Froilaz levou novamente o seu rei, que contaba xa 12 anos de idade, á cidade de Toledo. Alí fixo que fose recibido como soberano nunha solemne cerimonia celebrada o [[16 de novembro]]<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=122}}</ref>. Na primavera do ano seguinte marchou á cabeza das mesnadas galegas outra vez contra Afonso de Aragón. Nesta ocasión, significativamente, Xelmírez levou as súas milicias da Terra de Santiago xunto á raíña Urraca, mentres que Pedro Froilaz acompañaba o rei Afonso xunto co resto dos seus partidarios<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA289#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|páxina=289|edición=1994}}</ref>. Finalmente o exército non chegou a combater as tropas do Batallador, limitándose a asentar o poder dos monarcas galaicos nas fronteiras con Aragón<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca4.pdf#page=4&zoom=auto,-267,493|páxina=128}}</ref>. A colaboración entre Urraca e o seu fillo Afonso, isto é Pedro Froilaz, continuou durante todo o ano 1118, facéndose cada vez máis independente o goberno de Afonso Raimúndez. No 15 de novembro confirmou os foros da cidade de Toledo estendéndoos aos moradores de Talavera e ''Magerit''. Entre os poboadores destas vilas aparecen o propio Pedro Froilaz e o conde Gómez Núnez de Toroño<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=130}}</ref>. No 1119 Urraca sufriu unha violenta rebelión e chegou a ser sitiada no seu propio pazo<ref name=":11">{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca4.pdf#page=7&zoom=auto,-100,346|páxina=|páxinas=137-138}}</ref>, por parte da nobreza galaico-leonesa anoxada pola súa viraxe política cara aos intereses casteláns. A raíña atopábase unida sentimentalmente ao conde Pedro González de Lara e iniciara unha claudicante aproximación ao rei de Aragón. Nesta conxura estivo implicado Xelmírez<ref name=":11" /> e seguramente tamén Pedro Froilaz, quen desaparece dos diplomas emitidos pola corte de Urraca aparecendo só nos de Afonso Raimúndez<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=135-136}}</ref>. Os problemas da raíña contribuíron ao reforzamento da autoridade de Afonso Raimúndez quen chega mesmo a conceder, en outubro do 1119, permiso para cuñar moeda ao mosteiro leonés de Sahagún<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca4.pdf#page=8&zoom=auto,-100,329|páxinas=140-141}}</ref>. === Conflitos finais con Urraca (1120-1123) === [[Ficheiro:Pico Sacro Galicia 002.jpg|miniatura|Monte do [[Pico Sacro]]. No [[1121]] os exércitos de [[Pedro Froilaz]] e [[Diego Xelmírez]] impediron a [[Urraca de León|Urraca]] edificar nel unha fortaleza desde a que ameazar Compostela.|alt=|esquerda]] [[Ficheiro:Bermudo Pérez de Trava, Teresa of León, Countess of Portugal and Urraca Henriques.jpg|miniatura|Iluminación do [[Tombo de Toxos Outos]] no que aparece [[Bermudo Pérez|Bermudo Pérez,]] xunto á raíña Tareixa e a súa filla [[Urraca Henriques|Urraca]], esposa do primeiro. [[Tareixa, condesa de Portugal|Tareixa de Portugal]], emparellada con [[Fernando Pérez de Traba|Fernando Pérez]] uniu aos seus dominios de Portucale e Coímbra os condados de [[Condado de Toroño|Toroño]] e [[Condado da Limia|Limia]].|alt=]] Na primavera do ano 1120, pasados tres anos da tregua pactada nos acordos do Tambre, Urraca acode a Galiza para tentar afirmar de vez o seu poder sobre o reino. Necesitada do apoio de Xelmírez para os seus propósitos, a raíña efectuou unha copiosa doazón á sé compostelá, asinou con el un novo pacto de amizade<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n15/mode/2up|páxinas=12-14|volume=4}}</ref>, outorgoulle o señorío de Galiza e procedeu a destruír unha serie de castelos edificados polos Traba arredor da Terra de Santiago<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA351#v=onepage&q&f=false|páxina=|páxinas=351-352|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. Asentada a alianza con Xelmírez avanzou contra a súa irmá Tareixa de Portugal, a quen puxo baixo asedio no [[castelo de Lanhoso]], obrigándoa a someterse ao seu goberno. O éxito da ofensiva deixaba ao conde de Traba sen a posibilidade da axuda portuguesa por primeira vez desde 1109<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca4.pdf#page=10&zoom=auto,-100,280|páxinas=145-146}}</ref>. Porén, no regreso da campaña a raíña, rachando os acordos previos, prendeu a Xelmírez e apoderouse por fin da ambicionada Terra de Santiago. Esta traizón provocou unha revolta xeneralizada entre os vasalos do bispo que obrigou a raíña a poñelo en liberdade. Xelmírez, privado das súas terras e castelos, regresou á alianza co conde Pedro co fin de recuperalos en canto lle fose posíbel<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA370#v=onepage&q&f=false|páxinas=369-370|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. Advertidos da ruptura do pacto do Tambre, probabelmente polo propio Pedro Froilaz<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=155}}</ref>, os poderosos familiares de Afonso Raimúndez comezaron a amosar a súa preocupación polos seus dereitos dinásticos. Neste sentido consérvanse cartas do abade Poncio de Cluny; da condesa Clemenza de Flandres, tía de Afonso; do duque de Aquitania [[Guillerme IX de Aquitania|Guillermo de Poitiers]]; ou do mesmo papa Calixto II, tío de Afonso. Nestas misivas diplomáticas, algunhas incluídas na Historia Compostelá, amosan a inquietude polo futuro do neno-rei e instan a Xelmírez á alianza co conde de Traba<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n33/mode/2up|páxinas=31-33|volume=4}}</ref>. A acosada Urraca, incapaz de chegar a acordos co reforzado partido do seu fillo, invadiu novamente Galiza no ano seguinte, 1121. O seu exército ocupou o [[Pico Sacro]], elevación que dominaba a area de Compostela, e comezou a edificar nel unha fortaleza coa que asediar a cidade. Pedro Froilaz e Xelmírez uniron as súas mesnadas e situáronse nas abas do monte cun exército que duplicaba o da raíña. Desde o momento da súa chegada comezaron as primeiras escaramuzas: o superior exército dos magnates galegos tentaba desaloxar as forzas de Urraca da cima do monte compensando estas a súa inferioridade cunha mellor posición estratéxica<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n49/mode/2up|volume=4|páxinas=46-47}}</ref>. Á vista do custoso que se presentaba o combate para ambas as partes, foi alcanzada unha tregua e deseguida un novo tratado de paz. Urraca devolveu o seu señorío a Xelmírez e aceptou o regreso ao repartimento de poderes acadado no 1117<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=157}}</ref>. Esta derrota de Urraca relanzou a alianza do conde de Traba coa condesa Tareixa, unida agora sentimentalmente ao seu fillo Fernando, quen comeza a figurar nesta altura nos diplomas portugueses como señor de Portucale e Coímbra<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca5.pdf|páxina=153}}</ref>. É plausíbel que o conde Pedro apostase nestes momentos pola condesa Tareixa para a consecución dos seus obxectivos políticos<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=162}}</ref>. A unión da condesa cos Froilaz propiciou o seu recoñecemento como soberana polos condes de Toroño e da Limia, ambos casados con fillas do conde Pedro, e polos bipos de Tui e Ourense<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=163}}</ref>, pasando deste xeito toda a metade sur do reino ás mans de Tareixa e Fernando. A alianza de Tareixa cos Froilaz foi aínda robustecida co casamento doutro dos fillos de conde, Bermudo, con [[Urraca Henriques]], filla de Tareixa en xullo do 1122<ref>{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca, 1109-1126|apelidos=Reilly|nome=Bernard F.|editorial=Princeton University Press|ano=1982|ISBN=|ref=|url=https://libro.uca.edu/urraca/urraca5.pdf#page=6&zoom=auto,-267,740|páxina=166}}</ref>. Na primavera de 1123 regresou Urraca novamente a Galiza disposta a neutralizar a casa de Traba e a combater a expansión da súa irmá Tareixa polo val do Miño. Nesta xeira, non só procurou anovar os seus pactos con Xelmírez senón tamén co propio Afonso Raimúndez<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA411#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994|páxina=411-414}}</ref>, quen xa contaba dezaoito anos e comezaba a actúar con independencia do seu aio, para conseguir a continuación prender o mesmo Pedro Froilaz xunto coa súa muller e algúns dos seus fillos. Esta detención do conde de Galiza iniciou unha revolta por toda a xeografia galega entre os seus partidarios que motivou que Urraca tivese que liberar os seus reféns sen conseguir apoderarse dos seus dominios<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n93/mode/2up|páxina=90|volume=4}}</ref>. === Derradeiros anos (1124-1126) === [[Ficheiro:Historia Compostelana 1765.pdf|page=3|miniatura|Primeira edición da ''[[Historia compostellana]]'' do ano 1765, o texto que máis información ofrece sobre Pedro Froilaz. Na crónica denomínase ''regnum Hispaniae'' ao reino cando se inclúen nel as terras gañadas aos musulmáns e ''regnum Gallaecie'' ao referirse ao reino galego tradicional<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino da Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=|ISBN=|ref=|páxina=209}}</ref>. O texto nunca fai referencia á existencia dun reino leonés separado de Galiza<ref>{{Cita libro|título=El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140)|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|ISBN=|ref=|páxina=82}}</ref>.]] As aparicións documentais do conde Pedro reducíronse moito desde o seu cativerio. O primeiro diploma no que reaparece é de xullo do 1124. No 1125, doa xunto á súa muller Maior Rodríguez, abondosos bens ao mosteiro de Xuvia<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxinas=172-173}}</ref>. No mesmo ano, a Historia Compostelá adica un dos seus capítulos a narrar como o conde bateu no seu xenro Afonso Núnez, conde de Limia, ás portas da catedral de Santiago<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA440#v=onepage&q&f=false|páxina=440|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. No 8 de marzo do 1126 faleceu a raíña Urraca, facéndose cargo Afonso Raimúndez do poder tamén en León, con Castela aínda baixo o dominio da coroa aragonesa. Máis adiante, no 1135, o neno galego a quen Pedro Froilaz criara, sería recoñecido como emperador de Galiza, un dos tres imperios da Europa da época<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueria Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|ISBN=|ref=|páxina=|páxinas=210-212}}</ref>{{refn| No 1159 os anais de Cambrai falan de tres imperios: o bizantino, o xermánico e o de Galiza (Santiago de Compostela)<ref>{{Cita libro|título=Europe in the High Middle Ages, 1150-1309|apelidos=Mundy|nome=John H.|editorial=Longman|ano=1991|ISBN=|ref=}}</ref>.|group=lower-alpha|name=}}. O derradeiro diploma conservado que referenda o conde é do 25 de marzo de 1126<ref>{{Cita libro|título=El monasterio de San Salvador de Pedroso en tierras de Trasancos|apelidos=Cal Pardo|nome=Enrique|editorial=Deputación da Coruña|ano=1984|ISBN=|ref=|en=doc. nº 3}}</ref>. No 3 de maio, a súa esposa Maior Rodríguez doa unha vila ao mosteiro de Sahagún "pola alma do seu esposo, o conde Pedro de Galiza, e pola súa propia"<ref>{{Cita libro|título=Colección diplomática del monasterio de Sahagún|apelidos=|nome=|editorial=Centro de estudios San Isidoro|ano=1991|ISBN=|ref=|apelidos-editor=Fernández Florez|nome-editor=Jose Antonio|cita=|en=doc. 1224}}</ref>. Entre estas dúas datas, probabelmente en abril, o conde caeu enfermo en Compostela, lugar no que fixo testamento na presenza de Xelmírez, a súa esposa e os seus fillos. O conde cedeu un copiosísimo patrimonio á igrexa de Santiago, tan importante que a Historia Compostelá renuncia a enumeralo todo e o propio Xelmírez optou por cedelo ás súas dioceses de procedencia<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA497#v=onepage&q&f=false|páxinas=496-498|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. A probábel intención do conde era a de fixar a catedral como novo espazo de enterramento da súa estirpe familiar<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|data=2006|título=O grupo aristocrático dos Fróilaz nas terras do Eume. Implantación territorial e estrutura do dominio durante os séculos XI e XII|url=http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=13&zoom=auto,-274,718|PMC=|revista=Cátedra: revista eumesa de estudios|páxina=367|doi=|ISSN=|PMID=|volume=13|páxinas=|número=|data-acceso=22 de xullo de 2019|data-arquivo=08 de xuño de 2013|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20130608181128/http://catedra.pontedeume.es/13/catedra1314.pdf#page=13&zoom=auto,-274,718|url-morta=yes}}</ref>, sustituíndo o mosteiro de Xubia<ref>{{Cita libro|título=Narón, un concello con historia de seu.|apelidos=Pena Graña|nome=André|editorial=Concello de Narón|ano=1992|ISBN=|ref=|url=https://p.calameoassets.com/130927105753-6725585b39040f1d8c10fba12e461aa4/p52.jpg|páxina=58|volume=2}}</ref> recentemente cedido á orde de Cluny<ref name=":16" />. Alí foron soterrados tamén a súa muller Guntroda no ano 1129 e o seu fillo Fernando no 1155<ref>{{Cita libro|título=Don Afonso VII, Rei de Galiza, e o seu aio o Conde de Traba|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=Toxosoutos|ano=1885|ISBN=|páxina=160|ref=|edición=2006}}</ref>, se ben este último foi posteriormente trasladado, cumprindo a súa vontade, ao mosteiro de Sobrado dos Monxes<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/268/mode/2up|páxina=269|volume=4}}</ref>. O corpo do conde Pedro foi soterrado no cemiterio da catedral de Santiago (hoxe [[praza da Quintana]]) nun sarcófago a carón do muro da igrexa, no lugar no que estaba a [[Catedral de Santiago de Compostela#Capela de Mondragón|capela de Santa Cruz]]. Posteriormente pasou á [[Catedral de Santiago de Compostela#Capela das Reliquias|capela das Reliquias]] e arredor do ano 1900 o seu féretro foi trasladado á [[Catedral de Santiago de Compostela#Capela do Salvador|capela do Salvador]]. No ano 1926, encargóuselle ao tallista compostelán [[Maximino Magariños]] a factura dun sartego co cal incorporar os restos de Pedro Froilaz de Traba ao Panteón Real da Catedral, lugar onde hoxe se encontran<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|editorial=|ano=1901|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n141/mode/2up|volume=4|páxina=138}}</ref>. == Legado e descendencia== [[Ficheiro:Sinatura Fernan Perez de Trava.png|esquerda|miniatura|305x305px|Signo e sinatura de [[Fernando Pérez de Traba]] nunha doazón ao [[Mosteiro de Santa María de Sobrado dos Monxes|Mosteiro de Sobrado]]. O conde Fernando herdou a xefatura da [[casa de Traba]] á morte do seu pai Pedro Froilaz. |alt=]] Malia ter sido Pedro Froilaz o grande persoeiro político da súa época e o home máis poderoso do reino de Galiza do seu tempo, a súa figura histórica viuse eclipsada pola de Diego Xelmírez, de quen a historiografía tradicional, incluídos galeguistas como [[Manuel Murguía|Murguía]] ou [[Ramón Otero Pedrayo|Otero Pedrayo]], fai eixo dos feitos acaecidos na Galiza do século XII<ref>{{Cita web|título=Entrevista a Xosé Antonio López Teixeira|url=https://biosbardia.wordpress.com/2014/10/27/xose-antonio-lopez-teixeira-a-lina-oficial-de-investigacion-da-usc-fai-historia-de-espana-desde-galicia/|páxina-web=BiosBardia|data=2014-10-27|data-acceso=2019-07-29|lingua=gl-ES}}</ref>. Esta perspectiva ideoloxizada proxecta o espazo compostelán na corte de León negando a realidade dun reino de Galiza de seu<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=|cita=contracapa}}</ref>. O conde Pedro mantivo sempre o reino galego do tempo do rei García II, polo que loitou seu pai, como ámbito do seu proxecto político<ref name=":9" />. Un reino que foi encomendado a Raimundo de Borgoña na súa mocidade e que incluía naturalmente Coímbra e o condado Portucalense<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=117}}</ref>. Ao trono deste reino, no que tan galego era Porto como Lugo e tan portugués Fernando Pérez de Traba como Afonso Henriques<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|ISBN=|ref=|páxina=214, 218}}</ref>, tentou elevar o seu protexido Afonso Raimúndez<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=106}}</ref> ou, como figura no texto do seu pacto con Xelmírez, "''calquera outro señor ao que de común acordo decidísemos recibir como rei''"<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|apelidos=|nome=|editorial=AKAL|ano=|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&pg=PA237#v=onepage&q&f=false|páxina=237-238|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|edición=1994}}</ref>. De feito, é probábel que na etapa final da súa vida, o conde apostase por facer rei o seu propio fillo Fernando como consorte de Tareixa de Portucale<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|ISBN=|ref=|páxina=162 p. 167}}</ref>, algo que puido ter acontecido de non mediar a derrota de [[Batalla de San Mamede|San Mamede]]. O conde deixou quince descendentes dos seus dous casamentos. Nunha etapa histórica no que as alianzas matrimoniais entre aristócratas equivalían a alianzas políticas, Pedro Froilaz utilizou os seus fillos para ampliar o seu poder e o da súa casa nobiliaria. As súas vodas ligaron a meirande parte da alta nobreza galega coa súa estirpe, conseguindo emparentar con até seis dos sete grandes condados galegos<ref name=":15" /> da época: Monterroso, Montenegro, Toroño, LImia, Portucale e Coímbra.<br />{{Cadro de citas|Conde de Caamouco e de Ferreira,<br/>de Trastámara a Traba, a vella edade<br/>non veu máis prestixiosa dinidade,<br/>máis limpo corazón, man máis enteira.<br/><br/>Núa e invencibre espada cabaleira,<br/>soupo soster dun neno a maxestade<br/>en cen loitas, levando a lealdade<br/>por brasón, por escudo e por bandeira.<br/><br/>Cando deixou no trono ó rei sentado,<br/>volveu, tranquío, ó seu solar gallego,<br/>do máis craro linaxe berce honrado.<br/><br/>E dos eidos nativos no sosego,<br/>empuñando a manceira dun arado,<br/>o que puido reinar, morreu labrego.<br/>|[[Ramón Cabanillas]] - Camiños no tempo<ref>{{Cita libro|título=Camiños do tempo|apelidos=Cabanillas Enríquez|nome=Ramón|editorial=Editorial de los Bibliófilos Gallegos|ano=1949|ISBN=|ref=|páxina=63|url=http://bvg.udc.es/indice_paxinas.jsp?id_obra=Canote++1&id_edicion=Canote++1001&cabecera=%3Ca+href%3D%22ficha_obra.jsp%3Fid%3DCanote%2B%2B1%26alias%3DRam%25F3n%2BCabanillas%22+class%3D%22nombreObraPaxina%22%3ECami%F1os+no+tempo%3C%2Fa%3E&alias=Ram%F3n+Cabanillas&formato=texto}}</ref>|||aliñamento=right|largo=25%}} Dos cincos fillos nados do seu primeiro matrimonio con [[Urraca Froilaz de Traba]]: *Froila Pérez de Traba, morreu moi novo, no ano 1102. *'''[[Bermudo Perez de Traba]]''' (-- †[[1168]]). Casou con [[Urraca Henriques|Urraca Henríques]], filla de [[Henrique de Borgoña]] e Tareixa de Portugal. *'''[[Fernando Perez de Trava|Fernando Perez de Traba]]''' (-- †[[1161]]). Casou con Sancha González, nobre da que se separou para unirse á raíña [[Tareixa, condesa de Portugal|Tareixa]], señora de [[Condado portucalense|Portucale]] e [[Coímbra]]. *Ximena Pérez de Traba, sen referencias. *Lupa Pérez de Traba. Casou con [[Munio Páez]], conde de [[Condado de Monterroso|Monterroso]]. Dos dez nados do segundo con [[Maior Guntroda Rodríguez|Maior ''Guntroda'' Rodríguez]], filla do conde Rodrigo Muñoz de Asturias: *[[Rodrigo Pérez de Traba]] (-- †[[1170]]). Casou coa nobre Fronilde Fernández. *García Pérez de Traba (-- †[[1138]]). Casou con Elvira Pérez, filla da raíña Urraca e o conde Pedro González de Lara. *Vasco Pérez de Traba. Foi tenente do condado da Limia. *Eva Pérez de Traba. Casou con García Garzés de Cabreira. *Toda Pérez de Traba (-- †[[1155]]). Casou con [[Guterre Bermúdez]], conde [[Condado de Montenegro|Montenegro]]. *Urraca Pérez de Traba, sen referencias. *Sancha Pérez de Traba, sen referencias. *Estefanía Pérez de Traba. Casou con [[Rodrigo Fernández de Castro|Rodrigo Fernández]] de [[Familia Castro|Castro]]. *Elvira Pérez de Traba. Casou con [[Gómez Núnez de Toroño|Gómez Núnez]], conde de [[Condado de Toroño|Toroño]]. *Aldara Pérez de Traba. Casou con [[Arias Pérez]], señor das [[Comarca do Deza|terras do Deza]]. {{s-start}} {{s-hou|[[Casa de Traba]]||[[circa|ca.]]1070||1126}} {{s-roy|gl}} |- {{s-bef|before=[[ --- ]]}} {{s-ttl|title=[[Conde de Trastámara]]|years=1091 &ndash; 1126}} {{s-aft|after=[[Fernando Pérez de Traba]]}} |- {{s-bef|before=[[Raimundo de Borgoña]]}} {{s-ttl|title=[[Lista de condes de Galiza|Conde de Galiza]]|years=1107-1126}} {{s-aft|after=[[Fernando Pérez de Traba]]}} {{end box}} {{Navbox |name = Árbore xenealóxica Familia Froilaz-Traba |state = {{{state|collapsed}}} |title = Árbore xenealóxica |list1 = <div style="text-align:center; margin:0.2em;"> {{Árbore xenealóxica/inicio}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|||||||EF|e|~|~|~|FB|~|~|~|e|DL |EF=[[Elvira de Faro|Elvira Méndez de Faro]]<br />Sra das [[Coruña|Terras de Faro]]<br />Sra do [[Castelo de Aranga]]<br />[[File:Faro2.svg|25px]][[File:Castleb.svg|90px]]|boxstyle_EF=background-color: #ccf; |FB='''[[Froila Bermúdez]]'''<br />''"Froilani Petriz Vermudiz"''<br />''"Froila Uermuiz de Trasancos"''<br />'''Sr. da [[Terra de Trasancos]]'''<br />'''Fundador do [[Mosteiro de Santa María de Xanrozo|Mosteiro de Xanrozo]]'''<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Castleb.svg|90px]][[File:Church-on-hill.svg|70px]]<br />'''([[circa|ca.]][[1045]] - †[[1091]])''' |DL=Dna. Lucia|boxstyle_DL=background-color: #ccf; }} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|||,|-|v|-|v|-|-|^|v|-|-|-|.| | | |,|^|-|-|.| }} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;||GF|!|RF| |VF| |AF| |MF| |HF |GF=[[Gonzalo Froilaz]]<br>''"minduniensis episcopus"''<br>Bispo de [[Diocese de Mondoñedo|Mondoñedo]]<br>[[Catedral de San Martiño de Mondoñedo|Catedral de San Martiño]]<br>[[File:COA Casa de Traba.png|35px]] [[File:Chuchavatar.svg|40px]] [[File:Bishop.svg|30px]]<br />(† '''[[1112]]''') |RF=[[Rodrigo Froilaz]]<br />''"Roderici Froylaz"''<br>''"Rodericus Froyle admirante"''<br />Conde<br />Señor da [[Terra de Trasancos]]<br />Almirante de [[Reino de Galiza|Galiza]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Castleb.svg|90px]][[File:Vikingboat.svg|50px]]<br />(† '''[[1133]]''') |VF=[[Visclávara Froilaz]]<br />''"Visclara Froila"''<br />''"Gixavara Froylaz"''<br />Monxa no [[Mosteiro de Xuvia]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Thenun.svg|35px]] |AF=Adosinda Froilaz<br />''"Adosinda Froylaz"''<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]] |MF=[[Munia Froilaz]]<br />''"Monia Froylaz"''<br />Fundadora do [[Mosteiro de San Salvador de Pedroso|Mosteiro de Pedroso]]<br />Monxa no [[Mosteiro de Xuvia]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Thenun.svg|35px]][[File:Church-on-hill.svg|70px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]Paio Méndez<br>''"Paio Menendit"''<br />(† '''[[1147]]''') |HF=Hermesenda Froilaz<br />''"Hermesenda Froylat"''<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]Cresconio Muñiz<br>''"Cresconio Monnit"'' }} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|||||`|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.|}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|||||||| | | | | | | |!|}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|||||||UF|~|e|~|~|PF|~|e|~|~|MG |UF=[[Urraca Froilaz]]<br />''"Urraca Froile"''<br>[[File:Rings2.svg|45px]]'''[[1088]]'''<br />Sra. do castelo de [[Traba, Laxe|Traba]]<br />[[File:Castleb.svg|90px]]<br/>(† '''[[1102]]''')|boxstyle_UF=background-color: #ccf; |PF='''[[Pedro Froilaz]]'''<br />''"Petrus Froyle de Trava"''<br>[[Conde de Trastámara]] ([[circa|ca.]]1094-1126)<br>'''Tutor de [[Afonso VII]]'''<br />'''[[Conde de Galiza]] (1107-1126)<br />[[Mordomo de palacio|Mordomo]] de [[Afonso VII]]'''<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Escudoreinogaliza.svg|39px]][[File:largeCastle.svg|70px]][[File:kid.svg|15px]][[File:KnightSilhouette2.svg|30px]]<br />'''([[circa|ca.]][[1070]]- †[[1126]])'''|boxstyle_PF=border-width: 5px; |MG=[[Maior Guntroda Rodríguez]]<br />''"Guntronde Roderiquiz"''<br>[[File:Rings2.svg|45px]]'''[[1105]]'''<br/>(† '''[[1129]]''')|boxstyle_MG=background-color: #ccf; }} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;||,|-|-|-|v|-|-|-|v|^|-|-|-|.|||!|}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;|BP||FP||LP||XP|||!|BP=[[Bermudo Pérez de Traba|Bermudo Pérez]]<br />''"Vermudo Petriz Galleciae"''<br />Señor do [[Castelo de Faro]]<br />Señor de [[Caamouco]]<br />[[Cruzadas|Cruzado]] en [[Terra Santa]]<br />Señor de [[Viseu,_Portugal|Viseu]]<br />Fundador do [[Mosteiro de Santa María de Nogueirosa|Mosteiro de Nogueirosa]]<br />Monxe no [[Mosteiro de Sobrado]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Faro2.svg|25px]][[File:Maltese-Cross-Red.svg|35px]][[File:Monk.svg|20px]][[File:Church-on-hill.svg|70px]]<br />(† '''[[1168]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]][[Urraca Henriques]]<br>[[Condado portucalense|Infanta de Portugal]]<br>[[File:Armoires portugal 1180.png|35px]]||FP=[[Fernando Pérez de Traba|Fernando Pérez]]<br />''"Fernandus Petri de Trava"''<br />''"Principis Gallecie"''<br /> [[Conde de Trastámara]] ([[1126]]-[[1161]])<br />[[Conde de Galiza|Principe de Galiza]] ([[1138]]-[[1161]]) <br />Señor de [[Coimbra]]<br />[[Cruzadas|Cruzado]] en [[Terra Santa]]<br />Aio de [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Escudoreinogaliza.svg|39px]][[File:largeCastle.svg|70px]][[File:Maltese-Cross-Red.svg|35px]][[File:kid.svg|15px]]<br />(† '''[[1161]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]]Sancha González<br>''"sancia gundisalva"''<br>(† '''[[1161]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]][[Tareixa, condesa de Portugal|Teresa I Afonso]]<br /> ''"Regina D. Tharasiae"'' <br />[[Condado portucalense|Raíña de Portugal]]<br />[[File:Armoires portugal 1180.png|35px]][[File:Crowns.svg|45px]]<br />(† '''[[1130]]''')|boxstyle_FP=border-width: 1px;|LP=[[Lupa Pérez]]<br>''"comitissa domina Loba"''<br />Condesa<br />Monxa e Fundadora do [[Mosteiro de San Cristovo de Dormeá|Mosteiro de Dormeá]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Thenun.svg|35px]][[File:Church-on-hill.svg|70px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]][[Munio Páez]]<br>Conde<br>Tenente de [[Condado de Monterroso|Monterroso]]<br>[[File:Castleb.svg|90px]]<br />(† '''[[1145]]''')|XP=Tamén:<br>'''Ximena Pérez'''<br>'''Froila Pérez († [[1102]])''' <br /> [[File:COA Casa de Traba.png|35px]] }} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;||||||||||||||||||!|}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;||,|-|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|^|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|-|v|-|-|.|}} {{Árbore xenealóxica|border=0|boxstyle=background:#693;||RP||GP||VP||EVA||TP||ES||EP||AP||AD|RP=[[Rodrigo Pérez de Trava|Rodrigo Pérez]]<br />''"Rudericus de Traua"''<br>[[Conde de Traba]] <br/>[[Cruzadas|Cruzado]] en [[Terra Santa]]<br />Señor de [[Porto, Portugal|Porto]]<br />[[Mordomo de palacio|Mordomo]] de [[Sancho I de Portugal]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Maltese-Cross-Red.svg|35px]][[File:Armoires portugal 1180.png|35px]][[File:KnightSilhouette2.svg|30px]]<br />(† '''[[1170]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]]Fronilde Fernández<br>Fundadora do Mosteiro de [[Mosteiro de Santa María de Ferreira de Pallares|Ferreira de Pallares]]<br>[[File:Church-on-hill.svg|70px]] |GP=García Pérez<br> Conde († '''[[1138]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]]<br>Elvira Pérez de Lara<br>[[File:Arms of the House of Lara.svg|35px]] |VP=Vasco Pérez<br />''"Velascus Petri"''<br />Tenente da [[Condado da Limia|Limia]]<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]][[File:Castleb.svg|90px]] |EVA=Eva Pérez<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]<br>García Garzés de Cabreira |TP=[[Toda Pérez]]<br />''"Comitissa domna Toda"''<br />Condesa<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br />(† '''[[1155]]''')<br>[[File:Rings2.svg|45px]][[Guterre Bermúdez]]<br>''"Dominus Guterrius Veremundi"''<br>[[Condado de Montenegro|Conde de Montenegro]]<br>[[File:Castleb.svg|90px]]<br />(† '''[[1131]]''') |ES=Estefanía Perez<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]<br>[[Rodrigo Fernández de Castro]]<br>Alférez de [[Afonso VII]]<br>Gobernador de [[Toledo]]<br>[[File:Escudo_de_Castro.svg|35px]][[File:Knigtclip.svg|30px]] |EP=Elvira Pérez<br />[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]<br>[[Gómez Núnez]] <br>''"Comes Gomez de Toronio"'' <br>''"Comes Tudensis"'' <br>[[Condado de Toroño|Conde de Toroño]] <br>[[Mordomo de palacio|Mordomo]] do Conde [[Henrique de Borgoña]] <br > [[File:Armoires portugal 1180.png|35px]][[File:Castleb.svg|90px]][[File:KnightSilhouette2.svg|30px]]<br /> († '''[[1150]]''') |AP=Aldara Pérez<br>[[File:COA Casa de Traba.png|35px]]<br>[[File:Rings2.svg|45px]]Arias Pérez<br>''"Arias Petriz"''<br>Sr. do [[Comarca do Deza|Deza]]<br>[[Castelo de Lobeira]]<br>[[Castelo de Pena Corneira]]<br>[[File:Castleb.svg|90px]]|AD=Tamén:<br>'''Urraca Pérez'''<br>'''Sancha Pérez'''<br>[[File:COA Casa de Traba.png|35px]] }} {{Árbore xenealóxica/fin}} </div> }} == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|02}} ; Referencias {{Listaref|03}} == Véxase tamén == === Bibliografía === *Puyol y Alonso, Julio (Ed.). [https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10072801#page=7&zoom=auto,-373,559 Las crónicas anónimas de Sahagún]. Real Academia de la Historia. (1920)(Ed.). *Falque Rey, Emma (Ed.): [[Historia Compostelá|Historia Compostelana]]. Akal, Clásicos latinos medievales. (1994)(Ed.). *[[Antonio López Ferreiro|López Ferreiro, Antonio]] (1885): D. Afonso VII, rei de Galiza, e o seu aio o conde de Traba. [[Editorial Toxosoutos|Editorial Toxos Outos]]. (2006)(Ed.). *[[Antonio López Ferreiro|López Ferreiro, Antonio]] (1900): [https://archive.org/stream/historiadelasant03lpez#page/n5/mode/2up Historia de la Santa a. m. iglesia de Santiago de Compostela]. Volume III. *[[Antonio López Ferreiro|López Ferreiro, Antonio]] (1901): [https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n5/mode/2up Historia de la Santa a. m. iglesia de Santiago de Compostela]. Volume IV. *[[Emilio González López|González López, Emilio]] (1957): [https://books.google.es/books?id=iM4x6g715gkC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false Grandeza e decadencia do Reino de Galicia]. [[Editorial Galaxia]] (1978)(Ed.). *Reilly, Bernard F. (1982): [https://libro.uca.edu/urraca/urraca.htm The Kingdom of León-Castilla under Queen Urraca (1109-1126)]. Princeton University Press. *[[André Pena Graña|Pena Graña, André]] (1993): [https://en.calameo.com/read/001292957829fc9c33d4a Narón, un concello con historia de seu]. Volume 2. [[Narón|Concello de Narón]]. *[[Camilo Nogueira Román|Nogueira Román, Camilo]] (2001): A memoria da nación. O reino de Gallaecia. [[Edicións Xerais de Galicia|Edicións Xerais]]. *[[José Luis López Sangil|López Sangil, Jose Luis]] (2005): A Nobreza altomedieval galega. A familia Froilaz-Traba. [[Editorial Toxosoutos|Editorial Toxos Outos]]. *[[Anselmo López Carreira|López Carreira, Anselmo]] (2008): O Reino Medieval de Galicia. [[Edicións A Nosa Terra]]. *[[Xosé Antonio López Teixeira|López Teixeira, Xosé Antonio]] (2013): Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. [[Editorial Toxosoutos|Editorial Toxos Outos]]. *Barón Faraldo, Andres (2017): Raimundo de Borgoña, conde de Galicia. Glyphos publicaciones. === Outros artigos === * [[Casa de Traba]] === Ligazóns externas === *[https://www.museocatedraldesantiago.es/2020/04/08/sepulcro-de-pedro-froilaz-2/ Sepulcro de Pedro Froilaz]. [https://www.museocatedraldesantiago.es/apartados-tematicos-2/ Catálogo dixital da Catedral de Santiago]. *[http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/capitulo-13-nacion-de-breogan "Nación de Breogán" (2:23 - 7:43)] ''[[Historias de Galicia]]''. [[Televisión de Galicia]], 4/11/2007. * [http://www.crtvg.es/informativos/visitamos-reis-de-galicia-no-pateon-real-da-catedral-de-santiago-4150541 Reis de Galicia no Panteón Real da catedral de Santiago] Informativos. Televisión de Galicia. 1/7/2019. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Personalidades da Idade Media de Galicia]] [[Categoría:Artigos destacados sobre Galicia]] [[Categoría:Idade Media de Galicia]] [[Categoría:Nobres de Galicia]] [[Categoría:Panteón Real da Catedral de Santiago]] [[Categoría:Casa de Traba]] [[Categoría:Finados en 1126]] 1e1w1eybfuagaoc3761x5bygbd8s7xp 0 50406 6168531 6042317 2022-08-27T22:08:50Z 201.19.203.67 /* Características xerais */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Cordados | fossil_range = cámbrico - presente | image = Branchiostoma lanceolatum.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''Branchiostoma lanceolatum'' | superregnum = [[Eukaryota]] | regnum = [[Animalia]] | subregnum = [[Eumetazoa]] | superphylum = [[Deuterostomia]] | phylum = '''Chordata''' | phylum_authority = Bateson, 1885 | subdivision_ranks = [[Filo|Subfilos]] | subdivision = * [[Urochordata]] * [[Cephalochordata]] * [[Vertebrata]] }} Os '''cordados''' ('''Chordata''', do [[lingua latina|latín]] ''chordata'', pl. de ''chordatum'' "cordado", "con corda"; de ''chorda'', "corda"; literalmente "os que teñen corda") son un [[filo]] do [[Animalia|reino animal]] caracterizado por presentar cinco [[sinapomorfía|sinapomorfias]], a máis destacada das cales é a presenza dunha corda dorsal ou [[notocorda]] de células turxentes (e dun [[tubo neural]]) polo menos nalgunha fase do seu desenvolvemento.<ref>Brusca, R. C. & Brusca, G. J. (2005): ''Invertebrados'', 2ª edición. Madrid: McGraw Hill Interamericana. ISBN 0-87893-097-3.</ref> Coñécense preto de 65 000 [[especie]]s actuais,<ref name="cha">[http://www.environment.gov.au/biodiversity/abrs/publications/other/species-numbers/2009/03-exec-summary.html Chapman, A. D. (2009): ''Numbers of Living Species in Australia and the World'', 2nd edition. Australian Biodiversity Information Services] ISBN 978-0-642-56861-8</ref> a maioría pertencentes ao [[filo|subfilo]] dos [[vertebrados]], e case a metade das cales son [[peixes]]. Os cordados son un grupo con gran diversidade, adaptados a un gran número de [[nicho ecolóxico|nichos ecolóxicos]] e que demostraron ao longo da súa [[evolución biolóxica|historia evolutiva]] notábeis adaptacións, sobre todo ao medio terrestre e os seus ambientes, aínda que tamén ao acuático ou o anfibio, nos cales moitos deles constitúen os últimos [[Elo (cadea)|elos]] [[cadea trófica|tróficos]] dos seus [[ecosistema]]s. Nos cordados destaca a capacidade de [[Homeostase|autorregulación]] e organización interna; algúns, como as [[aves]] e os [[mamíferos]], poden elevaren e manteren constante a [[homeotermia|temperatura do corpo]]. Estes e outros factores engadiron complexidade a este grupo de animais, permitindo un maior control sobre as [[reacción química|reaccións]] [[metabolismo|metabólicas]] e o desenvolvemento dun complexo [[sistema nervioso]]. == Características gERAIS == Son animais [[deuteróstomos]], de [[simetría bilateral]], corpo segmentado, [[triploblásticos]] (é dicir, con tres [[caà xerminativa|capas xerminativas]] no [[embrión]]), [[celoma]] ben desenvolvido (que, porén, se perde nalgúns grupos). Entre as características propias do [[filo]] encóntranse:<ref name="Liem">Liem, K., Bemis, W., Waljer, W. F. e Grance, L. (2001): ''Functional Anatomy of the Vertebrates: An Evolutionary Perspective'', 3rd Edition. Harcourt. ISBN 978-0-03-022369-3.</ref> # Notocorda: eixe semirríxido de sostemento que se sitúa dorsalmente, por riba do [[tubo dixestivo]]. Está formada por células vacuolizadas que dan certa rixidez ao corpo, e está recuberta dunha vaíña fibrosa. Esténdese ao longo de todo o corpo, e nalgúns grupos persiste durante toda a vida, mentres que na maioría dos [[craniados]] é substituída durante o desenvolvemento pola [[columna vertebral]] (vertebrados). # Cordón nervioso oco, tubular e dorsal ([[tubo neural]], por riba do tubo dixestivo ([[epineuros]]). A partir do extremo anterior deste cordón, desenvólvese, nos animais máis complexos, o [[encéfalo]] e a [[medula espiñal]]. Este cordón oco fórmase no embrión pola [[invaxinación]] de células ectodérmicas da zona dorsal do corpo, sobre a notocorda. Nos vertebrados, o cordón nervioso está protexido polos [[arco neural|arcos neurais]] das vértebras; o cerebro está rodeado por un cranio óseo ou cartilaxinoso. # [[Faringotremia]], nalgunha etapa do desenvolvemento presentan [[arco farínxeo|sacos]] ou fendeduras ao longo da farinxe. As fendeduras farínxeas comunican a cavidade farínxea co exterior, e se forman por invaxinación do ectoderma (sucos farínxeos) e por evaxinación do endoderma (sacos farínxeos) que limitan a farinxe. Ambos os dous únense cando se constitúen as fendeduras branquiais nos vertebrados acuáticos: peixes e [[larva]]s de [[anfibios]]. Nos [[amniotas]] nunca chegan a abrirse, e dan lugar a outras estruturas. Ademais das [[branquia]]s, as fendeduras farínxeas forman nos vertebrados distintas glándulas: o [[timo]] e as [[amígdalas]]. Tamén dan lugar a estruturas como a [[trompa de Eustaquio]] ou a cavidade do [[oído medio]]. Nos protocordados, a farinxe perforada xurdiu como un sistema de alimentación por filtración. # [[Endóstilo]], en ([[urocordados]] e [[cefalocordados]]), ou o seu homólogo ([[glándula tiroide]]), en [[Vertebrata|vertebrados]]. # Cola ou rabo postanal nalgunha parte do desenvolvemento. # Segmentación muscular nun tronco non segmentado. # [[Corazón]] ventral, con vasos sanguíneos dorsais e ventrais. Sistema circulatorio pechado. # [[Aparello dixestivo]] completo, con boca e ano. == Clasificación == O filo dos cordados subdivídense en tres [[filo|subfilos]]: [[Urochordata|urocordados]], [[Cephalochordata|cefalocordados]] e [[Vertebrata|vertebrados]]. A clasificación dos dous primeiros subfilos baséase na posición da notocorda no corpo do animal: os urocordados presentan o notocordio na cola, e soamente na fase larvaria; nos cefalocordados esténdese por todo o corpo, persistindo até a fase adulta. Ambos os dous subfilos están considerados como animais [[invertebrados]]. Os vertebrados caracterízanse pola presenza de [[vértebra]]s e polo desenvolvemento do [[cranio]].<ref>Holland, P. W., Holland, L. Z., N. A. Williams, N. A. e Holland, N. D. (1992): "An amphioxus homeobox gene: sequence conservation, spatial expression during development and insights into vertebrate evolution". ''Development'', '''116''' (3), pp. 653 -661.</ref> As interrelacións entre os tres subfilos aínda é incerta. Tradicionalmente, os cefalocordados foron considerados como os parentes vivos máis próximos dos vertebrados, cos tunicados representando a liñaxe primitiva dos cordados. === Taxonomía === O esquema seguinte segue a terceira edición da ''Vertebrate Palaeontology'' de Benton.<ref>Benton, M. J. (2004): ''Vertebrate Palaeontology'', Third Edition. Blackwell Publishing. ISBN 0-632-05614-2. [http://books.google.com/?id=PQuKO7xqjNQC&dq=vertebrate&printsec=frontcover. Dispoñíbel ''on line'']</ref> A clasificación das clases dos cordados invertebrados está tirada de ''Fishes of the World'' de Nelson.<ref> {{Cita libro | author = Nelson, J. S. | year = 2006 | title = Fishes of the World | url = https://archive.org/details/fishesworld00nels | publisher = John Wiley and Sons, Inc | location = New York | edition = 4th | pages = [https://archive.org/details/fishesworld00nels/page/601 601] pp. | isbn = 0-471-25031-7 }} </ref> Aínda que estea estruturado para reflectir as relacións evolutivas (semellante a un [[cladograma]]), tamén observa os niveis tradicionais usados na [[Linneo|taxonomía linneana]]. * <big>'''Filo ''Chordata'''''</big> ** '''Subfilo ''[[Urochordata|Tunicata]]''''' (ou ''Urochordata'') — (tunicados; 3 000 especies) *** Clase ''[[Ascidiacea]]'' (ascidias) *** Clase ''[[Thaliacea]]'' (salpas) *** Clase ''[[Appendicularia]]'' (larváceos) ** '''Subfilo ''[[Cephalochordata]]''''' — (anfioxos; 30 especies) ** '''Subfilo ''[[Vertebrata]]''''' - (vertebrados, animais con columna vertebral; 57 674 especies) *** Clase ''[[Agnatha]]'' ([[parafilético]]) — (vertebrados sen mandíbulas; máis de 100 especies) **** Subclase ''[[Myxini|Myxinoidea]]'' (mixinos; 65 especies) **** Subclase ''[[Petromizontiformes|Petromyzontida]]'' (lampreas; unhas 40 especies) **** Subclase ''[[Conodonta]]'' [[extinción|†]] **** Subclase ''[[Pteraspidomorphi]]'' [[extinción|†]] (peixes sen mandíbula do paleozoico) ***** Orde ''[[Anaspida]]'' [[extinción|†]] ***** Orde ''[[Thelodonti]]'' [[extinción|†]] (peixes sen mandíbula do paleozoico) *** Infrafilo ''[[Gnathostomata]]'' (vertebrados con mandíbulas) **** Clase ''[[Placodermi]]'' [[extinción|†]] (peixes acoirazados do paleozoico) **** Clase ''[[Chondrichthyes]]'' (peixes cartilaxinosos; máis de 900 especies) **** Clase ''[[Acanthodii]]'' [[extinción|†]] ("tiburóns espiñentos" do paleozoico) **** Clase ''[[Osteichthyes]]'' (peixes óseos; máis de 30 000 especies) ***** Subclase ''[[Actinopterygii]]'' (peixes con aletas con raios; cerca de 30 000 especies) ***** Subclase ''[[Sarcopterygii]]'' (peixes con aletas lobadas) **** Superclase ''[[Tetrapoda]]'' (vertebrados de catro patas; máis de 28 000 especies) ***** Clase ''[[Amphibia]]'' (anfibios; 6 000 especies) ***** Serie ''[[Amniota]]'' (con ovos amnióticos) ****** Clase ''[[Reptilia]]'' (réptiles; máis de 8 225 especies) ******* Subclase ''[[Anapsida]]'' ("protoréptiles" [[extinción|†]] e, posibelmente [[tartaruga]]s) ******* Subclase ''[[Synapsida]]'' [[extinción|†]] ("réptiles mamiferoides"; máis de 4 500 especies, dos que derivaron os mamíferos) ******* Subclase ''[[Diapsida]]'' (a maioría dos réptiles, entre eles os antepasados das aves) ****** Clase ''[[Aves]]'' (aves: de 8 800 a 10 000 especies) ****** Clase ''[[Mammalia]]'' (mamíferos; 5 800 especies) === Filoxenia === ; Cladograma do filo cordados. As liñas mostran as probábeis relacións evolutivas, incluíndo [[taxon|''taxa'']] extintos, que están indicados por unha †. Algúns son invertebrados. As posicións (relacións) dos clados dos anfioxos, tunicados e craniados están como foron expostos por Ptuman ''et al.'' na revista ''Naturte''.<ref>Putnam, H., Butts, T., Ferrier, E., Furlong, F., Hellsten, U., Kawashima, T., Robinson-Rechavi, M. e Shoguchi, E. (2008): "The amphioxus genome and the evolution of the chordate karyotype". ''Nature'' '''453''' (7198): 1064–1071.</ref> {{Clade |style=font-size:95%;line-height:95% |1={{clade |label1=&nbsp;''[[Cephalochordata]]'' |1={{clade |1=&nbsp;'[[Anfioxo]] }} |label2=&nbsp; |2={{clade |label1=''[[Tunicata]]''&nbsp; |1={{clade |1=&nbsp;''[[Appendicularia]]''&nbsp;(antigamente&nbsp;''[[Larvacea]]'') |2=&nbsp;''[[Thaliacea]]''&nbsp; |3=&nbsp;''[[Ascidiacea]]''&nbsp; }} |label2=&nbsp;''[[Craniata]]''&nbsp; |2={{clade |1=''[[Myxini]]'' |label2=&nbsp;''[[Vertebrata]]''&nbsp; |2={{clade |1=&nbsp;''[[Conodonta]]'' † |2=&nbsp;''[[Cephalaspidomorphi]]'' † |3=&nbsp;''[[Hyperoartia]]'' (''Petromyzontida'') |4=&nbsp;''[[Pteraspidomorphi]]'' † |5=&nbsp;''[[Osteostracan]]'' |label6=&nbsp;''[[Gnathostomata]]''&nbsp; |6={{clade |1=&nbsp;''[[Placodermi]]'' † |2=&nbsp;''[[Chondrichthyes]]'' |label3=&nbsp;''[[Teleostomi]]''&nbsp; |3={{clade |1=&nbsp;''[[Acanthodii]]'' † |label2=&nbsp;''[[Osteichthyes]]''&nbsp; |2={{clade |1=&nbsp;''[[Actinopterygii]]'' |label2=&nbsp;''[[Sarcopterygii]]''&nbsp; |2={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |label1=&nbsp;''[[Tetrapoda]]''&nbsp; |1={{clade |1=&nbsp;''[[Amphibia]]'' |label2=&nbsp;''[[Amniota]]''&nbsp; |2={{clade |label1=&nbsp;''[[Synapsida]]''&nbsp; |1={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |1=&nbsp;''[[Mammalia]]'' }} }} |label2=&nbsp;''[[Sauropsida]]''&nbsp; |2={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |1=&nbsp;''[[Aves]]'' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} As relacións [[filoxenia|filoxenéticas]] entre o filo dos cordados e os destes con outros [[deuteróstomos]] son, segundo Hickman, as seguintes:<ref name="Hickman">Hickman, C. P., Ober, W. C. & Garrison, C. W. (2006): ''Principios integrales de zoología'', 13ª edición. Madrid: McGraw Hill Interamericana. ISBN 84-481-4528-3.</ref> {{Clade |style= font-size:100%; line-height:100% |1={{clade |1=''[[Echinodermata]]'' |2={{Clade |1=''[[Hemichordata]]'' |label2='''''Chordata''''' |2={{Clade |1=''[[Urochordata]]'' |label2=__ |2={{Clade |1=''[[Cephalochordata]]'' |2=''[[Craniata]]'' }}}}}}}}}} == Historia evolutiva == O cordado [[fósil]] máis antigo, ''[[Yunnanozoon lividum]]'', procede do [[cámbrico]] inferior de [[China]] e ten unha idade aproximada de 525 millóns de anos; está probabelmente máis relacionado cos cefalocordados que cos urocordados.<ref>Chen, J. Y., Dzik, J., Edgecombe, G. D., Ramskold, L. & Zhouu, G.-Q. (1995): "A possible Early Cambrian chordate". ''Nature'', 377: 720-722.</ref> Ao longo do [[Devoniano]] apareceron e diversificáronse os [[ágnatos]] (''peixes'' sen mandíbulas), sendo os primeiros vertebrados coñecidos. Contra a final deste período (hai uns 360 millóns de anos) existían xa as principais liñaxes de peixes e apareceron os primeiros [[tetrápodos]] ([[anfibios]]). Os [[réptiles]] apareceron durante o [[Carbonífero]], os [[mamíferos]] á final do [[Permiano]] (hai máis de 200 millóns de anos), e as [[aves]] á final do [[Xurásico]] (hai uns 145 millóns de anos).<ref>[http://www.tolweb.org/Chordata/2499 Tree of Life: Chordata].</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies|Chordata}} === Bibliografía === * Benton, M. J. (2000): ''Vertebrate Palaeontology: Biology and Evolution''. Blackwell Publishing. ISBN 0-632-05614-2. [http://books.google.com/?id=PQuKO7xqjNQC&dq=vertebrate&printsec=frontcover.] * Nelson, J. S. (2006): ''Fishes of the World''. 4th ed. Nova York: John Wiley and Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. * Rychel, A. L., Smith, S. E., Shimamoto, H. T. e Swalla, B. J. (2006): "Evolution and Development of the Chordates: Collagen and Pharyngeal Cartilage". ''Molecular Biology and Evolution'' '''23''' (3): 541–549. * Valentine, J. W. (2004): ''On the Origin of Phyla''. Chicago: University Of Chicago Press. ISBN 0-226-84548-6. === Outros artigos === * [[Ágnatos]] * [[Vertebrados]] === Ligazóns externas === * [http://tolweb.org/Chordata/2499 Chordate node at Tree Of Life] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070224172716/http://tolweb.org/Chordata/2499 |date=24 de febreiro de 2007 }} {{Filos do reino animal}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Animais]] [[Categoría:Cordados| ]] [[Categoría:Fósiles]] 4q7vicyc6llaqculhoqv4a2li7upwd7 6168534 6168531 2022-08-27T22:13:17Z Breogan2008 23204 Desfíxose a edición 6168531 de [[Special:Contributions/201.19.203.67|201.19.203.67]] ([[User talk:201.19.203.67|conversa]]) wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Cordados | fossil_range = cámbrico - presente | image = Branchiostoma lanceolatum.jpg | image_width = 250px | image_caption = ''Branchiostoma lanceolatum'' | superregnum = [[Eukaryota]] | regnum = [[Animalia]] | subregnum = [[Eumetazoa]] | superphylum = [[Deuterostomia]] | phylum = '''Chordata''' | phylum_authority = Bateson, 1885 | subdivision_ranks = [[Filo|Subfilos]] | subdivision = * [[Urochordata]] * [[Cephalochordata]] * [[Vertebrata]] }} Os '''cordados''' ('''Chordata''', do [[lingua latina|latín]] ''chordata'', pl. de ''chordatum'' "cordado", "con corda"; de ''chorda'', "corda"; literalmente "os que teñen corda") son un [[filo]] do [[Animalia|reino animal]] caracterizado por presentar cinco [[sinapomorfía|sinapomorfias]], a máis destacada das cales é a presenza dunha corda dorsal ou [[notocorda]] de células turxentes (e dun [[tubo neural]]) polo menos nalgunha fase do seu desenvolvemento.<ref>Brusca, R. C. & Brusca, G. J. (2005): ''Invertebrados'', 2ª edición. Madrid: McGraw Hill Interamericana. ISBN 0-87893-097-3.</ref> Coñécense preto de 65 000 [[especie]]s actuais,<ref name=cha>[http://www.environment.gov.au/biodiversity/abrs/publications/other/species-numbers/2009/03-exec-summary.html Chapman, A. D. (2009): ''Numbers of Living Species in Australia and the World'', 2nd edition. Australian Biodiversity Information Services] ISBN 978-0-642-56861-8</ref> a maioría pertencentes ao [[filo|subfilo]] dos [[vertebrados]], e case a metade das cales son [[peixes]]. Os cordados son un grupo con gran diversidade, adaptados a un gran número de [[nicho ecolóxico|nichos ecolóxicos]] e que demostraron ao longo da súa [[evolución biolóxica|historia evolutiva]] notábeis adaptacións, sobre todo ao medio terrestre e os seus ambientes, aínda que tamén ao acuático ou o anfibio, nos cales moitos deles constitúen os últimos [[Elo (cadea)|elos]] [[cadea trófica|tróficos]] dos seus [[ecosistema]]s. Nos cordados destaca a capacidade de [[Homeostase|autorregulación]] e organización interna; algúns, como as [[aves]] e os [[mamíferos]], poden elevaren e manteren constante a [[homeotermia|temperatura do corpo]]. Estes e outros factores engadiron complexidade a este grupo de animais, permitindo un maior control sobre as [[reacción química|reaccións]] [[metabolismo|metabólicas]] e o desenvolvemento dun complexo [[sistema nervioso]]. == Características xerais == Son animais [[deuteróstomos]], de [[simetría bilateral]], corpo segmentado, [[triploblásticos]] (é dicir, con tres [[caà xerminativa|capas xerminativas]] no [[embrión]]), [[celoma]] ben desenvolvido (que, porén, se perde nalgúns grupos). Entre as características propias do [[filo]] encóntranse:<ref name=Liem>Liem, K., Bemis, W., Waljer, W. F. e Grance, L. (2001): ''Functional Anatomy of the Vertebrates: An Evolutionary Perspective'', 3rd Edition. Harcourt. ISBN 978-0-03-022369-3.</ref> # Notocorda: eixe semirríxido de sostemento que se sitúa dorsalmente, por riba do [[tubo dixestivo]]. Está formada por células vacuolizadas que dan certa rixidez ao corpo, e está recuberta dunha vaíña fibrosa. Esténdese ao longo de todo o corpo, e nalgúns grupos persiste durante toda a vida, mentres que na maioría dos [[craniados]] é substituída durante o desenvolvemento pola [[columna vertebral]] (vertebrados). # Cordón nervioso oco, tubular e dorsal ([[tubo neural]], por riba do tubo dixestivo ([[epineuros]]). A partir do extremo anterior deste cordón, desenvólvese, nos animais máis complexos, o [[encéfalo]] e a [[medula espiñal]]. Este cordón oco fórmase no embrión pola [[invaxinación]] de células ectodérmicas da zona dorsal do corpo, sobre a notocorda. Nos vertebrados, o cordón nervioso está protexido polos [[arco neural|arcos neurais]] das vértebras; o cerebro está rodeado por un cranio óseo ou cartilaxinoso. # [[Faringotremia]], nalgunha etapa do desenvolvemento presentan [[arco farínxeo|sacos]] ou fendeduras ao longo da farinxe. As fendeduras farínxeas comunican a cavidade farínxea co exterior, e se forman por invaxinación do ectoderma (sucos farínxeos) e por evaxinación do endoderma (sacos farínxeos) que limitan a farinxe. Ambos os dous únense cando se constitúen as fendeduras branquiais nos vertebrados acuáticos: peixes e [[larva]]s de [[anfibios]]. Nos [[amniotas]] nunca chegan a abrirse, e dan lugar a outras estruturas. Ademais das [[branquia]]s, as fendeduras farínxeas forman nos vertebrados distintas glándulas: o [[timo]] e as [[amígdalas]]. Tamén dan lugar a estruturas como a [[trompa de Eustaquio]] ou a cavidade do [[oído medio]]. Nos protocordados, a farinxe perforada xurdiu como un sistema de alimentación por filtración. # [[Endóstilo]], en ([[urocordados]] e [[cefalocordados]]), ou o seu homólogo ([[glándula tiroide]]), en [[Vertebrata|vertebrados]]. # Cola ou rabo postanal nalgunha parte do desenvolvemento. # Segmentación muscular nun tronco non segmentado. # [[Corazón]] ventral, con vasos sanguíneos dorsais e ventrais. Sistema circulatorio pechado. # [[Aparello dixestivo]] completo, con boca e ano. == Clasificación == O filo dos cordados subdivídense en tres [[filo|subfilos]]: [[Urochordata|urocordados]], [[Cephalochordata|cefalocordados]] e [[Vertebrata|vertebrados]]. A clasificación dos dous primeiros subfilos baséase na posición da notocorda no corpo do animal: os urocordados presentan o notocordio na cola, e soamente na fase larvaria; nos cefalocordados esténdese por todo o corpo, persistindo até a fase adulta. Ambos os dous subfilos están considerados como animais [[invertebrados]]. Os vertebrados caracterízanse pola presenza de [[vértebra]]s e polo desenvolvemento do [[cranio]].<ref>Holland, P. W., Holland, L. Z., N. A. Williams, N. A. e Holland, N. D. (1992): "An amphioxus homeobox gene: sequence conservation, spatial expression during development and insights into vertebrate evolution". ''Development'', '''116''' (3), pp. 653 -661.</ref> As interrelacións entre os tres subfilos aínda é incerta. Tradicionalmente, os cefalocordados foron considerados como os parentes vivos máis próximos dos vertebrados, cos tunicados representando a liñaxe primitiva dos cordados. === Taxonomía === O esquema seguinte segue a terceira edición da ''Vertebrate Palaeontology'' de Benton.<ref>Benton, M. J. (2004): ''Vertebrate Palaeontology'', Third Edition. Blackwell Publishing. ISBN 0-632-05614-2. [http://books.google.com/?id=PQuKO7xqjNQC&dq=vertebrate&printsec=frontcover. Dispoñíbel ''on line]</ref> A clasificación das clases dos cordados invertebrados está tirada de ''Fishes of the World'' de Nelson.<ref> {{Cita libro | author = Nelson, J. S. | year = 2006 | title = Fishes of the World | url = https://archive.org/details/fishesworld00nels | publisher = John Wiley and Sons, Inc | location = New York | edition = 4th | pages = [https://archive.org/details/fishesworld00nels/page/601 601] pp. | isbn = 0-471-25031-7 }} </ref> Aínda que estea estruturado para reflectir as relacións evolutivas (semellante a un [[cladograma]]), tamén observa os niveis tradicionais usados na [[Linneo|taxonomía linneana]]. * <big>'''Filo ''Chordata'''''</big> ** '''Subfilo ''[[Urochordata|Tunicata]]''''' (ou ''Urochordata'') — (tunicados; 3 000 especies) *** Clase ''[[Ascidiacea]]'' (ascidias) *** Clase ''[[Thaliacea]]'' (salpas) *** Clase ''[[Appendicularia]]'' (larváceos) ** '''Subfilo ''[[Cephalochordata]]''''' — (anfioxos; 30 especies) ** '''Subfilo ''[[Vertebrata]]''''' - (vertebrados, animais con columna vertebral; 57 674 especies) *** Clase ''[[Agnatha]]'' ([[parafilético]]) — (vertebrados sen mandíbulas; máis de 100 especies) **** Subclase ''[[Myxini|Myxinoidea]]'' (mixinos; 65 especies) **** Subclase ''[[Petromizontiformes|Petromyzontida]]'' (lampreas; unhas 40 especies) **** Subclase ''[[Conodonta]]'' [[extinción|†]] **** Subclase ''[[Pteraspidomorphi]]'' [[extinción|†]] (peixes sen mandíbula do paleozoico) ***** Orde ''[[Anaspida]]'' [[extinción|†]] ***** Orde ''[[Thelodonti]]'' [[extinción|†]] (peixes sen mandíbula do paleozoico) *** Infrafilo ''[[Gnathostomata]]'' (vertebrados con mandíbulas) **** Clase ''[[Placodermi]]'' [[extinción|†]] (peixes acoirazados do paleozoico) **** Clase ''[[Chondrichthyes]]'' (peixes cartilaxinosos; máis de 900 especies) **** Clase ''[[Acanthodii]]'' [[extinción|†]] ("tiburóns espiñentos" do paleozoico) **** Clase ''[[Osteichthyes]]'' (peixes óseos; máis de 30 000 especies) ***** Subclase ''[[Actinopterygii]]'' (peixes con aletas con raios; cerca de 30 000 especies) ***** Subclase ''[[Sarcopterygii]]'' (peixes con aletas lobadas) **** Superclase ''[[Tetrapoda]]'' (vertebrados de catro patas; máis de 28 000 especies) ***** Clase ''[[Amphibia]]'' (anfibios; 6 000 especies) ***** Serie ''[[Amniota]]'' (con ovos amnióticos) ****** Clase ''[[Reptilia]]'' (réptiles; máis de 8 225 especies) ******* Subclase ''[[Anapsida]]'' ("protoréptiles" [[extinción|†]] e, posibelmente [[tartaruga]]s) ******* Subclase ''[[Synapsida]]'' [[extinción|†]] ("réptiles mamiferoides"; máis de 4 500 especies, dos que derivaron os mamíferos) ******* Subclase ''[[Diapsida]]'' (a maioría dos réptiles, entre eles os antepasados das aves) ****** Clase ''[[Aves]]'' (aves: de 8 800 a 10 000 especies) ****** Clase ''[[Mammalia]]'' (mamíferos; 5 800 especies) === Filoxenia === ; Cladograma do filo cordados. As liñas mostran as probábeis relacións evolutivas, incluíndo [[taxon|''taxa'']] extintos, que están indicados por unha †. Algúns son invertebrados. As posicións (relacións) dos clados dos anfioxos, tunicados e craniados están como foron expostos por Ptuman ''et al.'' na revista ''Naturte''.<ref>Putnam, H., Butts, T., Ferrier, E., Furlong, F., Hellsten, U., Kawashima, T., Robinson-Rechavi, M. e Shoguchi, E. (2008): "The amphioxus genome and the evolution of the chordate karyotype". ''Nature'' '''453''' (7198): 1064–1071.</ref> {{Clade |style=font-size:95%;line-height:95% |1={{clade |label1=&nbsp;''[[Cephalochordata]]'' |1={{clade |1=&nbsp;'[[Anfioxo]] }} |label2=&nbsp; |2={{clade |label1=''[[Tunicata]]''&nbsp; |1={{clade |1=&nbsp;''[[Appendicularia]]''&nbsp;(antigamente&nbsp;''[[Larvacea]]'') |2=&nbsp;''[[Thaliacea]]''&nbsp; |3=&nbsp;''[[Ascidiacea]]''&nbsp; }} |label2=&nbsp;''[[Craniata]]''&nbsp; |2={{clade |1=''[[Myxini]]'' |label2=&nbsp;''[[Vertebrata]]''&nbsp; |2={{clade |1=&nbsp;''[[Conodonta]]'' † |2=&nbsp;''[[Cephalaspidomorphi]]'' † |3=&nbsp;''[[Hyperoartia]]'' (''Petromyzontida'') |4=&nbsp;''[[Pteraspidomorphi]]'' † |5=&nbsp;''[[Osteostracan]]'' |label6=&nbsp;''[[Gnathostomata]]''&nbsp; |6={{clade |1=&nbsp;''[[Placodermi]]'' † |2=&nbsp;''[[Chondrichthyes]]'' |label3=&nbsp;''[[Teleostomi]]''&nbsp; |3={{clade |1=&nbsp;''[[Acanthodii]]'' † |label2=&nbsp;''[[Osteichthyes]]''&nbsp; |2={{clade |1=&nbsp;''[[Actinopterygii]]'' |label2=&nbsp;''[[Sarcopterygii]]''&nbsp; |2={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |label1=&nbsp;''[[Tetrapoda]]''&nbsp; |1={{clade |1=&nbsp;''[[Amphibia]]'' |label2=&nbsp;''[[Amniota]]''&nbsp; |2={{clade |label1=&nbsp;''[[Synapsida]]''&nbsp; |1={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |1=&nbsp;''[[Mammalia]]'' }} }} |label2=&nbsp;''[[Sauropsida]]''&nbsp; |2={{clade |label1=<font color="white">void</font> |1={{clade |1=&nbsp;''[[Aves]]'' }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }} As relacións [[filoxenia|filoxenéticas]] entre o filo dos cordados e os destes con outros [[deuteróstomos]] son, segundo Hickman, as seguintes:<ref name= Hickman >Hickman, C. P., Ober, W. C. & Garrison, C. W. (2006): ''Principios integrales de zoología'', 13ª edición. Madrid: McGraw Hill Interamericana. ISBN 84-481-4528-3.</ref> {{Clade |style= font-size:100%; line-height:100% |1={{clade |1=''[[Echinodermata]]'' |2={{Clade |1=''[[Hemichordata]]'' |label2='''''Chordata''''' |2={{Clade |1=''[[Urochordata]]'' |label2=__ |2={{Clade |1=''[[Cephalochordata]]'' |2=''[[Craniata]]'' }}}}}}}}}} == Historia evolutiva == O cordado [[fósil]] máis antigo, ''[[Yunnanozoon lividum]]'', procede do [[cámbrico]] inferior de [[China]] e ten unha idade aproximada de 525 millóns de anos; está probabelmente máis relacionado cos cefalocordados que cos urocordados.<ref>Chen, J. Y., Dzik, J., Edgecombe, G. D., Ramskold, L. & Zhouu, G.-Q. (1995): "A possible Early Cambrian chordate". ''Nature'', 377: 720-722.</ref> Ao longo do [[Devoniano]] apareceron e diversificáronse os [[ágnatos]] (''peixes'' sen mandíbulas), sendo os primeiros vertebrados coñecidos. Contra a final deste período (hai uns 360 millóns de anos) existían xa as principais liñaxes de peixes e apareceron os primeiros [[tetrápodos]] ([[anfibios]]). Os [[réptiles]] apareceron durante o [[Carbonífero]], os [[mamíferos]] á final do [[Permiano]] (hai máis de 200 millóns de anos), e as [[aves]] á final do [[Xurásico]] (hai uns 145 millóns de anos).<ref>[http://www.tolweb.org/Chordata/2499 Tree of Life: Chordata].</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} {{Wikispecies|Chordata}} === Bibliografía === * Benton, M. J. (2000): ''Vertebrate Palaeontology: Biology and Evolution''. Blackwell Publishing. ISBN 0-632-05614-2. [http://books.google.com/?id=PQuKO7xqjNQC&dq=vertebrate&printsec=frontcover.] * Nelson, J. S. (2006): ''Fishes of the World''. 4th ed. Nova York: John Wiley and Sons, Inc. ISBN 0-471-25031-7. * Rychel, A. L., Smith, S. E., Shimamoto, H. T. e Swalla, B. J. (2006): "Evolution and Development of the Chordates: Collagen and Pharyngeal Cartilage". ''Molecular Biology and Evolution'' '''23''' (3): 541–549. * Valentine, J. W. (2004): ''On the Origin of Phyla''. Chicago: University Of Chicago Press. ISBN 0-226-84548-6. === Outros artigos === * [[Ágnatos]] * [[Vertebrados]] === Ligazóns externas === * [http://tolweb.org/Chordata/2499 Chordate node at Tree Of Life] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070224172716/http://tolweb.org/Chordata/2499 |date=24 de febreiro de 2007 }} {{Filos do reino animal}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Animais]] [[Categoría:Cordados| ]] [[Categoría:Fósiles]] d5jmeuvq50atr30o1d5oojuvtixsz42 0 53980 6168519 5168428 2022-08-27T21:28:05Z Penidos 103786 Engado os datos de 1979 a 2003. Elimino categorías sen datos. wikitext text/x-wiki Estes foron os resultados das eleccións municipais no concello de [[Dozón]] dende 1979. [[Ficheiro:Casa do Concello de Dozón.JPG|miniatura|dereita|[[Galería de imaxes de casas dos concellos de Galicia|Casa do concello]] de [[Dozón]]]] ==Comparativa de todas as eleccións== ===Votos ás candidaturas=== {{En comparativa | concello = Dozón | 1outros = [[Unión de Centro Democrático|UCD]] | 2outros = [[CDS]] | 3outros = [[Coalición Democrática|CD]] | 4outros = [[Coalición Popular|CP]] | 5outros = [[AP]] | 6outros = [[Partido Galeguista (1978)|PG]] | 7outros = [[Partido Nacionalista Galego|PNG]] | 8outros = IG | 9outros = [[CNG]] | 10outros = IND | 11outros = CID | 12outros = UCIN | 1outros1979 = 348<br /><small>(32,52%)</small> | 3outros1979 = <small>39<br />(3,64%)</small> | 10outros1979 = <b>683</b><br /><small>(63,83%)</small> | alcalde1979 = Manuel Crespo Vázquez | partido1979 = IND | 4outros1983 = <b>667</b><br /><small>(57,06%)</small> | 6outros1983 = 502<br /><small>(42,94%)</small> | alcalde1983 = Manuel Crespo Vázquez | partido1983 = CP | psg-psoe1987 = <small>5<br />(0,42%)</small> | 2outros1987 = <b>446</b><br /><small>(37,45%)</small> | 5outros1987 = 203<br /><small>(17,04%)</small> | 7outros1987 = 204<br /><small>(17,13%)</small> | 8outros1987 = 37<br /><small>(3,11%)</small> | 11outros1987 = 292<br /><small>(24,52%)</small> | alcalde1987 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1987 = CID | pp1991 = <b>1.006</b><br /><small>(82,46%)</small> | psg-psoe1991 = 113<br /><small>(9,26%)</small> | 9outros1991 = <small>97<br />(7,95%)</small> | alcalde1991 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1991 = PPdeG | pp1995 = <b>1.083</b><br /><small>(98,01%)</small> | alcalde1995 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1995 = PPdeG | pp1999 = <b>727</b><br /><small>(60,94%)</small> | bng1999 = 172<br /><small>(14,42%)</small> | psg-psoe1999 = 290<br /><small>(24,31%)</small> | alcalde1999 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1999 = PPdeG | pp2003 = <b>653</b><br /><small>(60,80%)</small> | bng2003 = 224<br /><small>(20,86%)</small> | psg-psoe2003 = 194<br /><small>(18,06%)</small> | alcalde2003 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2003 = PPdeG | pp2007 = <b>716</b><br /><small>(64,22%)</small> | bng2007 = 264<br /><small>(23,68%)</small> | psg-psoe2007 = 132<br /><small>(11,84%)</small> | alcalde2007 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2007 = PPdeG | pp2011 = <b>699</b><br /><small>(73,12%)</small> | bng2011 = 183<br /><small>(19,14%)</small> | psg-psoe2011 = <small>62<br />(6,49%)</small> | alcalde2011 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2011 = PPdeG | pp2015 = <b>620</b><br /><small>(74,61%)</small> | bng2015 = 201<br /><small>(24,19%)</small> | alcalde2015 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2015 = PPdeG | pp2019 = <b>494</b><br /><small>(61,90%)</small> | bng2019 = 163<br /><small>(20,43%)</small> | 12outros2019 = 137<br /><small>(17,17%)</small> | alcalde2019 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2019 = PPdeG }} <small> :::<nowiki>*</nowiki>Porcentaxes sobre votos válidos. </small> ===Composición das Corporacións=== Corporacións democráticas en [[Dozón]] desde a aprobación da Constitución de [[1978]]. <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:black id:INDEP value:tan1 legend:INDEP id:UCD value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD id:CP value:blue legend:CP id:PG value:orange legend:PG id:AP value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP id:PNG value:rgb(0.30,0.58,0.02) legend:PNG id:CDS value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS id:CID value:tan2 legend:CID id:BNG value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG id:PSdeG value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE id:PPdeG value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG id:UCIN value:pink legend:UCIN PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_11,9(2007) #1979 bar:1979 from:0 till:7 color:INDEP text:INDEP(7) from:7 till:11 color:UCD text:UCD (4) #1983 bar:1983 from:0 till:6 color:CP text:CP(6) from:6 till:11 color:PG text:PG (5) #1987 bar:1987 from:0 till:4 color:CDS text:CDS (4) from:4 till:7 color:CID text:CID (3) from:7 till:9 color:PNG text:PNG (2) from:9 till:11 color:AP text:AP (2) #1991 bar:1991 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (1) #1995 bar:1995 from:0 till:11 color:PPdeG text:PPdeG (11) #1999 bar:1999 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:10 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:10 till:11 color:BNG text:BNG (1) #2003 bar:2003 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) from:9 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (2) #2007 bar:2007 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (1) #2011 bar:2011 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2015 bar:2015 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2019 bar:2019 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:UCIN text:UCIN (1) TextData= pos:(300,55) text:"Distribución de concelleiros en Dozón" pos:(300,40) text:"nas eleccións municipais." </timeline> ===Participación=== <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:100 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 Colors= id:AO value:black id:Cand value:brightgreen legend:%_Votos_a_Candidaturas id:BrNu value:pink legend:%_Votos_Brancos_e_Nulos id:Abs value:red legend:%_Abstencións PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_100% #1979 bar:1979 from:0 till:44 color:Cand text:43,8% from:44 till:44 color:BrNu text:0,3% from:44 till:100 color:Abs text:55,9% #1983 bar:1983 from:0 till:52 color:Cand text:52,1% from:52 till:100 color:Abs text:47,9% #1987 bar:1987 from:0 till:53 color:Cand text:53,2% from:53 till:54 color:BrNu text:0,4% from:54 till:100 color:Abs text:46,4% #1991 bar:1991 from:0 till:60 color:Cand text:59,6% from:60 till:60 color:BrNu text:0,7% from:60 till:100 color:Abs text:39,6% #1995 bar:1995 from:0 till:50 color:Cand text:49,8% from:50 till:52 color:BrNu text:2,2% from:52 till:100 color:Abs text:48% #1999 bar:1999 from:0 till:65 color:Cand text:64,7% from:65 till:65 color:BrNu text:0,7% from:65 till:100 color:Abs text:34,6% #2003 bar:2003 from:0 till:63 color:Cand text:62,6% from:63 till:63 color:BrNu text:0,7% from:63 till:100 color:Abs text:36,7% #2007 bar:2007 from:0 till:58 color:Cand text:57,6% from:58 till:58 color:BrNu text:0,6% from:58 till:100 color:Abs text:41,9% #2011 bar:2011 from:0 till:69 color:Cand text:68,6% from:69 till:70 color:BrNu text:1,4% from:70 till:100 color:Abs text:30% #2015 bar:2015 from:0 till:67 color:Cand text:67,2% from:67 till:69 color:BrNu text:1,9% from:69 till:100 color:Abs text:30,9% #2019 bar:2019 from:0 till:74 color:Cand text:74,3% from:74 till:75 color:BrNu text:1,1% from:75 till:100 color:Abs text:24,6% TextData= pos:(300,90) text:"Porcentaxes de votos a candidaturas, brancos/nulos" pos:(300,75) text:"e abstencións nas eleccións municipais en Dozón," pos:(300,60) text:"sobre o total do censo." </timeline> ==Eleccións ano a ano== ===[[Eleccións Municipais 1979 en Galicia|1979]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — Independentes *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez (IND) • Jesús Fernández Silveira ([[UCD]]) • Francisco Negro Blanco ([[Coalición Democrática|UCD]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 53 do 5 de marzo de 1979.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1979}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente (IND)''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 683 | align="center" | 63,83% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Unión de Centro Democrático ([[UCD]])''' | align="left" | Jesús Fernández Silveira | align="center" | 348 | align="center" | 35,52% | align="center" | 4 |- | align="left" | '''Coalición Democrática ([[Coalición Democrática|CD]])''' | align="left" | Francisco Negro Blanco | align="center" | 39 | align="center" | 3,64% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,65% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.442 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.077 | align="center" | 44,10% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.365 | align="center" | 55,90% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1983 en Galicia|1983]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — [[Coalición Popular|CP]] *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez ([[Coalición Popular|CP]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[Partido Galeguista (1978)|PG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 13 de abril de 1983.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1983}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Coalición Popular ([[Coalición Popular|CP]])''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 667 | align="center" | 57,06% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Partido Galeguista ([[Partido Galeguista (1978)|PG]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 502 | align="center" | 42,94% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.243 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.169 | align="center" | 52,12% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.074 | align="center" | 47,88% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1987 en Galicia|1987]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — CID *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (CID) • Pedro Barros Madín ([[PSdeG-PSOE]]) • María del Carmen Crespo Blanco ([[AP]]) • Francisco Javier Castro González ([[CDS]]) • Manuel Castro Paz ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]]) • Manuela García da Fonte (IG).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 107 do 12 de maio de 1987.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1987}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- | align="left" | '''Centro Democrático y Social ([[CDS]])''' | align="left" | Francisco Javier Castro González | align="center" | 446 | align="center" | 37,45% | align="center" | 4 |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente de Dozón (CID)''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 292 | align="center" | 24,52% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Partido Nacionalista Galego ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 204 | align="center" | 17,13% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Alianza Popular ([[AP]])''' | align="left" | María del Carmen Crespo Blanco | align="center" | 203 | align="center" | 17,04% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Independentes de Galicia (IG)''' | align="left" | Manuela García da Fonte | align="center" | 36 | align="center" | 3,11% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Pedro Barros Madín | align="center" | 5 | align="center" | 0,42% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.231 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.195 | align="center" | 53,56% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.036 | align="center" | 46,44% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1991 en Galicia|1991]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Manuel Castro Paz ([[PSdeG-PSOE]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • José Manuel Areán Castro ([[CNG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 99 do 30 de abril de 1991.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1991}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.006 | align="center" | 82,46% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 113 | align="center" | 9,26% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Converxencia Nacionalista Galega ([[CNG]])''' | align="left" | José Manuel Areán Castro | align="center" | 97 | align="center" | 7,95% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 11 | align="center" | 0,89% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.039 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.231 | align="center" | 60,37% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 808 | align="center" | 39,63% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1995 en Galicia|1995]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 2 de maio de 1995.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1995}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.083 | align="center" | 98,01% | align="center" | 11 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 22 | align="center" | 1,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 26 | align="center" | 2,30% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.173 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.131 | align="center" | 52,05% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.042 | align="center" | 47,95% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1999 en Galicia|1999]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • Natalio Vila Borrajo ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>Xunta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 92 do 18 de maio de 1999.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1999}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 727 | align="center" | 60,94% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Natalio Vila Borrajo | align="center" | 290 | align="center" | 24,31% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 172 | align="center" | 14,42% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,75% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.839 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.202 | align="center" | 65,36% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 637 | align="center" | 34,64% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2003 en Galicia|2003]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_17ADB4A8-EAD5-461D-ABA0-E01A0E9BCDD7&fileName=bop.PONTEVEDRA.20030423.077.pdf|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77 do 23 de abril de 2003.|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2003}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 653 | align="center" | 60,80% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 224 | align="center" | 20,86% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 194 | align="center" | 18,06% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,28% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,83% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.710 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.083 | align="center" | 63,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 627 | align="center" | 36,67% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2007 en Galicia|2007]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]) • Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_AD076191-39B4-4B80-8D6E-1F86E3C98497&fileName=bop.PONTEVEDRA.20070425.080.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 80, do 25 de abril de 2007|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2007}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 716 | align="center" | 64,22% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 264 | align="center" | 13,68% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 132 | align="center" | 11,84% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,27% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,71% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.932 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.123 | align="center" | 58,13% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 809 | align="center" | 41,87% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2011 en Galicia|2011]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Adriana Viz Fernández ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_5F56AC3E-5497-4E3E-9532-EE6D682F7050&fileName=bop.PONTEVEDRA.20110426.079.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77, do 26 de abril de 2011.|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2011}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 699 | align="center" | 73,12% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 183 | align="center" | 19,14% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Adriana Viz Fernández | align="center" | 62 | align="center" | 6,49% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 12 | align="center" | 1,26% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,73% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.376 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 963 | align="center" | 69,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 413 | align="center" | 30,01% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2015 en Galicia|2015]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Desde novembro de 2015 pasa a non adscrito, ao pedir a súa baixa como militante do PP tras a súa detención no marco da Operación Qatedra<ref>[http://galego.lavozdegalicia.es/noticia/deza/dozon/2015/11/29/bng-dozon-exige-dimision-adolfo-campos-hijo-tras-detencion/0003_201511D29C5995.htm O BNG de Dozón esixe a dimisión de Adolfo Campos e o seu fillo tras a súa detención], ''La Voz de Galicia'', 29/11/2015.</ref>. *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (PP) e Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]).<ref>[http://www.boppo.depo.es/web/boppo/detalle/-/boppo/2015/04/22/2015013740 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Candidaturas presentadas para as eleccións municipais do ano 2015] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 22/04/2015.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2015}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 620 | align="center" | 74,61% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 201 | align="center" | 24,19% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 10 | align="center" | 1,20% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 13 | align="center" | 1,54% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.222 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 844 | align="center" | 69,07% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 378 | align="center" | 30,93% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2019 en Galicia|2019]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Demite por razóns médicas en xuño de 2020. É substituido polo ata entón tenente de alcade [[Adolfo Campos Vázquez]] do mesmo partido. *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • María do Mar Vila López ([[BNG]]) • José Carlos Presas Riveiro (UCIN).<ref>[https://boppo.depo.gal/web/boppo/detalle/-/boppo/2019/04/30/2019023801 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Proclamación de candidaturas para as eleccións municipais do ano 2019] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 30/04/2019.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2019}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 494 | align="center" | 61,90% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María do Mar Vila López | align="center" | 163 | align="center" | 20,43% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Unión de Ciudadanos Independientes (UCIN)''' | align="left" | José Carlos Presas Riveiro | align="center" | 137 | align="center" | 17,17% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,50% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.069 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 806 | align="center" | 75,40% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 263 | align="center" | 24,60% | align="center" | - |} |} ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Dozón]] *[[Lugares de Dozón]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dozón}} [[Categoría:Eleccións municipais en Galicia]] [[Categoría:Dozón|Eleccións municipais en Dozón]] [[Categoría:EMG sen datos 1979]] [[Categoría:EMG sen datos 1987]] [[Categoría:EMG sen datos 1991]] [[Categoría:EMG sen datos 1995]] [[Categoría:EMG sen datos 1999]] [[Categoría:EMG sen datos 2003]] s5ysl649ctn92spberhzhktny4zei5q 6168520 6168519 2022-08-27T21:29:26Z Penidos 103786 /* 2019 */ Engado referencia wikitext text/x-wiki Estes foron os resultados das eleccións municipais no concello de [[Dozón]] dende 1979. [[Ficheiro:Casa do Concello de Dozón.JPG|miniatura|dereita|[[Galería de imaxes de casas dos concellos de Galicia|Casa do concello]] de [[Dozón]]]] ==Comparativa de todas as eleccións== ===Votos ás candidaturas=== {{En comparativa | concello = Dozón | 1outros = [[Unión de Centro Democrático|UCD]] | 2outros = [[CDS]] | 3outros = [[Coalición Democrática|CD]] | 4outros = [[Coalición Popular|CP]] | 5outros = [[AP]] | 6outros = [[Partido Galeguista (1978)|PG]] | 7outros = [[Partido Nacionalista Galego|PNG]] | 8outros = IG | 9outros = [[CNG]] | 10outros = IND | 11outros = CID | 12outros = UCIN | 1outros1979 = 348<br /><small>(32,52%)</small> | 3outros1979 = <small>39<br />(3,64%)</small> | 10outros1979 = <b>683</b><br /><small>(63,83%)</small> | alcalde1979 = Manuel Crespo Vázquez | partido1979 = IND | 4outros1983 = <b>667</b><br /><small>(57,06%)</small> | 6outros1983 = 502<br /><small>(42,94%)</small> | alcalde1983 = Manuel Crespo Vázquez | partido1983 = CP | psg-psoe1987 = <small>5<br />(0,42%)</small> | 2outros1987 = <b>446</b><br /><small>(37,45%)</small> | 5outros1987 = 203<br /><small>(17,04%)</small> | 7outros1987 = 204<br /><small>(17,13%)</small> | 8outros1987 = 37<br /><small>(3,11%)</small> | 11outros1987 = 292<br /><small>(24,52%)</small> | alcalde1987 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1987 = CID | pp1991 = <b>1.006</b><br /><small>(82,46%)</small> | psg-psoe1991 = 113<br /><small>(9,26%)</small> | 9outros1991 = <small>97<br />(7,95%)</small> | alcalde1991 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1991 = PPdeG | pp1995 = <b>1.083</b><br /><small>(98,01%)</small> | alcalde1995 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1995 = PPdeG | pp1999 = <b>727</b><br /><small>(60,94%)</small> | bng1999 = 172<br /><small>(14,42%)</small> | psg-psoe1999 = 290<br /><small>(24,31%)</small> | alcalde1999 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1999 = PPdeG | pp2003 = <b>653</b><br /><small>(60,80%)</small> | bng2003 = 224<br /><small>(20,86%)</small> | psg-psoe2003 = 194<br /><small>(18,06%)</small> | alcalde2003 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2003 = PPdeG | pp2007 = <b>716</b><br /><small>(64,22%)</small> | bng2007 = 264<br /><small>(23,68%)</small> | psg-psoe2007 = 132<br /><small>(11,84%)</small> | alcalde2007 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2007 = PPdeG | pp2011 = <b>699</b><br /><small>(73,12%)</small> | bng2011 = 183<br /><small>(19,14%)</small> | psg-psoe2011 = <small>62<br />(6,49%)</small> | alcalde2011 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2011 = PPdeG | pp2015 = <b>620</b><br /><small>(74,61%)</small> | bng2015 = 201<br /><small>(24,19%)</small> | alcalde2015 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2015 = PPdeG | pp2019 = <b>494</b><br /><small>(61,90%)</small> | bng2019 = 163<br /><small>(20,43%)</small> | 12outros2019 = 137<br /><small>(17,17%)</small> | alcalde2019 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2019 = PPdeG }} <small> :::<nowiki>*</nowiki>Porcentaxes sobre votos válidos. </small> ===Composición das Corporacións=== Corporacións democráticas en [[Dozón]] desde a aprobación da Constitución de [[1978]]. <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:black id:INDEP value:tan1 legend:INDEP id:UCD value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD id:CP value:blue legend:CP id:PG value:orange legend:PG id:AP value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP id:PNG value:rgb(0.30,0.58,0.02) legend:PNG id:CDS value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS id:CID value:tan2 legend:CID id:BNG value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG id:PSdeG value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE id:PPdeG value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG id:UCIN value:pink legend:UCIN PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_11,9(2007) #1979 bar:1979 from:0 till:7 color:INDEP text:INDEP(7) from:7 till:11 color:UCD text:UCD (4) #1983 bar:1983 from:0 till:6 color:CP text:CP(6) from:6 till:11 color:PG text:PG (5) #1987 bar:1987 from:0 till:4 color:CDS text:CDS (4) from:4 till:7 color:CID text:CID (3) from:7 till:9 color:PNG text:PNG (2) from:9 till:11 color:AP text:AP (2) #1991 bar:1991 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (1) #1995 bar:1995 from:0 till:11 color:PPdeG text:PPdeG (11) #1999 bar:1999 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:10 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:10 till:11 color:BNG text:BNG (1) #2003 bar:2003 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) from:9 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (2) #2007 bar:2007 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (1) #2011 bar:2011 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2015 bar:2015 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2019 bar:2019 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:UCIN text:UCIN (1) TextData= pos:(300,55) text:"Distribución de concelleiros en Dozón" pos:(300,40) text:"nas eleccións municipais." </timeline> ===Participación=== <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:100 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 Colors= id:AO value:black id:Cand value:brightgreen legend:%_Votos_a_Candidaturas id:BrNu value:pink legend:%_Votos_Brancos_e_Nulos id:Abs value:red legend:%_Abstencións PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_100% #1979 bar:1979 from:0 till:44 color:Cand text:43,8% from:44 till:44 color:BrNu text:0,3% from:44 till:100 color:Abs text:55,9% #1983 bar:1983 from:0 till:52 color:Cand text:52,1% from:52 till:100 color:Abs text:47,9% #1987 bar:1987 from:0 till:53 color:Cand text:53,2% from:53 till:54 color:BrNu text:0,4% from:54 till:100 color:Abs text:46,4% #1991 bar:1991 from:0 till:60 color:Cand text:59,6% from:60 till:60 color:BrNu text:0,7% from:60 till:100 color:Abs text:39,6% #1995 bar:1995 from:0 till:50 color:Cand text:49,8% from:50 till:52 color:BrNu text:2,2% from:52 till:100 color:Abs text:48% #1999 bar:1999 from:0 till:65 color:Cand text:64,7% from:65 till:65 color:BrNu text:0,7% from:65 till:100 color:Abs text:34,6% #2003 bar:2003 from:0 till:63 color:Cand text:62,6% from:63 till:63 color:BrNu text:0,7% from:63 till:100 color:Abs text:36,7% #2007 bar:2007 from:0 till:58 color:Cand text:57,6% from:58 till:58 color:BrNu text:0,6% from:58 till:100 color:Abs text:41,9% #2011 bar:2011 from:0 till:69 color:Cand text:68,6% from:69 till:70 color:BrNu text:1,4% from:70 till:100 color:Abs text:30% #2015 bar:2015 from:0 till:67 color:Cand text:67,2% from:67 till:69 color:BrNu text:1,9% from:69 till:100 color:Abs text:30,9% #2019 bar:2019 from:0 till:74 color:Cand text:74,3% from:74 till:75 color:BrNu text:1,1% from:75 till:100 color:Abs text:24,6% TextData= pos:(300,90) text:"Porcentaxes de votos a candidaturas, brancos/nulos" pos:(300,75) text:"e abstencións nas eleccións municipais en Dozón," pos:(300,60) text:"sobre o total do censo." </timeline> ==Eleccións ano a ano== ===[[Eleccións Municipais 1979 en Galicia|1979]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — Independentes *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez (IND) • Jesús Fernández Silveira ([[UCD]]) • Francisco Negro Blanco ([[Coalición Democrática|UCD]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 53 do 5 de marzo de 1979.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1979}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente (IND)''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 683 | align="center" | 63,83% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Unión de Centro Democrático ([[UCD]])''' | align="left" | Jesús Fernández Silveira | align="center" | 348 | align="center" | 35,52% | align="center" | 4 |- | align="left" | '''Coalición Democrática ([[Coalición Democrática|CD]])''' | align="left" | Francisco Negro Blanco | align="center" | 39 | align="center" | 3,64% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,65% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.442 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.077 | align="center" | 44,10% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.365 | align="center" | 55,90% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1983 en Galicia|1983]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — [[Coalición Popular|CP]] *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez ([[Coalición Popular|CP]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[Partido Galeguista (1978)|PG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 13 de abril de 1983.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1983}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Coalición Popular ([[Coalición Popular|CP]])''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 667 | align="center" | 57,06% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Partido Galeguista ([[Partido Galeguista (1978)|PG]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 502 | align="center" | 42,94% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.243 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.169 | align="center" | 52,12% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.074 | align="center" | 47,88% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1987 en Galicia|1987]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — CID *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (CID) • Pedro Barros Madín ([[PSdeG-PSOE]]) • María del Carmen Crespo Blanco ([[AP]]) • Francisco Javier Castro González ([[CDS]]) • Manuel Castro Paz ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]]) • Manuela García da Fonte (IG).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 107 do 12 de maio de 1987.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1987}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- | align="left" | '''Centro Democrático y Social ([[CDS]])''' | align="left" | Francisco Javier Castro González | align="center" | 446 | align="center" | 37,45% | align="center" | 4 |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente de Dozón (CID)''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 292 | align="center" | 24,52% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Partido Nacionalista Galego ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 204 | align="center" | 17,13% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Alianza Popular ([[AP]])''' | align="left" | María del Carmen Crespo Blanco | align="center" | 203 | align="center" | 17,04% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Independentes de Galicia (IG)''' | align="left" | Manuela García da Fonte | align="center" | 36 | align="center" | 3,11% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Pedro Barros Madín | align="center" | 5 | align="center" | 0,42% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.231 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.195 | align="center" | 53,56% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.036 | align="center" | 46,44% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1991 en Galicia|1991]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Manuel Castro Paz ([[PSdeG-PSOE]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • José Manuel Areán Castro ([[CNG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 99 do 30 de abril de 1991.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1991}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.006 | align="center" | 82,46% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 113 | align="center" | 9,26% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Converxencia Nacionalista Galega ([[CNG]])''' | align="left" | José Manuel Areán Castro | align="center" | 97 | align="center" | 7,95% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 11 | align="center" | 0,89% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.039 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.231 | align="center" | 60,37% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 808 | align="center" | 39,63% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1995 en Galicia|1995]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 2 de maio de 1995.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1995}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.083 | align="center" | 98,01% | align="center" | 11 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 22 | align="center" | 1,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 26 | align="center" | 2,30% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.173 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.131 | align="center" | 52,05% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.042 | align="center" | 47,95% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1999 en Galicia|1999]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • Natalio Vila Borrajo ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>Xunta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 92 do 18 de maio de 1999.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1999}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 727 | align="center" | 60,94% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Natalio Vila Borrajo | align="center" | 290 | align="center" | 24,31% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 172 | align="center" | 14,42% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,75% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.839 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.202 | align="center" | 65,36% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 637 | align="center" | 34,64% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2003 en Galicia|2003]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_17ADB4A8-EAD5-461D-ABA0-E01A0E9BCDD7&fileName=bop.PONTEVEDRA.20030423.077.pdf|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77 do 23 de abril de 2003.|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2003}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 653 | align="center" | 60,80% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 224 | align="center" | 20,86% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 194 | align="center" | 18,06% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,28% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,83% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.710 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.083 | align="center" | 63,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 627 | align="center" | 36,67% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2007 en Galicia|2007]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]) • Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_AD076191-39B4-4B80-8D6E-1F86E3C98497&fileName=bop.PONTEVEDRA.20070425.080.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 80, do 25 de abril de 2007|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2007}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 716 | align="center" | 64,22% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 264 | align="center" | 13,68% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 132 | align="center" | 11,84% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,27% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,71% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.932 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.123 | align="center" | 58,13% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 809 | align="center" | 41,87% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2011 en Galicia|2011]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Adriana Viz Fernández ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_5F56AC3E-5497-4E3E-9532-EE6D682F7050&fileName=bop.PONTEVEDRA.20110426.079.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77, do 26 de abril de 2011.|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2011}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 699 | align="center" | 73,12% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 183 | align="center" | 19,14% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Adriana Viz Fernández | align="center" | 62 | align="center" | 6,49% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 12 | align="center" | 1,26% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,73% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.376 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 963 | align="center" | 69,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 413 | align="center" | 30,01% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2015 en Galicia|2015]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Desde novembro de 2015 pasa a non adscrito, ao pedir a súa baixa como militante do PP tras a súa detención no marco da Operación Qatedra<ref>[http://galego.lavozdegalicia.es/noticia/deza/dozon/2015/11/29/bng-dozon-exige-dimision-adolfo-campos-hijo-tras-detencion/0003_201511D29C5995.htm O BNG de Dozón esixe a dimisión de Adolfo Campos e o seu fillo tras a súa detención], ''La Voz de Galicia'', 29/11/2015.</ref>. *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (PP) e Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]).<ref>[http://www.boppo.depo.es/web/boppo/detalle/-/boppo/2015/04/22/2015013740 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Candidaturas presentadas para as eleccións municipais do ano 2015] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 22/04/2015.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2015}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 620 | align="center" | 74,61% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 201 | align="center" | 24,19% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 10 | align="center" | 1,20% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 13 | align="center" | 1,54% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.222 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 844 | align="center" | 69,07% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 378 | align="center" | 30,93% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2019 en Galicia|2019]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Demite por razóns médicas en xuño de 2020. É substituido polo ata entón tenente de alcade [[Adolfo Campos Vázquez]], do mesmo partido.<ref>{{Cita web|título=O fillo do alcalde de Dozón sucede ao seu pai tras 33 anos no cargo e ser exonerado dunha fraude en 2019|url=http://gal.galiciapress.es/texto-diario/mostrar/2005023/fillo-do-alcalde-dozon-sucede-ao-seu-pai-33-anos-no-cargo-e-exonerado-dunha-fraude-2019|páxina-web=Galiciapress|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=POMBAPRESS|apelidos=SL}}</ref> *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • María do Mar Vila López ([[BNG]]) • José Carlos Presas Riveiro (UCIN).<ref>[https://boppo.depo.gal/web/boppo/detalle/-/boppo/2019/04/30/2019023801 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Proclamación de candidaturas para as eleccións municipais do ano 2019] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 30/04/2019.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2019}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 494 | align="center" | 61,90% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María do Mar Vila López | align="center" | 163 | align="center" | 20,43% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Unión de Ciudadanos Independientes (UCIN)''' | align="left" | José Carlos Presas Riveiro | align="center" | 137 | align="center" | 17,17% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,50% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.069 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 806 | align="center" | 75,40% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 263 | align="center" | 24,60% | align="center" | - |} |} ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Dozón]] *[[Lugares de Dozón]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dozón}} [[Categoría:Eleccións municipais en Galicia]] [[Categoría:Dozón|Eleccións municipais en Dozón]] [[Categoría:EMG sen datos 1979]] [[Categoría:EMG sen datos 1987]] [[Categoría:EMG sen datos 1991]] [[Categoría:EMG sen datos 1995]] [[Categoría:EMG sen datos 1999]] [[Categoría:EMG sen datos 2003]] 9wj99n359dx1h1kax43s4fhubpqvjgk 6168522 6168520 2022-08-27T21:30:48Z Penidos 103786 Elimino categorías EMG sen datos. wikitext text/x-wiki Estes foron os resultados das eleccións municipais no concello de [[Dozón]] dende 1979. [[Ficheiro:Casa do Concello de Dozón.JPG|miniatura|dereita|[[Galería de imaxes de casas dos concellos de Galicia|Casa do concello]] de [[Dozón]]]] ==Comparativa de todas as eleccións== ===Votos ás candidaturas=== {{En comparativa | concello = Dozón | 1outros = [[Unión de Centro Democrático|UCD]] | 2outros = [[CDS]] | 3outros = [[Coalición Democrática|CD]] | 4outros = [[Coalición Popular|CP]] | 5outros = [[AP]] | 6outros = [[Partido Galeguista (1978)|PG]] | 7outros = [[Partido Nacionalista Galego|PNG]] | 8outros = IG | 9outros = [[CNG]] | 10outros = IND | 11outros = CID | 12outros = UCIN | 1outros1979 = 348<br /><small>(32,52%)</small> | 3outros1979 = <small>39<br />(3,64%)</small> | 10outros1979 = <b>683</b><br /><small>(63,83%)</small> | alcalde1979 = Manuel Crespo Vázquez | partido1979 = IND | 4outros1983 = <b>667</b><br /><small>(57,06%)</small> | 6outros1983 = 502<br /><small>(42,94%)</small> | alcalde1983 = Manuel Crespo Vázquez | partido1983 = CP | psg-psoe1987 = <small>5<br />(0,42%)</small> | 2outros1987 = <b>446</b><br /><small>(37,45%)</small> | 5outros1987 = 203<br /><small>(17,04%)</small> | 7outros1987 = 204<br /><small>(17,13%)</small> | 8outros1987 = 37<br /><small>(3,11%)</small> | 11outros1987 = 292<br /><small>(24,52%)</small> | alcalde1987 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1987 = CID | pp1991 = <b>1.006</b><br /><small>(82,46%)</small> | psg-psoe1991 = 113<br /><small>(9,26%)</small> | 9outros1991 = <small>97<br />(7,95%)</small> | alcalde1991 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1991 = PPdeG | pp1995 = <b>1.083</b><br /><small>(98,01%)</small> | alcalde1995 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1995 = PPdeG | pp1999 = <b>727</b><br /><small>(60,94%)</small> | bng1999 = 172<br /><small>(14,42%)</small> | psg-psoe1999 = 290<br /><small>(24,31%)</small> | alcalde1999 = Adolfo Campos Panadeiros | partido1999 = PPdeG | pp2003 = <b>653</b><br /><small>(60,80%)</small> | bng2003 = 224<br /><small>(20,86%)</small> | psg-psoe2003 = 194<br /><small>(18,06%)</small> | alcalde2003 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2003 = PPdeG | pp2007 = <b>716</b><br /><small>(64,22%)</small> | bng2007 = 264<br /><small>(23,68%)</small> | psg-psoe2007 = 132<br /><small>(11,84%)</small> | alcalde2007 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2007 = PPdeG | pp2011 = <b>699</b><br /><small>(73,12%)</small> | bng2011 = 183<br /><small>(19,14%)</small> | psg-psoe2011 = <small>62<br />(6,49%)</small> | alcalde2011 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2011 = PPdeG | pp2015 = <b>620</b><br /><small>(74,61%)</small> | bng2015 = 201<br /><small>(24,19%)</small> | alcalde2015 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2015 = PPdeG | pp2019 = <b>494</b><br /><small>(61,90%)</small> | bng2019 = 163<br /><small>(20,43%)</small> | 12outros2019 = 137<br /><small>(17,17%)</small> | alcalde2019 = Adolfo Campos Panadeiros | partido2019 = PPdeG }} <small> :::<nowiki>*</nowiki>Porcentaxes sobre votos válidos. </small> ===Composición das Corporacións=== Corporacións democráticas en [[Dozón]] desde a aprobación da Constitución de [[1978]]. <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:black id:INDEP value:tan1 legend:INDEP id:UCD value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD id:CP value:blue legend:CP id:PG value:orange legend:PG id:AP value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP id:PNG value:rgb(0.30,0.58,0.02) legend:PNG id:CDS value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS id:CID value:tan2 legend:CID id:BNG value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG id:PSdeG value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE id:PPdeG value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG id:UCIN value:pink legend:UCIN PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_11,9(2007) #1979 bar:1979 from:0 till:7 color:INDEP text:INDEP(7) from:7 till:11 color:UCD text:UCD (4) #1983 bar:1983 from:0 till:6 color:CP text:CP(6) from:6 till:11 color:PG text:PG (5) #1987 bar:1987 from:0 till:4 color:CDS text:CDS (4) from:4 till:7 color:CID text:CID (3) from:7 till:9 color:PNG text:PNG (2) from:9 till:11 color:AP text:AP (2) #1991 bar:1991 from:0 till:10 color:PPdeG text:PPdeG (10) from:10 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (1) #1995 bar:1995 from:0 till:11 color:PPdeG text:PPdeG (11) #1999 bar:1999 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:10 color:PSdeG text:PSdeG (3) from:10 till:11 color:BNG text:BNG (1) #2003 bar:2003 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) from:9 till:11 color:PSdeG text:PSdeG (2) #2007 bar:2007 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:PSdeG text:PSdeG (1) #2011 bar:2011 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2015 bar:2015 from:0 till:7 color:PPdeG text:PPdeG (7) from:7 till:9 color:BNG text:BNG (2) #2019 bar:2019 from:0 till:6 color:PPdeG text:PPdeG (6) from:6 till:8 color:BNG text:BNG (2) from:8 till:9 color:UCIN text:UCIN (1) TextData= pos:(300,55) text:"Distribución de concelleiros en Dozón" pos:(300,40) text:"nas eleccións municipais." </timeline> ===Participación=== <timeline> ImageSize = width:720 height:460 PlotArea = width:630 height:300 left:50 bottom:150 Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:100 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:10 start:0 Colors= id:AO value:black id:Cand value:brightgreen legend:%_Votos_a_Candidaturas id:BrNu value:pink legend:%_Votos_Brancos_e_Nulos id:Abs value:red legend:%_Abstencións PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:Total_100% #1979 bar:1979 from:0 till:44 color:Cand text:43,8% from:44 till:44 color:BrNu text:0,3% from:44 till:100 color:Abs text:55,9% #1983 bar:1983 from:0 till:52 color:Cand text:52,1% from:52 till:100 color:Abs text:47,9% #1987 bar:1987 from:0 till:53 color:Cand text:53,2% from:53 till:54 color:BrNu text:0,4% from:54 till:100 color:Abs text:46,4% #1991 bar:1991 from:0 till:60 color:Cand text:59,6% from:60 till:60 color:BrNu text:0,7% from:60 till:100 color:Abs text:39,6% #1995 bar:1995 from:0 till:50 color:Cand text:49,8% from:50 till:52 color:BrNu text:2,2% from:52 till:100 color:Abs text:48% #1999 bar:1999 from:0 till:65 color:Cand text:64,7% from:65 till:65 color:BrNu text:0,7% from:65 till:100 color:Abs text:34,6% #2003 bar:2003 from:0 till:63 color:Cand text:62,6% from:63 till:63 color:BrNu text:0,7% from:63 till:100 color:Abs text:36,7% #2007 bar:2007 from:0 till:58 color:Cand text:57,6% from:58 till:58 color:BrNu text:0,6% from:58 till:100 color:Abs text:41,9% #2011 bar:2011 from:0 till:69 color:Cand text:68,6% from:69 till:70 color:BrNu text:1,4% from:70 till:100 color:Abs text:30% #2015 bar:2015 from:0 till:67 color:Cand text:67,2% from:67 till:69 color:BrNu text:1,9% from:69 till:100 color:Abs text:30,9% #2019 bar:2019 from:0 till:74 color:Cand text:74,3% from:74 till:75 color:BrNu text:1,1% from:75 till:100 color:Abs text:24,6% TextData= pos:(300,90) text:"Porcentaxes de votos a candidaturas, brancos/nulos" pos:(300,75) text:"e abstencións nas eleccións municipais en Dozón," pos:(300,60) text:"sobre o total do censo." </timeline> ==Eleccións ano a ano== ===[[Eleccións Municipais 1979 en Galicia|1979]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — Independentes *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez (IND) • Jesús Fernández Silveira ([[UCD]]) • Francisco Negro Blanco ([[Coalición Democrática|UCD]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 53 do 5 de marzo de 1979.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1979}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente (IND)''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 683 | align="center" | 63,83% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Unión de Centro Democrático ([[UCD]])''' | align="left" | Jesús Fernández Silveira | align="center" | 348 | align="center" | 35,52% | align="center" | 4 |- | align="left" | '''Coalición Democrática ([[Coalición Democrática|CD]])''' | align="left" | Francisco Negro Blanco | align="center" | 39 | align="center" | 3,64% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,65% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.442 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.077 | align="center" | 44,10% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.365 | align="center" | 55,90% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1983 en Galicia|1983]]=== *'''Alcalde''': [[Manuel Crespo Vázquez]] — [[Coalición Popular|CP]] *'''Candidaturas''': Manuel Crespo Vázquez ([[Coalición Popular|CP]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[Partido Galeguista (1978)|PG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 13 de abril de 1983.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1983}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Coalición Popular ([[Coalición Popular|CP]])''' | align="left" | [[Manuel Crespo Vázquez]] | align="center" | 667 | align="center" | 57,06% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Partido Galeguista ([[Partido Galeguista (1978)|PG]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 502 | align="center" | 42,94% | align="center" | 5 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 0 | align="center" | 0,00% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.243 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.169 | align="center" | 52,12% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.074 | align="center" | 47,88% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1987 en Galicia|1987]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — CID *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (CID) • Pedro Barros Madín ([[PSdeG-PSOE]]) • María del Carmen Crespo Blanco ([[AP]]) • Francisco Javier Castro González ([[CDS]]) • Manuel Castro Paz ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]]) • Manuela García da Fonte (IG).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 107 do 12 de maio de 1987.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1987}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- | align="left" | '''Centro Democrático y Social ([[CDS]])''' | align="left" | Francisco Javier Castro González | align="center" | 446 | align="center" | 37,45% | align="center" | 4 |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Candidatura Independente de Dozón (CID)''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 292 | align="center" | 24,52% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Partido Nacionalista Galego ([[Partido Nacionalista Galego|PNG]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 204 | align="center" | 17,13% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Alianza Popular ([[AP]])''' | align="left" | María del Carmen Crespo Blanco | align="center" | 203 | align="center" | 17,04% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Independentes de Galicia (IG)''' | align="left" | Manuela García da Fonte | align="center" | 36 | align="center" | 3,11% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Pedro Barros Madín | align="center" | 5 | align="center" | 0,42% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.231 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.195 | align="center" | 53,56% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.036 | align="center" | 46,44% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1991 en Galicia|1991]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Manuel Castro Paz ([[PSdeG-PSOE]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • José Manuel Areán Castro ([[CNG]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 99 do 30 de abril de 1991.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1991}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.006 | align="center" | 82,46% | align="center" | 10 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Manuel Castro Paz | align="center" | 113 | align="center" | 9,26% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Converxencia Nacionalista Galega ([[CNG]])''' | align="left" | José Manuel Areán Castro | align="center" | 97 | align="center" | 7,95% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 11 | align="center" | 0,89% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.039 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.231 | align="center" | 60,37% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 808 | align="center" | 39,63% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1995 en Galicia|1995]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>Junta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 83 do 2 de maio de 1995.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1995}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 1.083 | align="center" | 98,01% | align="center" | 11 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 22 | align="center" | 1,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 26 | align="center" | 2,30% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 2.173 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.131 | align="center" | 52,05% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 1.042 | align="center" | 47,95% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 1999 en Galicia|1999]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • Natalio Vila Borrajo ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>Xunta Electoral de Zona de Lalín. Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 92 do 18 de maio de 1999.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_1999}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 727 | align="center" | 60,94% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Natalio Vila Borrajo | align="center" | 290 | align="center" | 24,31% | align="center" | 3 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 172 | align="center" | 14,42% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,34% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,75% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.839 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.202 | align="center" | 65,36% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 637 | align="center" | 34,64% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2003 en Galicia|2003]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Xoan Ismael Ledo Varela ([[BNG]]) • José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_17ADB4A8-EAD5-461D-ABA0-E01A0E9BCDD7&fileName=bop.PONTEVEDRA.20030423.077.pdf|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77 do 23 de abril de 2003.|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2003}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 653 | align="center" | 60,80% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Xoan Ismael Ledo Varela | align="center" | 224 | align="center" | 20,86% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 194 | align="center" | 18,06% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,28% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 9 | align="center" | 0,83% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.710 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.083 | align="center" | 63,33% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 627 | align="center" | 36,67% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2007 en Galicia|2007]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': José Antonio Crespo López ([[PSdeG-PSOE]]) • Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_AD076191-39B4-4B80-8D6E-1F86E3C98497&fileName=bop.PONTEVEDRA.20070425.080.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 80, do 25 de abril de 2007|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2007}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 716 | align="center" | 64,22% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 264 | align="center" | 13,68% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | José Antonio Crespo López | align="center" | 132 | align="center" | 11,84% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 3 | align="center" | 0,27% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,71% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.932 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 1.123 | align="center" | 58,13% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 809 | align="center" | 41,87% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2011 en Galicia|2011]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]] *'''Candidaturas''': Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]) • Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • Adriana Viz Fernández ([[PSdeG-PSOE]]).<ref>{{Cita web|url=https://boppo.depo.gal/bop-v2-portlet/download?id=idd_5F56AC3E-5497-4E3E-9532-EE6D682F7050&fileName=bop.PONTEVEDRA.20110426.079.pdf|páxina-web=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra|título=Boletín Oficial de la Provincia de Pontevedra, nº 77, do 26 de abril de 2011.|lingua=es}}</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2011}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 699 | align="center" | 73,12% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 183 | align="center" | 19,14% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Partido dos Socialistas de Galicia-Partido Socialista Obrero Español ([[PSdeG-PSOE]])''' | align="left" | Adriana Viz Fernández | align="center" | 62 | align="center" | 6,49% | align="center" | 0 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 12 | align="center" | 1,26% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 7 | align="center" | 0,73% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.376 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 963 | align="center" | 69,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 413 | align="center" | 30,01% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2015 en Galicia|2015]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Desde novembro de 2015 pasa a non adscrito, ao pedir a súa baixa como militante do PP tras a súa detención no marco da Operación Qatedra<ref>[http://galego.lavozdegalicia.es/noticia/deza/dozon/2015/11/29/bng-dozon-exige-dimision-adolfo-campos-hijo-tras-detencion/0003_201511D29C5995.htm O BNG de Dozón esixe a dimisión de Adolfo Campos e o seu fillo tras a súa detención], ''La Voz de Galicia'', 29/11/2015.</ref>. *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros (PP) e Benjamín García Lorenzo ([[BNG]]).<ref>[http://www.boppo.depo.es/web/boppo/detalle/-/boppo/2015/04/22/2015013740 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Candidaturas presentadas para as eleccións municipais do ano 2015] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 22/04/2015.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2015}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 620 | align="center" | 74,61% | align="center" | 7 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | Benjamín García Lorenzo | align="center" | 201 | align="center" | 24,19% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 10 | align="center" | 1,20% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 13 | align="center" | 1,54% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.222 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 844 | align="center" | 69,07% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 378 | align="center" | 30,93% | align="center" | - |} |} ===[[Eleccións Municipais 2019 en Galicia|2019]]=== *'''Alcalde''': [[Adolfo Campos Panadeiros]] — [[PPdeG]]. Demite por razóns médicas en xuño de 2020. É substituido polo ata entón tenente de alcade [[Adolfo Campos Vázquez]], do mesmo partido.<ref>{{Cita web|título=O fillo do alcalde de Dozón sucede ao seu pai tras 33 anos no cargo e ser exonerado dunha fraude en 2019|url=http://gal.galiciapress.es/texto-diario/mostrar/2005023/fillo-do-alcalde-dozon-sucede-ao-seu-pai-33-anos-no-cargo-e-exonerado-dunha-fraude-2019|páxina-web=Galiciapress|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=POMBAPRESS|apelidos=SL}}</ref> *'''Candidaturas''': Adolfo Campos Panadeiros ([[PP]]) • María do Mar Vila López ([[BNG]]) • José Carlos Presas Riveiro (UCIN).<ref>[https://boppo.depo.gal/web/boppo/detalle/-/boppo/2019/04/30/2019023801 Xunta Electoral de Zona de Lalín. Proclamación de candidaturas para as eleccións municipais do ano 2019] Boletín Oficial da provincia de Pontevedra, 30/04/2019.</ref> {| |- valign ="top" | {{Dozón_2019}} | align = "center" | {| border="2" cellpadding="2" cellspacing="0" class="bonita" style="margin-left: auto; margin-right: auto; padding: 0.5em; background: #ffffff; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" class="wikitable sortable" |- bgcolor=#CADCFB ! Candidatura ! Candidato a Alcaldía ! Votos ! % Votos recibidos ! Concelleiros |- bgcolor=#CADCFB | align="left" | '''Partido Popular ([[PP]])''' | align="left" | [[Adolfo Campos Panadeiros]] | align="center" | 494 | align="center" | 61,90% | align="center" | 6 |- | align="left" | '''Bloque Nacionalista Galego ([[BNG]])''' | align="left" | María do Mar Vila López | align="center" | 163 | align="center" | 20,43% | align="center" | 2 |- | align="left" | '''Unión de Ciudadanos Independientes (UCIN)''' | align="left" | José Carlos Presas Riveiro | align="center" | 137 | align="center" | 17,17% | align="center" | 1 |- | align="left" | '''Brancos''' | align="center" | - | align="center" | 4 | align="center" | 0,50% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Nulos | align="center" | - | align="center" | 8 | align="center" | 0,99% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Censo | align="center" | - | align="center" | 1.069 | align="center" | 100% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total votantes | align="center" | - | align="center" | 806 | align="center" | 75,40% | align="center" | - |- bgcolor=#F9F9F9 class="sortbottom" | align="left" | Total abstención | align="center" | - | align="center" | 263 | align="center" | 24,60% | align="center" | - |} |} ==Notas== {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Galería de imaxes de Dozón]] *[[Lugares de Dozón]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Dozón}} [[Categoría:Eleccións municipais en Galicia]] [[Categoría:Dozón|Eleccións municipais en Dozón]] thfc4tx51lyvmkuhyibv030v7qaevhp 0 59132 6168288 5367695 2022-08-27T14:30:58Z Richardkiwi 72725 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Tintin and Snowy grafitti.jpg]] → [[File:Tintin and Snowy graffiti.jpg]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) wikitext text/x-wiki {{Personaxe de banda deseñada |nome curto = Milú |imaxe = [[Ficheiro:Tintin and Snowy graffiti.jpg|300px]] |pé = Tintín e Milú |editorial = [[Casterman]] |primeira aparición= [[Tintín no país dos soviets]] |creadores = [[Hergé]] |nome completo = |orixe = |especie = Can |equipos = |compañeiros = [[Tintín (personaxe)|Tintín]], [[Capitán Haddock]] |outros alias = |familia = |parellas = |poderes = }} [[Ficheiro:Fox Terrier Alex.jpg|200px|miniatura|[[Hergé]] inspirouse na raza de cans [[fox terrier]] para debuxar a Milú]] '''Milú''' (en [[lingua francesa|francés]] '''Milou''', que sería literalmente en [[Lingua galega|galego]] '''Nevado''') é un personaxe de ficción creado en 1929 polo debuxante [[Bélxica|belga]] [[Hergé]] e que protagoniza a serie ''[[As aventuras de Tintín]]'' xunto co seu dono [[Tintín (personaxe)|Tintín]]. Milú é can de raza [[Fox Terrier]] de pelo duro e branco, compañeiro de [[Tintín (personaxe)|Tintín]] e cuxo nome orixinal (''Milou'') débese á primeira noiva do autor [[Hergé]] á idade de 18 anos (Marie-Louise Van Cutsem, chamada cariñosamente ''Milou''). Por esta razón moitos cometen o erro de que Milú era unha femia. Con todo, as actitudes da mascota e o constante uso da palabra "chien" (en [[lingua francesa|francés]], "can") deixan en claro que Milú era un macho. Amo e can son tan inseparables que durante moitos anos a serie sobre as aventuras do intrépido reporteiro titulouse ''As aventuras de Tintín e Milú''. == Caracterización == Nos primeiros álbums da serie, Milú ten un papel central, xa que é o único compañeiro do seu dono. Ambos manteñen verdadeiras conversacións, onde o can ocupa por momentos o lugar de confidente e o de obxector. A diferenza do seu dono, Milú caracterízase por ter os pés máis firmes na terra; non está obsesionado coa misión a cumprir, sendo a súa principal aspiración a tranquilidade, o cal faino desconfiar moitas veces das iniciativas do seu amo. A pesar de ser indeciso por momentos, Milú desfaise das súas vacilacións cando se trata de rescatar a Tintín, para o que recorre ao seu enxeño e o seu valor. Porén, por momentos permítese dubidar entre un óso atopado no camiño e o seu obxecto fundamental de protexer ao seu amo. Entre outras figuras anecdóticas, debe resaltarse a fascinación que exerce o [[whisky]] para este can, particularmente cando se trata da (ficticia) marca ''Loch-Lomond'', o cal ocasiónalle non poucas dores de cabeza. Neste sentido, é moi parecido ao [[Capitán Haddock]], ata tal punto que parece ser a súa prefiguración. O can e o capitán son personaxes da mesma orde, que equilibran con alegría o que Tintín poida ter de excesivamente sabio ou virtuoso. Posiblemente é por esta razón que o papel de Milú vese sensiblemente diminuído tras a aparición de Haddock na serie. {{As aventuras de Tintín}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Personaxes de Tintín]] [[Categoría:Animais famosos de ficción]] scnc99l52xon2iulc8d84ylvrt0gdwm 0 60549 6168394 6095206 2022-08-27T16:55:38Z Estevoaei 1131 /* Carreira deportiva */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Manuel Fernández Fernández}} {{Futbolista | nome_xogador = Pahiño | imaxe = | pé = | nome_completo = Manuel Fernández Fernández | nacemento = [[21 de xaneiro]] de [[1923]] | altura = | posición = [[Posicións no fútbol|Dianteiro]] | club_actual = | club_númbero = | youthyears1 = 1939–1940 | youthclubs1 = Navia | youthyears2 = 1940–1943 | youthclubs2 = [[Arenas de Alcabre SCD|Arenas de Alcabre]] | years1 = 1943–1948 | clubs1 = [[Celta de Vigo]] | caps1 = 130 | goals1 = 91 | years2 = 1948–1953 | clubs2 = [[Real Madrid CF]] | caps2 = 143 | goals2 = 125 | years3 = 1953–1956 | clubs3 = [[Deportivo da Coruña]] | caps3 = 78 | goals3 = 49 | years4 = 1956–1957 | clubs4 = [[Granada CF|Granada]] | caps4 =15 | goals4 =8 | totalcaps = | totalgoals = | nationalyears1 = 1949 | nationalteam1 = [[Selección de fútbol de España B|España B]] | nationalcaps1 = 1 | nationalgoals1 = 0 | nationalyears2 = 1948–1955 | nationalteam2 = [[Selección de fútbol de España|España]] | nationalcaps2 = 3 | nationalgoals2 = 3 | medaltemplates = | club-update = | nationalteam-update = | manageryears1 = 1956 | managerclubs1 = [[Deportivo da Coruña]] }} '''Manuel Joaquín Fernández Fernández''', comunmente coñecido como '''Pahiño''', nado en [[Navia, Vigo|Navia]], [[Vigo]], o [[21 de xaneiro]] de [[1923]] e finado en [[Madrid]] o [[12 de xuño]] de [[2012]], foi un [[fútbol|futbolista]] [[Galicia|galego]] que xogou no [[Celta de Vigo]], [[Real Madrid]], [[Deportivo da Coruña]] e na [[selección de fútbol de España|selección española]] durante os anos corenta e cincuenta. Foi un prolífico goleador, conseguindo o [[trofeo Pichichi]] en dúas ocasións: en [[1948]], mentres xogaba no [[Celta de Vigo]], e en [[1953]], na súa etapa no [[Real Madrid]]. Foi un ídolo tanto para a afección do Celta como para a do Deportivo e está considerado un dos mellores futbolistas galegos da historia.<ref>{{Cita novas|data=|título=Unha ducia de protagonistas galegos de #onosoderbi|url=https://praza.gal/ducias/protagonistas-galegos-de-onosoderbi|data-acceso=18 de marzo de 2021|xornal=[[praza.gal]]|apelidos=Pardo|nome=Miguel}}</ref><ref>{{Cita novas|data=26 de xuño de 2019|título=Los 11 mejores futbolistas gallegos de la historia|url=https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/deporte/los-11-mejores-futbolistas-gallegos-de-la-historia|data-acceso=18 de marzo de 2021|lingua=es}}</ref> Foi pai de [[Nacho Fernández Goberna]], membro de [[La Dama se Esconde|La dama se Esconde]], e [[Patricia Fernández Goberna]], cantante do grupo [[Trigo Limpio]]. == Carreira deportiva == Comezou a súa traxectoria deportiva no Navia, pasando logo polo [[Arenas de Alcabre SCD|Arenas de Alcabre]]. Por aquel entón era alcumado ''Paíño'', por ser este o segundo apelido de seu pai.<ref>{{Cita web |url=http://veteranosrealmadrid.es/entrevistas/113-manuel-fernandez-qpahinoq-la-obsesion-por-el-gol |título=Copia arquivada |data-acceso=06 de xullo de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140714225759/http://veteranosrealmadrid.es/entrevistas/113-manuel-fernandez-qpahinoq-la-obsesion-por-el-gol |dataarquivo=14 de xullo de 2014 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{cita web|url=https://blogs.elpais.com/memorias-blanco-negro/2014/01/pah%C3%AD%C3%B1o-el-delantero-que-le%C3%ADa-a-dostoievski.html|título=Pahíño, el delantero que leía a Dostoievski|autor=Alfredo Relaño|data=5 de xaneiro de 2014|páxina-web=Blogs El País|lingua=es}}</ref> En 1943 ingresou no [[Real Club Celta de Vigo|Celta de Vigo]] e pouco despois o xornalista do ''[[Faro de Vigo]]'' [[Manuel de Castro González|Manuel de Castro "Handicap"]] comezou a escribir o seu alcume cun hache intercalado (''Pahiño''), por motivos estéticos, pasando a ser coñecido dese xeito a partir de entón.<ref>{{Cita novas|data=14 de xuño de 2010|título="Hándicap fue quien le añadió la ´h´ a mi apodo"|url=https://www.farodevigo.es/deportes/2010/06/14/handicap-le-anadio-h-apodo-17835494.html|data-acceso=18 de marzo de 2021|lingua=es|xornal=[[La Opinión A Coruña]]}}</ref> Na tempada [[1947]]-[[1948]] os goles de Pahiño axudaron ó [[Celta de Vigo]] a finalizar cuarto na [[liga española de fútbol|liga española]] e acadar a final da [[Copa do Rei de fútbol|Copa do Xeneralísimo]]. Na mesma tempada gañou o [[trofeo Pichichi]] por primeira vez. Tamén marcou no seu debut coa selección española nun empate 3-3 coa selección suíza. Entre os seus compañeiros de equipo no [[Celta]] estaba [[Miguel Muñoz]], co que marcharía ó mesmo tempo a xogar no [[Real Madrid]]. Pahiño continuou marcando goles regularmente e na tempada [[1951]]-[[1952]] conseguiu o seu segundo [[Pichichi]]. Con todo, coa chegada de [[Alfredo Di Stéfano]] o seu posto foi ocupado e decidiu marchar ó [[Deportivo de La Coruña]] onde xogaría no mesmo once con [[Luis Suárez Miramontes|Luis Suárez]] e [[Arsenio Iglesias]]. A pesar dos seus números como goleador, Pahiño só participou en tres ocasións coa selección española, e non acudiu ó [[Mundial de Fútbol Brasil 1950|mundial de 1950]] por mor das súas ideas políticas de esquerda<ref>{{cita novas|url=https://praza.gal/deportes/pahino-o-dianteiro-rebelde-que-desafiou-o-franquismo|título=Pahíño, o dianteiro rebelde que desafiou o franquismo|xornal=[[Praza pública]]|data=12 de xuño de 2012|autor=Miguel Prado}}</ref>. A súa última aparición no equipo foi no empate 2-2 contra a República de Irlanda en [[1955]], partido no que marcou os dous goles do equipo. Finalizou a súa carreira deportiva no [[Granada CF]]. En xuño de 2010 inaugurouse un campo de fútbol co seu nome en [[Navia, Vigo|Navia]], nun acto no que estiveron presentes ex xogadores do Celta de Vigo e do Deportivo da Coruña. É o noveno xogador con máis goles en [[Primeira División Española|Primeira División]] (212). == Palmarés == * Pequena Copa do Mundo (1): [[1952]]. * [[Trofeo Pichichi|Pichichi]] da Liga española (2): [[1948]] e [[1952]]. == Vida privada == Casou con Inés Goberna e tras deixar o fútbol viviu en [[Pasaia]] ([[Donostia]]), onde foi armador de barcos pesqueiros co seu sogro.<ref>{{cita novas|url=https://www.marca.com/2011/07/12/futbol/1adivision/1310490712.html|título=El futbolista que leía a los rusos fue armador de barcos pesqueros|xornal=Marca|data=13 de xullo de 2011|autor=Fernando Carreño}}</ref> Foi pai de [[Nacho Fernández Goberna]], cantante e compositor no grupo [[La Dama se Esconde|La dama se Esconde]], e [[Patricia Fernández Goberna]], cantante do grupo [[Trigo Limpio]], que representou [[España]] no [[Festival de Eurovisión]] no ano [[1980]]. Foi cuñado do tamén futbolista [[Eduardo Goberna]], irmán da súa muller, co que coincidiu no Deportivo da Coruña.<ref>{{Cita novas|data=17 de xullo de 1957|título=Pahiño, en La Coruña|data-acceso=|lingua=es|xornal=[[La Voz de Galicia]]|páxina=4}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{cita novas|url=http://www.publico.es/215090/ser-de-izquierdas-me-impidio-acudir-al-mundial-del-50|título=Ser de izquierdas me impidió acudir al Mundial del 50|xornal=[[Público (España)|Público]]|data=1 de abril de 2009|autor=Ladislao Javier Moniño|lingua=es}} {{Máximos goleadores da liga de fútbol española de Primeira División}} {{Celta de Vigo na Copa do Rei de 1948}} {{Adestradores do Deportivo da Coruña}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1923]] [[Categoría:Finados en 2012]] [[Categoría:Nados en Vigo]] [[Categoría:Futbolistas de Vigo]] [[Categoría:Dianteiros de fútbol]] [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo]] [[Categoría:Xogadores do Real Madrid CF]] [[Categoría:Xogadores do Deportivo da Coruña]] [[Categoría:Xogadores do Granada CF]] [[Categoría:Xogadores da selección de fútbol de España]] [[Categoría:Xogadores do Celta de Vigo internacionais coa selección de fútbol de España]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] [[Categoría:Gañadores do Trofeo Pichichi]] hg7a4ou6dk2xmggs1aves7p4qgcdb9u 0 62898 6168417 5833523 2022-08-27T17:16:40Z Xoio 22795 actualización e ampliación wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Zamburiña<br>''Mimachlamys varia'' | image = Chlamys varia brownish left valve.jpg | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | ordo = [[Pectinida]] | superfamilia = [[Pectinoidea]] | familia = [[Pectinidae]] | genus = [[Mimachlamys]] | species = '''M. varia''' | binomial = '''Mimachlamys varia''' | binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]]) }} A '''zamburiña''' (''Mimachlamys varia'') é un [[molusco]] [[bivalvo]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[pectínidos (orde)]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[pectinoideos]], [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[pectínidos]], unha das 18 [[especies]] integradas no [[genus|xénero]] ''[[Mimachlamys]]''.<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=236719 ''Mimachlamys varia'' (Linnaeus, 1758)] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1758]] por [[Linneo]] na 10ª edición do seu ''[[Systema Naturae]]'' baixo o nome de ''Ostrea varia''.<ref name=W/> == Distribución == É unha especie do [[Mediterráneo]], o [[Atlántico]], o [[mar do Norte]] e o [[mar Vermello]], onde vive nas costas ata os 80 m de profundidade. Adoitan vivir pegadas ó substrato rochoso, raras veces soltas.{{cómpre referencia}} == Características == [[Ficheiro:Zamburiñas e volandeiras 02-04.JPG|miniatura|240px|esquerda|Volandeiras (''[[Aequipecten opercularis]]''), ós lados, e zamburiña (''Mimachlamys varia''), no centro.]] A [[cuncha]] é ovalada, de até 60 mm de diámetro, coas ''orellas'' moi diferentes: as anteriores son alongadas e as posteriores moito máis pequenas; entre elas hai un pequeno canal. A [[cuncha|valva]] superior presentga numerosas costelas, fortes, radiais, e que case sempre son escamosas preto do bordo. A cor é moi variábel, en xeral parda violácea escura.{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} Vive en fondos de cascallo, desde o litoral inferior até os 30 m de profundidade, moitas veces fixada ao substrato por un [[biso]].{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} É moi abundante en [[Galicia]] nalgunhas zonas.{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} É comestíbel, polo que ten sido moi procurada para a súa comercialización, principalmente en [[Conservación de alimentos|conserva]].{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{wiktionary|zamburiña}} === Bibliografía === * [[Emilio Rolán|Rolán, Emilio]] e Otero-Schmitt, Jorge (1966): ''Guía dos moluscos de Galicia''. [[Vigo]]: [[Editorial Galaxia]]. ISBN 84-8288-072-1. === Outros artigos === * [[Pectínidos (orde)]] * [[Pectínidos]] * [[Lista de bivalvos de Galicia]] === Ligazóns externas === * [http://www.pescadegalicia.gal/Publicaciones/pdfs/Especies_pesqueiras.pdf Fichas de diferenciación e recoñecemento de especies pesqueiras do mercado galego] Xunta de Galicia. * [https://www.pescadegalicia.gal/Publicaciones/AnuarioPesca2016/anexo3.html Anuario de pesca 2017. Anexo III] cos nomes das especies, publicado pola Consellería do Mar da [[Xunta de Galicia]] * [http://www.pescaderiascorunesas.es/productos/ficha/?id=81 Ficha] en pescaderiascorunesas.es {{es}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Pectínidos]] [[Categoría:Animais descritos en 1758]] [[Categoría:Taxons descritos por Linné]] [[Categoría:Moluscos de Galicia]] fvuj045m0hiai8afz97sy0v2339uvf0 6168443 6168417 2022-08-27T17:42:02Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Zamburiña<br>''Mimachlamys varia'' | image = Chlamys varia brownish left valve.jpg | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | ordo = [[Pectinida]] | superfamilia = [[Pectinoidea]] | familia = [[Pectinidae]] | genus = [[Mimachlamys]] | species = '''M. varia''' | binomial = '''Mimachlamys varia''' | binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], [[1758]]) }} [[Ficheiro:Zamburiñas e volandeiras 02-04.JPG|miniatura|240px|Volandeiras (''[[Aequipecten opercularis]]''), ós lados, e zamburiña (''Mimachlamys varia''), no centro.]] A '''zamburiña''' (''Mimachlamys varia'') é un [[molusco]] [[bivalvo]] da [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[pectínidos (orde)]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[pectinoideos]], [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[pectínidos]], unha das 18 [[especies]] integradas no [[genus|xénero]] ''[[Mimachlamys]]''.<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=236719 ''Mimachlamys varia'' (Linnaeus, 1758)] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1758]] por [[Linneo]] na 10ª edición do seu ''[[Systema Naturae]]'' baixo o nome de ''Ostrea varia''.<ref name=W/> == Distribución e hábitat == === Distribución === Esta especie vive no [[mar do Norte]], na [[Canle da Mancha]], nas costas do [[océano Atlántico]] e no [[mar Vermello]].<ref name=O>Oakley, J. A. (2007): [https://web.archive.org/web/20081020112932/http://www.marlin.ac.uk/species/chlamysvaria.htm Variegated scallop (''Chlamys varia'')]. Marine Life Information Network.</ref> === Hábitat=== É unha especie que vive en augas pouco profundas, até uns 100 m de profundidade, ao longo de zonas rochosas costeiras. Habitualmente vive debaixo de [[pedra]]s ou entre [[alga]]s.<ref name=O/> == Características == A [[cuncha]] é ovalada, de até 60 mm de diámetro, coas ''orellas'' moi diferentes: as anteriores son alongadas e as posteriores moito máis pequenas; entre elas hai un pequeno canal. A [[cuncha|valva]] superior presentga numerosas costelas, fortes, radiais, e que case sempre son escamosas preto do bordo. A cor é moi variábel, en xeral parda violácea escura.{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} Vive en fondos de cascallo, desde o litoral inferior até os 30 m de profundidade, moitas veces fixada ao substrato por un [[biso]].{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} É moi abundante en [[Galicia]] nalgunhas zonas.{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} É comestíbel, polo que ten sido moi procurada para a súa comercialización, principalmente en [[Conservación de alimentos|conserva]].{{sfn|Rolán|Otero-Schmitt|1966|p= 208}} == Protección == ''Mimachlamys varia'' está en hábitats protexidos en Strangford Lough, en [[Irlanda do Norte]], e debido ao seu rápido declive alí, polo que está catalogada como unha especie prioritaria de Irlanda do Norte.<ref name=O/> == Véxase tamén == {{commonscat}} {{wiktionary|zamburiña}} === Bibliografía === * [[Emilio Rolán|Rolán, Emilio]] e Otero-Schmitt, Jorge (1966): ''Guía dos moluscos de Galicia''. [[Vigo]]: [[Editorial Galaxia]]. ISBN 84-8288-072-1. === Outros artigos === * [[Pectínidos (orde)]] * [[Pectínidos]] * [[Lista de bivalvos de Galicia]] === Ligazóns externas === * [http://www.pescadegalicia.gal/Publicaciones/pdfs/Especies_pesqueiras.pdf Fichas de diferenciación e recoñecemento de especies pesqueiras do mercado galego] Xunta de Galicia. * [https://www.pescadegalicia.gal/Publicaciones/AnuarioPesca2016/anexo3.html Anuario de pesca 2017. Anexo III] cos nomes das especies, publicado pola Consellería do Mar da [[Xunta de Galicia]] * [http://www.pescaderiascorunesas.es/productos/ficha/?id=81 Ficha] en pescaderiascorunesas.es {{es}}. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Pectínidos]] [[Categoría:Animais descritos en 1758]] [[Categoría:Taxons descritos por Linné]] [[Categoría:Moluscos de Galicia]] bsmhrb5g4xbljfc6jj30qeaa8ikwswy 0 65679 6168501 6123024 2022-08-27T20:23:29Z Mark Gasoline 5312 /* Descrición */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Rula | status = VU | status_system = iucn3.1 | status_ref = <ref>{{IUCN|id=22690419 |title=''Streptopelia turtur'' |assessors=[[BirdLife International]] |version=2015.4 |year=2015 |accessdate=26 de xullo de 2016}}</ref> | image = European Turtle Dove (Streptopelia turtur).jpg | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | ordo = [[Columbiformes]] | familia = [[Columbidae]] | genus = [[Streptopelia]] | species = '''S. turtur''' | binomial = ''Streptopelia turtur'' | binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|Linnaeus]], 1758) | synonyms = ''Turtur communis''<ref>{{Cita libro|url=http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de/brehm/band5/high/IMG_9972.html|author=Brehm|encyclopedia=Die Vögel|volume=2|title=Turteltaube|year=1891 [with modern update]|language=de|data-acceso=04 de decembro de 2014|data-arquivo=03 de marzo de 2016|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20160303225514/http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de/brehm/band5/high/IMG_9972.html|url-morta=yes}}</ref> }} A '''rula'''<ref>{{DRAG|rula}}</ref> ('''''Streptopelia turtur''''') ou '''rula común''', para diferenciala de especies próximas como a [[rula turca]] (''Streptopelia decaocto''), é unha ave migratoria da familia [[Columbidae]]. Tamén é aceptada a variedade dialectal '''rola'''.<ref>{{DRAG|rola}}</ref> == Descrición == Son máis pequenas e delgadas que as [[pomba]]s: miden entre 26 e 29&nbsp;cm e pesan uns 300 gramos. Teñen un debuxo branco e negro nos lados do pescozo. A parte inferior do corpo é branca e o papo avermellado. A cola é escura cunha faixa terminal branca e as beiras tamén brancas. As aves adultas teñen a cabeza, o pescozo, os lados e o torso gris azulados e as alas de cor cinamomo manchadas de negro. O peito é de cor aviñado e o abdome e as plumas inferiores da cola son brancas. O bico é negro e as patas e os aneis oculares vermellos. As listas brancas e negras do pescozo non están presentes nas aves inmaturas, que son máis pardas e mates e teñen as patas castañas. O seu berro, do que lle ven o nome vulgar, é unha sorte de ''rrur, rrur'' ou "turr turr". == Hábitat e distribución xeográfica == Son aves dos bosques abertos máis que de mestos, que ocasionalmente poden face-los seus niños tamén en grandes xardíns, pero son en xeral aves moi tímidas. Crían no Paleártico occidental, a onde chegan a finais de abril, permanecendo ata setembro. En Europa faltan completamente só en [[Islandia]], [[Irlanda]] e [[Escandinavia]]. Pasan o inverno en [[África]], ó sur do [[Sahara]]. A especie está a sufrir unha forte redución das súas poboacións en Europa, causada polos cambios nos métodos agrícolas que provocan a escaseza das sementes das que se alimenta, pola presión cinexética (sobre todo cando cruzan o [[Mediterráneo]] durante as migracións), a destrución das [[sebe]]s e o emprego de pesticidas. == Alimentación == Comen principalmente sementes, buscándoas a miúdo no chan, moitas veces en campos cultivados ou noutras superficies planas. == Reprodución == A súa época reprodutora vai de maio a agosto. En chegando ós territorios de cría déixase oír o seu rular profundo e vibrante. O voo nupcial, alto e en círculos é acompañado polo son das alas batendo. O niño, feito con coteliños e follas e máis axiña chafalleiro, constrúeno nas árbores ou en sebes mestas a non moita altura. Poñen dous ovos brancos a finais de maio ou primeiros de xuño e a miúdo fan unha segunda posta en xullo ou agosto. Chocan uns 17 ou 18 días. == Nomes vulgares noutras linguas == {{Cadro de citas | cita = <poem> :''Canta rula na gaiola;'' :''canta rula, canta rula,'' :''canta que vou pra fóra''. </poem> | fonte =Popular<ref>{{Cita libro|título=[[Guía das aves de Galicia]]. Ficha da rula.|nome1=Xosé M.|apelidos1=Penas Patiño|ligazónautor1=Xosé Manuel Penas Patiño|nome2=Carlos|apelidos2=Pedreira López|ligazónautor2=Carlos Pedreira López|outros=Ilustrado por [[Calros Silvar]]|editorial=[[Editorial Galaxia]]|ano=1980|localización=Vigo|páxina=125|isbn=84-7154-379-6}}</ref> | largo = | aliñamento=dereita | corfondo= Cornsilk }} * '''Alemán''': Turteltaube * '''Catalán''': Tórtora * '''Español''': Tórtola común * '''Euskara''': Usapal * '''Francés''': Tourterelle des bois * '''Inglés''': Turtle dove * '''Italiano''': Tortora * '''Polaco''': Turkawka * '''Portugues''': Rola-brava * '''Sueco''': Turturduva == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Turturduva7.jpg Ficheiro:Turturikyyhky.jpg Ficheiro:Turtle_dove.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{Commons|Streptopelia turtur|Rula}} {{wikispecies|streptopelia turtur|Rula}} * http://www.iucnredlist.org/search/details.php/48733/all {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312154212/http://www.iucnredlist.org/search/details.php/48733/all |date=12 de marzo de 2007 }} Xustificación da clasificación da especie como ''non ameazada'' na lista da [[Unión Internacional para a Conservación da Natureza|IUCN]]. * https://web.archive.org/web/20051030134238/http://www.vogelwarte.ch/scripts/vogelwarte/detail_d.asp?WArtNummer=3000 - (Alemán) * https://web.archive.org/web/20070928122301/http://www.vzi.de/p/z2/kleista.htm (Alemán) * https://web.archive.org/web/20070806172154/http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/birds/1617_22.htm (Alemán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Columbiformes]] [[Categoría:Animais descritos en 1758]] [[Categoría:Aves de Galicia]] [[Categoría:Streptopelia]] t59fh9jyl15tpwqh66ksh5oui8ya0l4 0 74248 6168233 6151213 2022-08-27T12:02:50Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «los» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Víctor Moro Rodríguez''', nado o [[25 de abril]] de [[1926]] en [[Ribadeo]] e finado o [[15 de decembro]] de [[2021]] en [[Baíña, Baiona|Baíña]] ([[Baiona]]),<ref>{{Cita web|título=Muere el economista y político Víctor Moro a los 95 años|url=https://www.farodevigo.es/economia/2021/12/15/muere-economista-politico-victor-moro-60696630.html|páxina-web=Faro de Vigo|data=2021-12-15|data-acceso=2021-12-15|lingua=es|nome=Julio|apelidos=Pérez}}</ref> foi un [[Empresa|empresario]] e [[Político, política|político]] [[Pobo galego|galego]] centrista. ==Traxectoria== ===Como economista=== Marchou de Ribadeo a Ferrol, logo de aprobar unhas oposicións ao [[Banco Pastor]]<ref name=":2">{{Cita web|título=Víctor Moro|url=http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/victor-moro?t=100|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2021-12-15|lingua=gl|data-publicación=03/05/2014}}</ref>. Fixo o [[servizo militar]] destinado no [[Ministerio de Mariña de España|Ministerio da Mariña]], en [[Madrid]], onde aproveitou para estudar [[Economía]]. Logo de licenciarse empezou a súa carreira política vencellado ao [[Banco de España]], onde entrou como técnico en [[1948]].<ref name=":3">{{Cita web|url=https://www.cope.es/emisoras/galicia/lugo-provincia/ribadeo/noticias/ribadeo-despide-hijo-predilecto-victor-moro-fallecido-los-anos-20211216_1680033|páxina-web=cope.es|título=Ribadeo despide a su hijo predilecto, Víctor Moro, fallecido a los 95 años|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=16 de decembro de 2021|apelidos=Redacción}}</ref> Ascendeu a interventor aos dous anos ([[1950]]), na delegación de [[Murcia]], e despois dunha década aló aprobou unha segunda oposición, para interventor de sucursais, que aprobou co número 1 en toda España (1960-62)<ref name=":2" />. Marchou á empresa privada para ser director financeiro e administrativo<ref name=":2" /> de [[Pescanova]] en 1962, cargo que mantivo ata [[1975]]<ref name=":3" /> e no que conseguíu "situar a Galicia e a España á cabeza da industria pesqueira mundial".<ref>{{Cita web|url=https://www.europapress.es/economia/noticia-fallece-economista-victor-moro-excargo-banco-espana-pescanova-20211215182915.html|páxina-web=europapress.es|título=Fallece el economista Víctor Moro, excargo del Banco de España y de Pescanova|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=15 de decembro de 2021|apelidos=Europa Press}}</ref> Logo do paso pola política, regresou ao Banco de España como director da sede de [[Vigo]] (1980)<ref name=":1">{{Cita web|título=Víctor Moro Rodríguez|url=https://www.solventis.es/es/grupo-solventis/equipo-ejecutivo/victor-moro-rodriguez|páxina-web=www.solventis.es|data-acceso=2021-12-15}}</ref>, [[Cataluña]] (con sede en [[Barcelona]], desde [[1982]]) e posteriormente, desde [[1992]], subdirector xeral nas oficinas centrais de [[Madrid]]. Tamén formou parte do consello de administración da [[construtora San José]] (1995-1999) e [[Unión Fenosa]] (1997-2002). Nas últimas décadas de vida foi presidente da consultora [[Solventis]]<ref name=":1" />, da que son socios os seus dous fillos, [[Alberto Moro]] e [[Pablo Moro]], e da distribuidora [[Vima Foods]],<ref name=":4">{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia-economica/2021/12/15/fallece-economista-victor-moro/00031639568428948570617.htm|páxina-web=lavozdegalicia.es|título=Fallece Víctor Moro, economista y exdirector del Banco de España en Cataluña|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=16 de decembro de 2021|apelidos=Cabrero|nome=S.}}</ref> da que era accionista o seu outro fillo, [[Víctor Moro Suárez]], dedicada á distribución de alimentación en [[Cuba]], e en 2021 con sede en [[Panamá]]. Tamén foi conselleiro da empresa de plásticos [[Poligal]] (1996-2021{{Cómpre referencia}}). Ademais foi vicepresidente de [[Inesga]], unha sociedade de consultoría e investimento participada pola Xunta de Galicia (2002-13)<ref name=":1">{{Cita web|título=Víctor Moro Rodríguez|url=https://www.solventis.es/es/grupo-solventis/equipo-ejecutivo/victor-moro-rodriguez|páxina-web=www.solventis.es|data-acceso=2021-12-15}}</ref>. ===Como político=== A súa carreira como político comezou ao remate do [[franquismo]], cando foi nomeado director xeral de Pesca Marítima dentro do [[Ministerio de Industria, Comercio e Turismo|Ministerio de Comercio]] que dirixía [[Leopoldo Calvo-Sotelo Bustelo|Leopoldo Calvo-Sotelo]].<ref name=":4" /> Membro da [[Xunta Democrática]],<ref>[http://elpais.com/diario/1978/03/09/espana/258246021_850215.html "La nominación de Rosón..."] ''[[El País]]'', 9/3/1978 {{Es}}.</ref> nas [[Eleccións xerais de España de 1977|eleccións xerais]] de [[1977]], as primeiras tras o retorno da democracia, saíu elixido como deputado pola [[provincia de Pontevedra]] nas filas da [[Unión de Centro Democrático|UCD]] e foi vogal da Comisión de Economía e facenda do Congreso dos Deputados. Foi tamén o principal impulsor do Acordo de pesca con Marrocos.<ref name=":5">{{Cita web|url=https://www.congreso.es/busqueda-de-intervenciones?p_p_id=intervenciones&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_intervenciones_mode=mostrarDetalle&_intervenciones_legislatura=0&_intervenciones_id=110%2F000003%2F000009|páxina-web=congreso.es|título=Acuerdo de cooperación en materia de pesca marítima entre el Gobierno del Reino de España y el Gobierno del Reino de Marruecos|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=15 de febreiro de 1978}}</ref> Ocupou o escano durante dous anos, ata o remate de [[1978]] e, nese tempo, foi un decidido defensor dos intereses de Galicia e, mesmo, se opuxo a que a UCD,o seu propio partido aprobase un [[Estatuto de autonomía de Galicia de 1981|estatuto de autonomía para Galicia]]<nowiki/>inferior ós de Cataluña e Euskadi, asemellándoo ó de Andalucía.<ref name=":0">{{Cita novas|título=El político que nunca mandó|url=https://elpais.com/diario/2008/01/14/galicia/1200309497_850215.html|xornal=El País|data=2008-01-13|data-acceso=2021-12-15|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Manuel|apelidos=Vázquez Sola}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.laregion.es/articulo/sociedad/fallece-economista-politico-victor-moro/202112151734511090887.html|páxina-web=laregion.es|título=Fallece el economista y político Víctor Moro a los 95 años|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=15 de decembro de 2021|apelidos=Ramos|nome=Fernando}}</ref> Durante ese tempo desempeñou o cargo de subsecretario xeral de Pesca e da Mariña Mercante no [[Ministerio de Transportes, Mobilidade e Axenda Urbana|Ministerio de Transportes e Comunicacións]], baixo a dirección, primeiro de [[José Lladó]] e logo de [[Salvador Sánchez-Terán]]. Atribúeselle a reforma legal que permitiu a creación de empresas pesqueiras mixtas (hispanomarroquís) e o primeiro acordo pesqueiro con [[Marrocos]].<ref name=":5" /> En [[1979]] encabezou a candidatura da UCD ao concello de [[Vigo]] e venceu nas [[Eleccións municipais de 1979 en Galicia|eleccións municipais]] conseguindo o 30,19 por cento dos votos.<ref name=":6">{{Cita web|url=https://www.atlantico.net/articulo/vigo/fallece-economista-victor-moro-95-anos/20211215175903882531.html|páxina-web=atlantico.net|título=Fallece el economista Víctor Moro a los 95 años|data-acceso=4 de agosto de 2022|apelidos=Ramos|nome=Fernando|data-publicación=15 de decembro de 2021|lingua=es}}</ref> Porén, o pacto das esquerdas levou a [[Manoel Soto]] á alcaldía e sentou a Moro como líder da oposición municipal. Deixou a política activa uns meses despois, en [[1980]], por uns anos, e regresou como membro de [[Coalición Galega]]. Durante uns meses foi o líder da formación, posto do que dimitiu en [[1984]].<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/diario/1985/05/19/espana/485301614_850215.html|páxina-web=elpais.com|título=Coalición Galega acepta la renuncia de Víctor Moro|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=19 de maio de 1985|apelidos=Jáuregui|nome=Fernando}}</ref> ==== Candidato á Xunta de Galicia ==== En diversos momentos, especulouse sobre a posibilidade de se converter en candidato á presidencia da [[Xunta de Galicia]]. En 1978, tiña o apoio dunha parte da UCD e da esquerda.<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/diario/1978/01/15/espana/253666807_850215.html|páxina-web=elpais.com|título=Víctor Moro, posible rival de Pío Cabanillas, a la presidencia de la Xunta|data-acceso=4 de agosto de 2022|apelidos=González Martín|nome=Gerardo|lingua=es|data-publicación=15 de xaneiro de 1978}}</ref> Algo semellante, sucedeu en 1985, pero se frustrou igualmente fronte aos problemas de Coalición Galega.<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/diario/1985/05/11/espana/484610402_850215.html|páxina-web=elpais.com|título=Víctor Moro formalizará|data-acceso=4 de agosto de 2022|lingua=es|data-publicación=11 de maio de 1985|apelidos=Redacción/EFE}}</ref> ==Premios e distincións== *[[Orde do Mérito Constitucional]]<ref name=":3" /> *[[Cruz do Mérito Naval]]<ref name=":3" /> *1998, [[Creu de Sant Jordi]]<ref name=":3" /> *1998, XXX [[Premio Fernández Latorre]] de periodismo, polo artigo ''El expolio energético de Galicia.''<ref name=":4" /> *2012, Fillo predilecto de Ribadeo (recibido o [[2 de setembro]])<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/amarina/2012/08/28/pleno-ribadeo-aprobara-jueves-nombramientos-hijo-predilecto-adoptivos/0003_201208X28C5994.htm|páxina-web=lavozdegalicia.es|título=El pleno de Ribadeo aprobará el jueves los nombramientos de hijo predilecto y adoptivos|data-acceso=28 de agosto de 2012|apelidos=Alonso Quelle|nome=J.|lingua=es}}</ref> *2008, Medalla de ouro e brillantes de [[Caixa Galicia|CaixaGalicia]]<ref name=":0" /> *Gran Placa ao Mérito Cooperativo do Mar, outorgada pola Unión Nacional de Cooperativas do Mar de España<ref name=":1" />.<ref name=":6" /> == Vida persoal == Casou con Genoveva Suárez, e tivo catro fillos.<ref name=":4" /> ==Notas== {{Listaref|30em}} ==Véxase tamén== ===Bibliografía=== * {{Cita libro |artigo= |título=[[Dicionario biográfico de Galicia]] |ano=2010-2011 |volume= |páxina= |editorial=[[Ir Indo|Ir Indo Edicións]] }} * {{Cita enciclopedia |apelidos= |nome= |artigo= |enciclopedia=[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Grupo El Progreso|El Progreso]] |ano=2005 |isbn=84-87804-88-8 }} * {{Cita libro |nome-editor= F. |apelidos-editor= {{Versaleta|Barrera}} |ligazón-editor= Feliciano Barrera |título= [[Wikipedia:Entradas de Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI|Gallegos. Quién es quien en la Galicia del siglo XXI]] |ano= 2002 |editorial= ''[[El Correo Gallego]]'' |isbn= 84-8064-113-4 |páxina= |lingua=Es}} ===Outros artigos=== * [[Lista de deputados galegos no Congreso desde a Transición]] ===Ligazóns externas=== *[[Ficheiro:High-contrast-camera-video.svg|20px]] [http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/victor-moro ''Galegos''], da [[TVG]]. *[http://www.galegos.info/detalle.php?id=759&tabla=gallegos Páxina de ''Galegos info'' sobre Víctor Moro Rodríguez] *[https://www.congreso.es/busqueda-de-diputados?p_p_id=diputadomodule&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&_diputadomodule_mostrarFicha=true&codParlamentario=323&idLegislatura=0&mostrarAgenda=false Ficha no Congreso dos Deputados] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Moro Rodriguez, Victor}} [[Categoría:Personalidades da empresa de Galicia]] [[Categoría:Deputados do Congreso dos Deputados pola UCD]] [[Categoría:Deputados no Congreso dos Deputados pola provincia de Pontevedra]] [[Categoría:Nados en Ribadeo]] [[Categoría:Nados en 1926]] [[Categoría:Finados en 2021]] [[Categoría:Concelleiros de Vigo]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Complutense de Madrid]] 7p0cdkhe568afu51tfhwpqkobg8u2sy 0 75710 6168404 5200373 2022-08-27T17:02:47Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:San Pedro de Ansemil.Canzorro5.JPG|miniatura|dereita|Canzorro da [[igrexa de San Pedro de Ansemil]].]] En [[arquitectura]], denomínase '''canzorro''' á cabeza da viga que asoma ao exterior e soporta a [[cornixa]] ou beirado. Como evolución desta acepción, o termo tamén pode ser usado para designar a peza sen apoio inferior -de calquera material- que soporta os extremos dunha [[cuberta]] ou un [[lintel]].<ref>{{DRAG|canzorro}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Orixinariamente, o canzorro era usado para economizar medios como elemento construtivo para soportar a [[cornixa]] aproveitando a propia [[viga]] que sustenta o tellado. Pero a súa forma evolucionou para ser empregado como elemento soamente decorativo ata o punto de perder a súa utilidade primitiva, pasando a ser unha peza exenta non portante. Iso derivou en numerosas formas escultóricas, servindo para auxiliar o soporte ou simplemente para embelecer as cubertas exteriores e interiores, ou os linteis dos vans. == Outros significados e termos == Tamén pode recibir o nome de '''modillón''', ou o máis xenérico de '''[[ménsula]]<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref>''' cando non coincide co extremo dunha trabe. É un dos principais elementos decorativos exteriores das igrexas na [[arquitectura románica]]. O termo '''canzorro''' tamén se emprega como sinónimo de [[zapata]] ou zapatón, especialmente nas elevadas do chan.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref> ==Notas== {{listaref}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Capitel]] * [[Cornixa]] {{Elementos da arquitectura eclesiástica}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] mgcnc9i9ejfzlxw851wmznbkhouttfu 6168422 6168404 2022-08-27T17:24:59Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:San Pedro de Ansemil.Canzorro5.JPG|miniatura|dereita|Canzorro da [[igrexa de San Pedro de Ansemil]].]] En [[arquitectura]], denomínase '''canzorro''' á cabeza da viga que asoma ao exterior e soporta a [[cornixa]] ou beirado. Como evolución desta acepción, o termo tamén pode ser usado para designar a peza sen apoio inferior -de calquera material- que soporta os extremos dunha [[cuberta]] ou un [[lintel]].<ref>{{DRAG|canzorro}}</ref><ref name=":0">{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Orixinariamente, o canzorro era usado para economizar medios como elemento construtivo para soportar a [[cornixa]] aproveitando a propia [[viga]] que sustenta o tellado. Pero a súa forma evolucionou para ser empregado como elemento soamente decorativo ata o punto de perder a súa utilidade primitiva, pasando a ser unha peza exenta non portante. Iso derivou en numerosas formas escultóricas, servindo para auxiliar o soporte ou simplemente para embelecer as cubertas exteriores e interiores, ou os linteis dos vans. == Outros significados e termos == Tamén pode recibir o nome de '''modillón''', ou o máis xenérico de '''[[ménsula]]<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref>''' cando non coincide co extremo dunha trabe. É un dos principais elementos decorativos exteriores das igrexas na [[arquitectura románica]]. O termo '''canzorro''' tamén se emprega como sinónimo de [[zapata]] ou zapatón, especialmente nas elevadas do chan.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref> ==Notas== {{listaref}} ==Véxase tamén== {{commonscat}} === Outros artigos === * [[Capitel]] * [[Cornixa]] {{Elementos da arquitectura eclesiástica}} {{Control de autoridades}}{{Arquitectura en progreso}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] 6jhuhiy0l7a0vhjtwvrahq1cihbmb3n 0 79249 6168530 6047991 2022-08-27T22:08:15Z Xabade 31997 Ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Springfield (homónimos)|Springfield}} {{CidadeUSA | nome = Springfield | imaxe = [[Ficheiro:Downtown Springfield.JPG|250px]] | escudo = | bandeira = [[Ficheiro:Flag of Springfield, Illinois.svg|100px]] | situación = [[Ficheiro:ILMap-doton-Springfield.PNG|150px]] <br />Loc. da cidade no estado de Illinois. | país = [[Ficheiro:Flag_of_the_United_States.svg|25px]] Estados Unidos | estado = [[Illinois]] | condado = [[Condado de Sangamon]] | incorporada = | alcalde = [[Timothy Davlin]] | altitude = 182 m | superficie = 156.2 km² | poboación = 111,454 | densidade = 796.9/km² | sitio web = http://www.springfield.il.us }} '''Springfield''' ou '''Campo de primavera''' é a capital do estado de [[Illinois]] e tamén o centro administrativo do condado de [[Sangamon]]. A cidade foi fundada en [[1819]], pasou a ser centro administrativo en [[1823]], e recibiu o seu foro en [[1840]]. Converteuse na capital de Illinois en [[1837]], e a asemblea lexislativa convocouse aquí, por primeira vez, en [[1839]]. Segundo o censo do ano 2000, habitan na cidade 111.454 habitantes. Nas súas orixes, cara a [[1810]] a cidade foi chamada "''Calhoun''", en honra ao Senador de Carolina do Sur John C. Calhoun, pero despois que a poboación háxase desencontrado con Calhoun, a cidade foi renombrada como ''Springfield''. [[Abraham Lincoln]] é un dos habitantes máis importantes e prominentes que tivo a cidade; trasladouse á área en [[1831]], pero non viviu na cidade propiamente tal ata [[1837]]. O Presidente estadounidense [[Ulysses S. Grant]] tamén mantiña lazos con Springfield. En [[1908]] un gran disturbio racial estalou na cidade, culminando co linchamento de dous residentes [[Afroamericano]]s. Springfield é recoñecida polo seu [[gastronomía]] e como un lugar onde se realizan expresións artísticas como o [[ballet]] clásico, o [[jazz]] e un festival de carillón, que leva a cabo cada ano. A atracción turística maior que posúe a cidade inclúe unha multitude de sitios históricos afiliados ao Presidente Lincoln, algúns sitios de goberno e varias atracción relacionada coa comida como o ''Maid-Rite Sandwich Shop''. A cidade está situada sobre un chairo que abarca a maior parte do campo circundante. Un [[encoro]] de propiedade dunha empresa de servizo público local, fornece á cidade auga potable e funciona tamén como centro recreacional. O [[clima]] é o típico para unha cidade situada en de [[latitude]] media, con veráns cálidos e invernos fríos. O [[clima]] durante a primavera e o verán pode facerse violento na cidade; polo menos dous [[tornado]]s destrutivos azoutaron á cidade durante a súa historia. A cidade é gobernada por consello alcaldicio (''Maior-council''), coa peculiaridade de posuír un alcalde forte. A cidade posúe á súa vez como entidade gobernamental o "Municipio da Capital". Ademais, o Goberno do Estado de Illinois está tamén situado en Springfield. As entidades de goberno localizadas na cidade inclúen a [[Asemblea Xeral de Illinois]], o Tribunal Supremo de Illinois e a Oficina do Gobernador de Illinois. Hai oito institutos públicos e privados na cidade. As escolas públicas de Springfield son manexadas polo Distrito Nº 186. A [[economía]] de Springfield está marcada polos empregos gobernamentais, que concentran unha alta porcentaxe da [[forza laboral]] da cidade. O [[desemprego]] en Springfield elevouse de setembro de [[2006]] a febreiro de [[2007]], do 3.8% ao 5.1% == Xeografía == [[Ficheiro:Springfield tornado damage Marriott.JPG|miniatura|dereita|250px|Algúns dos danos menores provocados pola tempada de tornados do ano 2006 en Springfield.]] A cidade está situada en {{Coor d|39.783250|N|89.650373|W|city}} (39°47?0?N, 89°39?1?W). A cidade ten unha elevación de 178 metros sobre o nivel do mar <ref>[http://drought.unl.edu/whatis/climographs/SpringfieldMetric.htm Annual Climatology: Springfield Illinois (SPI)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070214030537/http://drought.unl.edu/whatis/climographs/SpringfieldMetric.htm |date=14 de febreiro de 2007 }}, National Drought Mitigation Center, University of Nebraska-Lincoln. Revisado o [[24 de febreiro]] de [[2007]]</ref>. === Topografía === Segundo a Oficina de Censo dos Estados Unidos, a cidade ten unha área total de 156.2 quilómetros cadrados. Deles, 139.9 quilómetros2 corresponden a terra e 16.3 quilómetros2 (o 10.46 %) son auga. A cidade está localizada na Cuenca Inferior do [[Río Illinois]], nunha área grande coñecida como Till Plain. O Condado de Sangamon e a cidade de Springfield están na Springfield Plain, subdivisión de Till Plain. O Chairo é o resultado do fluxo glacial, coñecido como fluxo Illinoiano, debido á súa gran exposición sobre as áreas de IllinoisLeverett, Frank.<ref>[http://links.jstor.org/sici?sici=0003-049X(1926)65:2<105:TPGSWT>2.0.CO;2-Z The Pleistocene Glacial Stages: Were There More Than Four?,]" (JSTOR), ''Proceedings of the American Philosophical Society'', Vol. 65, Non. 2. 1926, pp.&nbsp;105–118. Revisado o [[6 de abril]] de [[2007]].</ref> === Clima === Springfield experimenta un clima típico de latitude media. Veráns cálidos e invernos fríos son a norma. Illinois tamén experimenta un gran número de tornados. A partir de 1961 ata 1990 a cidade de Springfield tivo unha media de 89.3&nbsp;cm de precipitacións anuais <ref>[https://web.archive.org/web/20061113222938/http://www.met.utah.edu/jhorel/html/wx/climate/normrain.html Normal Monthly Precipitation, Inches], Departamento de Meteorología, Universidade de Utah. Revisado o [[24 de febreiro]] de [[2007]]</ref> Durante aquel mesmo período a temperatura media anual era de 11.3º [[Celsius]], con máximas no verán de 24.7º Celsius en xullo e mínimas durante o inverno de -4.3º Celsius en xaneiro <ref>[https://web.archive.org/web/20070212033926/http://www.met.utah.edu/jhorel/html/wx/climate/normtemp.html Normal Daily Temperature, Degrees F], Departamento de Meteorología, Universidade de Utah. Revisado o [[24 de febreiro]] de [[2007]].</ref> [[Ficheiro:Lincoln's Tomb.JPG|miniatura|esquerda|260px|Tumba de Lincoln]] == Paisaxe Urbana == A cidade ten polo menos once separacións designadas veciñanzas: Eastside, Enos Park, Hawthorne Place, Historic West Side, Lincoln Park, Near South, Oak Ridge, Shalom, Springfield Lakeshore, Twin Lakes e Vinegar Hill <ref>[https://web.archive.org/web/20070212190831/http://www.springfield.il.us/Oped/neighborhoods.htm Neighborhood Associations], Office of Planning e Economic Development, City of Springfield. Rvisado o [[11 de marzo]] de [[2007]].</ref> == Economía == Moitos dos empregos do centro da cidade teñen relación con labores de goberno con sede en Springfield. Desde 2002, o Estado de Illinois é tanto da cidade como do condado o maior empregador, dando traballo a 17.000 persoas a través do Condado de Sangamon. Desde febreiro de 2007, empregos de goberno, incluíndo local, estatal e do condado, representan aproximadamente 30.000 dos empregos non agrícolas da cidade. O [[comercio]], o [[transporte]], e as industrias de asistencia médica prové cada un entre 17.000 e 18.000 empregos á cidade. [56] O maior empregador do sector privado en 2002 era ''Memorial Health Systems'', con 3.400 persoas traballando para aquela empresa<ref>[https://web.archive.org/web/20070102100555/http://www.springfield.il.us/Oped/employers.htm Major Springfield Employers] Office of Planning and Economic Development, City of Springfield. Retrieved [[24 de febreiro]] de [[2007]]</ref>. Segundo estimacións da "Calculadora do Mínimo vital", mantido pola [[Universidade Estatal de Pensilvania]], o mínimo vital para a cidade de Springfield é de 6.50 [[Dólar estadounidense|dólares]] por hora para un adulto. Sendo aproximadamente 13.100 dólares traballando 2.080 horas anuais. Para unha familia de catro persoas, os gastos aumentan e o mínimo vital chega a 19.49 dólares por hora dentro da cidade<ref>{{Cita web|título=Living Wage Calculator - Living Wage Calculation for Springfield city…|url=http://www.livingwage.geog.psu.edu/results.php?location=10510|páxina-web=Penn State University.Department of Geography|data-acceso=24 de febreiro de 2007.|dataarquivo=23 de decembro de 2008|urlmorta=yes|urlarquivo=https://archive.today/20081223171615/http://www.livingwage.geog.psu.edu/places/1716772000}}</ref> . Segundo a Oficina de Estatística De traballo (BLS) do Ministerio de Traballo dos Estados Unidos, a Man de obra local caeu de 116.500 en setembro de 2006 a 113.400 en febreiro de 2007. Ademais, a taxa de desemprego elevouse durante o mesmo período de tempo do 3.8% ao 5.1%<ref>[http://www.bls.gov/eag/eag.il_springfield_msa.htm Springfield, IL - Economy at a glance], Bureau of Labor Statistics, ''Ou.S. Department of Labor''. Revisado o [[6 de abril]] de [[2007]]</ref>. == Infraestrutura == === Sistema de Saúde === Existen dous hospitais en Springfield, o Springfield Memorial Medical Center e o St. John's Hospital. O St. John's Hospital é sede do Prairie Heart Institute, que realiza máis procedementos cardiovasculares que calquera outro hospital en Illinois. === Servizos Públicos === O propietario do Lago Springfield, ''City Water, Lixeiro and Power'', prové de electricidade á cidade de Springfield e ás localidades contiguas, fornecendo ademais auga potable a todo o sector xa abastecido de electricidade. O [[gas natural]] é fornecido por AmerenCILCO, dependente da ''Central Illinois Lixeiro Company'' (CILCO). === Transporte === A Interestatal 55 corre de norte a sur pasando por Springfield, mentres a I-72 (tamén coñecida como US 36) faino de leste para oeste. En Springfield opera o servizo de trens de pasaxeiros Amtrak, que funciona entre [[Chicago]] e [[Saint Louis]] e para na Unión Station da cidade <ref>[http://www.amtrak.com/servlet/ContentServer?pagename=Amtrak/am2Station/Station_Pageycode=SPI Amtrak], Amtrak Station. Revisado o [[24 de febreiro]] de [[2007]]</ref> As necesidades de transporte Local de pasaxeiros son atendidas por un servizo de autobuses <ref>[http://www.smtd.org/ Springfield Mass Transit System], Springfield Mass Transit System. Revisado o [[24 de febreiro]] de [[2007]].</ref> O Distrito de Tránsito de Poboación de Springfield (''Springfield Mass Transit District'', ''SMTD'') opera o sistema de autobuses de Springfield. Pola cidade tamén pasa a histórica [[Ruta 66]]. O Abraham Lincoln Airport Capital é o aeroporto da cidade e prové de rutas cara a Chicago e St. Louis<ref>[https://web.archive.org/web/20080315054225/http://www.flyspi.com/arrivedepart.html Daily Outbound], De Springfield a: Ou'Hare, Midway, St.Louis, Abraham Lincoln Capital Airport. Revisado o [[21 de febreiro]] de [[2007]].</ref> == Curiosidades == {{Curiosidades}} A cidade na que vive a familia de debuxos animados ''[[The Simpsons]]'' é Springfield, e, ao haber tantos Springfields en [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], nunca se soubo con exactitude onde queda esta cidade ficticia no mapa. Moitos datos afirman que é o estado imaxinario de [[North Takoma]], pero con todo, Springfield de Illinois é outra posibilidade moi probable, xa que a cidade de [[Shelbyville]] atópase pegada e a [[Cidade Capital]] moi preto, do mesmo xeito que Springfield dos Simpson. == Referencias e notas == {{Listaref|30em}} == Ligazóns externas == {{Commons|Springfield, Illinois}} * [https://web.archive.org/web/20041121092808/http://www.springfield.il.us/ Sitio oficial da cidade de Springfield] (en inglés) * [http://www.visit-springfieldillinois.com/ Asemblea e departamento de turismo de Springfield] (en inglés) * [http://www.springfieldrewind.com Springfield Rewind, fotos de onte e hoxe de Springfield] (en inglés) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Illinois]] 1cn0z59t4lp2o79fwfkki7tru3ic26p 0 80738 6168632 4907165 2022-08-28T08:12:15Z Cossue 82922 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Remismundo''' (finado no [[469]]) foi un [[Reino suevo|rei suevo]] de Gallaecia dende o [[459]] até a súa morte. == Traxectoria == [[Ficheiro:Galicia-Suevic-Civil War.png|miniatura|250px|Extensión do reino de Galicia e dos dominios das faccións suevas durante a Guerra Civil de mediados do século V.]] De acordo con [[Isidoro de Sevilla]], Remismundo foi o fillo de [[Maldras]]<ref>Thompson, E. A. ''Romans and Barbarians: The Decline of the Western Empire''. Madison: University of Wisconsin Press, 1982. ISBN 0-299-08700-X, páxina 218.</ref>. No 459, a pouco de chegar suceder ó seu pai, foi destronado por [[Frumario]] e tivo que batallar nunha guerra civil contra este e contra [[Requimundo]], tornándose de novo rei no ano [[463]], trala morte dos seus contrincantes{{Cómpre referencia}}. Casou coa filla do rei visigodo [[Teodorico II]]. Converteuse ó [[arianismo]] no 465, e no 467, despois do asasinato de Teodorico polo seu irmán Eurico, mandou saquear [[Conímbriga]]. No ano 468, ocupou [[Lisboa]]. Coa súa morte en 469, iníciase un período escuro na historia dos Suevos, do que existen poucos datos. {{S-start}} {{S-etn|[[reino suevo|Rei Suevo]]||?||469}} {{S-reg|}} {{S-bef|before=[[Maldras]]}} {{S-ttl|title=[[reino de Galiza|Rei de Galicia]]<br>Só no sur|years=459-459}} {{S-aft|after=[[Frumario]]}} {{S-bef|before=[[Requimundo]] (norte) e<br>[[Frumario]] (sur),<br>en guerra civil}} {{S-ttl|title=[[reino de Galiza|Rei de toda Galicia]]|years=463-469}} {{S-aft|after=[[Hermenerico]]<br>Seguinte coñecido}} {{End box}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * López Carreira, A; Fernández Cal, T. ''Os reis de Galicia''. A Nosa Terra. Vigo, 2003. ISBN 84-96203-27-1. === Outros artigos === * [[Lista de monarcas de Galicia]] * [[Reino suevo]] * [[Lista de reis suevos]] * [[Suevos]] {{Reis de Galicia horizontal}} {{Lista de Reis Suevos}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Reis suevos]] [[Categoría:Reis de Galicia]] [[Categoría:Finados en 469]] il6rqm5rz8u606ba1johncmlh9ylriw 0 84176 6168511 6168192 2022-08-27T21:05:43Z HombreDHojalata 5863 /* Biografía */ wikitext text/x-wiki {{Biografía |lingua da escrita = [[Lingua galega|Galego]] |xéneros = [[Poesía]], [[narrativa]] e ensaio |estudos = Bioloxía, Medicina e Cirurxía }} '''Francisco Xavier Vázquez Álvarez''', coñecido como '''Xavier Queipo''', nado en [[Santiago de Compostela]] o [[9 de decembro]] de [[1957]], é un biólogo e escritor galego.<ref>{{Cita web|título=Francisco Xavier Vázquez Álvarez Galegos|url=http://galegos.galiciadigital.com/gl/francisco-xavier-vazquez-alvarez|páxina-web=galegos.galiciadigital.com|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl}}</ref> == Biografía == Licenciado en Bioloxía ([[1979]]) e Medicina e Cirurxía ([[1982]]) pola [[Universidade de Santiago de Compostela]]. Desde [[1989]] viviu e traballou en [[Bruxelas]] ata a súa xubilación.<ref>{{Cita web|título=Xavier Queipo, as novas editoriais galegas e a 'carta a Europa' de Chus Pato, no 'Sermos Galiza' deste sábado|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/xavier-queipo-sermos-galiza/20220826084425150866.html|páxina-web=Nós Diario|data=2022-08-26|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Colaborou no portal web ''[[Vieiros (xornal)|Vieiros]]'', na ''Revista das Letras'' e no semanario ''[[A Nosa Terra (1977)|A Nosa Terra]]'', e na revista ''[[Grial (revista)|Grial]]''. Mantivo unha columna de opinión semanal no programa da [[Radio Galega]] ''[[Diario Cultural]]''. En [[2011]] gañou o [[Premio Xerais]] coa novela ''Extramunde'' e en 2015 o [[Premio Blanco Amor]] con ''[[Os kowa]]''. Desde xaneiro de 2020 mantén unha colaboración semanal no único diario editado en papel na Galiza, [[Nós Diario]] É membro do Dichterscollectif van Brussel dende 2007.<ref>{{Cita web|título=autor/a A Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/autores.php?tipo=autores&id=100005012|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Foi membro da Comisión de Exterior do Consello da Cultura galega até a súa disolución en 2019. Membro da Asociación de Escritor@s en Lingua galega e dos PEN Clubs de Galiza e Flandes. Membro do ‘Collectif des poètes de Bruxelles’ e do Brussels Writers Circle.<ref>{{Cita web|url=http://www.xavierqueipo.gal/index_files/Biograf%C3%ADa_01-ABr_22.pdf|páxina-web=www.xavierqueipo.gal|título=Biografía}}</ref> == Obra == === Narrativa === * ''Ártico e outros mares'' ([[1990]]). Ed. [[Edicións Positivas|Positivas]]. 2ª edición ampliada: [[2011]], [[Editorial Galaxia|Galaxia,]] 164 páxs. ISBN 978-84-9865-369-4. Traducido ao portugués como ''Árctico e outros mares'' ([[1998]], Felício e Cabral, [[Porto, Portugal|Porto]])<ref>{{Cita web|título=Árctico e outros mares|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5055|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180201/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5055|url-morta=yes}}</ref> e ''Ártico'' ([[2009]], Livros do dia, Torres Vedras).<ref>{{Cita web|título=Ártico|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5056|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180200/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=5056|url-morta=yes}}</ref>. Narrativa breve. * ''Diarios dun nómada'' ([[1993]]). Santiago: Positivas. 220 páxs. ISBN 978-8487783227. * ''Ringside'' (1993). Santiago: [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. 148 páxs. ISBN 9788478241866. Relatos. * ''Mundiños, microfichas'' ([[1996]]). Vigo: Xerais. 104 páxs. ISBN 978-84-83020791. * ''O paso do noroeste'' (1996). Santiago: Sotelo Blanco. En 2021: Aira Editorial, 204 páxs. ISBN 978-84-122631-7-6.<ref>{{Cita web|título=O paso do Noroeste|url=https://airaeditorial.gal/tenda/libros/o-paso-do-noroeste/|páxina-web=Aira Editorial|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> Traducido ao castelán como ''Las aventuras del capitán Duchesnoy'' ([[2008]], Ézaro).<ref>{{Cita web|título=Las aventuras del capitán Duchesnoy|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3610|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180203/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3610|url-morta=yes}}</ref> * ''Manual de instruccións'' ([[1999]]). Vigo: Xerais. 96 páxs. ISBN 9788483024485. Relatos breves. * ''[[Malaria sentimental]]'' (1999). Santiago: Sotelo Blanco. 186 páxs. ISBN 978-8493566364. Traducido ao castelán como ''Malaria sentimental'' (2009, Edicións Brinte, Santiago). Novela. * ''[[Papaventos (2001)|Papaventos]]'' ([[2001]]). Vigo: Xerais, en [[2002]] publicado na [[Biblioteca Galega 120]]). 200 páxs. ISBN 978-84-8302-617-5. Traducido ao portugués como ''Bebendo o mar'' ([[2003]], Deriva editores)<ref>{{Cita web|título=Bebendo o mar|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3617|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180208/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3617|url-morta=yes}}</ref> e ao inglés.<ref>{{Cita web|título=Kite|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6663|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180214/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6663|url-morta=yes}}</ref> Novela. * ''O ladrón de esperma'' (2001). Vigo: Xerais. 88 páxs. ISBN 9788483027295. Traducido ao castelán en como ''El ladrón de esperma'' ([[2010]], Meubook). 5 Relatos. * ''Os ciclos do bambú'' ([[2004]]).Vigo: Galaxia, Illa Nova. 128 páxs. ISBN 978-84-8288-748-7. Traducido ao portugués como ''Os ciclos do bambu'' ([[2005]], Deriva editores).<ref>{{Cita web|título=Os ciclos do bambú|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3613|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180214/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=3613|url-morta=yes}}</ref> O antigo imperio do [[Vietnam]], os costumes funerarios de [[Bombai]], os soños dun lama ou o metro de [[Hong Kong|Hong-Kong]], como escenario da perda da identidade. * ''Dragona'' ([[2007]]). Vigo: Xerais.<ref>{{Cita web|título=Ficha do libro Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=1391685|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> 304 páxs. ISBN 978-84-9782-490-3. Traducido ao portugués (2008, Deriva editores).<ref>{{Cita web|título=Dragona|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4207|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|data-arquivo=05 de xuño de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200605180223/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=4207|url-morta=yes}}</ref> Novela. * ''Extramunde'' (2011). Vigo: Xerais. 376 páxs.<ref>{{Cita web|título=Ficha do libro Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=2656295|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ISBN 978-84-9914-301-9. ePub: ISBN 978-84-9914-418-4. Novela. * ''55'' ([[2014]]). Vigo: Xerais. 320 páxs. ISBN 978-84-9914-698-0. ePub: ISBN 978-84-9914-724-6. Unha colección de 55 relatos para celebrar o 55 aniversario da súa vida.<ref>{{Cita web|título=Ficha do libro Editorial Xerais|url=https://www.xerais.gal/libro.php?id=3358832|páxina-web=www.xerais.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * ''[[Os kowa]]'' ([[2016]]). Vigo: Galaxia. 252 páxs. ISBN 978-84-9865-681-7. Traducido ao castelán.<ref>{{Cita web|título=Los kowa|url=http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6209|páxina-web=bibliotraducion.uvigo.es|data-acceso=2019-11-09|lingua=|apelidos=|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180316023338/http://bibliotraducion.uvigo.es/traduccions_ver.php?id=6209|dataarquivo=16 de marzo de 2018|urlmorta=yes}}</ref> Novela. *''Corazón de manteiga'' ([[2020]]). Vigo: Galaxia. 216 páxs. ISBN 978-84-9151-489-3.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Forcadela|nome=Manuel|data=xaneiro, febreiro, marzo 2021|título=Das raíces do extravío|revista=Grial. Revista galega de cultura|ISSN=0017-4181|volume=LIX|páxinas=85-86|número=229}}</ref> Novela. *''Final feliz'' ([[2022]]). Vigo: Xerais. 136 páxs. ISBN 978-84-1110-050-2. ePub: ISBN 978-84-1110-056-4. Relatos. *''Algoritmos'' (2022). Vigo: Galaxia. 170 páxs. ISBN 978-84-9151-915-7. Estes algoritmos reflicten dalgún xeito que son os propios algoritmos a ideoloxía dominante neste tempo de dúbidas e incertezas, difíciles de clasificar.<ref>{{Cita web|título=Editorial Galaxia Algoritmos|url=https://editorialgalaxia.gal/produto/algoritmos/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl-ES}}</ref> === Poesía === * ''Nos dominios de Leviatán'' (2001). [[Deputación de Pontevedra]]. ISBN 978-84-8457-069-1. * ''Glosarios'' (2004). Culleredo: [[Espiral Maior]]. 116 páxs. ISBN 9788489814158.<ref>{{Cita web|título=Xavier Queipo busca no libro «Glosarios» novos campos para a literatura|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/television/2005/10/10/xavier-queipo-busca-libro-glosarios-novos-campos-literatura/0003_4148094.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2005-10-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=}}</ref> * ''Pegadas'' ([[2006]]). Volume 18 da colección ''Poeta en Compostela'' de ''[[El Correo Gallego]]''.<ref>{{Cita web|título=Xavier Queipo: &#034;A poesía ten moito que ver cos biorritmos&#034;|url=https://www.elcorreogallego.es/hemeroteca/xavier-queipo-poes-ten-moito-ver-cos-biorritmos-EOCG34204|páxina-web=www.elcorreogallego.es|data-acceso=2022-08-27|lingua=}}</ref> ISBN 978-84-8064-166-1. * ''Home invisible'' ([[2017]]). A. C. Caldeirón. ISBN 978-84-697-7052-8. * ''Minutos para medianoite'' (2019). Vigo: Galaxia. 92 páxs. ISBN 978-84-9151-349-0. Con [[Ramón Neto]]. === Literatura infanto-xuvenil === * ''O espello e o dragón'' ([[2005]]). Vigo: Xerais, Merlín. Ilustracións de Maite Ramos. 59 páxs. ISBN 9788497822763. * ''Saladina'' (2007). Vigo: Galaxia, Costa Oeste. 100 páxs. ISBN 978-84-9865-024-2. * ''A illa dos cangrexos violinistas'' (2009). [[Pontevedra]]: Oqo Editora. Traducido ao [[Lingua castelá|castelán]] como ''La isla de los cangrejos violinistas'' (2009, Oqo), ao [[Lingua francesa|francés]] como ''L’île aux crabes violonistes'' (2011, Oqo), ao [[Lingua portuguesa|portugués]] como ''A ilha dos caranguejos violinistas'' (2011, Oqo), e ao [[Lingua italiana|italiano]] como ''L’isole dei granchi violinisti'' (2011, Logos). === Ensaio === * ''Olladas oceánicas na arte contemporánea'' ([[2003]]). * ''Caderno da Revolución Cultural'' (2007). Santiago: [[Edicións Laiovento|Laiovento]]. 132 páxs. ISBN 978-84-8487-122-3. Reúne as súas colaboracións no programa ''[[Diario Cultural]]'' da Radio Galega ao longo dun ano. * ''Felices e diferentes'' ([[2009]]). Santiago: Laiovento. 214 páxs. ISBN 9788484871620. Reúne as sáus colaboracións entre outubro 2006 e outubro 2008 no programa Diario Cultural que [[Ana Romaní]] dirixiu na Radio Galega. * ''Contornos. Apuntes de filosofía natural'' ([[1995]]). Vigo: [[Edicións Xerais de Galicia|Xerais]]. 96 páxs. ISBN 978-84-75078939. Traducido ao francés como ''Chroniques animalières, notes de philosophie naturelle'' (2011, Les Hauts-Fonds éditions, [[Brest, Bretaña|Brest]]). Microensaios. * ''Cartas marcadas'' ([[2010]]). Vigo: Galaxia, Illa Nova. 192 páxs. ISBN 978-84-9865-269-7'''.''' Textos difundidos previamente na web culturagalega.org, do Consello da Cultura Galega. === Traducións === * ''O meu criado e mais eu. Citomegalovirus'', de [[Hervé Guibert]] (1998). Con [[Santiago Lopo]]. Xerais. * ''[[A viaxe de Baldassare]]'' de [[Amin Maalouf]] (2000). Con María Dolores Torres París. Xerais. * ''Tifón'' de [[Joseph Conrad]] (2003). Sotelo Blanco. * ''Herbario'', de [[Elena Poniatowska]], incluído no volume ''A filla do filósofo'' (2009). Galaxia. * ''[[Ulises (novela)|Ulises]]'' de [[James Joyce]] ([[2013]]). Con [[Eva Almazán]], María Alonso Seisdedos e Antón Vialle. Galaxia. * ''Cidade de Cristal'', de Paul Karasik e David Mazzucchelli (2014). [[El Patito Editorial]]. * ''Aventuras de Alicia no País das Marabillas'', de [[Lewis Carroll]] (2015). El Patito Editorial. === Obras colectivas === * ''O xardín das ideas circulares'', en ''Berra liberdade'' (1996, Galaxia). * ''Nove metraxes'', en ''Narradores de cine'' (1996, Xerais). * ''A casa da tinta'', en ''Unha liña no ceo'' (1996, Xerais). * ''Poesía no autobús'', en ''Mini-relatos'' (1999, Libraría Cartabón). * ''A illa dos lemures'' en ''Materia prima'' (2002, Xerais). * ''Narradio. 56 historias no ar'' (2003, Xerais). * ''Negra sombra. Intervención poética contra a marea negra'' (2003, Espiral Maior). * ''[[Uxío Novoneyra]]. A emoción da Terra'' ([[2004]], [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|Asociación de Escritores en Lingua Galega]]). * ''Escrita Contemporánea, Homenaxe a [[Ánxel Casal]]'' ([[2005]], [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|AELG]]). * ''Poetas e narradores nas súas voces (Vol. II)'' (2006, [[Consello da Cultura Galega]]). * ''20 Gedichte aus Galicien'' (2007, Espiral Maior e Xunta de Galicia). * ''Educación e Paz III. Literatura galega pola Paz'' (2008, Xerais). * ''From the beginning of the sea (De onde comeza o mar)'' (2008, Foreign Demand). * ''Onde o mundo se chama [[Terranova]]'' (2008, [[Museo do Mar de Galicia]]). * ''Poetes gallecs d'avui: antologia'' (2008, Llibres del Segle, [[Xirona]]). * ''Entremiradas II Galicia-[[Cuba]]'' (2009, Xunta de Galicia). * ''De europese grondwet in verzen'' (2009, Passaporta, [[Bruxelas]] e [[Antuerpen]]). Hai traducións ao francés, ''La constitution européenne en vers'', e ao inglés, ''The European Constitution in verse'', as dúas en 2009, Passaporta. Finalista do Prix du Livre Européenne 2009. * ''Hotel Vermar'' (2009). Antoloxía bilingüe portugués-alemán. * ''Breogan’s lighthouse, a bilingual anthology of Galician Literature'' (2010, Francis Boutle Publishers). Edición bilingüe galego-inglés. * ''Verdades de plastilina'' (2010, Xunta de Galicia, colección Lagarto Pintado). * ''Hurray for delay!'' (2011, Brussels poetry collective e Passaporta, Bruxelas). * ''Poetas d’Orfeu'' (2011, Orfeu, Bruxelas). * ''Vivir un soño repetido. Homenaxe a [[Lois Pereiro]]'' (2011, AELG), libro electrónico. * ''A cidade na poesía galega do século XXI'' ([[2012]], [[Editorial Toxosoutos|Toxosoutos]]). * ''Versos no Olimpo. O [[Monte Pindo]] na poesía galega'' ([[2013]], Toxosoutos). * ''150 Cantares para [[Rosalía de Castro]]'' ([[2015]], [http://rosaliadecastro.org/wp-content/uploads/2015/02/150_Cantares_para_Rosalia-OK.pdf libro electrónico]). * ''De Cantares Hoxe. Os [[Cantares gallegos|Cantares Gallegos]] de Rosalía de Castro no século XXI'' (2015, [[Fundación Rosalía de Castro]]/[[Radio Galega]]). * ''Verbo na arria. Homenaxe literaria a [[Xoán Xesús González|Xohan Xesus González]]'' (2016, Fervenza). * ''Os aforismos do riso futurista'' (2016, Xerais). * ''[[Pico Sacro]]. Ferido polo lóstrego e a lenda'' ([[2017]], [[Alvarellos Editora|Alvarellos]]). == Performances == * ''Unha noite con Carpentier'', textos de [[Alejo Carpentier]] e Xavier Queipo e música de dj MisterChoco Xavier'' (2000, [[Pontevedra]] e 2004, Vigo). * ''Zennescènes'', organizado por het beschrij e Entrez Lire. Textos de Xavier Deutsch, Paul Boagaert, Xavier Queipo, Layla Nabulsi e Yves Petry, vídeo de Walter Verdin (2007, Libraría Passaporta, Bruxelas). * ''Maratón Kafka'' (2008, Libraría Passaporta, Bruxelas). * ''The European Constitution in verse, música coral Polyfollies'', textos de varios autores (2009, Teatro Flagey, Bruxelas). * ''Maratón Hugo Claus'' (2009, Libraría Passaporta, Bruxelas). * ''Street Art Performance'', Colectivo Río Lagares. Imaxes de Cé Tomé, textos de Xavier Queipo e música de dj MisterChoco (2009, Festival Intraliteratuur, Bruxelas). * ''La Constitution eureopéenne en vers'', Brussels Poetry Collective (2010, Teatre Varia, Bruxelas). * ''The European Constitution in verse'', teatro KVS, música coral Polyfollies, textos de varios autores (2010, Bruxelas). * ''The European Constitution in verse, dialogues'', Brussels Poetry Collectif (2011, Theatre Royale de la Monnaie, Bruxelas). * ''Hurray for Delay!, Poesía no tren'' (2011, Festival Passaporta, Bruxelas). * ''O embigo do mundo'', colectivo Río Lagares. Imaxes de Cé Tomé, textos de Xavier Queipo e música de dj MisterChoco (outubro de 2011, [[Centro Galego de Arte Contemporánea]], Santiago de Compostela, e Museo do Mar de Galicia, Vigo). == Colaboración con outros artistas == * Álbum ''Esbirros'', debuxos de Isaac Pérez Vicente e textos de Xavier Queipo ([[1994]], Vigo). * Guión de ''Casa tomada'', en colaboración con [[Carlos Santiago]], para o conxunto de vídeos ''[[Hai que botalos]]'' (2005, Santiago). * Álbum de fotografía ''Seales: caso pechado'', de Cé Tomé, con textos de [[Xavier Alcalá]], [[Xabier P. DoCampo]] e Xavier Queipo, edición en galego e inglés (2008, Editorial Brinte, Santiago). * Textos para as instalacións de Eric Adam, ''Eric in a Fake Empire'' (2010, La Raffinerie, Bruxelas). * Letrista para o grupo ''Ialma'', no seu disco ''Simbiose'' (2011, Bruxelas). == Premios == * [[Premio da Crítica de narrativa galega|Premio da Crítica española]] no 1990, por ''Ártico e outros mares''. * 1991: Premio da Crítica española * [[Premio García Barros]] no 1996, por ''O paso do noroeste''. * [[Premio Café Dublín]] no 1999, por ''O ladrón de esperma''. * [[Premio Xerais]] no 2011, por ''Extramunde''. * [[Premio Xosé María Álvarez Blázquez|Premio ''Xosé María Álvarez Blázquez'']] ao autor ou autora do ano 2011 da [[Asociación Galega de Editoras|Asociación Galega de Editores]], pola traxectoria da súa obra. * [[Premio Arcebispo Xoán de San Clemente|Premio ''Arcebispo San Clemente'']] no 2012, por ''Extramunde''. * [[Premios Fervenzas Literarias|Premio Fervenzas Literarias]] ao mellor libro traducido no 2013, por ''Ulises'', de James Joyce. * [[Premios Ánxel Casal da Edición|Premio Ánxel Casal]] da Asociación Galega de Editores ao mellor Libro traducido en 2013, por ''Ulises'', de James Joyce. * [[Premio Irmandade do Libro]] da [[Federación de Librarías de Galicia]] ao mellor libro do 2013, por ''Ulises'', de James Joyce. * Premio da AELG á mellor tradución do 2013, por ''Ulises'', de James Joyce. * Premio Nacional de Tradución do Ministerio de Cultura en 2014, por ''Ulises'', de James Joyce, en colaboración) e Premio Xosé Mª Álvarez Blázquez.<ref>{{Cita web|título=Editorial Galaxia Xavier Queipo|url=https://editorialgalaxia.gal/autor/xavier-queipo/|páxina-web=Editorial Galaxia|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES}}</ref> * [[Premio Blanco Amor]] no 2015, por ''Os kowa''. * Premio de Poesía Erótica ''Illas Sisargas'' no 2016, por ''O home invisible''.<ref>{{Cita web|título=«Home invisible»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/santiago/2017/12/29/home-invible/0003_201712S29C79914.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2017-12-29|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://xavierqueipo.gal/ web de Xavier Queipo] * [http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=FraV%E1zqu {{PAGENAME}}] na [[Biblioteca Virtual Galega]]. * {{AELG|110}} * [https://asescollaselectivas.wordpress.com/2012/04/13/xavier-queipo/ Perfil en ''As escollas electivas''] * [https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/entrevistas-14-15/xavierqueipo Entrevista de Literatura Galega do S.XX do alumnado do IES Manuel García Barros] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Queipo, Xavier}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Premios Xerais]] [[Categoría:Premio Blanco Amor]] [[Categoría:Nados en Santiago de Compostela]] [[Categoría:Nados en 1957]] [[Categoría:Tradutores ao galego]] [[Categoría:Tradutores do inglés]] [[Categoría:Escritores de literatura erótica]] r8udl0xx6z75r96ohup6j8v6brydrp0 4 100373 6168231 6167398 2022-08-27T12:02:26Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|250}} |- | 1 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:351516}}]] |- | 2 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:211119}}]] |- | 3 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:204860}}]] |- | 4 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:137472}}]] |- | 5 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:134681}}]] |- | 6 || [[User:Banjo|<span style="color:gray">Banjo</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/Banjo|{{formatnum:110001}}]] |- | 7 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:109267}}]] |- | 8 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:101613}}]] |- | 9 || [[User:Elisardojm|<span style="color:gray">Elisardojm</span>]] || [[Special:Contributions/Elisardojm|{{formatnum:100129}}]] |- | 10 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:71838}}]] |- | 11 || [[User:Prevert|<span style="color:gray">Prevert</span>]] || [[Special:Contributions/Prevert|{{formatnum:68670}}]] |- | 12 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:66803}}]] |- | 13 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:61513}}]] |- | 14 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:60557}}]] |- | 15 || [[User:Lameiro|Lameiro]] || [[Special:Contributions/Lameiro|{{formatnum:59366}}]] |- | 16 || [[User:Servando2|Servando2]] || [[Special:Contributions/Servando2|{{formatnum:53376}}]] |- | 17 || [[User:Imxavitooh|<span style="color:gray">Imxavitooh</span>]] || [[Special:Contributions/Imxavitooh|{{formatnum:48021}}]] |- | 18 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:44824}}]] |- | 19 || [[User:Xoacas|Xoacas]] || [[Special:Contributions/Xoacas|{{formatnum:43151}}]] |- | 20 || [[User:AMPERIO|<span style="color:gray">AMPERIO</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/AMPERIO|{{formatnum:42401}}]] |- | 21 || [[User:Lmbuga|<span style="color:gray">Lmbuga</span>]] || [[Special:Contributions/Lmbuga|{{formatnum:40243}}]] |- | 22 || [[User:Jglamela|Jglamela]] || [[Special:Contributions/Jglamela|{{formatnum:40177}}]] |- | 23 || [[User:Piquito|Piquito]] || [[Special:Contributions/Piquito|{{formatnum:34413}}]] |- | 24 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:34347}}]] |- | 25 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:32924}}]] |- | 26 || [[User:Krisko|Krisko]] || [[Special:Contributions/Krisko|{{formatnum:32850}}]] |- | 27 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:31504}}]] |- | 28 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:31237}}]] |- | 29 || [[User:RubenWGA|<span style="color:gray">RubenWGA</span>]] || [[Special:Contributions/RubenWGA|{{formatnum:31113}}]] |- | 30 || [[User:Toliño|<span style="color:gray">Toliño</span>]] || [[Special:Contributions/Toliño|{{formatnum:29647}}]] |- | 31 || [[User:Anton45|<span style="color:gray">Anton45</span>]] || [[Special:Contributions/Anton45|{{formatnum:28460}}]] |- | 32 || [[User:Moedagalega|Moedagalega]] || [[Special:Contributions/Moedagalega|{{formatnum:26109}}]] |- | 33 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:25897}}]] |- | 34 || [[User:Albert galiza|<span style="color:gray">Albert galiza</span>]] || [[Special:Contributions/Albert galiza|{{formatnum:23061}}]] |- | 35 || [[User:Maria zaos|Maria zaos]] || [[Special:Contributions/Maria zaos|{{formatnum:22806}}]] |- | 36 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:21798}}]] |- | 37 || [[User:Nachonion|<span style="color:gray">Nachonion</span>]] || [[Special:Contributions/Nachonion|{{formatnum:21448}}]] |- | 38 || [[User:Angeldomcer|Angeldomcer]] || [[Special:Contributions/Angeldomcer|{{formatnum:19826}}]] |- | 39 || [[User:Sobreira|<span style="color:gray">Sobreira</span>]] || [[Special:Contributions/Sobreira|{{formatnum:19752}}]] |- | 40 || [[User:Vivaelcelta|Vivaelcelta]] || [[Special:Contributions/Vivaelcelta|{{formatnum:18522}}]] |- | 41 || [[User:Xosé|<span style="color:gray">Xosé</span>]] || [[Special:Contributions/Xosé|{{formatnum:17175}}]] |- | 42 || [[User:Agremon|Agremon]] || [[Special:Contributions/Agremon|{{formatnum:15722}}]] |- | 43 || [[User:Hugo22|<span style="color:gray">Hugo22</span>]] || [[Special:Contributions/Hugo22|{{formatnum:15286}}]] |- | 44 || [[User:Rocastelo|<span style="color:gray">Rocastelo</span>]] || [[Special:Contributions/Rocastelo|{{formatnum:15163}}]] |- | 45 || [[User:PepedoCouto|<span style="color:gray">PepedoCouto</span>]] || [[Special:Contributions/PepedoCouto|{{formatnum:15153}}]] |- | 46 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:14985}}]] |- | 47 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:14325}}]] |- | 48 || [[User:Xosé Antonio|Xosé Antonio]] || [[Special:Contributions/Xosé Antonio|{{formatnum:14258}}]] |- | 49 || [[User:Xoán Carlos Fraga|<span style="color:gray">Xoán Carlos Fraga</span>]] || [[Special:Contributions/Xoán Carlos Fraga|{{formatnum:13785}}]] |- | 50 || [[User:JaviP96|<span style="color:gray">JaviP96</span>]] || [[Special:Contributions/JaviP96|{{formatnum:13744}}]] |- | 51 || [[User:Gallaecio|Gallaecio]] || [[Special:Contributions/Gallaecio|{{formatnum:13524}}]] |- | 52 || [[User:Vitoriaogando|Vitoriaogando]] || [[Special:Contributions/Vitoriaogando|{{formatnum:12681}}]] |- | 53 || [[User:Lles|Lles]] || [[Special:Contributions/Lles|{{formatnum:12342}}]] |- | 54 || [[User:Castelao|Castelao]] || [[Special:Contributions/Castelao|{{formatnum:11883}}]] |- | 55 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:11711}}]] |- | 56 || [[User:Lansbricae|<span style="color:gray">Lansbricae</span>]] || [[Special:Contributions/Lansbricae|{{formatnum:11584}}]] |- | 57 || [[User:JonnyJonny|JonnyJonny]] || [[Special:Contributions/JonnyJonny|{{formatnum:11467}}]] |- | 58 || [[User:Isili0n|<span style="color:gray">Isili0n</span>]] || [[Special:Contributions/Isili0n|{{formatnum:10315}}]] |- | 59 || [[User:Ramiro Torres|<span style="color:gray">Ramiro Torres</span>]] || [[Special:Contributions/Ramiro Torres|{{formatnum:9665}}]] |- | 60 || [[User:Elvire|<span style="color:gray">Elvire</span>]] || [[Special:Contributions/Elvire|{{formatnum:9583}}]] |- | 61 || [[User:Iago Pillado|<span style="color:gray">Iago Pillado</span>]] || [[Special:Contributions/Iago Pillado|{{formatnum:9259}}]] |- | 62 || [[User:Xabier Cancela|<span style="color:gray">Xabier Cancela</span>]] || [[Special:Contributions/Xabier Cancela|{{formatnum:8410}}]] |- | 63 || [[User:Judcosta|<span style="color:gray">Judcosta</span>]] || [[Special:Contributions/Judcosta|{{formatnum:8391}}]] |- | 64 || [[User:Paradanta|Paradanta]] || [[Special:Contributions/Paradanta|{{formatnum:8322}}]] |- | 65 || [[User:Martinho12|<span style="color:gray">Martinho12</span>]] || [[Special:Contributions/Martinho12|{{formatnum:8026}}]] |- | 66 || [[User:Unhanova|<span style="color:gray">Unhanova</span>]] || [[Special:Contributions/Unhanova|{{formatnum:7964}}]] |- | 67 || [[User:Caronium|<span style="color:gray">Caronium</span>]] || [[Special:Contributions/Caronium|{{formatnum:7605}}]] |- | 68 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:7110}}]] |- | 69 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:7043}}]] |- | 70 || [[User:Fis-mulleres|Fis-mulleres]] || [[Special:Contributions/Fis-mulleres|{{formatnum:7029}}]] |- | 71 || [[User:Alma~glwiki|<span style="color:gray">Alma~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Alma~glwiki|{{formatnum:6357}}]] |- | 72 || [[User:Xan de ningures|<span style="color:gray">Xan de ningures</span>]] || [[Special:Contributions/Xan de ningures|{{formatnum:6181}}]] |- | 73 || [[User:Joao Xavier|<span style="color:gray">Joao Xavier</span>]] || [[Special:Contributions/Joao Xavier|{{formatnum:5946}}]] |- | 74 || [[User:RNC|<span style="color:gray">RNC</span>]] || [[Special:Contributions/RNC|{{formatnum:5354}}]] |- | 75 || [[User:Dodro|<span style="color:gray">Dodro</span>]] || [[Special:Contributions/Dodro|{{formatnum:5180}}]] |- | 76 || [[User:Xapones|<span style="color:gray">Xapones</span>]] || [[Special:Contributions/Xapones|{{formatnum:5028}}]] |- | 77 || [[User:Sernostri|<span style="color:gray">Sernostri</span>]] || [[Special:Contributions/Sernostri|{{formatnum:4990}}]] |- | 78 || [[User:Xelo2004|<span style="color:gray">Xelo2004</span>]] || [[Special:Contributions/Xelo2004|{{formatnum:4946}}]] |- | 79 || [[User:Nonso91|Nonso91]] || [[Special:Contributions/Nonso91|{{formatnum:4779}}]] |- | 80 || [[User:Alyssalover|<span style="color:gray">Alyssalover</span>]] || [[Special:Contributions/Alyssalover|{{formatnum:4515}}]] |- | 81 || [[User:ArtaiGZ|<span style="color:gray">ArtaiGZ</span>]] || [[Special:Contributions/ArtaiGZ|{{formatnum:4511}}]] |- | 82 || [[User:Cheluco|<span style="color:gray">Cheluco</span>]] || [[Special:Contributions/Cheluco|{{formatnum:4504}}]] |- | 83 || [[User:CommonsTicker|<span style="color:gray">CommonsTicker</span>]] || [[Special:Contributions/CommonsTicker|{{formatnum:4201}}]] |- | 84 || [[User:Mgl.branco|<span style="color:gray">Mgl.branco</span>]] || [[Special:Contributions/Mgl.branco|{{formatnum:4166}}]] |- | 85 || [[User:Meu rei|<span style="color:gray">Meu rei</span>]] || [[Special:Contributions/Meu rei|{{formatnum:4047}}]] |- | 86 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:4035}}]] |- | 87 || [[User:Xosel|<span style="color:gray">Xosel</span>]] || [[Special:Contributions/Xosel|{{formatnum:3966}}]] |- | 88 || [[User:Marrovi|<span style="color:gray">Marrovi</span>]] || [[Special:Contributions/Marrovi|{{formatnum:3904}}]] |- | 89 || [[User:Oilisab|<span style="color:gray">Oilisab</span>]] || [[Special:Contributions/Oilisab|{{formatnum:3723}}]] |- | 90 || [[User:Arco de Rayne|<span style="color:gray">Arco de Rayne</span>]] || [[Special:Contributions/Arco de Rayne|{{formatnum:3606}}]] |- | 91 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:3579}}]] |- | 92 || [[User:Xandrwijk|<span style="color:gray">Xandrwijk</span>]] || [[Special:Contributions/Xandrwijk|{{formatnum:3364}}]] |- | 93 || [[User:Carronada|<span style="color:gray">Carronada</span>]] || [[Special:Contributions/Carronada|{{formatnum:3324}}]] |- | 94 || [[User:Manudosde|<span style="color:gray">Manudosde</span>]] || [[Special:Contributions/Manudosde|{{formatnum:3209}}]] |- | 95 || [[User:Miñato|<span style="color:gray">Miñato</span>]] || [[Special:Contributions/Miñato|{{formatnum:3198}}]] |- | 96 || [[User:CristianCb|<span style="color:gray">CristianCb</span>]] || [[Special:Contributions/CristianCb|{{formatnum:3142}}]] |- | 97 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:2993}}]] |- | 98 || [[User:Fryant|<span style="color:gray">Fryant</span>]] || [[Special:Contributions/Fryant|{{formatnum:2951}}]] |- | 99 || [[User:Pontevedra78|<span style="color:gray">Pontevedra78</span>]] || [[Special:Contributions/Pontevedra78|{{formatnum:2753}}]] |- | 100 || [[User:MrCarlete|<span style="color:gray">MrCarlete</span>]] || [[Special:Contributions/MrCarlete|{{formatnum:2748}}]] |- | 101 || [[User:Adalbertofrenesi|<span style="color:gray">Adalbertofrenesi</span>]] || [[Special:Contributions/Adalbertofrenesi|{{formatnum:2743}}]] |- | 102 || [[User:Nicole|<span style="color:gray">Nicole</span>]] || [[Special:Contributions/Nicole|{{formatnum:2721}}]] |- | 103 || [[User:Emilio juanatey|<span style="color:gray">Emilio juanatey</span>]] || [[Special:Contributions/Emilio juanatey|{{formatnum:2698}}]] |- | 104 || [[User:WiKorunna|<span style="color:gray">WiKorunna</span>]] || [[Special:Contributions/WiKorunna|{{formatnum:2669}}]] |- | 105 || [[User:Purbo T|<span style="color:gray">Purbo T</span>]] || [[Special:Contributions/Purbo T|{{formatnum:2646}}]] |- | 106 || [[User:Ourol|<span style="color:gray">Ourol</span>]] || [[Special:Contributions/Ourol|{{formatnum:2558}}]] |- | 107 || [[User:Victortpr|<span style="color:gray">Victortpr</span>]] || [[Special:Contributions/Victortpr|{{formatnum:2518}}]] |- | 108 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:2495}}]] |- | 109 || [[User:Força do Barbantinho|<span style="color:gray">Força do Barbantinho</span>]] || [[Special:Contributions/Força do Barbantinho|{{formatnum:2483}}]] |- | 110 || [[User:Pementa|<span style="color:gray">Pementa</span>]] || [[Special:Contributions/Pementa|{{formatnum:2474}}]] |- | 111 || [[User:Suarez ruibal|<span style="color:gray">Suarez ruibal</span>]] || [[Special:Contributions/Suarez ruibal|{{formatnum:2389}}]] |- | 112 || [[User:Maañón|<span style="color:gray">Maañón</span>]] || [[Special:Contributions/Maañón|{{formatnum:2361}}]] |- | 113 || [[User:Jorges65|Jorges65]] || [[Special:Contributions/Jorges65|{{formatnum:2312}}]] |- | 114 || [[User:Todesfuge|<span style="color:gray">Todesfuge</span>]] || [[Special:Contributions/Todesfuge|{{formatnum:2309}}]] |- | 115 || [[User:Furado|<span style="color:gray">Furado</span>]] || [[Special:Contributions/Furado|{{formatnum:2080}}]] |- | 116 || [[User:Calrosfking|<span style="color:gray">Calrosfking</span>]] || [[Special:Contributions/Calrosfking|{{formatnum:2079}}]] |- | 117 || [[User:Miguel.lima|<span style="color:gray">Miguel.lima</span>]] || [[Special:Contributions/Miguel.lima|{{formatnum:2074}}]] |- | 118 || [[User:Jordav|<span style="color:gray">Jordav</span>]] || [[Special:Contributions/Jordav|{{formatnum:2057}}]] |- | 119 || [[User:CoroRP|<span style="color:gray">CoroRP</span>]] || [[Special:Contributions/CoroRP|{{formatnum:2035}}]] |- | 120 || [[User:Woden|<span style="color:gray">Woden</span>]] || [[Special:Contributions/Woden|{{formatnum:1931}}]] |- | 121 || [[User:Pontesiño|<span style="color:gray">Pontesiño</span>]] || [[Special:Contributions/Pontesiño|{{formatnum:1863}}]] |- | 122 || [[User:FormacionWiki|<span style="color:gray">FormacionWiki</span>]] || [[Special:Contributions/FormacionWiki|{{formatnum:1843}}]] |- | 123 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:1838}}]] |- | 124 || [[User:MVF|<span style="color:gray">MVF</span>]] || [[Special:Contributions/MVF|{{formatnum:1816}}]] |- | 125 || [[User:Jchapela|<span style="color:gray">Jchapela</span>]] || [[Special:Contributions/Jchapela|{{formatnum:1813}}]] |- | 126 || [[User:Uxío|<span style="color:gray">Uxío</span>]] || [[Special:Contributions/Uxío|{{formatnum:1756}}]] |- | 127 || [[User:Xián|<span style="color:gray">Xián</span>]] || [[Special:Contributions/Xián|{{formatnum:1749}}]] |- | 128 || [[User:Elster~glwiki|<span style="color:gray">Elster~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Elster~glwiki|{{formatnum:1748}}]] |- | 129 || [[User:Petillés|<span style="color:gray">Petillés</span>]] || [[Special:Contributions/Petillés|{{formatnum:1735}}]] |- | 130 || [[User:Marcio|<span style="color:gray">Marcio</span>]] || [[Special:Contributions/Marcio|{{formatnum:1721}}]] |- | 131 || [[User:Brais Oliveira|Brais Oliveira]] || [[Special:Contributions/Brais Oliveira|{{formatnum:1662}}]] |- | 132 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:1640}}]] |- | 133 || [[User:Stoni|<span style="color:gray">Stoni</span>]] || [[Special:Contributions/Stoni|{{formatnum:1634}}]] |- | 134 || [[User:Pexego|<span style="color:gray">Pexego</span>]] || [[Special:Contributions/Pexego|{{formatnum:1629}}]] |- | 135 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:1589}}]] |- | 136 || [[User:Chabi|<span style="color:gray">Chabi</span>]] || [[Special:Contributions/Chabi|{{formatnum:1585}}]] |- | 137 || [[User:Quorthom|<span style="color:gray">Quorthom</span>]] || [[Special:Contributions/Quorthom|{{formatnum:1576}}]] |- | 138 || [[User:Ibercastell|<span style="color:gray">Ibercastell</span>]] || [[Special:Contributions/Ibercastell|{{formatnum:1573}}]] |- | 139 || [[User:Almaffi|<span style="color:gray">Almaffi</span>]] || [[Special:Contributions/Almaffi|{{formatnum:1573}}]] |- | 140 || [[User:Silverfox|<span style="color:gray">Silverfox</span>]] || [[Special:Contributions/Silverfox|{{formatnum:1551}}]] |- | 141 || [[User:Marcos B. R.|<span style="color:gray">Marcos B. R.</span>]] || [[Special:Contributions/Marcos B. R.|{{formatnum:1537}}]] |- | 142 || [[User:Andalcant|<span style="color:gray">Andalcant</span>]] || [[Special:Contributions/Andalcant|{{formatnum:1532}}]] |- | 143 || [[User:VaiPolaSombra|<span style="color:gray">VaiPolaSombra</span>]] || [[Special:Contributions/VaiPolaSombra|{{formatnum:1480}}]] |- | 144 || [[User:Rotlink|<span style="color:gray">Rotlink</span>]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:1424}}]] |- | 145 || [[User:Regato das Tres Regueiras|<span style="color:gray">Regato das Tres Regueiras</span>]] || [[Special:Contributions/Regato das Tres Regueiras|{{formatnum:1388}}]] |- | 146 || [[User:Viascos|<span style="color:gray">Viascos</span>]] || [[Special:Contributions/Viascos|{{formatnum:1385}}]] |- | 147 || [[User:Iscream icecream|Iscream icecream]] || [[Special:Contributions/Iscream icecream|{{formatnum:1350}}]] |- | 148 || [[User:Dannycas|<span style="color:gray">Dannycas</span>]] || [[Special:Contributions/Dannycas|{{formatnum:1331}}]] |- | 149 || [[User:La fabrica de nubes|<span style="color:gray">La fabrica de nubes</span>]] || [[Special:Contributions/La fabrica de nubes|{{formatnum:1319}}]] |- | 150 || [[User:Porto|<span style="color:gray">Porto</span>]] || [[Special:Contributions/Porto|{{formatnum:1296}}]] |- | 151 || [[User:Iagocasabiell|<span style="color:gray">Iagocasabiell</span>]] || [[Special:Contributions/Iagocasabiell|{{formatnum:1287}}]] |- | 152 || [[User:Vilachan|<span style="color:gray">Vilachan</span>]] || [[Special:Contributions/Vilachan|{{formatnum:1276}}]] |- | 153 || [[User:Acerto|<span style="color:gray">Acerto</span>]] || [[Special:Contributions/Acerto|{{formatnum:1267}}]] |- | 154 || [[User:Moderador|<span style="color:gray">Moderador</span>]] || [[Special:Contributions/Moderador|{{formatnum:1174}}]] |- | 155 || [[User:Soleil222|<span style="color:gray">Soleil222</span>]] || [[Special:Contributions/Soleil222|{{formatnum:1127}}]] |- | 156 || [[User:Esquwiki|Esquwiki]] || [[Special:Contributions/Esquwiki|{{formatnum:1102}}]] |- | 157 || [[User:AmeliaVR2019|<span style="color:gray">AmeliaVR2019</span>]] || [[Special:Contributions/AmeliaVR2019|{{formatnum:1089}}]] |- | 158 || [[User:Charicaric|<span style="color:gray">Charicaric</span>]] || [[Special:Contributions/Charicaric|{{formatnum:1082}}]] |- | 159 || [[User:DGDIC|<span style="color:gray">DGDIC</span>]] || [[Special:Contributions/DGDIC|{{formatnum:1076}}]] |- | 160 || [[User:Manuelcalvino|<span style="color:gray">Manuelcalvino</span>]] || [[Special:Contributions/Manuelcalvino|{{formatnum:1071}}]] |- | 161 || [[User:Nerk|<span style="color:gray">Nerk</span>]] || [[Special:Contributions/Nerk|{{formatnum:1061}}]] |- | 162 || [[User:Biógrafo|<span style="color:gray">Biógrafo</span>]] || [[Special:Contributions/Biógrafo|{{formatnum:1050}}]] |- | 163 || [[User:Ogcbizrohnoacn|<span style="color:gray">Ogcbizrohnoacn</span>]] || [[Special:Contributions/Ogcbizrohnoacn|{{formatnum:1004}}]] |- | 164 || [[User:Zumbi|<span style="color:gray">Zumbi</span>]] || [[Special:Contributions/Zumbi|{{formatnum:987}}]] |- | 165 || [[User:Furagaitas|<span style="color:gray">Furagaitas</span>]] || [[Special:Contributions/Furagaitas|{{formatnum:984}}]] |- | 166 || [[User:Jorjum|<span style="color:gray">Jorjum</span>]] || [[Special:Contributions/Jorjum|{{formatnum:971}}]] |- | 167 || [[User:Nemigo|<span style="color:gray">Nemigo</span>]] || [[Special:Contributions/Nemigo|{{formatnum:944}}]] |- | 168 || [[User:Lissander~glwiki|<span style="color:gray">Lissander~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Lissander~glwiki|{{formatnum:910}}]] |- | 169 || [[User:Xermán|<span style="color:gray">Xermán</span>]] || [[Special:Contributions/Xermán|{{formatnum:897}}]] |- | 170 || [[User:Servando|<span style="color:gray">Servando</span>]] || [[Special:Contributions/Servando|{{formatnum:896}}]] |- | 171 || [[User:Manu bcn|<span style="color:gray">Manu bcn</span>]] || [[Special:Contributions/Manu bcn|{{formatnum:896}}]] |- | 172 || [[User:Eurocatro|<span style="color:gray">Eurocatro</span>]] || [[Special:Contributions/Eurocatro|{{formatnum:879}}]] |- | 173 || [[User:Raposo|<span style="color:gray">Raposo</span>]] || [[Special:Contributions/Raposo|{{formatnum:878}}]] |- | 174 || [[User:Vanbasten 23|<span style="color:gray">Vanbasten 23</span>]] || [[Special:Contributions/Vanbasten 23|{{formatnum:869}}]] |- | 175 || [[User:MarceloRenard2|<span style="color:gray">MarceloRenard2</span>]] || [[Special:Contributions/MarceloRenard2|{{formatnum:851}}]] |- | 176 || [[User:Moniquiña|<span style="color:gray">Moniquiña</span>]] || [[Special:Contributions/Moniquiña|{{formatnum:830}}]] |- | 177 || [[User:Rabalde~glwiki|<span style="color:gray">Rabalde~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Rabalde~glwiki|{{formatnum:828}}]] |- | 178 || [[User:Shinichi~glwiki|<span style="color:gray">Shinichi~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Shinichi~glwiki|{{formatnum:814}}]] |- | 179 || [[User:148LENIN|<span style="color:gray">148LENIN</span>]] || [[Special:Contributions/148LENIN|{{formatnum:800}}]] |- | 180 || [[User:Daniarmo|<span style="color:gray">Daniarmo</span>]] || [[Special:Contributions/Daniarmo|{{formatnum:800}}]] |- | 181 || [[User:Ecemaml|<span style="color:gray">Ecemaml</span>]] || [[Special:Contributions/Ecemaml|{{formatnum:797}}]] |- | 182 || [[User:Baralloco|<span style="color:gray">Baralloco</span>]] || [[Special:Contributions/Baralloco|{{formatnum:771}}]] |- | 183 || [[User:Peixe22|<span style="color:gray">Peixe22</span>]] || [[Special:Contributions/Peixe22|{{formatnum:770}}]] |- | 184 || [[User:Tinsiño|<span style="color:gray">Tinsiño</span>]] || [[Special:Contributions/Tinsiño|{{formatnum:760}}]] |- | 185 || [[User:Goresqui|<span style="color:gray">Goresqui</span>]] || [[Special:Contributions/Goresqui|{{formatnum:738}}]] |- | 186 || [[User:Sarigueia|<span style="color:gray">Sarigueia</span>]] || [[Special:Contributions/Sarigueia|{{formatnum:738}}]] |- | 187 || [[User:Slade|<span style="color:gray">Slade</span>]] || [[Special:Contributions/Slade|{{formatnum:715}}]] |- | 188 || [[User:Gobraves|<span style="color:gray">Gobraves</span>]] || [[Special:Contributions/Gobraves|{{formatnum:707}}]] |- | 189 || [[User:AshSXXI|<span style="color:gray">AshSXXI</span>]] || [[Special:Contributions/AshSXXI|{{formatnum:694}}]] |- | 190 || [[User:Hipólito|<span style="color:gray">Hipólito</span>]] || [[Special:Contributions/Hipólito|{{formatnum:690}}]] |- | 191 || [[User:Resorte|<span style="color:gray">Resorte</span>]] || [[Special:Contributions/Resorte|{{formatnum:683}}]] |- | 192 || [[User:Ambiorix|<span style="color:gray">Ambiorix</span>]] || [[Special:Contributions/Ambiorix|{{formatnum:676}}]] |- | 193 || [[User:Satna|<span style="color:gray">Satna</span>]] || [[Special:Contributions/Satna|{{formatnum:675}}]] |- | 194 || [[User:Gato con patas|<span style="color:gray">Gato con patas</span>]] || [[Special:Contributions/Gato con patas|{{formatnum:673}}]] |- | 195 || [[User:Penidos|Penidos]] || [[Special:Contributions/Penidos|{{formatnum:663}}]] |- | 196 || [[User:!d'O Magriço valho|<span style="color:gray">!d'O Magriço valho</span>]] || [[Special:Contributions/!d'O Magriço valho|{{formatnum:658}}]] |- | 197 || [[User:Quatrinauta|<span style="color:gray">Quatrinauta</span>]] || [[Special:Contributions/Quatrinauta|{{formatnum:651}}]] |- | 198 || [[User:Lala Lugo|<span style="color:gray">Lala Lugo</span>]] || [[Special:Contributions/Lala Lugo|{{formatnum:651}}]] |- | 199 || [[User:Xohanatorres|<span style="color:gray">Xohanatorres</span>]] || [[Special:Contributions/Xohanatorres|{{formatnum:648}}]] |- | 200 || [[User:Carlos Kaplan|<span style="color:gray">Carlos Kaplan</span>]] || [[Special:Contributions/Carlos Kaplan|{{formatnum:640}}]] |- | 201 || [[User:Discasto|<span style="color:gray">Discasto</span>]] || [[Special:Contributions/Discasto|{{formatnum:637}}]] |- | 202 || [[User:Alguén|<span style="color:gray">Alguén</span>]] || [[Special:Contributions/Alguén|{{formatnum:636}}]] |- | 203 || [[User:Wikitom|<span style="color:gray">Wikitom</span>]] || [[Special:Contributions/Wikitom|{{formatnum:622}}]] |- | 204 || [[User:Filo-Laxeiro|<span style="color:gray">Filo-Laxeiro</span>]] || [[Special:Contributions/Filo-Laxeiro|{{formatnum:609}}]] |- | 205 || [[User:Εὐθυμένης|Εὐθυμένης]] || [[Special:Contributions/Εὐθυμένης|{{formatnum:596}}]] |- | 206 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:584}}]] |- | 207 || [[User:Loisteixeiro|<span style="color:gray">Loisteixeiro</span>]] || [[Special:Contributions/Loisteixeiro|{{formatnum:581}}]] |- | 208 || [[User:Xohán Baldomir|<span style="color:gray">Xohán Baldomir</span>]] || [[Special:Contributions/Xohán Baldomir|{{formatnum:579}}]] |- | 209 || [[User:Dou Gweler|<span style="color:gray">Dou Gweler</span>]] || [[Special:Contributions/Dou Gweler|{{formatnum:575}}]] |- | 210 || [[User:Nanotrasno|<span style="color:gray">Nanotrasno</span>]] || [[Special:Contributions/Nanotrasno|{{formatnum:574}}]] |- | 211 || [[User:Alexanderps|<span style="color:gray">Alexanderps</span>]] || [[Special:Contributions/Alexanderps|{{formatnum:572}}]] |- | 212 || [[User:Osarsan|<span style="color:gray">Osarsan</span>]] || [[Special:Contributions/Osarsan|{{formatnum:569}}]] |- | 213 || [[User:Andrespe|<span style="color:gray">Andrespe</span>]] || [[Special:Contributions/Andrespe|{{formatnum:564}}]] |- | 214 || [[User:AArizaga|<span style="color:gray">AArizaga</span>]] || [[Special:Contributions/AArizaga|{{formatnum:560}}]] |- | 215 || [[User:Caro de Segeda|Caro de Segeda]] || [[Special:Contributions/Caro de Segeda|{{formatnum:559}}]] |- | 216 || [[User:Sualaxe|<span style="color:gray">Sualaxe</span>]] || [[Special:Contributions/Sualaxe|{{formatnum:557}}]] |- | 217 || [[User:Gaudio|<span style="color:gray">Gaudio</span>]] || [[Special:Contributions/Gaudio|{{formatnum:550}}]] |- | 218 || [[User:Xavier36|<span style="color:gray">Xavier36</span>]] || [[Special:Contributions/Xavier36|{{formatnum:529}}]] |- | 219 || [[User:DJose Méndez|<span style="color:gray">DJose Méndez</span>]] || [[Special:Contributions/DJose Méndez|{{formatnum:529}}]] |- | 220 || [[User:Fadesga|<span style="color:gray">Fadesga</span>]] || [[Special:Contributions/Fadesga|{{formatnum:528}}]] |- | 221 || [[User:Fry1989|<span style="color:gray">Fry1989</span>]] || [[Special:Contributions/Fry1989|{{formatnum:527}}]] |- | 222 || [[User:Cycn|<span style="color:gray">Cycn</span>]] || [[Special:Contributions/Cycn|{{formatnum:526}}]] |- | 223 || [[User:EDUCA33E|<span style="color:gray">EDUCA33E</span>]] || [[Special:Contributions/EDUCA33E|{{formatnum:524}}]] |- | 224 || [[User:Varperalta|<span style="color:gray">Varperalta</span>]] || [[Special:Contributions/Varperalta|{{formatnum:518}}]] |- | 225 || [[User:Loischantada|<span style="color:gray">Loischantada</span>]] || [[Special:Contributions/Loischantada|{{formatnum:503}}]] |- | 226 || [[User:Marcoos44|<span style="color:gray">Marcoos44</span>]] || [[Special:Contributions/Marcoos44|{{formatnum:491}}]] |- | 227 || [[User:MGA73|MGA73]] || [[Special:Contributions/MGA73|{{formatnum:487}}]] |- | 228 || [[User:Asqueladd|<span style="color:gray">Asqueladd</span>]] || [[Special:Contributions/Asqueladd|{{formatnum:481}}]] |- | 229 || [[User:Jockerouac|Jockerouac]] || [[Special:Contributions/Jockerouac|{{formatnum:479}}]] |- | 230 || [[User:GZKZ|<span style="color:gray">GZKZ</span>]] || [[Special:Contributions/GZKZ|{{formatnum:478}}]] |- | 231 || [[User:Ledoira|<span style="color:gray">Ledoira</span>]] || [[Special:Contributions/Ledoira|{{formatnum:477}}]] |- | 232 || [[User:Japan Football|<span style="color:gray">Japan Football</span>]] || [[Special:Contributions/Japan Football|{{formatnum:476}}]] |- | 233 || [[User:Santista1982|<span style="color:gray">Santista1982</span>]] || [[Special:Contributions/Santista1982|{{formatnum:475}}]] |- | 234 || [[User:TXiKi|<span style="color:gray">TXiKi</span>]] || [[Special:Contributions/TXiKi|{{formatnum:468}}]] |- | 235 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:465}}]] |- | 236 || [[User:Riciños|<span style="color:gray">Riciños</span>]] || [[Special:Contributions/Riciños|{{formatnum:457}}]] |- | 237 || [[User:Segredos de Pantón|<span style="color:gray">Segredos de Pantón</span>]] || [[Special:Contributions/Segredos de Pantón|{{formatnum:456}}]] |- | 238 || [[User:Alalvarez|<span style="color:gray">Alalvarez</span>]] || [[Special:Contributions/Alalvarez|{{formatnum:452}}]] |- | 239 || [[User:Oscarpc21|<span style="color:gray">Oscarpc21</span>]] || [[Special:Contributions/Oscarpc21|{{formatnum:433}}]] |- | 240 || [[User:Ceancata|<span style="color:gray">Ceancata</span>]] || [[Special:Contributions/Ceancata|{{formatnum:424}}]] |- | 241 || [[User:Brais pika|<span style="color:gray">Brais pika</span>]] || [[Special:Contributions/Brais pika|{{formatnum:424}}]] |- | 242 || [[User:Semangat|<span style="color:gray">Semangat</span>]] || [[Special:Contributions/Semangat|{{formatnum:420}}]] |- | 243 || [[User:Turonio|<span style="color:gray">Turonio</span>]] || [[Special:Contributions/Turonio|{{formatnum:419}}]] |- | 244 || [[User:Eoax|<span style="color:gray">Eoax</span>]] || [[Special:Contributions/Eoax|{{formatnum:418}}]] |- | 245 || [[User:Txabiwiki|<span style="color:gray">Txabiwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Txabiwiki|{{formatnum:414}}]] |- | 246 || [[User:Pathoschild|Pathoschild]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:411}}]] |- | 247 || [[User:Kamakic|<span style="color:gray">Kamakic</span>]] || [[Special:Contributions/Kamakic|{{formatnum:409}}]] |- | 248 || [[User:Rei Momo|<span style="color:gray">Rei Momo</span>]] || [[Special:Contributions/Rei Momo|{{formatnum:408}}]] |- | 249 || [[User:X4v13r3|<span style="color:gray">X4v13r3</span>]] || [[Special:Contributions/X4v13r3|{{formatnum:406}}]] |- | 250 || [[User:Faia Costeira|<span style="color:gray">Faia Costeira</span>]] || [[Special:Contributions/Faia Costeira|{{formatnum:405}}]] {{/end}} 127bsziwh0nbiu6pblwxquspcabtdrc 4 100376 6168232 6167399 2022-08-27T12:02:33Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|250}} |- | 1 || [[User:BanjoBot 2.0|<span style="color:gray">BanjoBot 2.0</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/BanjoBot 2.0|{{formatnum:393002}}]] |- | 2 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:351516}}]] |- | 3 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:211119}}]] |- | 4 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:204860}}]] |- | 5 || [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/InternetArchiveBot|{{formatnum:199355}}]] |- | 6 || [[User:TXiKiBoT|<span style="color:gray">TXiKiBoT</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TXiKiBoT|{{formatnum:140418}}]] |- | 7 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:137472}}]] |- | 8 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:134681}}]] |- | 9 || [[User:EmausBot|EmausBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/EmausBot|{{formatnum:113565}}]] |- | 10 || [[User:Banjo|<span style="color:gray">Banjo</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/Banjo|{{formatnum:110001}}]] |- | 11 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:109267}}]] |- | 12 || [[User:BotDHojalata|<span style="color:gray">BotDHojalata</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/BotDHojalata|{{formatnum:103099}}]] |- | 13 || [[User:Luckas-bot|<span style="color:gray">Luckas-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Luckas-bot|{{formatnum:102607}}]] |- | 14 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:101613}}]] |- | 15 || [[User:Elisardojm|<span style="color:gray">Elisardojm</span>]] || [[Special:Contributions/Elisardojm|{{formatnum:100129}}]] |- | 16 || [[User:Xqbot|Xqbot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Xqbot|{{formatnum:76614}}]] |- | 17 || [[User:SieBot|<span style="color:gray">SieBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SieBot|{{formatnum:75542}}]] |- | 18 || [[User:Addbot|<span style="color:gray">Addbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Addbot|{{formatnum:71894}}]] |- | 19 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:71838}}]] |- | 20 || [[User:Prevert|<span style="color:gray">Prevert</span>]] || [[Special:Contributions/Prevert|{{formatnum:68670}}]] |- | 21 || [[User:BanjoBot|<span style="color:gray">BanjoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BanjoBot|{{formatnum:67216}}]] |- | 22 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:66803}}]] |- | 23 || [[User:VolkovBot|<span style="color:gray">VolkovBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/VolkovBot|{{formatnum:63439}}]] |- | 24 || [[User:MerlIwBot|<span style="color:gray">MerlIwBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MerlIwBot|{{formatnum:62905}}]] |- | 25 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:61513}}]] |- | 26 || [[User:XoseBot|<span style="color:gray">XoseBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/XoseBot|{{formatnum:61374}}]] |- | 27 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:60557}}]] |- | 28 || [[User:Lameiro|Lameiro]] || [[Special:Contributions/Lameiro|{{formatnum:59366}}]] |- | 29 || [[User:Corribot|Corribot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Corribot|{{formatnum:57457}}]] |- | 30 || [[User:Servando2|Servando2]] || [[Special:Contributions/Servando2|{{formatnum:53376}}]] |- | 31 || [[User:Imxavitooh|<span style="color:gray">Imxavitooh</span>]] || [[Special:Contributions/Imxavitooh|{{formatnum:48021}}]] |- | 32 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:44824}}]] |- | 33 || [[User:Prebot|<span style="color:gray">Prebot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Prebot|{{formatnum:44135}}]] |- | 34 || [[User:Xoacas|Xoacas]] || [[Special:Contributions/Xoacas|{{formatnum:43151}}]] |- | 35 || [[User:AMPERIO|<span style="color:gray">AMPERIO</span>]] (Admin) || [[Special:Contributions/AMPERIO|{{formatnum:42401}}]] |- | 36 || [[User:Lmbuga|<span style="color:gray">Lmbuga</span>]] || [[Special:Contributions/Lmbuga|{{formatnum:40243}}]] |- | 37 || [[User:Jglamela|Jglamela]] || [[Special:Contributions/Jglamela|{{formatnum:40177}}]] |- | 38 || [[User:Escarbot|<span style="color:gray">Escarbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Escarbot|{{formatnum:39877}}]] |- | 39 || [[User:Thijs!bot|<span style="color:gray">Thijs!bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Thijs!bot|{{formatnum:39349}}]] |- | 40 || [[User:ListeriaBot|ListeriaBot]] (Bot) || [[Special:Contributions/ListeriaBot|{{formatnum:38340}}]] |- | 41 || [[User:ZéroBot|<span style="color:gray">ZéroBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ZéroBot|{{formatnum:35164}}]] |- | 42 || [[User:ArthurBot|<span style="color:gray">ArthurBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ArthurBot|{{formatnum:34576}}]] |- | 43 || [[User:Piquito|Piquito]] || [[Special:Contributions/Piquito|{{formatnum:34413}}]] |- | 44 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:34347}}]] |- | 45 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:32924}}]] |- | 46 || [[User:Krisko|Krisko]] || [[Special:Contributions/Krisko|{{formatnum:32850}}]] |- | 47 || [[User:JAnDbot|<span style="color:gray">JAnDbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/JAnDbot|{{formatnum:31735}}]] |- | 48 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:31504}}]] |- | 49 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:31237}}]] |- | 50 || [[User:RubenWGA|<span style="color:gray">RubenWGA</span>]] || [[Special:Contributions/RubenWGA|{{formatnum:31113}}]] |- | 51 || [[User:Breobot|Breobot]] (Bot) || [[Special:Contributions/Breobot|{{formatnum:29762}}]] |- | 52 || [[User:Toliño|<span style="color:gray">Toliño</span>]] || [[Special:Contributions/Toliño|{{formatnum:29647}}]] |- | 53 || [[User:WikitanvirBot|<span style="color:gray">WikitanvirBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/WikitanvirBot|{{formatnum:28904}}]] |- | 54 || [[User:Anton45|<span style="color:gray">Anton45</span>]] || [[Special:Contributions/Anton45|{{formatnum:28460}}]] |- | 55 || [[User:Moedagalega|Moedagalega]] || [[Special:Contributions/Moedagalega|{{formatnum:26109}}]] |- | 56 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:25897}}]] |- | 57 || [[User:Albert galiza|<span style="color:gray">Albert galiza</span>]] || [[Special:Contributions/Albert galiza|{{formatnum:23061}}]] |- | 58 || [[User:Maria zaos|Maria zaos]] || [[Special:Contributions/Maria zaos|{{formatnum:22806}}]] |- | 59 || [[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] (Bot) || [[Special:Contributions/MediaWiki message delivery|{{formatnum:22116}}]] |- | 60 || [[User:MelancholieBot|<span style="color:gray">MelancholieBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MelancholieBot|{{formatnum:21928}}]] |- | 61 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:21798}}]] |- | 62 || [[User:Nachonion|<span style="color:gray">Nachonion</span>]] || [[Special:Contributions/Nachonion|{{formatnum:21448}}]] |- | 63 || [[User:YurikBot|<span style="color:gray">YurikBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/YurikBot|{{formatnum:21279}}]] |- | 64 || [[User:Angeldomcer|Angeldomcer]] || [[Special:Contributions/Angeldomcer|{{formatnum:19826}}]] |- | 65 || [[User:Sobreira|<span style="color:gray">Sobreira</span>]] || [[Special:Contributions/Sobreira|{{formatnum:19752}}]] |- | 66 || [[User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] (Bot) || [[Special:Contributions/CommonsDelinker|{{formatnum:19542}}]] |- | 67 || [[User:Vivaelcelta|Vivaelcelta]] || [[Special:Contributions/Vivaelcelta|{{formatnum:18522}}]] |- | 68 || [[User:Zaosbot|<span style="color:gray">Zaosbot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Zaosbot|{{formatnum:18473}}]] |- | 69 || [[User:Xosé|<span style="color:gray">Xosé</span>]] || [[Special:Contributions/Xosé|{{formatnum:17175}}]] |- | 70 || [[User:Agremon|Agremon]] || [[Special:Contributions/Agremon|{{formatnum:15722}}]] |- | 71 || [[User:Loveless|<span style="color:gray">Loveless</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Loveless|{{formatnum:15666}}]] |- | 72 || [[User:ChuispastonBot|<span style="color:gray">ChuispastonBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/ChuispastonBot|{{formatnum:15335}}]] |- | 73 || [[User:Hugo22|<span style="color:gray">Hugo22</span>]] || [[Special:Contributions/Hugo22|{{formatnum:15286}}]] |- | 74 || [[User:Rocastelo|<span style="color:gray">Rocastelo</span>]] || [[Special:Contributions/Rocastelo|{{formatnum:15163}}]] |- | 75 || [[User:PepedoCouto|<span style="color:gray">PepedoCouto</span>]] || [[Special:Contributions/PepedoCouto|{{formatnum:15153}}]] |- | 76 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:14985}}]] |- | 77 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:14325}}]] |- | 78 || [[User:KLBot2|<span style="color:gray">KLBot2</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/KLBot2|{{formatnum:14320}}]] |- | 79 || [[User:Xosé Antonio|Xosé Antonio]] || [[Special:Contributions/Xosé Antonio|{{formatnum:14258}}]] |- | 80 || [[User:Xoán Carlos Fraga|<span style="color:gray">Xoán Carlos Fraga</span>]] || [[Special:Contributions/Xoán Carlos Fraga|{{formatnum:13785}}]] |- | 81 || [[User:JaviP96|<span style="color:gray">JaviP96</span>]] || [[Special:Contributions/JaviP96|{{formatnum:13744}}]] |- | 82 || [[User:Gallaecio|Gallaecio]] || [[Special:Contributions/Gallaecio|{{formatnum:13524}}]] |- | 83 || [[User:Jembot|Jembot]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Jembot|{{formatnum:12725}}]] |- | 84 || [[User:Vitoriaogando|Vitoriaogando]] || [[Special:Contributions/Vitoriaogando|{{formatnum:12681}}]] |- | 85 || [[User:ToloBot|<span style="color:gray">ToloBot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/ToloBot|{{formatnum:12606}}]] |- | 86 || [[User:Lles|Lles]] || [[Special:Contributions/Lles|{{formatnum:12342}}]] |- | 87 || [[User:Castelao|Castelao]] || [[Special:Contributions/Castelao|{{formatnum:11883}}]] |- | 88 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:11711}}]] |- | 89 || [[User:Lansbricae|<span style="color:gray">Lansbricae</span>]] || [[Special:Contributions/Lansbricae|{{formatnum:11584}}]] |- | 90 || [[User:JonnyJonny|JonnyJonny]] || [[Special:Contributions/JonnyJonny|{{formatnum:11467}}]] |- | 91 || [[User:AlleborgoBot|<span style="color:gray">AlleborgoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AlleborgoBot|{{formatnum:11120}}]] |- | 92 || [[User:TobeBot|<span style="color:gray">TobeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TobeBot|{{formatnum:10433}}]] |- | 93 || [[User:Isili0n|<span style="color:gray">Isili0n</span>]] || [[Special:Contributions/Isili0n|{{formatnum:10315}}]] |- | 94 || [[User:Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki|<span style="color:gray">Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki|{{formatnum:10095}}]] |- | 95 || [[User:Ptbotgourou|<span style="color:gray">Ptbotgourou</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Ptbotgourou|{{formatnum:10053}}]] |- | 96 || [[User:Idioma-bot|<span style="color:gray">Idioma-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Idioma-bot|{{formatnum:9722}}]] |- | 97 || [[User:Ramiro Torres|<span style="color:gray">Ramiro Torres</span>]] || [[Special:Contributions/Ramiro Torres|{{formatnum:9665}}]] |- | 98 || [[User:Elvire|<span style="color:gray">Elvire</span>]] || [[Special:Contributions/Elvire|{{formatnum:9583}}]] |- | 99 || [[User:Iago Pillado|<span style="color:gray">Iago Pillado</span>]] || [[Special:Contributions/Iago Pillado|{{formatnum:9259}}]] |- | 100 || [[User:Rei-bot|<span style="color:gray">Rei-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rei-bot|{{formatnum:9136}}]] |- | 101 || [[User:MastiBot|<span style="color:gray">MastiBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MastiBot|{{formatnum:8913}}]] |- | 102 || [[User:DragonBot|<span style="color:gray">DragonBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/DragonBot|{{formatnum:8896}}]] |- | 103 || [[User:KamikazeBot|<span style="color:gray">KamikazeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/KamikazeBot|{{formatnum:8470}}]] |- | 104 || [[User:Xabier Cancela|<span style="color:gray">Xabier Cancela</span>]] || [[Special:Contributions/Xabier Cancela|{{formatnum:8410}}]] |- | 105 || [[User:Judcosta|<span style="color:gray">Judcosta</span>]] || [[Special:Contributions/Judcosta|{{formatnum:8391}}]] |- | 106 || [[User:Paradanta|Paradanta]] || [[Special:Contributions/Paradanta|{{formatnum:8322}}]] |- | 107 || [[User:TjBot|<span style="color:gray">TjBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TjBot|{{formatnum:8128}}]] |- | 108 || [[User:RedBot|<span style="color:gray">RedBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/RedBot|{{formatnum:8120}}]] |- | 109 || [[User:Martinho12|<span style="color:gray">Martinho12</span>]] || [[Special:Contributions/Martinho12|{{formatnum:8026}}]] |- | 110 || [[User:Unhanova|<span style="color:gray">Unhanova</span>]] || [[Special:Contributions/Unhanova|{{formatnum:7964}}]] |- | 111 || [[User:MalafayaBot|<span style="color:gray">MalafayaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MalafayaBot|{{formatnum:7890}}]] |- | 112 || [[User:Makecat-bot|<span style="color:gray">Makecat-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Makecat-bot|{{formatnum:7780}}]] |- | 113 || [[User:Synthebot|<span style="color:gray">Synthebot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Synthebot|{{formatnum:7614}}]] |- | 114 || [[User:Caronium|<span style="color:gray">Caronium</span>]] || [[Special:Contributions/Caronium|{{formatnum:7605}}]] |- | 115 || [[User:Chairebot|<span style="color:gray">Chairebot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Chairebot|{{formatnum:7541}}]] |- | 116 || [[User:Shyde|<span style="color:gray">Shyde</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Shyde|{{formatnum:7206}}]] |- | 117 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:7110}}]] |- | 118 || [[User:LucienBOT|<span style="color:gray">LucienBOT</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/LucienBOT|{{formatnum:7089}}]] |- | 119 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:7043}}]] |- | 120 || [[User:Fis-mulleres|Fis-mulleres]] || [[Special:Contributions/Fis-mulleres|{{formatnum:7029}}]] |- | 121 || [[User:Rubinbot|<span style="color:gray">Rubinbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rubinbot|{{formatnum:6789}}]] |- | 122 || [[User:Aosbot|<span style="color:gray">Aosbot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Aosbot|{{formatnum:6362}}]] |- | 123 || [[User:Alma~glwiki|<span style="color:gray">Alma~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Alma~glwiki|{{formatnum:6357}}]] |- | 124 || [[User:FlaBot|<span style="color:gray">FlaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/FlaBot|{{formatnum:6309}}]] |- | 125 || [[User:Xan de ningures|<span style="color:gray">Xan de ningures</span>]] || [[Special:Contributions/Xan de ningures|{{formatnum:6181}}]] |- | 126 || [[User:BotMultichill|<span style="color:gray">BotMultichill</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BotMultichill|{{formatnum:5983}}]] |- | 127 || [[User:JackieBot|<span style="color:gray">JackieBot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/JackieBot|{{formatnum:5960}}]] |- | 128 || [[User:Joao Xavier|<span style="color:gray">Joao Xavier</span>]] || [[Special:Contributions/Joao Xavier|{{formatnum:5946}}]] |- | 129 || [[User:Amirobot|<span style="color:gray">Amirobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Amirobot|{{formatnum:5756}}]] |- | 130 || [[User:RNC|<span style="color:gray">RNC</span>]] || [[Special:Contributions/RNC|{{formatnum:5354}}]] |- | 131 || [[User:Dodro|<span style="color:gray">Dodro</span>]] || [[Special:Contributions/Dodro|{{formatnum:5180}}]] |- | 132 || [[User:DSisyphBot|<span style="color:gray">DSisyphBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/DSisyphBot|{{formatnum:5152}}]] |- | 133 || [[User:Xapones|<span style="color:gray">Xapones</span>]] || [[Special:Contributions/Xapones|{{formatnum:5028}}]] |- | 134 || [[User:Sernostri|<span style="color:gray">Sernostri</span>]] || [[Special:Contributions/Sernostri|{{formatnum:4990}}]] |- | 135 || [[User:Xelo2004|<span style="color:gray">Xelo2004</span>]] || [[Special:Contributions/Xelo2004|{{formatnum:4946}}]] |- | 136 || [[User:Nonso91|Nonso91]] || [[Special:Contributions/Nonso91|{{formatnum:4779}}]] |- | 137 || [[User:CarsracBot|<span style="color:gray">CarsracBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/CarsracBot|{{formatnum:4532}}]] |- | 138 || [[User:Alyssalover|<span style="color:gray">Alyssalover</span>]] || [[Special:Contributions/Alyssalover|{{formatnum:4515}}]] |- | 139 || [[User:ArtaiGZ|<span style="color:gray">ArtaiGZ</span>]] || [[Special:Contributions/ArtaiGZ|{{formatnum:4511}}]] |- | 140 || [[User:Cheluco|<span style="color:gray">Cheluco</span>]] || [[Special:Contributions/Cheluco|{{formatnum:4504}}]] |- | 141 || [[User:BodhisattvaBot|<span style="color:gray">BodhisattvaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BodhisattvaBot|{{formatnum:4333}}]] |- | 142 || [[User:Chlewbot|<span style="color:gray">Chlewbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Chlewbot|{{formatnum:4273}}]] |- | 143 || [[User:CommonsTicker|<span style="color:gray">CommonsTicker</span>]] || [[Special:Contributions/CommonsTicker|{{formatnum:4201}}]] |- | 144 || [[User:Mgl.branco|<span style="color:gray">Mgl.branco</span>]] || [[Special:Contributions/Mgl.branco|{{formatnum:4166}}]] |- | 145 || [[User:Meu rei|<span style="color:gray">Meu rei</span>]] || [[Special:Contributions/Meu rei|{{formatnum:4047}}]] |- | 146 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:4035}}]] |- | 147 || [[User:BOTarate|<span style="color:gray">BOTarate</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BOTarate|{{formatnum:4007}}]] |- | 148 || [[User:AvocatoBot|<span style="color:gray">AvocatoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AvocatoBot|{{formatnum:3973}}]] |- | 149 || [[User:Xosel|<span style="color:gray">Xosel</span>]] || [[Special:Contributions/Xosel|{{formatnum:3966}}]] |- | 150 || [[User:Marrovi|<span style="color:gray">Marrovi</span>]] || [[Special:Contributions/Marrovi|{{formatnum:3904}}]] |- | 151 || [[User:Oilisab|<span style="color:gray">Oilisab</span>]] || [[Special:Contributions/Oilisab|{{formatnum:3723}}]] |- | 152 || [[User:Nallimbot|<span style="color:gray">Nallimbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Nallimbot|{{formatnum:3706}}]] |- | 153 || [[User:Robbot|<span style="color:gray">Robbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Robbot|{{formatnum:3606}}]] |- | 154 || [[User:Arco de Rayne|<span style="color:gray">Arco de Rayne</span>]] || [[Special:Contributions/Arco de Rayne|{{formatnum:3606}}]] |- | 155 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:3579}}]] |- | 156 || [[User:Rezabot|<span style="color:gray">Rezabot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Rezabot|{{formatnum:3579}}]] |- | 157 || [[User:JYBot|<span style="color:gray">JYBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/JYBot|{{formatnum:3522}}]] |- | 158 || [[User:Mjbmrbot|<span style="color:gray">Mjbmrbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Mjbmrbot|{{formatnum:3457}}]] |- | 159 || [[User:PipepBot|<span style="color:gray">PipepBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/PipepBot|{{formatnum:3402}}]] |- | 160 || [[User:Xandrwijk|<span style="color:gray">Xandrwijk</span>]] || [[Special:Contributions/Xandrwijk|{{formatnum:3364}}]] |- | 161 || [[User:Carronada|<span style="color:gray">Carronada</span>]] || [[Special:Contributions/Carronada|{{formatnum:3324}}]] |- | 162 || [[User:PixelBot|<span style="color:gray">PixelBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/PixelBot|{{formatnum:3279}}]] |- | 163 || [[User:Manudosde|<span style="color:gray">Manudosde</span>]] || [[Special:Contributions/Manudosde|{{formatnum:3209}}]] |- | 164 || [[User:Miñato|<span style="color:gray">Miñato</span>]] || [[Special:Contributions/Miñato|{{formatnum:3198}}]] |- | 165 || [[User:CristianCb|<span style="color:gray">CristianCb</span>]] || [[Special:Contributions/CristianCb|{{formatnum:3142}}]] |- | 166 || [[User:4bot|<span style="color:gray">4bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/4bot|{{formatnum:3067}}]] |- | 167 || [[User:MGA73bot|MGA73bot]] (Bot) || [[Special:Contributions/MGA73bot|{{formatnum:3053}}]] |- | 168 || [[User:BenoniBot~glwiki|<span style="color:gray">BenoniBot~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/BenoniBot~glwiki|{{formatnum:3047}}]] |- | 169 || [[User:Vagobot|<span style="color:gray">Vagobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Vagobot|{{formatnum:3032}}]] |- | 170 || [[User:YonaBot|<span style="color:gray">YonaBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/YonaBot|{{formatnum:3005}}]] |- | 171 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:2993}}]] |- | 172 || [[User:Fryant|<span style="color:gray">Fryant</span>]] || [[Special:Contributions/Fryant|{{formatnum:2951}}]] |- | 173 || [[User:Pontevedra78|<span style="color:gray">Pontevedra78</span>]] || [[Special:Contributions/Pontevedra78|{{formatnum:2753}}]] |- | 174 || [[User:MrCarlete|<span style="color:gray">MrCarlete</span>]] || [[Special:Contributions/MrCarlete|{{formatnum:2748}}]] |- | 175 || [[User:Adalbertofrenesi|<span style="color:gray">Adalbertofrenesi</span>]] || [[Special:Contributions/Adalbertofrenesi|{{formatnum:2743}}]] |- | 176 || [[User:Nicole|<span style="color:gray">Nicole</span>]] || [[Special:Contributions/Nicole|{{formatnum:2721}}]] |- | 177 || [[User:Emilio juanatey|<span style="color:gray">Emilio juanatey</span>]] || [[Special:Contributions/Emilio juanatey|{{formatnum:2698}}]] |- | 178 || [[User:WiKorunna|<span style="color:gray">WiKorunna</span>]] || [[Special:Contributions/WiKorunna|{{formatnum:2669}}]] |- | 179 || [[User:Purbo T|<span style="color:gray">Purbo T</span>]] || [[Special:Contributions/Purbo T|{{formatnum:2646}}]] |- | 180 || [[User:Movses-bot|<span style="color:gray">Movses-bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Movses-bot|{{formatnum:2596}}]] |- | 181 || [[User:Ourol|<span style="color:gray">Ourol</span>]] || [[Special:Contributions/Ourol|{{formatnum:2558}}]] |- | 182 || [[User:Almabot|<span style="color:gray">Almabot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Almabot|{{formatnum:2549}}]] |- | 183 || [[User:Victortpr|<span style="color:gray">Victortpr</span>]] || [[Special:Contributions/Victortpr|{{formatnum:2518}}]] |- | 184 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:2495}}]] |- | 185 || [[User:Força do Barbantinho|<span style="color:gray">Força do Barbantinho</span>]] || [[Special:Contributions/Força do Barbantinho|{{formatnum:2483}}]] |- | 186 || [[User:Sz-iwbot|<span style="color:gray">Sz-iwbot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Sz-iwbot|{{formatnum:2479}}]] |- | 187 || [[User:Pementa|<span style="color:gray">Pementa</span>]] || [[Special:Contributions/Pementa|{{formatnum:2474}}]] |- | 188 || [[User:Suarez ruibal|<span style="color:gray">Suarez ruibal</span>]] || [[Special:Contributions/Suarez ruibal|{{formatnum:2389}}]] |- | 189 || [[User:Maañón|<span style="color:gray">Maañón</span>]] || [[Special:Contributions/Maañón|{{formatnum:2361}}]] |- | 190 || [[User:GhalyBot|<span style="color:gray">GhalyBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/GhalyBot|{{formatnum:2322}}]] |- | 191 || [[User:Jorges65|Jorges65]] || [[Special:Contributions/Jorges65|{{formatnum:2312}}]] |- | 192 || [[User:Todesfuge|<span style="color:gray">Todesfuge</span>]] || [[Special:Contributions/Todesfuge|{{formatnum:2309}}]] |- | 193 || [[User:HerculeBot|<span style="color:gray">HerculeBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/HerculeBot|{{formatnum:2273}}]] |- | 194 || [[User:CocuBot|<span style="color:gray">CocuBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/CocuBot|{{formatnum:2247}}]] |- | 195 || [[User:AlberteBot|<span style="color:gray">AlberteBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/AlberteBot|{{formatnum:2237}}]] |- | 196 || [[User:Darkicebot|<span style="color:gray">Darkicebot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Darkicebot|{{formatnum:2144}}]] |- | 197 || [[User:Furado|<span style="color:gray">Furado</span>]] || [[Special:Contributions/Furado|{{formatnum:2080}}]] |- | 198 || [[User:Calrosfking|<span style="color:gray">Calrosfking</span>]] || [[Special:Contributions/Calrosfking|{{formatnum:2079}}]] |- | 199 || [[User:Miguel.lima|<span style="color:gray">Miguel.lima</span>]] || [[Special:Contributions/Miguel.lima|{{formatnum:2074}}]] |- | 200 || [[User:Jordav|<span style="color:gray">Jordav</span>]] || [[Special:Contributions/Jordav|{{formatnum:2057}}]] |- | 201 || [[User:CoroRP|<span style="color:gray">CoroRP</span>]] || [[Special:Contributions/CoroRP|{{formatnum:2035}}]] |- | 202 || [[User:SassoBot|<span style="color:gray">SassoBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SassoBot|{{formatnum:2003}}]] |- | 203 || [[User:MystBot|<span style="color:gray">MystBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MystBot|{{formatnum:1993}}]] |- | 204 || [[User:Woden|<span style="color:gray">Woden</span>]] || [[Special:Contributions/Woden|{{formatnum:1931}}]] |- | 205 || [[User:Pontesiño|<span style="color:gray">Pontesiño</span>]] || [[Special:Contributions/Pontesiño|{{formatnum:1863}}]] |- | 206 || [[User:FormacionWiki|<span style="color:gray">FormacionWiki</span>]] || [[Special:Contributions/FormacionWiki|{{formatnum:1843}}]] |- | 207 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:1838}}]] |- | 208 || [[User:WikiDreamer Bot|<span style="color:gray">WikiDreamer Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/WikiDreamer Bot|{{formatnum:1825}}]] |- | 209 || [[User:MVF|<span style="color:gray">MVF</span>]] || [[Special:Contributions/MVF|{{formatnum:1816}}]] |- | 210 || [[User:Jchapela|<span style="color:gray">Jchapela</span>]] || [[Special:Contributions/Jchapela|{{formatnum:1813}}]] |- | 211 || [[User:HiW-Bot|<span style="color:gray">HiW-Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/HiW-Bot|{{formatnum:1803}}]] |- | 212 || [[User:Uxío|<span style="color:gray">Uxío</span>]] || [[Special:Contributions/Uxío|{{formatnum:1756}}]] |- | 213 || [[User:タチコマ robot|<span style="color:gray">タチコマ robot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/タチコマ robot|{{formatnum:1755}}]] |- | 214 || [[User:Xián|<span style="color:gray">Xián</span>]] || [[Special:Contributions/Xián|{{formatnum:1749}}]] |- | 215 || [[User:Elster~glwiki|<span style="color:gray">Elster~glwiki</span>]] || [[Special:Contributions/Elster~glwiki|{{formatnum:1748}}]] |- | 216 || [[User:Petillés|<span style="color:gray">Petillés</span>]] || [[Special:Contributions/Petillés|{{formatnum:1735}}]] |- | 217 || [[User:Marcio|<span style="color:gray">Marcio</span>]] || [[Special:Contributions/Marcio|{{formatnum:1721}}]] |- | 218 || [[User:Brais Oliveira|Brais Oliveira]] || [[Special:Contributions/Brais Oliveira|{{formatnum:1662}}]] |- | 219 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:1640}}]] |- | 220 || [[User:Stoni|<span style="color:gray">Stoni</span>]] || [[Special:Contributions/Stoni|{{formatnum:1634}}]] |- | 221 || [[User:Pexego|<span style="color:gray">Pexego</span>]] || [[Special:Contributions/Pexego|{{formatnum:1629}}]] |- | 222 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:1589}}]] |- | 223 || [[User:Chabi|<span style="color:gray">Chabi</span>]] || [[Special:Contributions/Chabi|{{formatnum:1585}}]] |- | 224 || [[User:Quorthom|<span style="color:gray">Quorthom</span>]] || [[Special:Contributions/Quorthom|{{formatnum:1576}}]] |- | 225 || [[User:Ibercastell|<span style="color:gray">Ibercastell</span>]] || [[Special:Contributions/Ibercastell|{{formatnum:1573}}]] |- | 226 || [[User:Almaffi|<span style="color:gray">Almaffi</span>]] || [[Special:Contributions/Almaffi|{{formatnum:1573}}]] |- | 227 || [[User:Silverfox|<span style="color:gray">Silverfox</span>]] || [[Special:Contributions/Silverfox|{{formatnum:1551}}]] |- | 228 || [[User:Marcos B. R.|<span style="color:gray">Marcos B. R.</span>]] || [[Special:Contributions/Marcos B. R.|{{formatnum:1537}}]] |- | 229 || [[User:Andalcant|<span style="color:gray">Andalcant</span>]] || [[Special:Contributions/Andalcant|{{formatnum:1532}}]] |- | 230 || [[User:Zwobot|<span style="color:gray">Zwobot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Zwobot|{{formatnum:1528}}]] |- | 231 || [[User:SpBot|<span style="color:gray">SpBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/SpBot|{{formatnum:1501}}]] |- | 232 || [[User:VaiPolaSombra|<span style="color:gray">VaiPolaSombra</span>]] || [[Special:Contributions/VaiPolaSombra|{{formatnum:1480}}]] |- | 233 || [[User:Rotlink|<span style="color:gray">Rotlink</span>]] || [[Special:Contributions/Rotlink|{{formatnum:1424}}]] |- | 234 || [[User:Invadibot|<span style="color:gray">Invadibot</span>]] (Bot) || [[Special:Contributions/Invadibot|{{formatnum:1414}}]] |- | 235 || [[User:Regato das Tres Regueiras|<span style="color:gray">Regato das Tres Regueiras</span>]] || [[Special:Contributions/Regato das Tres Regueiras|{{formatnum:1388}}]] |- | 236 || [[User:Viascos|<span style="color:gray">Viascos</span>]] || [[Special:Contributions/Viascos|{{formatnum:1385}}]] |- | 237 || [[User:Iscream icecream|Iscream icecream]] || [[Special:Contributions/Iscream icecream|{{formatnum:1350}}]] |- | 238 || [[User:Muro Bot|<span style="color:gray">Muro Bot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/Muro Bot|{{formatnum:1350}}]] |- | 239 || [[User:Dannycas|<span style="color:gray">Dannycas</span>]] || [[Special:Contributions/Dannycas|{{formatnum:1331}}]] |- | 240 || [[User:La fabrica de nubes|<span style="color:gray">La fabrica de nubes</span>]] || [[Special:Contributions/La fabrica de nubes|{{formatnum:1319}}]] |- | 241 || [[User:Porto|<span style="color:gray">Porto</span>]] || [[Special:Contributions/Porto|{{formatnum:1296}}]] |- | 242 || [[User:Iagocasabiell|<span style="color:gray">Iagocasabiell</span>]] || [[Special:Contributions/Iagocasabiell|{{formatnum:1287}}]] |- | 243 || [[User:MedBot~glwiki|<span style="color:gray">MedBot~glwiki</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/MedBot~glwiki|{{formatnum:1278}}]] |- | 244 || [[User:Vilachan|<span style="color:gray">Vilachan</span>]] || [[Special:Contributions/Vilachan|{{formatnum:1276}}]] |- | 245 || [[User:Acerto|<span style="color:gray">Acerto</span>]] || [[Special:Contributions/Acerto|{{formatnum:1267}}]] |- | 246 || [[User:Moderador|<span style="color:gray">Moderador</span>]] || [[Special:Contributions/Moderador|{{formatnum:1174}}]] |- | 247 || [[User:TuvicBot|<span style="color:gray">TuvicBot</span>]] (Bot*) || [[Special:Contributions/TuvicBot|{{formatnum:1172}}]] |- | 248 || [[User:Soleil222|<span style="color:gray">Soleil222</span>]] || [[Special:Contributions/Soleil222|{{formatnum:1127}}]] |- | 249 || [[User:Esquwiki|Esquwiki]] || [[Special:Contributions/Esquwiki|{{formatnum:1102}}]] |- | 250 || [[User:AmeliaVR2019|<span style="color:gray">AmeliaVR2019</span>]] || [[Special:Contributions/AmeliaVR2019|{{formatnum:1089}}]] {{/end}} biuyqzpy63a5eho9n3p7k23quc90kq2 0 106827 6168589 6052460 2022-08-28T00:27:28Z Gasparoff 111586 /* Outros artigos */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Georg von Rosen - Oden som vandringsman, 1886 (Odin, the Wanderer).jpg|dereita|miniatura|250px|[[Odín]], un dos principais protagonistas da ''Cacería salvaxe'' en variacións escandinavas. Ilustración de 1886 por [[Georg von Rosen]].]] A '''cazaría''' ou '''cacería salvaxe''' é un [[mito]] do [[folclore]] [[Europa|europeo]], presentado en varias formas, no norte, oeste e parte central do continente<ref name="Shön1">Schön, Ebbe. (2004). ''Asa-Tors hammare, Gudar och jättar i tro och tradition''. Fält & Hässler, Värnamo. ISBN 91-89660-41-2 pp. 201-205.</ref>. A premisa fundamental de todos os casos era sempre a mesma: un grupo fantasmal de exploradores ataviados con indumentaria de caza e acompañados de cabalos, cans rastrexadores etc., nunha desenfreada persecución a través dos ceos, ao longo da Terra ou por enriba de ela<ref>Katharine Briggs, An Encyclopedia of Fairies, Hobgoblins, Brownies, Boogies, and Other Supernatural Creatures, "Wild Hunt", p 437. ISBN 0-394-73467-X</ref>. Frecuentemente, era unha forma de explicar as tormentas. Os cazadores eran comunmente mortos, ánimas perdidas, deidades ou espíritos de ambos os dous sexos<ref>K. M. Briggs, ''The Fairies in English Tradition and Literature'', p 49-50 University of Chicago Press, London, 1967</ref>, e podían estar liderados por unha figura histórica ou lendaria como [[Teodorico o Grande]], [[Carlomagno]], o [[rei Artur]], o rei [[dinamarca|danés]] [[valdemar IV de Dinamarca|Valdemar Atterdag]], o ''*Wōđinaz'' dos<ref name="Shön1"/>[[pobos xermánicos|xermanos]] do Oeste (ou outras derivacións deste deus como o [[Alamáns|alamán]] 'Wuodan' ou o ''Wuotis Heer'' do centro de ([[Suíza]]) ou o [[celta|céltico]]. Tivo diversos nomes ao longo de todos os lugares e tempos por onde pasou: ''Wild Hunt'', ''Woden's Hunt'', ''the Raging Host'' ([[Alemaña]]), ''Herlathing'' ([[Inglaterra]]),, ''Mesnee d'Hellequin'' (norte de [[Francia]]), ''Cŵn Annwn'' ([[Gales]]); ''Cain's Hunt'', ''Ghost Riders'', ''Herod's Hunt'', ''Gabriel's Hounds'', ''Asgardreia'' ([[Norteamérica]]); e mesmo en [[Cornualles]] chámase ''the devil's dandy dogs''<ref>{{Cita web |url=http://www.isle-of-skye.org.uk/celtic-encyclopaedia/celt_d2b.htm |título=Encyclopaedia of the Celts: Devil's Dandy Dogs - Diuran the Rhymer<!-- Bot generated title --> |data-acceso=24 de febreiro de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061028090823/http://www.isle-of-skye.org.uk/celtic-encyclopaedia/celt_d2b.htm |dataarquivo=28 de outubro de 2006 |urlmorta=yes }}</ref>. A cazaría salvaxe era vista tamén como un presaxio dalgunha catástrofe vindeira, como unha praga ou unha guerra, ou, polo menos, da morte daquel que observara o devandito evento. As persoas que estivesen no camiño e se topasen coa 'cazaría' podían elixir entre dúas opcións: botarse ao chan e sentir como as patas dos animais lle pisan as costas, ou deixarse levar pola expedición de caza, correndo o risco de ser depositado lonxe da súa casa ou morrer durante a furiosa arremetida dos personaxes malvados e pasar a ser outro integrante máis desta<ref>[http://portal.mundomisterioso.com/conspiraciones/procesiones-de-los-muertos-los-ejercitos-de-las-tini.html Procesións dos mortos : os exércitos das tebras, por Scott Corrales<!-- Bot generated title -->]</ref>. Unha nena que viu a un antigo líder anglosaxón foi advertida polo seu pai de taparse os ollos para evadir a visión<ref>Katharine Briggs, ''An Encyclopedia of Fairies, Hobgoblins, Brownies, Boogies, and Other Supernatural Creatures'', "Infringement of fairy privacy", p 233. ISBN 0-394-73467-X</ref>. Outros crían que os espíritos das persoas podían ser sacados dos seus corpos durante o soño para participar da cabalgata<ref>Ronald Hutton, ''The Pagan Religions of the Ancient British Isles: Their Nature and Legacy'', p 307, ISBN 0-631-18946-7</ref>. == Temática == Contrariamente á maioría das lendas, que non necesitan ter un punto de saída real e «racional», a caza fantástica encontra sen ambigüidade a súa orixe no pavor causado polo barullo de tormentas nocturnas. Este tema é pois moi antigo e os seus desenvolvementos tanto máis diversificados. == Idade Media == [[Ficheiro:Perchtenmaske.jpg|miniatura|220px|Unha máscara representativa da divindade xermanica ''Perchta'', unha seguidora de<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Perchta Perchta na Wikipedia en inglés].</ref>, líder, algunhas veces, da ''cazaría salvaxe''.]] As [[lenda]]s medievais que teñen como eixe central a idea da ''cazaría salvaxe'' proveñen na súa maioría de [[Alemaña]]. San Guthlac de Croyland, santo cristián (683-714) e Hereward o Proscrito, xefe de rebelión contra invasión de Inglaterra polos normandos e considerado fora da lei despois de 1055, son algunhas das figuras históricas relacionadas por ese entón coa lenda. Na historia de [[Orderico Vital]], o autor menciona unha cabalgada vista en xaneiro de [[1091]], á que chama "tropa do Arlequín". Tamén hai testemuños de [[Inglaterra]]; do século XII, chéganos unha pasaxe da '' Crónica de Peterborough]'' onde o cronista testemuña a aparición da ''cazaría''. Os líderes eran coñecidos por moitos nomes, como Wōden (''Wōđinaz'' [[anglosaxón]]), (ou os ''compañeiros de San Nicolás''), Perchta, Holda e Satanás. Outro aspecto que o líder da ''cazaría'' podía tomar era dun esqueleto azul ou dun esqueleto irradiando un arreguizo de luz azul. Mentres que este tipo de ''cazarías'' eran rexistradas por monxes e interpretadas como manifestacións propiamente demoníacas, na narrativa medieval tardía inglesa como ''Sir Orfeo'' os cazadores proviñan dun mundo de [[moura]]s e a súa ''cazaría salvaxe'' contiña máis elementos da mitoloxía anglosaxoa. Os seus líderes eran, case sempre, o [[rei Artur]], o rei Herla<ref>{{Cita web |url=http://www.herlethins.com.ar/blog/acerca-del-nombre-herlethins |título=Copia arquivada |data-acceso=08 de marzo de 2009 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090528064644/http://www.herlethins.com.ar/blog/acerca-del-nombre-herlethins |dataarquivo=28 de maio de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> o mago Gwydion (da mitoloxía céltico británica), Gwynn ap Nudd (mitoloxía céltico galesa), o deus Nuada (mitoloxía céltico irlandesa), Wōden ([[mitoloxía nórdica]]) e Herne o Cazador ([[Anglos|anglo]] rebelde a invasión normanda de Inglaterra). Igualmente, moitas historias cóntanse en tales obras sobre as orixes das ''cazarías''. == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Bosque de Wistman]] * [[Hela]] * [[Odín]] * [[Santa Compaña]] * [[Xans]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Mitoloxía nórdica]] [[Categoría:Europa atlántica]] ltmzx8uqbedsit5v9ppxznxs55aakbg 0 109452 6168428 5449790 2022-08-27T17:30:05Z Alfonso Márquez 1987 /* Localización e características */ arranxiños wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=setembro de 2017}} {{outroshomónimos|nitro}} [[Ficheiro:Vista de Humberstone.jpg|miniatura|dereita|Oficina salitreira en Chile]] O '''salitre'''<ref>{{DRAG|salitre}}</ref> ou '''nitro'''<ref>{{DRAG|nitro}}</ref> é unha mestura de [[nitrato de sodio]] (NaNO<sub>3</sub>) e [[nitrato de potasio]] (KNO<sub>3</sub>). == Localización e características == Atópase naturalmente en grandes extensións de [[América do Sur|Suramérica]], principalmente na rexión norte de [[Chile]], con [[espesura]]s de até 3,6 metros. Aparece asociado a depósitos de [[xeso]], [[Cloruro de sodio|cloruro sódico]] (NaCl), outros [[Sal (química)|sales]] e [[area]]. Emprégase polo xeral na fabricación de ácidos (nítrico, sulfúrico) e nitrato de potasio; ademais é un axente [[óxido|oxidante]] e é usado en [[agricultura]] como [[fertilizante]] nitroxenado que pode substituír a [[urea]] polo seu alto contido en nitróxeno. Outros usos son a fabricación de [[dinamita]], [[explosivo]]s, [[pirotecnia]], [[medicina]], fabricación de [[vidro]]s, [[misto]]s, [[gas]]es, sales de sodio, [[pigmento]]s, como conservante de alimentos, esmalte para fins artesanais etcétera. ==Notas== {{Listaref}} {{Control de autoridades}} {{química en progreso}} [[Categoría:Substancias químicas]] bla4w463praefd67unven60y4r5ypa2 0 112506 6168638 3987722 2022-08-28T08:45:51Z Mike Rohsopht 125007 ([[c:GR|GR]]) [[File:Flag of Ogaki, Gifu.png]] → [[File:Flag of Ogaki, Gifu.svg]] wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+ style="font-size: larger;"|'''Ōgaki-shi - 大垣市'''</font><br /> |- |align="center" colspan=2| {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- |align="center" width="140px"|[[Ficheiro:Flag of Ogaki, Gifu.svg|120px]] |- |align="center" width="140px"|[[Bandeira]] |} |- ! colspan="2" bgcolor="#e3e3e3" | Mapa |- |align="center" colspan=2 solid gray; background: #ffffff;"|[[Ficheiro:Ogaki in Gifu Prefecture Ja.svg|200px]] |- |align="center" colspan=2| Localización de Gifu na prefectura de Gifu |- |align="center" colspan=2 solid gray; background: #ffffff;"|[[Ficheiro:Map of Japan with highlight on 21 Gifu prefecture.svg|250px]] |- |align="center" colspan=2| Localización da prefectura de Gifu no Xapón |- ! colspan="2" bgcolor="#e3e3e3" | Información |- ||[[País]]|| {{JPNb}} [[Xapón]] |- |[[Lista de Illas do Xapón|Illa]]|| [[Honshu|Honshū]] |- |[[Rexións do Xapón|Rexión]]|| [[Rexión de Chūbu]], [[Rexión de Tōkai]] |- |[[Prefecturas do Xapón|Prefectura]]|| [[Prefectura de Gifu]] |- |[[Superficie]]|| 206,52 [[km²]] |- |[[Poboación]]|| 161.826 (2009) |- |[[Densidade]]|| 784 hab./km² |- |[[Alcalde]]|| Bin Ogawa |} '''Ōgaki''' (大垣市, おおがきし, ''Ōgaki-shi'') é un concello da [[prefectura de Gifu]] no [[Xapón]]. Está situado ao oeste da [[rexión de Chūbu]], da [[rexión de Tōkai]] e da prefectura, no centro da illa de [[Honshu|Honshū]]. Ten 206,52&nbsp;km² de superficie e unha poboación de 161.826 habitantes (2009) e unha densidade de poboación de 784 hab./km². O concello de Ōgaki limita cos concellos de [[Sekigahara]], de [[Tarui]], de [[Ikeda, Gifu|Ikeda]], de [[Gōdo]], de [[Mizuho]], de [[Gifu]], de [[Hashima]], de [[Anpachi]], de [[Wanouchi]], de [[Yōrō]] (son da prefectura de Gifu); de [[Maibara]], de [[Taga]] (son da [[prefectura de Shiga]]); e de [[Inabe]] (da [[prefectura de Mie]]). == Cidades irmandadas == * {{JPNb}} [[Kagoshima|Kagoshima-shi]], [[Prefectura de Kagoshima]], [[Xapón]] * {{JPNb}} [[Hioki|Hioki-shi]], [[Prefectura de Kagoshima]], [[Xapón]] * {{KORb}} [[Changwon]], [[Gyeongsang do Sur]], [[Corea do Sur]] * {{CHNb}} [[Handan]], [[Hebei]], [[China]] * {{USAb}} [[Berea, Ohio|Berea]], [[Ohio]], [[Estados Unidos de América|EUA]] * {{DEUb}} [[Stuttgart]], [[Baden-Württemberg]], [[Alemaña]] * {{BELb}} [[Namur]], [[Provincia de Namur]], [[Bélxica]] * {{AUSb}} [[Glen Eira]], [[Victoria, Australia|Victoria]], [[Australia]] == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de concellos do Xapón]] === Ligazóns externas === * [http://www.city.ogaki.lg.jp/ Sitio oficial da cidade de Ōgaki] {{ja}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Ogaki}} [[Categoría:Prefectura de Gifu]] [[Categoría:Rexión de Tōkai]] [[Categoría:Concellos do Xapón]] 6k9qm5hkm2oxnadv4efzenrj7bnelr8 0 112895 6168538 6166893 2022-08-27T22:30:56Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Curto de máis|data=agosto de 2022}} {{Biografía |nome_completo = Publius Terentius Afer }} '''Publius Terentius Afer''' ou '''Terencio''', foi un autor de [[comedia]]s durante a república Romana. Descoñécese a data exacta do seu nacemento, pero segundo [[Suetonio]], morreu no 169 a.C. á idade de trinta e cinco anos. As súas comedias estreáronse entre 170 e 160 a. C. Escribiu seis obras, conservándose todas elas. O seu predecesor no xénero, [[Plauto]], escribira arredor de 130 obras, das cales se conservan vinte e unha. Foi moi apreciado en [[Francia]], sobre todo por [[Denis Diderot]], que sinalou no seu teatro a presenza do drama burgués emocional e, en ocasións, case tráxico.<ref>[[#Bibliografía|''Enciclopedia Galega Universal'']].</ref> Traducidas á [[lingua galega]], publicáronse ''[[A sogra]]'' e ''[[Os irmáns]]'', nun único volume, o número 12 da colección [[Clásicos en Galego]], editada pola [[Xunta de Galicia]] e a [[Editorial Galaxia]]. == Obra == [[Ficheiro:Clásicos en Galego. 12. Terencio. A sogra, Os irmáns.jpg|miniatura|esquerda|[[Clásicos en Galego]]. 12.<br />Terencio: ''A sogra'' e ''Os irmáns''.]] * ''Andria ([[-166]]). * ''Hecyra'' (''[[A sogra]]'', [[-165]]). * ''Heautontimorumenos'' (''O atormentador de si mesmo'', [[-163]]). * ''Eunuchus'' ([[-161]]). * ''Phormio'' ([[-161]]). * ''Adelphoe'' ou ''Adelphi'' (''[[Os irmáns]]'' [[-160]]). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita enciclopedia |artigo=Terencio Afer, Publio |enciclopedia=[[Diccionario enciclopédico galego universal]] |ano=2003-2004 |volume=57 |páxina=53 |editorial=''[[La Voz de Galicia]]'' |isbn=84-7680-429-6 }} * {{Cita enciclopedia |artigo=Terencio |enciclopedia=[[Diciopedia do século 21]] |volume=3 |páxina=2026 |ano=2006 |editorial= [[Edicións do Cumio|Do Cumio]], [[Editorial Galaxia|Galaxia]] e [[Ediciós do Castro|do Castro]] |isbn=978-84-8288-942-9}} * {{Cita enciclopedia |artigo=Terencio Áfer, Publio |enciclopedia=[[Enciclopedia Galega Universal]] |ano=1999-2002 |volume=16 |páxina=33 |editorial=[[Ir Indo]] |isbn=84-7680-288-9}} === Ligazóns externas === * {{Cita enciclopedia |capítulo=Terencio |url-capítulo=https://web.archive.org/web/20090404091021/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761560744/Terencio.html |enciclopedia=[[Microsoft Encarta|Enciclopedia Microsoft Encarta]] |tipo=[[DVD]] |editorial=[[Microsoft|Microsoft Corporation]] |ano=2009 |lingua=Es }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Escritores en lingua latina]] [[Categoría:Escritores da literatura clásica]] [[Categoría:Comedia]] ttc7uask8lk7povu9xpvs7qia9ouo9q 0 127145 6168639 3987877 2022-08-28T08:47:49Z Mike Rohsopht 125007 ([[c:GR|GR]]) [[File:Flag of Takayama, Gifu.png]] → [[File:Flag of Takayama, Gifu.svg]] wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+ style="font-size: larger;"|'''Takayama-shi - 高山市'''</font><br> |- |align="center" colspan=2| {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" |- |align="center" width="140px"|[[Ficheiro:Flag of Takayama, Gifu.svg|120px]] |- |align="center" width="140px"|[[Bandeira]] |} |- ! colspan="2" bgcolor="#e3e3e3" | Mapa |- |align="center" colspan=2 solid gray; background: #ffffff;"|[[Ficheiro:Takayama in Gifu Prefecture.png|250px]] |- |align="center" colspan=2| Localización de Takayama na prefectura de Gifu |- |align="center" colspan=2 solid gray; background: #ffffff;"|[[Ficheiro:Map of Japan with highlight on 21 Gifu prefecture.svg|250px]] |- |align="center" colspan=2| Localización da prefectura de Gifu no Xapón |- ! colspan="2" bgcolor="#e3e3e3" | Información |- ||[[País]]|| {{JPNb}} [[Xapón]] |- |[[Lista de Illas do Xapón|Illa]]|| [[Honshu|Honshū]] |- |[[Rexións do Xapón|Rexión]]|| [[Rexión de Chūbu]], [[Rexión de Tōkai]] |- ||[[Prefectura do Xapón|Prefectura]]|| [[Prefectura de Gifu]] |- |[[Superficie]]|| 2.177,67 [[quilómetro cadrado|km<sup>2</sup>]] |- |[[Poboación]]|| 93.762 (2009) |- |[[Densidade]]|| 43,1 h/km² |- |[[Alcalde]]|| Mamoru Tsuchino |} '''Takayama''' (高山市, たかやまし, ''Takayama-shi'') é un concello da [[prefectura de Gifu]] no [[Xapón]]. Está situada ao centro da [[rexión de Chūbu]] e ao norte da [[rexión de Tōkai]], e ao norte da prefectura, na zona da [[Provincia histórica do Xapón|provincia histórica]] de [[Provincia de Hida|Hida]], no centro da illa de [[Honshu|Honshū]]. A súa superficie é de 2.177,67&nbsp;km² e a poboación de 93.762 habitantes (2009) e ten unha densidade de poboación de 43,1 h/km². O concello de Takayama limita cos concellos de [[Hida]], de [[Shirakawa, Gifu (aldea)|Shirakawa]], de [[Gujō]], de [[Gero]] (son da prefectura de Gifu); de [[Kiso (vila)|Kiso]], de [[Matsumoto]], de [[Ōmachi]] (son da [[prefectura de Nagano]]); de [[Toyama]] (da [[prefectura de Toyama]]); de [[Hakusan]] (da [[prefectura de Ishikawa]]); e de [[Ōno, Fukui|Ōno]] (da [[prefectura de Fukui]]). == Cidades irmandadas == * {{USAb}} [[Denver, Colorado|Denver]], [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]], [[Estados Unidos de América|EE.UU.]] (1960) * {{JPNb}} [[Matsumoto]], [[Prefectura de Nagano]], [[Xapón]] (1971) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Rexión de Chūbu]] [[Categoría:Rexión de Tōkai]] [[Categoría:Concellos do Xapón]] cgbmx1v973db9rbryaray20rocdjdp2 0 127616 6168317 6151974 2022-08-27T15:07:33Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{1000 artigos icona título|materia=Bioloxía e Xeoloxía}} [[Ficheiro:Ape skeletons gl.png|240px|miniatura|Os [[Primates|hominoides]] son descendentes dun [[antepasado común]].]] [[Ficheiro:Homo habilis-KNM ER 1813.jpg|miniatura|240px|Réplica dun cranio de ''Homo habilis''.]] [[Ficheiro:Sapiens neanderthal comparison.jpg|miniatura|dereita|240px|Comparación dos cranios dun humano moderno (esquerda) e un ''[[Homo neanderthalensis]]'' (dereita).]] A '''evolución humana''' é o [[Evolución|proceso evolutivo]] que dá lugar a aparición dos [[Humanos anatomicamente modernos|humanos modernos, ''Homo sapiens sapiens'']]. Inda que todos os organismos vivos comparten un devanceiro común, enténdese por ''evolución humana'' a parte da historia evolutiva dos [[primates]], en particular a do xénero ''[[Homo]]'', e como se remata coa aparición da especie ''[[Homo sapiens]]'' como unha especie de homínido diferente. O estudo de dito proceso require unha análise interdisciplinar na que se sumen coñecementos procedentes de ciencias como a [[xenética]], [[embrioloxía]], a [[antropoloxía|antropoloxía física]], a [[paleontoloxía]], a [[estratigrafía]], a [[xeocronoloxía]], a [[arqueoloxía]] e mesmo a [[lingüística]]. Os estudos xenéticos mostran que os [[primate]]s diverxeron doutros [[mamífero]]s arredor de hai 85 millóns de anos no [[cretáceo]] tardio e que os primeiros fósiles recollidos aparecen no [[Paleoceno]], hai 55 millóns de anos<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/nova/evolution/meet-your-ancestors.html] "Nova – Meet Your Ancestors". PBS. (en inglés). Último acceso 31-08-2013.</ref>. A familia [[Hominidae]] diverxe dos [[Hylobatidae|xibóns]], hai 15-20 millóns de anos, e aproximadamente hai 14 millóns de anos o fan os [[orangután|Ponginae]] (orangutáns)<ref name="Dawkins2004">Richar Dawkins (2004) A historia dos antecesores.</ref><ref name="timetree">[http://www.timetree.org/ Time Tree]</ref>. O [[bipedismo]] é a principal adaptación da liña de homínidos e considérase que o primeiro homínido que foi bípede sería ''[[Sahelanthropus]]'' ou ''[[Orrorin]]'' e xa completamente bípede sería ''[[Ardipithecus]]''. Os [[gorila]]s e os [[chimpancé]]s diverxeron aproximadamente ao mesmo tempo, hai arredor de 4-6 millóns de anos co que ''Sahelanthropus'' ou ''Orrorin'' serían os nosos últimos antepasados en común con estes. Os primeiros bípedes evolucionarían a [[australopithecino]]s e a continuación ao xénero ''[[Homo]]''. Os primeiros membros documentados do xénero ''Homo'' son os ''[[Homo habilis]]'', que aparecen hai 2,3 millóns de anos, e que sería a primeira especie para a que existen evidencias do uso de ferramentas de pedra. Os cerebros destes primeiros homínidos era dun tamaño aproximadamente igual ao dos chimpancés. Durante os seguintes millóns de anos comezou o proceso de [[encefalización]] e, coa aparición de ''[[Homo erectus]]'' no rexístro fósil, vese que a capacidade cranial dobrou a 850&nbsp;cm<sup>3</sup><ref>.Curtis, Swisher e Lewin. Java man. {{En}}. ISBN 0-349-11473-0</ref>. ''[[Homo erectus]]'' e ''[[Homo ergaster]]'' foron os primeiros homínidos en saír de [[África]] e dispersáronse ao longo de África, [[Asia]] e [[Europa]] entre hai 1,8 e 1,3 millóns de anos. Estímase que foron estas especies as primeiras en usar o lume e ferramentas elaboradas. Segundo a [[Teoría de antepasados africanos recentes|orixe recente en África dos humanos modernos]], estes evolucionarían, probablemente, a partir de ''[[Homo heidelbergensis]]''<ref>{{Cita web |url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm |título=Copia arquivada |data-acceso=12 de setembro de 2013 |data-arquivo=30 de abril de 2015 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20150430142627/http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm |url-morta=yes }}</ref> exclusivamente dentro de África e dando lugar á aparición de [[Homo sapiens arcaico|''Homo sapiens'' arcaicos]] no [[Paleolítico]] medio, hai entre 150.000 e 200.000 anos<ref>Fossil reanalysis pushes back origin of Homo sapiens. Scientific American. 2005.</ref><ref>Mcbrearty, Brooks.The revolution that wasn't: a new interpretation of the origin of modern human behavior. Journal of Human Evolution. Vol 39, 5. 2000.</ref>.Esa poboación sairía de África hai entre 125.000 e 60.000 anos competindo e substituíndo ás poboacións locais de ''Homo erectus'', ''[[Homínido de Denisova|Homo denisova]]'', ''[[Homo floresiensis]]'' e ''[[Homo neanderthalensis]]''<ref name="Meredith2011">{{Cita libro | author = Meredith M | title = Born in Africa: The Quest for the Origins of Human Life | publisher = PublicAffairs | location = New York | year = 2011 | pages = | isbn = 1-58648-663-2 | url = http://books.google.com/books?id=WrR9OShae2wC&pg=PT148}}</ref><ref name="encylopediahumanevolution">Stringer, C.B. "Chapter Evolution of Early Humans", "The Cambridge Encyclopedia of Human Evolution". Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-32370-3</ref><ref name="evolutionthe1st4billionyears">Michael Ruse & Joseph Travis. Chapter "Human Evolution", "Evolution: the first four billion years". 2009. Harvard University Press. ISBN. 978-0-674-03175-3</ref><ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/summary/sci;308/5724/921g] Out of Africa Revisited. Science. Maio 2005.</ref><ref>[http://www.nature.com/nature/journal/v423/n6941/full/423692a.html] Human evolution: Out of Ethiopia. Nature 423, 692-695. 2003.</ref><ref>[http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101114081543/http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html |date=14 de novembro de 2010 }} Origins of modern humans: multiregional or out of Africa. ActionBioscience. 2001</ref>. Recentes [[Filoxenia|investigacións filoxenéticas]] suxiren que varios [[haplotipo]]s dos [[Homo neanderthalensis|Neandertais]] están presentes en poboacións non-africanas e que os Neandertais e outros homínidos como [[Homínido de Denisova|homínidos de Denisova]] poderían ter contribuído ata un 6% de secuencias do seu [[xenoma]] ás poboacións humanas de hoxe en día<ref>Reich D, Green RE, Kircher M, ''et al.''. Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia. Nature, 468, 7327, páxinas 1053–60. 2010</ref><ref>Noonan J. P. Neanderthal genomics and the evolution of modern humans. Genome Res., 20, 5, páxinas 547–53. 2010</ref>. A transición ao comportamento moderno con cultura de símbolos, linguaxe e tecnoloxía lítica especializada aconteceu hai 50.000 anos<ref>Mellars, P. Why did modern human populations disperse from Africa ca. 60,000 years ago?. Proceedings of the National Academy of Sciences. 103, 25. 2006.</ref><ref name="HetheringtonReid2010">{{Cita libro | author = Reid GBR, Hetherington R | title = The climate connection: climate change and modern human evolution | publisher = Cambridge University Press | location = Cambridge, UK | year = 2010 | pages = | isbn = 0-521-14723-9 |url=http://books.google.com/books?id=AAja8FTPF6QC&pg=PA64 | page = 64}}</ref>. == Historia do estudo da evolución humana == {{VT|Lamarckismo|Charles Darwin|Teoría da evolución|Evolución|Migracións humanas prehistóricas}} === Antes de Darwin === A palabra ''homo'', o nome do xénero ao que os [[Humanos anatomicamente modernos|humanos]] pertencen, foi escolleita por [[Carl von Linné|Carl Linnaeus]] no seu sistema de clasificación de especies e fíxoo por ser o adxectivo de ''homo'', home. Inda que a palabra latina empregada ten a súa raíz no [[Linguas indoeuropeas|indoeuropeo]] *''dhghem'', que significa 'terra'<ref>[http://hilinqwo.com/ie:dhghem] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131109021622/http://hilinqwo.com/ie:dhghem |date=09 de novembro de 2013 }} Indo-Europeo *dhghem-</ref>. Linnaeus na súa publicación de ''Systema Naturae'', [[1785]], clasificou os humanos na Orde ''Anthropomorpha'', a cal posteriormente renomeou como Orde de ''Primates'' (na décima edición de [[1758]]). Mais Linnaeus non fixo nunca ningunha referencia sobre da evolución dos primates e os humanos<ref name="macroevol">[http://www.macroevolution.net/ape-to-human-evolution.html#.UiY8RCHMiZ8] Ape to Human Evolution. Macroevolution.net. Constultada o 3/08/2013.</ref>. [[Jean-Baptiste Lamarck]] porén foi o primeiro en sinalar que: {{Cita|''se algunhas razas de primates [...] perdesen, por necesidade ou circunstancias,[...], o costume de subiren ás arbores e agarrarse ás pólas cos seus pés, e se os individuos desa raza, pasadas xeracións, estivesen forzados a usar os seus pés só para andar e deixasen de usar as súas mans coma pés, sen dúbida eses primates transformaríanse en seres con dúas mans''|J.B. Lamarck<ref name="macroevol1">Philosophie Zoologique. Jean-Baptiste Lamarck . 1809.</ref>. }} Malia iso, ata ese momento só se tiña proposto que os [[Homínido|grandes primates]] eran os animais máis achegados aos humanos pero baseándose só na súas similitudes [[Morfoloxía (bioloxía)|morfolóxicas]]. === Darwin === A posibilidade de que houbese unha relación dos humanos cos grandes primates por descendencia nunca se propuxera nin debatera ata a publicación en [[1859]] d’''[[A orixe das especies]]'' por [[Charles Darwin]]. Nel propoñía a [[evolución]] de novas especies a partir das anteriores. Aínda así Darwin nunca tratou a evolución humana nas súas publicacións, e só chegou a dicir en resposta aos debates xerados polas súas publicacións que: {{Cita|''a luz aparecerá sobre da orixe do home''|Charles Darwin, 1859}} Os primeiros debates sobre da natureza da evolución humana xorden grazas a [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]] e [[Richard Owen]]. Huxley, recoñecido defensor de Darwin, argumentaba a favor da evolución humana a partir dos primates poñendo como exemplo moitas das similitudes e diferenzas anatómicas entre humanos e o resto de primates, algo que destaca na súa publicación do [[1863]] ''[[Evidencias do Lugar do Home na Natureza]]'': {{Cita|[...] o home difire menos do chimpancé ou do orangután que estes dos monos inferiores, e as diferenzas entre o cerebro do chimpancé e o do home resultan case insignificantes se as comparamos coas existentes entre o cerebro dun chimpancé e o dun lémure.|Thomas Huxley, 1863}} Porén, moitos dos primeiros defensores de Darwin, coma eran [[Alfred Russel Wallace]] e [[Charles Lyell]], non concordaban inicialmente con que as capacidades mentais e a sensibilidade moral dos humanos se puidera explicar pola [[selección natural]], inda que cambiarían de idea máis adiante. Darwin aplicou a teoría da evolución e a [[selección sexual]] aos humanos cando publicou ''[[O descendente do Home, a Selección en Relación co Sexo]]'' en [[1871]] en resposta ao debate aberto por el. Na obra aplica a teoría da evolución da selección natural á evolución humana facendo especial fincapé na importancia da selección sexual.<ref name="macroevol1"/><ref>Charles Darwin. "The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex". 1871.</ref> Na obra indica: {{cita|''A principal conclusión á que aquí se chegou, e que actualmente apoian moitos naturalistas que son ben competentes para formaren un xuízo sensato, é que o home descende dalgunha forma menos organizada. Os fundamentos sobre os que repousa esta conclusión nunca se estremecerán, porque a estreita semellanza entre o hombre e os animais inferiores no desenvolvemento embrionario, así como en innumerábeis puntos de estrutura e constitución, tanto de importancia grande como nimia (os rudimentos que conserva e as reversións anómalas ás que ocasionalmente é propenso) son feitos incontestábeis.<ref>[http://books.google.es/books?id=KNIehn_JR0wC&pg=PA800&dq=el+origen+del+hombre+principal+conclusi%C3%B3n&hl=es&sa=X&ei=rXxHT6qVIMqnhAfA3qCqDg&ved=0CDUQ6AEwAA#v=onepage&q=el%20origen%20del%20hombre%20principal%20conclusi%C3%B3n&f=false Charles Darwin, ''El origen del hombre'', Crítica, Tradución de Joan Domenec Ros, 2009, ISBN 978-84-9892-037-6, Barcelona, páx. 800]</ref>|Charles Darwin, 1871}} === Os primeiros fósiles === Nese momento o problema fundamental era a carencia de achados de fósiles de "intermediarios". Os primeiros achados foron de [[Homo nenderthalensis|Neandertais]] nas covas de [[Engis]] en [[Bélxica]] (1829) e en [[Xibraltar]], e só tres anos antes da publicación da obra ''[[A orixe das especies]]'' de Darwin no [[val de Neander]] en [[Alemaña]]. Porén ningún foi identificado coma restos de humanos primitivos ata anos despois<ref>[http://humanorigins.si.edu/evidence/3d-collection/engis-2] Human Origins Initiative. Smithsonian National Museum of Natural History. Accedido o 3/09/20013.</ref>. A seguinte descuberta foi en 1891 ao descubrirse un individuo do hoxe chamado ''[[Homo erectus]]'', en Trinil, [[Xava]]. Mis non será ata a década de 1920 cando comecen as grandes descubertas en [[África]]. En 1925 descríbese o ''[[Australopithecus africanus]]'' por ser recollido nunha cova un espécime, o ''rapaz Taung'', cun cranio de 410&nbsp;cm<sup>3</sup> ben preservado. Este fósil mostraba un cerebro pequeno, cunha forma redondeada, diferente dos de chimpancés ou gorilas, e máis semellante ao dos humanos modernos. Este espécime tamén mostraba dentes caninos e a posición do ''[[foramen magnum]]'' indicando unha locomoción bípede. Todas estas características convenceron ao arqueólogo [[Raymond Dart]], quen o descrubriu, de que o neno de Taung era un antecesor humano bípede, unha transición entre humanos e outros primates<ref>[Human Origins Initiative]Australopithecus africanus. Macroevolution.net</ref>. === Os primeiros fósiles da África oriental === Durante as décadas de 1960 e 1970 descubríronse centos de fósiles, particularmente en [[África oriental]] e no [[lago Turkana]]. Estas descubertas débense á familia Leakey, con [[Louis Leakey]] e a súa muller [[Mary Leakey]], e mailo seu fillo [[Richard Leakey|Richard]] e a fillastra [[Meave Leakey|Meave]], que chegaron a converterse en paleoantropólogos moi coñecidos. Dos [[Sitio arqueolóxico|sitios arqueolóxicos]] da rexión conseguiron obter fósiles de australopitecinos, dos primeiros ''Homo'' e incluso ''[[Homo erectus]]''. Con estas descubertas deron a coñecer África como o berce da humanidade. Na década de 1980 [[Etiopía]] converteuse no centro de interese da paleoantropoloxía por ser alí onde se descubriu o fósil máis completo de ''[[Australopithecus afarensis]]'', e tamén na década de 1990 descubríronse unha ampla cantidade de fósiles, coma o de ''[[Ardipithecus ramidus]]''. === A revolución xenética === As aplicacións da emerxente [[xenética]] neste campo comezaron ao se aplicar medidas da forza do entrecruzamento inmunolóxico da [[seroalbumina humana|albumina]] do [[soro sanguíneo]] entre pares de criaturas, incluídos humanos e primates africanos: [[chimpancé]]s e [[gorila]]s<ref name=MolClock>Sarich VM, Wilson AC. Immunological time scale for hominid evolution.. Science. 1967 Dec 1;158(3805):1200-3.</ref>. A forza da reacción poderíase expresar numericamente como unha distancia inmunolóxica, proporcional ao número de diferenzas de [[aminoácido]]s entre proteínas homólogas en diferentes especies. Empregando unha curva de calibración cos pares de identificación das especies cos tempos de diverxencia obtidos dos rexistros fósiles, estes datos pódense usar como [[reloxo molecular|reloxos moleculares]] e estimar os tempos de diverxencia dos pares comparados, inda que existan poucos ou ningún fósil. No artigo que mostrou eses primeiros datos estimábase que o tempo de diverxencia entre os humanos e o resto de primates fora hai 5 millóns de anos<ref name=MolClock/>, o que contradicía as interpretacións do rexistro fósil que daban datas de entre 10 e 30 millóns de anos. Os seguintes descubrimentos fósiles, moi especialmente o de [[Australopithecus|''Lucy'']], e a reinterpretación de material fósil antigo, coma un destacado ''[[Ramapithecus]]'', mostrou que a datación coa albumina era correcta. A aplicación do principio do reloxo molecular revolucionou o estudo da [[evolución molecular]] e, consecuentemente, da evolución humana. === A busca dos primeiros homínidos === {{Liña do tempo humana}} Na década de 1990 varios equipos de paleoantropólogos traballaban en África procurando restos dos primeiros fósiles nos que se producira a diverxencia da liñaxe dos Homínidos a partir dos primates. En 1994 Meave Leakey descubriu o ''[[Australopithecus anamensis]]'', que axiña quedou velado pola descuberta máis destacable en 1995, por [[Tim D. White|Tim White]], do ''[[Ardipithecus ramidus]]'', que botaba moi atrás o rexistro fósil, ata os 4,2 millóns de anos. En 2000 descubriuse nas montañas de Tugen, en [[Kenya]], un homínido bípede de hai 6 millóns de anos, que sería clasificado como ''[[Orrorin tugenensis]]''<ref>Haile-Selassie Y. Late Miocene hominids from the Middle Awash, Ethiopia. Nature. 2001 Xullo 12;412(6843):178-81.</ref>. En 2001 descubriuse un cranio de ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'', que foi datado en 7,2 millóns de anos, e sobre o que se argumentou que era bípede e polo tanto un homínido<ref>Vignaud P ''et al''. Geology and palaeontology of the Upper Miocene Toros-Menalla hominid locality, Chad. Nature. 2002 Xullo 11;418(6894):152-5.</ref>. Os antropólogos na década de 1980 estaban divididos nas súas opinións acerca das barreiras e da dispersión migratoria do xénero ''Homo''. É aí onde as técnicas xenéticas aparecen como recurso para resolver estes debates. Segundo a [[Teoría de expansión do Sáhara]] coas probas existentes o xénero Homo tería migrado de África cando menos tres veces (i.e, ''Homo erectus'', ''Homo heildelbergensis'' e ''Homo sapiens''), con outras migracións máis recentes (i.e, a familia de linguas afro-asíaticas a Asía). O modelo da [[Orixe dos humanos modernos na recente saída de África|Saída de África]] propón que ''Homo sapiens'' se diversificou (inglés: ''speciation'') en África recentemente, hai 200.000 anos, e que a posterior migración por Eurasia deu lugar a unha completa substitución das poboacións previas humanas. Este modelo foi proposto por [[Chris Stringer]] e [[Peter Andrews]]<ref>[http://news.nationalgeographic.com/news/2007/07/070718-african-origin.html] Modern Humans Came Out of Africa, "Definitive" Study Says</ref><ref>Stringer ''et al.''.Genetic and fossil evidence for the origin of modern humans. Science. Vol 239, 4845, páx 1263-8. 1988.</ref>. Pola contra a [[Evolución multirrexional|hipótese multirrexional]] propón que o xénero ''Homo'' só estaba composto por unha poboación única interconectada, como o é hoxe, e que a súa evolución se deu ao longo do planeta de xeito continuo durante os últimos millóns de anos. O modelo foi proposto por [[Milford H. Wolpoff]] no 1988<ref name="Wolpoff1988">Wolpoff ''et al.''. Modern Human Origins. Science. Vol 241, 4867, páx 772-4. 1988.</ref><ref>{{Cita publicación periódica|título=Multiregional, not multiple origins|url=http://doi.wiley.com/10.1002/%28SICI%291096-8644%28200005%29112%3A1%3C129%3A%3AAID-AJPA11%3E3.0.CO%3B2-K|revista=American Journal of Physical Anthropology|data=2000|ISSN=0002-9483|volume=112|número=1|doi=10.1002/(SICI)1096-8644(200005)112:13.0.CO;2-K|lingua=en|nome=Milford H.|apelidos=Wolpoff|nome2=John|apelidos2=Hawks|nome3=Rachel|apelidos3=Caspari|PMC=|PMID=|páxinas=129–136|data-acceso=09 de abril de 2019|data-arquivo=29 de maio de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200529040601/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/%28SICI%291096-8644%28200005%29112%3A1%3C129%3A%3AAID-AJPA11%3E3.0.CO%3B2-K|url-morta=yes}}</ref>. Os avances na secuenciación de ADN, especialmente de [[ADN mitocondrial]] (mtDNA) e o haplogrupo do cromosoma Y humano, fixeron que avanzara a comprensión da orixe humana<ref name="M'charek2005">[http://books.google.com/books?id=n-K436zeUY8C&pg=PA96] M'charek. "The Human Genome Diversity Project: an ethnography of scientific practice".2005. Cambridge University Press.</ref><ref name="DeSalleTattersall2008">[http://books.google.com/books?id=Bf4Sitw7YaIC&pg=PA146] DeSalle e Tattersall. "Human origins: what bones and genomes tell us about ourselves". 2008. Texas A&M University Press</ref><ref name="Trent2005">[http://books.google.com/books?id=772BEp8ZyMYC&pg=PA6] R. J. Trent. Molecular medicine: an introductory text. 2005.</ref>. A secuenciación de ADN mitocondrial e ADN do cromosoma Y dunha ampla variedade de poboacións indíxenas revelou información tanto da herdanza xenética materna coma paterna<ref name="WebsterWells2010">D. Webster, S. Wells. Meeting the Family: One Man's Journey Through His Human Ancestry. National Geographic Books. 2010.</ref>. Os datos de [[aliñamento de secuencias|aliñamento]] das diferenzas en [[árbore filoxenética|árbores filoxenéticas]] déronlle unha base sólida á [[Orixe dos humanos modernos na recente saída de África|única e recente orixe]]<ref name="SpeicherAntonarakis2010">M. R. Speicher, S.E. Antonarakis e A. G. Motulsky., Vogel and Motulsky's Human Genetics: Problems and Approaches. Springer. páx 606. 2010.</ref>. As análises mostraron unha máis ampla diversidade dos patróns de DNA en África, algo consistente coa idea da ''Eva mitocondrial'' e o ''Cromosoma Y de Adán'' de que a orixe ancestral é africana<ref name="Kutty2009">[http://books.google.com/books?id=sUqYgipyiGMC&pg=PA40] Kutty. Adam's Gene and the Mitochondrial Eve. 2009- Xlibris Corporation. páx 40.</ref>. O modelo da saída de África gañou apoio pola investigación do mtDNA feminino e o cromosoma Y masculino. Despois da análise de árbores xenealóxicas feitas con 133 tipos de mtDNA, as investigacións concluíron que todos descendiamos dunha única proxenitora, a chamada ''Eva mitocondrial''. Este modelo está apoiado ademais pola maior diversidade xénica mitocondrial nas poboacións africanas<ref name="Cann">[http://artsci.wustl.edu/~landc/html/cann/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100813121953/http://artsci.wustl.edu/~landc/html/cann/ |date=13 de agosto de 2010 }} Cann RL, S. M, Wilson AC. Mitochondrial DNA and human evolution. Nature. Vol 325, 6099, páx 31–6</ref>. Un amplo estudo da diversidade xénica africana achou que os [[pobo San|Bosquimanos]] eran a poboación coa maior diversidade xénica de todas as 113 analizadas, converténdoos nunha das 14 pezas do ''[[Clusters xenéticos humanos|cluster poboacional ancestral]]''. Esa investigación tamén lle deu lugar a orixe humana no sueste africano, cerca da costa de [[Namibia]] e [[Angola]]<ref>[ttp://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8027269.stm]|Africa's genetic secrets unlocked. BBC News.1 de maio de 2009.</ref>. Os estudos de ADN autosómico tamén lle dan soporte á Orixe Africana. Porén, algúns estudos propoñen unha mestura de [[Homo sapiens arcaico|''Homo sapiens'' arcaico]] con [[Humanos anatomicamente modernos|humanos modernos]]<ref name="Wall1823">Wall, J. D. ''et al.''. Detecting Ancient Admixture and Estimating Demographic Parameters in Multiple Human Populations. Molecular Biology and Evolution. Vol 26, 8, páx 1823-7.</ref>. A recente [[secuenciación do xenoma]] de Neandertais e do [[homínido de Denisova]] mostra que o entrecruzamento existiu. Os humanos de fóra de África teñen un 2-4% de alelos de Neandertais no seu [[xenoma]] e algúns [[Melanesios]] teñen ata un 4-6% máis adicional de orixe Denisoviano<ref>[]Green ''et al.''.A draft sequence of the Neandertal genome. Science. Vol 328, 5979. 2010.</ref><ref>Reich D, Green RE, Kircher M, et al. "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature 468 (7327): 1053–60. 2010.</ref>. Estes resultados non contradín o modelo da saída de África, agás na súa estrita interpretación. Despois dun [[efecto de botella]] que puidera ser froito da [[Teoría da catástrofe de Toba|catástrofe volcánica de Toba]] un reducido grupo saído da África puido ter hibridado cos Neandertais, probablemente cos de oriente medio ou no norte de África antes da súa saída do continente. Os descendentes desta liñaxe serían os predominantes na actual poboación mundial. Unha parte tería hibridado cos Deninsovianos, seguramente en Asia do sueste, antes de poboar a Melanesia<ref>Reich ''et al.''.Denisova admixture and the first modern human dispersals into Southeast Asia and Oceania. Am. J. of Human Genetics. Vol 89, 4. 2011.</ref>. Hai identificados haplotipos de orixe nos Neandertais e Deninsovianos nas poboacións actuais de Euroasia e Oceanía<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Abi-Rached|nome=Laurent|apelidos2=Jobin|nome2=Matthew J.|apelidos3=Kulkarni|nome3=Subhash|apelidos4=McWhinnie|nome4=Alasdair|apelidos5=Dalva|nome5=Klara|apelidos6=Gragert|nome6=Loren|apelidos7=Babrzadeh|nome7=Farbod|apelidos8=Gharizadeh|nome8=Baback|apelidos9=Luo|nome9=Ma|data=2011-10-07|título=The Shaping of Modern Human Immune Systems by Multiregional Admixture with Archaic Humans|url=http://science.sciencemag.org/content/334/6052/89|PMC=3677943|revista=Science|páxina=89–94|lingua=en|doi=10.1126/science.1209202|ISSN=0036-8075|PMID=21868630|número-autores=1|volume=334|páxinas=89-94|número=6052}}</ref>. Existen diferentes teorías sobre se houbo só un ou varios éxodos. Os modelos de múltiples dispersións inclúen a teoría da dispersión do sur<ref name="lahr">{{Cita web |url=http://www.human-evol.cam.ac.uk/Projects/sdispersal/sdispersal.htm |título=Searching for traces of the Southern Dispersal, Dr. Marta Mirazón Lahr |data-acceso=06 de setembro de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120510133600/http://www.human-evol.cam.ac.uk/Projects/sdispersal/sdispersal.htm |dataarquivo=10 de maio de 2012 |urlmorta=yes }}</ref>, e están a gañar probas dos campos da xenética, lingüística e restos arqueolóxicos. Esta teoría mantén que houbo unha dispersión pola costa dos humanos modernos que proviña do Corno de África e que se produciría hai 70.000 anos. Ese grupo converteríase no poboador do sueste de Asia e de Oceanía, o que explicaría as descubertas de sitios arqueolóxicos dos primeiros humanos e con datas máis recentes cás do [[Levante]] ou o Mediterráneo oriental<ref name="lahr"/>. Unha segunda migración humana teríase dispersado pola [[Península do Sinaí]] cara a Asia, o que deu froito á poboación actual de [[Eurasia]]. O segundo grupo posiblemente tiña unha tecnoloxía máis sofisticada e dependía menos da costa para a obtención de alimentos. Os restos da primeira expansión terían sido destruídas pola subida do nivel do mar ao final do máximo glacial<ref name="lahr"/>. O modelo de dispersión múltiple estaría contradito agora por estudos que mostran que as actuais poboacións de Eurasia e do sur de Asia e Oceanía teñen a mesma liñaxe de ADN mitocondrial, o que apoia a migración dunha única poboación de África como a orixe das poboación non africanas<ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/308/5724/1034] Hill ''et al.''. Single, Rapid Coastal Settlement of Asia Revealed by Analysis of Complete Mitochondrial Genomes. Science Vol 308, 5724. páx 1034-6. 2005.</ref>. == Antes de ''Homo'' == === A diversificación dos primates no terciario === A [[radiación adaptativa|radiación]] dos prosimios primitivos durante o [[paleoceno]] deu lugar, no eoceno, a moitas liñas evolutivas, das que só sobreviven catro: # '''Prosimios modernos.''' Aínda posúen moitas das características dos primitivos: fociños grandes e longas colas. Pero xa aparecen outros caracteres, resultantes da súa adaptación á vida arborícola, coma a presenza de uñas en lugar de gadoupas e a situación dos ollos na cara, e non a ambos os lados da cabeza. Na actualidade só hai representantes deste grupo en [[Madagascar]] e nas illas de [[Indonesia]]. Comprenden os [[lori]]s e os [[lémure]]s. # '''Monos do Novo Mundo (ceboides).''' Son de pequeno tamaño e caracterízanse por teren longas colas prénsiles que utilizan para se pendurar. Os orificios nasais están bastante separados ([[platirrino]]s).<ref>Do grego πλατύσ ''platýs'', 'plano', e ῥίς, ῥινος ''rhís, rhinós'', 'nariz'.</ref> Actualmente atópanse en [[América|América Central]] e do [[Sur]]. Son exemplos deles os [[tití]]s, os [[mono ouveador|monos ouveadores]] e o [[mono araña]], entre outros. # '''Monos do Vello Mundo (cercopitecoides).''' Aínda que tamén posúen cola, esta non é prénsil; presentan os orificios nasais máis xuntos ([[catarrino]]s).<ref>Do [[lingua grgea|grego]] κατά ''katá'', 'cara a abaixo', e ῥίς, ῥινός ''rhís, rhinós'', 'nariz'.</ref> Na actualidade habitan en [[Asia]] e [[África]]. Hainos arborícolas, pero tamén terrícolas. Este grupo inclúe os [[colobo]]s, os [[cercopiteco]]s, os [[macaco]]s, e os [[papión]]s ou [[babuíno]]s.<br/> Nestes dous grupos de monos as adaptacións á vida arborícola evolucionaron máis ca nos prosimios modernos. Posúen a cara ben desenvolvida, visión estereoscópica e, ademais, dedos movíbeis independentemente nos catro membros, o que lles permite agarrase con facilidade ás ramas das árbores. O nivel de intelixencia é moi superior ao dos prosimios. # '''Hominoides.''' Esta liña, a finais do [[mioceno]], hai máis de 15 millóns de anos, subdividiuse en dúas liñas importantes: os [[monos antropomorfos]], que forman as familias dos hilobátidos e dos pónxidos, e os [[homínidos]], que deron lugar ao home moderno e a outros tipos semellantes a el, xa extinguidos. Todos eles eran fundamentalmente arborícolas, aínda que algúns deles —os homínidos e algúns dos primitivos pónxidos— comezaron a independizarse deste medio, debido fundamentalmente á redución dos bosques durante o [[cenozoico]] medio e tardío.<br/> Tiveron que abandonar as copas das árbores, que xa non lles proporcionaban unha cuberta continua, o que lles obrigou a camiñar cos pés sobre o chan. Ao principio, a postura para andar foi a catro patas pero, pouco a pouco, iniciouse a tendencia a andar, máis ou menos, sobre as dúas extremidades posteriores axudándose cos seus longos brazos, adoptando así unha postura máis ou menos erecta. O desenvolvemento desta postura abriu unha serie de posibilidades evolutivas que ata entón non se presentaran: :::* As extremidades anteriores van quedando libres para realizar outras tarefas distintas da locomoción. :::* A coordinación extraordinariamente complexa entre mans e ollos permitiu o desenvolvemento das zonas do cerebro encargadas desta coordinación, o que permitiu o incremento da intelixencia. :::* Aumento da capacidade cranial. :::* Os pés evolucionaron, dando lugar a plataformas para andar. Estes e outros trazos supoñen que o tipo humano moderno non podería ter evolucionado se o tipo ancestral non estivera adaptado á vida arborícola. [[Ficheiro:Proconsul skeleton reconstitution (University of Zurich).JPG|200px|miniatura|Reconstrución do esqueleto de ''[[Procónsul (primate)|Proconsul]]''.]] As primeiras [[fósil|especies fósiles]] deste grupo apareceron en depósitos sedimentarios de [[Kenya]] de 22 a 14 millóns de anos ([[mioceno]]). O nome máis coñecido para estes restos dunha suposta especie temperá é o de [[Procónsul (primate)|procónsul]], nome que recibiu por ''Consul'', famosa mascota do zoo de Londres.<ref>Walker, Alan & Shipman, Pat (2005): ''The Ape in the Tree: An Intellectual & Natural History of Proconsul''. Cambridge, MA / London, UK: The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 0-674-01675-0</ref> A excepción dos xibóns (familia dos hilobátidos), os antropomorfos son os monos de maior tamaño, e o seu cerebro é bastante grande con relación ao tamaño do corpo. Os xibóns son monógamos. Os gorilas viven en tribos de 8 a 24 individuos, incluídos inmaturos e crías pequenas. Abandonaron xa para sempre as árbores, camiñan a catro patas, pero poden manterse ergueitos durante curtos períodos de tempo, e cando desafían un inimigo. O xefe da tribo aparéase coas femias, e estas non volven a facelo durante o período de crianza da súa descendencia, que pode chegar a ser de até 4 anos. Os chimpancés forman pequenos grupos dentro dos que hai unha xerarquía de [[dominancia (xenética)|dominancia]] entre os machos e outra nas femias. Non hai parellas duradeiras. === A radiación dos homínidos === Despois de que o grupo dos homínidos se separara do grupo dos monos antropomorfos (ou pónxidos) no comezo do mioceno, produciuse outra radiación nova de homínidos durante o [[plioceno]] e o [[era cuaternaria|cuaternario]], na que unha das liñas evolutivas resultantes daría lugar ao home moderno. Os nosos antepasados homínidos, ao teren que adaptarse ao novo medio (o terrestre), onde non estaban protexidos coma no arborícola, houberon de competir e defenderse dos animais predadores que poboaban as grandes sabanas, coma o [[Panthera leo|león]] e outros. Esta necesidade de fuxir e atacar, así como a iniciación da caza (aínda que de pouca importancia neses momentos), obrigou probabelmente a que se seleccionaran os tipos mellor adaptados para a carreira e orientaran así a evolución na dirección humana. Durante o proceso de [[hominización]] os primitivos homínidos houberon de cazar a fin de independizarse, en certa medida, da dieta vexetal que tiñan durante a súa vida arbórea. Parece que as sesións de cacería —ao principio esporádicas e pouco a pouco máis xeneralizadas— realizábanse en grupo, a fin de facilitar o ataque e a defensa (tal e como o fan moitos dos monos antropomorfos actuais). Como consecuencia de todos estes factores e doutros máis, as tendencias antes citadas, que empezaran a desenvolverse nalgúns tipos dos primitivos homínidos, foron aumentando e perfeccionándose desde os primitivos homínidos até o home. Así, cabe destacar as seguintes modificacións: * Mans libres para coller e, potencialmente, utilizar certos obxectos (paus, pedras etc.) que poderían empregar como armas ofensivas e defensivas. * Especial desenvolvemento das zonas do cerebro implicadas no control da man. * Desenvolvemento dos sinais vocais durante as cacerías, con significados concretos, que aumentaban a eficacia e o éxito na caza. Isto, quizais, foi o comezo da linguaxe e, por tanto, da cultura do home moderno. * As adaptacións para o movemento erecto, que sucesivamente foron implantándose, e que comprenden: :::* Acurtamento da pelve. :::* Alongamento das pernas. :::* Formación do arco do pé. :::* Aliñación das dedas do pé, deixando de ser a deda gorda opoñible. :::* Desprazamento do burato occipital (''[[foramen magnum]]'') desde a parte posterior da base do cranio, o que permite que a cabeza se manteña erecta sobre a columna vertebral, o que posibilita, á súa vez, o aumento da capacidade cranial e da masa encefálica; todo iso implica novas posibilidades de desenvolvemento da intelixencia, así como bo número de modificacións anatómicas: desenvolvemento da fronte, rotación do cranio cara a atrás e redución dos dentes e dos maxilares. === Os preaustralopitecos (preaustralopitecinos) === {|border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="padding: 0.5em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; float:right; margin-left: 1em" !Antepasados de ''Homo sapiens'' |- ! Primeiros [[Hominina|Homínidos]] (anteriores a ''Homo'') |- | ''''' Sahelanthropus''''' * ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'' '''''Orrorin''''' * ''[[Orrorin tugenensis]]'' '''''Ardipithecus'''''' * ''[[Ardipithecus kadabba]]'' * ''[[Ardipithecus ramidus]]'' '''''[[Australopithecus]]''''' * ''[[Australopithecus anamensis]]'' * ''[[Australopithecus bahrelghazali]]'' * ''[[Australopithecus afarensis]]'' * ''[[Australopithecus africanus]]'' * ''[[Australopithecus garhi]]'' * ''[[Australopithecus sediba]]'' '''''[[Paranthropus]]''''' * ''[[Paranthropus aethiopicus]]'' * ''[[Paranthropus boisei]]'' * ''[[Paranthropus robustus]]'' '''''[[Kenyanthropus]]''''' * ''[[Kenyanthropus platyops]]'' |- ! Xénero ''Homo'' |- | * ''[[Homo gautengensis]] * ''[[Homo habilis]]'' * ''[[Homo rudolfensis]]'' * ''[[Homo ergaster]]'' * ''[[Homo erectus]]'' ** ''[[Homo erectus|Homo erectus georgicus]]'' * ''[[Homo cepranensis]]'' * ''[[Homo antecessor]]'' * ''[[Homo heidelbergensis]]'' * ''[[Homo rhodesiensis]]'' * ''[[Homo neanderthalensis]]'' * ''[[Homo floresiensis]]'' * ''[[Homo rhodesiensis]]'' * ''[[Homo sapiens]]'' ** ''[[Homo sapiens idaltu]]'' ** ''[[Homo sapiens sapiens]]'' * ''[[Homo floresiensis]]'' * [[Homínido de Denisova]] * [[Homes da cova dos cervos]] |} Durante moito tempo pensouse que o home descendía dos grandes monos, coma o gorila ou o chimpancé. Pero xa vimos que esta hipótese é falsa: o home non descende do mono, entendendo a palabra mono coma sinónimo dos pónxidos ou monos antropomorfos. A radiación adaptativa dos hominoides, que acadou o seu apoxeo no mioceno (hai 25 millóns de anos), separa rapidamente as ramas que orixinarían os grandes monos antropoides (gorila, chimpancé, orangután) da rama dos homínidos. Esta última rama volveu experimentar outra nova radiación na que a maioría das liñas se extinguiron. Unha destas liñas é a que orixinou o home moderno. O modelo detallado desta radiación homínida é descoñecido, xa que os fósiles son moi escasos, aínda que algo se pode deducir das probas fósiles dispoñíbeis. Propuxéronse varias hipóteses que intentan explicar como se produciu esta radiación, todas baseadas no estudo duns poucos cranios e restos de esqueletos atopados esporadicamente. Por tanto, dado que a cuestión é problemática e está suxeita a fortes controversias entre os paleoantropólogos, darase aquí un dos modelos propostos, e insistirase máis adiante sobre o tema. Como se viu, moi cedo (no mioceno) sepáranse xa os cercopitecoides dos antropomorfos. Na base destes últimos sitúanse fósiles como ''Proconsul'' e ''Dryopithecus'', do mioceno e plioceno de Eurasia e África, con tendencia ao bipedismo, que poden ser quizais antecesores dos pónxidos e dos homínidos. O ''Gigantopithecus'' foi unha forma xigante próxima aos gorilas. No mioceno superior de África e no plioceno inferior de Europa, aparece o xénero ''Oreopithecus'' que, aínda que non é antepasado dos homínidos, alcanzara xa algúns caracteres semellantes a estes, especialmente a posición ergueita de locomoción bípede. Os restos fósiles de homínidos no terciario son escasos e fragmentarios. O primeiro xénero homínido, sen dúbida, é ''Ramapithecus'' (= ''Kenyapithecus''), do mioceno superior e plioceno de Eurasia do Sur e África oriental, cunha antigüidade duns 14 millóns de anos. Os primeiros posíbeis [[hominidae|homínidos]] bípedes ([[Hominina|homininos]]) son ''[[Sahelanthropus tchadiensis]]'' (cunha antigüidade de 6 ou 7 millóns de anos) e ''[[Orrorin tugenensis]]'' (uns 6 millóns de anos). Os fósiles destes homínidos son escasos e fragmentarios e non hai acordo xeral sobre se eran totalmente bípedes. === Os australopitecos (australopitecinos) === {{Artigo principal|Australopithecus}} A seguinte etapa evolutiva do home transcorre no plioceno superior (época Villafranquiense). Os primeiros homininos dos que se ten a seguridade de que foron completamente bípedes son os australopitecos, membros do xénero ''[[Australopithecus]]'', dos que se conservan esqueletos moi completos (coma o da famosa '''[[Lucy (Australopithecus afarensis)|Lucy]]''') de polo menos cinco especies estendidas fundamentalmente por África Oriental e Meridional, aínda que hai algunhas formas máis ou menos dubidosas en Israel, China e quizais Indonesia; coñécense hoxe restos duns 100 individuos. O primeiro fósil de australopiteco encontrouno [[Raymond Dart]] en Suráfrica, en [[1924]]. O seu cranio é máis arredondado có dos antropomorfos da época de maior capacidade cranial. Tamén varía a forma dos dentes e o punto de unión do cranio coa columna vertebral, o que indica que andaba ergueito. A este fósil déuselle o nome de ''Australopithecus'' (mono meridional) e considerouse como o elo perdido entre os monos e o home. Os máis antigos australopitecos parecen ser os de África Oriental, de hai uns 3,6 millóns de anos. Viviron até hai 1,4 millóns de anos. Os australopitecos eran claramente bípedes e de pequeno tamaño (pouco máis dun metro), con capacidade cranial non moi grande, pero de trazos decididamente humanos. Habitaban ao parecer chairas esteparias, dedicándose á caza en grupos familiares. Respecto á súa cultura, parece que non coñecían o emprego do lume; algúns investigadores considéranos asociados coa chamada cultura Olduvaiense, de instrumentos líticos moi primitivos, apenas retocados. [[Ficheiro:Ardi.jpg|miniatura|200px|Cranio de ''[[Ardipithecus ramidus]]''.]] [[Ficheiro:Africa, australopitecines discovery sites.png|miniatura|200px|Distribución dos achados de ''[[Australopithecus]]''.<br/><small>'''TD:''' [[Chad]]<br/>'''ET:''' [[Etiopía]]<br/>'''ZA:''' [[Suráfrica]]</small>]] Este tipo de homininos prosperou nas [[sabana]]s arboradas do leste de [[África]] entre hai 4 e 2,5 millóns de anos con notábel éxito ecolóxico, como o demostra a radiación que experimentou, con polo menos cinco [[especie (bioloxía)|especies]] diferentes esparexidas desde [[Etiopía]] e o [[Chad]] até [[Suráfrica]]. O ''[[Australopithecus afarensis]]'' estaba considerado, até hai poucos anos, como a especie máis antiga de todas. O esqueleto máis completo e máis famoso é un denominado [[Lucy (Australopithecus)|Lucy]], que corresponde a unha femia duns 20 anos de idade, achado por [[Donald Johanson]] en [[1973]]. A postura era totalmente bípede, aínda que os brazos son anormalmente longos se se comparan cós dun home actual. Ao compararmos o cranio e a pelve dun australopiteco cos dun chimpancé, obsérvanse enormes diferenzas na pelve, incluso cando o cerebro aínda non se desenvolvera tanto (de 380 a 400&nbsp;cm<sup>3</sup> era a súa capacidade cranial). Isto parece indicar que o primeiro motor para a evolución do grupo foi a postura ergueita, non o aumento da capacidade cranial. Pero en [[1992]] atopáronse, no curso medio do [[río Awash]], en [[Etiopía]], restos dun homínido aínda máis antigo có ''Australopithecus afarensis'', xa que datan de hai 4,4 millóns de anos, que foi bautizado como ''[[Ardipithecus ramidus]]'' (e coñecido popularmente como ''[[Ardi]]''). Este descubrimento, ademais de situar máis atrás a data da escisión das liñas evolutivas que conduciron a simios e humanos, demostra que a aparición dos homínidos foi anterior á diminución das áreas forestais e conseguinte extensión das sabanas. Porque ''Ardipithecus ramidus'' era xa un homínido (aínda que se supón que moi próximo ao [[último antepasado común]] a simios e humanos) que vivía nun medio de bosque pechado con masas de auga abundantes, como o demostran os fósiles de fauna asociada aos seus restos. A súa marcha bípede non era incompatíbel con outras aptitudes locomotoras, coma a de gabear con facilidade polas árbores. O seu cerebro era moi pequeno, e presentaba similitudes tanto cos simios coma cos humanos. O estudo dos seus dentes indica que estaba adaptado a unha dieta branda, a base de froitas, semellante á do chimpancé actual. Tras o descubrimento do esqueleto case completo do ''[[Ardipithecus]]'', de entre 5,5 e 4,5 millóns de anos, puidéronse resolver algunhas dúbidas ao respecto; así, a forma da parte superior da [[pelve]] indica que era bípede e que camiñaba coas costas rectas, pero a forma do [[Pé (anatomía)|pé]], coa deda gorda dirixida cara a dentro (como nas mans) en vez de ser paralelo aos demais, indica que debía camiñar apoiándose sobre a parte externa dos pés e que non podía percorrer grandes distancias.<ref>[http://www.lavanguardia.com/ciudadanos/noticias/20091001/53794945420/descubren-el-esqueleto-del-ancestro-humano-mas-antiguo-universidad-california-berkeley-etiopia-afric.html Descubren el esqueleto del ancestro humano más antiguo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131021150419/http://www.lavanguardia.com/ciudadanos/noticias/20091001/53794945420/descubren-el-esqueleto-del-ancestro-humano-mas-antiguo-universidad-california-berkeley-etiopia-afric.html |date=21 de outubro de 2013 }} Diario ''La vanguardia'', 01/10/2009. {{es}} Consultada o 7/3/2012.</ref> O rexistro fósil do período que vai desde hai tres a hai dous millóns de anos suxire unha multiplicación das formas de homínidos (austaralopitecos postafarensis) en África, que poden dividirse en dúas liñas evolutivas en relación coa constitución ósea (fundamentalmente do cranio e a mandíbula): a dos '''australopitecos gráciles''' (cunha soa especie), e a dos '''australopitecos robustos''' (con varias). O único representante da tendencia grácil é o ''[[Australopithecus africanus]]'', que apareceu hai uns 3 millóns de anos. Os individuos pesaban de 30 a 40&nbsp;kg e tiñan unha capacidade cranial duns 440&nbsp;cm<sup>3</sup>. Tiñan unha estatura de menos de 140&nbsp;cm e andaban ergueitos. Os seus dentes cairos eran pequenos, e os incisivos, do mesmo tamaño cós do home actual. As cristas craniais estaban pouco desenvolvidas; en troques, os arcos superciliares eran moi marcados. Os australopitecos robustos posuían un aparello mastigador moi desenvolvido, con grandes moas para mastigar alimentos moi enerxéticos, pero moi duros. Ao primeiro grupo de australopitecos robustos pertence unha especie do leste de África, o ''[[Australopithecus aethiopicus]]'', que viviu hai 2,5 millóns de anos. Especies descendentes que habitaron en Suráfrica e no leste africano foron o ''[[Australopithecus boisei]]'' e o ''[[Australopithecus robustus]]''. Os exemplares atopados de ''Australopithecus robustus'' datan de hai 1,8 millóns de anos. Pesaban uns 40&nbsp;kg e a súa capacidade cranial era de 500&nbsp;cm<sup>3</sup>. A cara era máis ampla cá das especies citadas anteriormente, e presentaban uns premolares e molares enormes. O cranio tiña, na súa liña media, unha crista ósea (chamada [[crista saxital]]), onde se inserían os poderosos músculos que movían a mandíbula. Estes últimos datos indican que ''A. robustus'' se alimentaba cunha gran cantidade de materia vexetal dura, coma gramíneas, raíces, froitos de casca dura etc. A desaparición dos australopitecos atribuíuse a crise climática que se iniciou hai uns 2,8 millóns de anos e que conduciu a unha desertificación da sabana coa conseguinte expansión dos ecosistemas abertos, [[Estepa (bioma)|esteparios]]. Como resultado desta presión evolutiva, algúns ''Australopithecus'' especializáronse na explotación de produtos vexetais duros e de escaso valor nutritivo, desenvolvendo un impresionante aparato mastigador, orixinando o ''[[Paranthropus]]''; outros ''Australopithecus'', pola contra, fixéronse paulatinamente máis carnívoros, orixinando os primeiros ''[[Homo]]''. === O proceso da hominización === Os descubrimentos de novos exemplares de homínidos, xunto coas técnicas modernas da [[biotecnoloxía]] aplicadas á busca de relacións evolutivas, manteñen as investigacións en continua revisión. Dos datos descritos nos exemplares de australopitecos atopados despréndese que os factores que conduciron á hominización poderían ser os seguintes: :* A adaptación á locomoción bípede. Iso permitiría liberar as mans e concedería unha vantaxe ás especies no seu paso dun hábitat arborícola a outro de sabana. Diversos autores aportan distintos modelos explicativos. :* O incremento da capacidade cranial. Aínda que hai que descontar do aumento do tamaño do cranio nas distintas especies o debido ao puro aumento de tamaño da especie, non hai dúbida de que o tránsito á hominización leva consigo un incremento destacado da capacidade cranial. :* A maior duración das fases xuvenís marca unha tendencia cara a un elevado grao de aprendizaxe, co correspondente incremento da complexidade das relacións sociais. :* O desenvolvemento da linguaxe. Isto parece o máis característico da intelixencia humana. Para a súa aparición é necesaria unha tendencia evolutiva marcada cara ao desenvolvemento de estruturas anatómicas que permitan a emisión de sons. :* A remodelación do aparello mandibular. A tendencia que pode atoparse na estrutura da mandíbula (e na da cara) dos primates é o seu acurtamento progresivo e o seu desprazamento por debaixo da caixa cranial, de xeito que a expresión da cara tende á "humanización", ao se transformar o fociño nun rostro máis semellante ao do humano actual. Os dentes anteriores fanse máis grandes, mentres que as moas se fan máis pequenas. == O xénero ''Homo'' == {{Artigo principal|Homo}} Non se sabe con certeza a especie que orixinou os primeiros membros do xénero ''Homo''. Propuxéronse ''[[Australopithecus africanus|A. africanus]]'', ''[[Australopithecus afarensis|A. afarensis]]'' e ''[[Australopithecus garhi|A. garhi]]'', pero non hai un acordo xeral. Tamén se suxeriu que ''[[Kenyanthropus platyops]]'' puido ser o antepasado dos primeiros ''Homo''.<ref>Leakey, M. G.; Spoor, F.; Brown, F. H.; Gatogo, P. N.; Kiarie C., Leakey, L. N. e McDougall, I. (2001): "New hominin genus from eastern Africa shows diverse middle Pliocene lineages". ''Nature'', '''410''': 433-440</ref> Clasicamente considerábanse como pertencentes ao xénero ''Homo'' os homínidos capaces de elaborar ferramentas de pedra. Porén, esta visión foi posta en dúbida nos últimos anos; por exemplo, suxeriuse que ''Australopithecus ghari'' hai 2,5 millóns de anos era capaz de fabricar ferramentas.<ref>Asfaw, B., White, T., Lovejoy, O., Latimer, B., Simpson, S. & Suwa, G., 1999. ''"Australopithecus garhi'': a new species of early hominid from Ethiopia". ''Science'', '''23''' (5414): 629-635.</ref> As primeiras ferramentas eran moi simples e encádranse na [[industria lítica]] coñecida coma [[Olduvaiense]] ou ''Modo 1''. As máis antigas proceden da rexión dos [[Pobo afar|afar]] ([[Djibuti]]) e a súa antigüidade estímase nuns 2,6 millóns de anos,<ref name=afar>Semaw, Sileshi (2000): "The World’s Oldest Stone Artefacts from Gona, Ethiopia: Their Implications for Understanding Stone Technology and Patterns of Human Evolution Between 2.6–1.5 Million Years Ago" in ''Journal of Archaeological Science'', '''27''' (12)</ref> pero non existen fósiles de homínidos asociados a eles. O xénero ''[[Homo]]'', ao que pertence o ser humano actual, non parece proceder dos ''Australopithecus'', senón de antecesores comúns a ambos, xa que, contemporáneos aos australopitecos, acháronse os restos máis antigos considerados como de home; son estes un cranio achado en Kenya por [[Louis Leakey]] e outros restos (denominados ''[[Homo habilis]]'') de Tanzania (no lugar coñecido coma [[garganta de Olduvay]], que proporcionou algúns dos máis importantes fósiles de homínidos). Efectivamente, hai uns 1,75 millóns de anos, vivían homínidos que coexistían coas especies de australopitecos, aínda que o tamaño do seu cerebro era sensibelmente maior, de entre 600 e 800&nbsp;cm<sup>3</sup>. Preto dos seus restos atopáronse tamén utensilios de pedra primitivos, polo que a estes restos se lles asignou o xénero ''Homo'' (o home). Os restos atopados por Leakey en Kenya, clasificados como ''Homo habilis'', "home hábil", suxiren que os individuos desta especie tiñan polo común pequena estatura: os adultos apenas medían entre 0,90 e 1,10 m (máximo, 1,50 m), o seu peso era duns 50&nbsp;kg e datan de hai 1,8 millóns de anos; pero nos últimos anos acháronse restos desta especie de hai 2,5 a 1,5 millóns de anos. Os utensilios de pedra atopados inclúen pequenos coitelos afiados, trituradores e raspadoiras simples. Non hai obxectos para matar grandes presas, o que suxire que quizais se alimentasen de animais mortos. O pequeno tamaño do cranio, de 600 a 800&nbsp;cm<sup>3</sup>,<ref>Concretamente, de 640 cm<sup>3</sup> dos fósiles atopados por Louis Leakey na garganta de Olduvai (1962), a máis 800 cm<sup>3</sup> do cranio número 1470, atopado en ''Hoobi Fora'' polo seu fillo Richard (1972).</ref> indícanos que a tendencia evolutiva que prevaleceu na aparición do xénero non foi o desenvolvemento da capacidade cranial, senón predominantemente o bipedismo. É probábel que estes datos estean relacionados cunha transición climática que fixo que dominara a expansión da sabana sobre o bosque tropical; neste hábitat, a mellor adaptación á carreira era o bipedismo. Hai aproximadamente un millón de anos, desenvolvéndose fundamentalmente na segunda glaciación ([[Mindel]]) do cuaternario ([[plistoceno|plistoceno medio]]), aparece outra especie humana, o ''[[Homo erectus]]'' (home erecto, ergueito), a cuxos restos se lle deran antes outros nomes, coma ''[[Pithecantropus]]'', ''[[Sinantropus]]'' etc. Os restos que se descubriron primeiro foron, en [[Xava]] ([[Indonesia]]), os do pitecántropo, en [[1896]]; despois descubríronse numerosos restos en [[China]] (sinántropo ou ''home de Pequín'' en [[1929]]), en África do Norte, (''[[Atlanthropus]]'', atlántropo, en [[1955]]), nas beiras do [[lago Turkana]] (Kenya) e en Olduvay ([[Tanzania]]). E en Europa, en Alemaña, a chamada [[mandíbula de Mauer]], preto de [[Heidelberg]], e o [[cranio de Steinheim]], e en Francia o [[home de Tautavel]]. Pero as formas máis antigas son as do leste africano. A partir desta zona, o ''Homo erectus'' estendeuse por toda África, chegando despois tamén a Europa e Asia. O exemplar máis completo que se conserva corresponde a un neno duns 12 anos de idade, que morreu na beira dun lago hai uns 1,6 millóns de anos. O mozo medía 1,65 m, e chegaría a 1,83 de non morrer tan cedo. O esqueleto do ''Homo erectus'' era moi parecido ao do home actual. De estatura bastante elevada, o seu bipedismo era perfecto. A capacidade cranial era bastante grande (até 1200&nbsp;cm<sup>3</sup>). Pero o cranio era moi pesado, con grosos arcos superciliares, a fronte moi aplanada, e con restos de crista saxital, prognatismo acusado (maxilar superior saínte), e mandíbula moi robusta, con ausencia de queixo. Dos ''Homo erectus'' europeos e asiáticos hai numerosos restos fósiles. Coñecían o uso do lume, o que lles permitiu ampliar a variedade da súa dieta. Son, así mesmo, os primeiros poboadores das cavernas. Desenvolveron unha cultura de instrumentos líticos denominada [[Chelense]] ou Achelense ([[paleolítico|Paleolítico inferior]]), destacando as machadas de man; todas as atopadas presentan tales semellanzas que permiten afirmar que había unha transmisión cultural dunha xeración a outra. Eran cazadores e tiñan, ao parecer, [[rito|ritos funerarios]] e de [[antropofaxia]]. ==== O home antecesor (home de Atapuerca) ==== {{Artigo principal|Homo antecessor}} Como se acaba de ver, o xénero ''Homo'' saíu de África, polo que a evolución humana tivo como escenario, desde entón, ademais daquel continente, tamén Europa e Asia. [[Ficheiro:Dolina-Pano-3.jpg|miniatura|200px|Escavación na ''Gran Dolina'', en [[Serra de Atapuerca|Atapuerca]] ([[Provincia de Burgos]]).]] En [[1976]] un grupo de investigadores españois localizou os restos dos seres humanos máis antigos de Europa, na chamada "[[Sima de los huesos]]", na Serra de [[Atapuerca]] ([[Burgos]]). Actualmente séguese investigando na zona, e nas numerosas escavacións efectuadas nestes anos, recolléronse máis de trescentos fósiles humanos pertencentes a homínidos de ambos os sexos e de distintas idades, o que fai de Atapuerca un sitio arqueolóxico de excepcional importancia para comprender o que ocorreu en Europa no último millón de anos. Dos datos obtidos da ''Sima de los huesos'', xunto cos achegados polos doutras escavacións da zona (''Gran Dolina'' e ''Galería''), parece que alí viviu unha poboación durante a segunda metade do plistoceno medio; hai entre 50.000 e 150.000 anos, aínda que os achados máis recentes (desde [[1994]]) parece que poden facernos retroceder no tempo até hai preto de 1 millón de anos (máis exactamente, até máis de 780.000 anos: en efecto, os homínidos máis antigos de Europa). Os estudos paleontolóxicos destes restos proporcionan unha información válida sobre o modo de vida habitual deste grupo de homínidos (clasificados recentemente como ''[[Homo antecessor]]''), as presas que cazaban e a industria lítica utilizada. Os últimos achados permitiron, incluso, establecer a existencia de [[canibalismo]] entre os seus individuos; canibalismo, ao parecer, non debido a prácticas rituais, senón de carácter puramente alimenticio. Esta poboación de homínidos de Atapuerca evolucionou localmente, dando lugar, segundo algunhas opinións, a unha nova especie, o [[home de Neandertal]]. Outros pensan que estes homínidos foron incorporando pouco a pouco na súa anatomía trazos característicos dos neandertais, até que se confundiron con eles. En calquera caso, é evidente que o home de Atapuerca non é un antepasado directo noso, senón unha rama evolutiva lateral que se extinguiu, como se verá a continuación, hai uns 30.000 anos. ==== O home de Neandertal ==== {{Artigo principal|Homo neandertalensis}} Despois do ''Homo erectus'', durante o interglaciar Mindel-Riss, a terceira [[glaciación]] e o interglaciar Riss-Würm, aparecen uns poucos restos con caracteres intermedios entre os pitecántropos e a especie actual do home (''Homo sapiens''). Téñense denominado grupo ''presapiens'', ou tamén ''Homo sapiens arcaicus''. Tales son os restos de Swanscombe, Stneheim, Fontchevade etc. Datan de entre 400.000 e 200.000 anos. Son semellantes ao ''Homo erectus'', aínda que con algunhas diferenzas. A fronte é máis prominente, e os arcos superciliares son menos acusados. A maioría dos restos atopáronse en Europa e, algúns, en Asia e África. Desde estes restos, os fósiles humanos diferéncianse máis ou menos claramente en dúas ramas, correspondentes quizais a dúas antigas razas ou subespecies do ''Homo sapiens''. O home de Neandertal (''[[Homo sapiens|Homo sapiens neanderthaliensis]]'' ou, para algúns autores, ''[[Homo neanderthalensis]]'') viviu fundamentalmente durante os primeiros períodos da última glaciación (Würm), hai uns 100.000 anos (máis concretamente, entre 130.000 e 30.000 anos). Coñécense centos de restos procedentes de Europa, Asia e África; os máis antigos descubríronse en Israel. Eran totalmente erectos, e a súa estrutura corporal era máis maciza e musculosa cá do home actual. O cranio tiña unha capacidade media superior á do home actual (de 1.400 a 1.600&nbsp;cm<sup>3</sup>) e era robusto, con fortes arcos superciliares, formando unha "viseira", prognatismo marcado, fronte baixa e sen queixo na mandíbula, que era moi maciza. A dentición era semellante á nosa. Debía de ter un aspecto xeral moi robusto, cun tórax forte e empenado. Os seus restos van asociados á cultura [[Musteriense]] do paleolítico medio. Tiñan instrumentos para espelicar animais, do que se deduce que vestían con peles para se protexeren do duro clima. Os neandertais enterraban os seus mortos con alimentos, armas e, nalgúns casos, flores primaverais. Isto suxire que crían na posibilidade dunha vida tras da morte. O primeiro fósil de ''Homo sapiens'' descubriuse, como xa quedou dito, no val do río Neander, preto de Düsseldorf (Alemaña), en 1856. Naquela época non se aceptou que pertencera a unha especie humana primitiva, como suxerira Huxley. Polo contrario, moitos o consideraron como o cranio dun "pobre idiota hidrocéfalo, que vivira como un animal nos bosques", ou dun "salvaxe caníbal, que chegara a Europa non se sabe como". Aínda non hai moito tempo, os paleonatropólogos describían os homes de Neandertal como seres decadentes, de aspecto brutal, con ombros caídos, xeonllos flexionados e longos e poderosos brazos, imaxe que quedou gravada na opinión popular. Porén, o éxito desta subespecie (ou especie) debeu ser considerábel, dada a súa velocidade de dispersión: durante uns 100.000 anos os neandertais esparexéronse por toda Europa, Oriente Medio e parte de Asia central e oriental. Coexistiron co ''[[Homo sapiens sapiens]]'' nalgúns lugares e, despois, hai uns 30.000 ou 35.000 anos, desapareceron rapidamente, sen que se saiba a causa da súa extinción. ==== O home moderno ==== {{Artigo principal|Homo sapiens}} O home moderno (''Homo sapiens sapiens'') comeza a ser abundante nos últimos períodos da glaciación de Würm, hai uns 40.000 ou 35.000 anos. Xa desde o inicio comézanse a diferenciar variedades raciais que, en Europa, son principalmente tres: [[home de Cro-Magnon]], [[home de Chancelade]] e [[home de Grimaldi]]. Desenvólvese a fronte ampla e vertical, desaparecen os arcos superciliares e o prognatismo, a mandíbula faise máis grácil, con desenvolvemento do queixo. A estes restos primitivos corresponden as culturas do [[Solutrense]], [[Auriñaciense]] e [[Magdaleniano]], con gran refinamento nos instrumentos de pedra, desenvolvemento das pinturas de covas, como [[cova de Altamira|Altamira]], [[cova de Lascaux|Lascaux]] etc. ([[arte parietal|pinturas parietais]]) e noutras rochas, fóra de covas ([[pintura rupestre|pinturas rupestres]]). Posteriormente éntrase no [[mesolítico]] e no [[neolítico]], desenvolvéndose xa as antigas civilizacións da China, sur da India, e Oriente Medio (Mesopotamia, Exipto etc.). Pobóase tamén América (a través do estreito de Bering) e Oceanía. Probabelmente a subespecie ''Homo sapiens sapiens'' foi orixinaria de África, e emigrou cara ao norte, coexistindo cos neandertais nalgúns lugares, como quedou dito anteriormente. Os utensilios que acompañan os primeiros restos atopados son moito máis elaborados cós anteriores, incluíndo lascas, punzóns e formóns; con estes instrumentos fabricaban outros de óso, coma puntas para proxectís, arpóns, anzois e agullas. A competencia favoreceu a esta especie, que se foi adaptando a todos os hábitats. Os individuos eran recolectores-cazadores, e podían manter á súa prole porque a taxa de natalidade era baixa, de xeito que a poboación se mantiña estábel. O descubrimento da [[agricultura]] (e da [[gandaría]]) hai dez mil anos favoreceu a explosión demográfica da especie e o conseguinte desenvolvemento cultural para manter o crecemento sostido. ==== O poboamento de Eurasia ==== [[Ficheiro:Human evolution chart-en.svg|miniatura|200px|Distribución xeográfica e temporal do xénero ''[[Homo]]''.<br/> Outras interpretacións difiren na taxonomía e na distribución xeográfica.]] Esta é sen dúbida a etapa máis confusa e complexa da evolución humana. O sucesor cronolóxico dos citados ''[[Homo rudolfensis]]'' e ''[[Homo habilis]]'' é ''[[Homo ergaster]]'', cuxos fósiles máis antigos datan de hai aproximadamente 1,8 millóns de anos. O seu volume cranial oscilaba entre os 850 e os 880&nbsp;cm³. Morfoloxicamente era moi similar a ''[[Homo erectus]]'', e en ocasións alúdese a el como ''Homo erectus'' africano. Suponse que foi o primeiro dos nosos antepasados que abandonou África; acháronse fósiles asimilábeis a ''H. ergaster'' (ou, talvez, a ''Homo habilis'') en [[Dmanisi]] ([[Xeorxia]]), datados en 1,8 millóns de anos de antigüidade e que se denominaron ''[[Homo georgicus]]'', que proban a temperá saída de África dos nosos antepasados remotos.<ref>Vekua A., Lordkipanidze D., Rightmire G. P., Agusti J., Ferring R., Maisuradze G. ''et al''. (2002): "A new skull of early ''Homo'' from Dmanisi, Georgia". ''Science'', '''297''': 85-89.</ref> Esta primeira migración humana conduciu á diferenciación de dúas liñaxes descendentes de ''Homo ergaster'': ''Homo erectus'' en [[Extremo Oriente]] ([[China]], [[Xava]]) e ''[[Homo antecessor]]/[[Homo cepranensis]]'' en [[Europa]] ([[España]], [[Italia]]). Pola súa parte, os membros de ''H. ergaster'' que permaneceron en África inventaron un modo novo de tallar a pedra, máis elaborado, denominado [[Achelense]] ou Modo 2 (hai 1,6 ou 1,7 millóns de anos). Tense especulado que os clans posuidores da nova tecnoloxía ocuparían os territorios máis favorábeis desprazando aos tecnoloxicamente menos avanzados, que se viron obrigados a emigrar. Certamente sorprende o feito de que ''H. antecessor'' e ''H. erectus'' seguiran utilizando o primitivo Modo 1 ([[Olduvaiense]]) centos de miles de anos despois do descubrimento do Achelense. Unha explicación alternativa é que a migración se producira antes da aparición do Achelense.<ref name=Arsuaga/> Parece que o [[fluxo xenético]] entre as poboacións africanas, asiáticas e europeas desta época foi escaso ou nulo. ''Homo erectus'' poboou Asia Oriental até hai só uns 50.000 anos (asentamento do [[río Solo]] en Xava), e que se puido diferenciar en especies independentes en condicións de illamento, como ''[[Homo floresiensis]]'' da [[illa de Flores, Indonesia]]. Pola súa parte, en Europa tense constancia da presenza humana desde hai case un millón de anos (''[[Homo antecessor]]''), pero acháronse ferramentas de pedra máis antigas non asociadas a restos fósiles en diversos lugares. A posición central de ''H. antecessor'' como antepasado común de ''[[Homo neanderthalensis]]'' e ''[[Homo sapiens]]'' foi descartada polos propios descubridores dos restos ([[Eudald Carbonell]] e [[Juan Luis Arsuaga]]). Os últimos representantes desta fase da nosa evolución son ''[[Homo heidelbergensis]]'', en Europa, que supostamente está na liña evolutiva dos neandertais, e ''[[Homo rhodesiensis]]'', en África, que sería o antepasado do home moderno.<ref>Manzi, G. (2004): "Human Evolution at the Matuyama-Brunhes Boundary". ''Evolutionary Anthropology: Issues, News and Reviews'' '''13''': 11-24.</ref><ref>White, Tim D. ''et. al.'' (2003): "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". ''Nature'' '''423''' (6491): 742-747.</ref><ref>Arsuaga, J. L., Martinez, I., Lorenzo, C., Gracia, A., Muñoz, A., Alonso, O. & Gallego, J. (1999): "The human cranial remains from Gran Dolina Lower Pleistocene site (Sierra de Atapuerca, Spain)". ''Journal of Human Evolution'' '''37''': 431-457.</ref> Unha visión máis conservadora desta etapa da evolución humana reduce todas as especies mencionadas a unha, ''[[Homo erectus]]'', que se considera unha especie politípica de ampla dispersión con numerosas [[especie (bioloxía)|subespecies]] e poboacións interfértiles xeneticamente interconectadas. ==== Novas orixes en África ==== A fase final da evolución da especie humana está presidida por tres especies humanas intelixentes, que durante un longo período conviviron e competiron polos mesmos recursos. Trátase do [[home de Neanderthal]] (''[[Homo neanderthalensis]]''), a especie do [[homínido de Denisova]] e o [[ser humano|home moderno]] (''[[Homo sapiens]]''). Son, en realidade, historias paralelas que, nun momento determinado, se cruzan. O home de Neandertal xurdiu e evolucionou en [[Europa]] e [[Oriente Medio]] hai uns 230.000 anos,<ref name=Arsuaga/> presentando claras adaptacións ao clima frío da época (complexión baixa e forte, nariz largo). O homínido de Denisova viviu hai 40.000 anos nos [[montes Altai]] e probabelmente noutras zonas nas cales tamén viviron neandertais e sapiens. Análises do [[ADN mitocondrial]] indican un devanceiro feminino común coas outras dúas especies hai aproximadamente un millón de anos.<ref>Krause, Johannes; Fu, Qiaomei; Good, Jeffrey M.; Viola, Bence; Shunkov, Michael V.; Derevianko, Anatoli P. & Pääbo, Svante (2010): "The complete mitochondrial DNA genome of an unknown hominin from southern Siberia", ''Nature'' '''464''': 894-897.</ref> A secuencia do seu [[xenoma]] revelou que tería compartido cos neandertais un devanceiro común hai uns 650.000 anos e cos humanos modernos hai 800.000 anos. Un [[molar]] descuberto presenta características morfolóxicas claramente diferentes ás dos neandertais e os humanos modernos.<ref name=DR>Reich, David; Richard E. Green, ''et al.'' (22 December, 2010): "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia", ''Nature'' '''468''' (1012): 1053–1060.</ref> Os fósiles máis antigos de ''Homo sapiens'' datan de hai uns 200.000 anos ([[Etiopía]]). Hai uns 90.000 anos chegou ao [[Próximo Oriente]], onde se encontrou co home de Neandertal que fuxía cara ao sur debido á [[glaciación]] que se abatía sobre Europa. ''Homo sapiens'' seguiu a súa expansión e hai uns 45.000 anos chegou a [[Europa Occidental]] ([[Francia]]); paralelamente, o home de Neandertal foise retirando, empuxado polo ''H. sapiens'', á periferia da súa área de distribución ([[Península ibérica]], mesetas altas de [[Croacia]]), onde desapareceu hai uns 28.000 anos. Aínda que ''H. neanderthalensis'' foi considerado con frecuencia como subespecie de ''Homo sapiens'' (''H. sapiens neanderthalensis''), a análise do [[xenoma mitocondrial]] completo de fósiles de ''H. neanderthalensis'' suxiren que a diferenza existente é suficiente para consideralos como dúas especies diferentes, separadas desde hai 660.000 (± 140.000) anos.<ref>Richard E. Green ''et al.'' (2008): "A Draft Sequence of the Neandertal Genome"; ''Science'' '''328''' (5979): 710-722.</ref> Tense a case plena certeza de que o [[home de Neandertal]] non é devanceiro do ser humano actual, senón unha especie de liña evolutiva paralela derivada tamén do ''[[Homo erectus]]/[[Homo ergaster]]'' a través do elo coñecido coma ''[[Homo heidelbergensis]]''. O neandertal coexistiu co ''Homo sapiens'', que quizais terminou extinguido pola competencia coa nosa especie. Se houbo algunha mestizaxe entre ambas as especies, as achegas á especie humana actual foron, no xenético, inferiores ao 5 % (un arqueólogo e paleoantropólogo que defendía a hipótese dunha forte mixogénese das dúas especies foi descuberto como "falsificador de probas"; por iso existe actualmente case total escepticismo sobre que ambas as especies foran interfértiles). En canto ao chamado [[home de Cro-Magnon]], corresponde ás poboacións de Europa Occidental da actual especie ''Homo sapiens''. == O home moderno, ''Homo sapiens'' == === As discutidas orixes do home moderno. Relacións filoxenéticas entre homínidos === Un dos temas centrais da [[paleontoloxía]] ou, mellor dito, da [[paleoantropoloxía]], é o referente á orixe do home moderno. No esclarecemento da evolución do home quedan aínda moitos datos por atopar e moitos problemas por resolver. O principal problema que se suscita radica en achar unha liña evolutiva desde os antepasados do ''Homo erectus'' até o ''Homo sapiens sapiens''. Durante a década de [[1990]] suscitáronse polémicas sobre a evolución do home moderno. Os estudos sobre a orixe do home intentan desenvolver unha síntese que poida explicar o bipedismo, a magnitude do cerebro e as modificacións dentarias nun marco evolutivo global. Pero a filoxenia dos homínidos está, como queda dito, lonxe de resolverse. A aparición de novos fósiles e o descubrimento de maior número de restos das especies xa descritas, xunto co perfeccionamento dos métodos de datación, modifica constantemente as teorías filoxenéticas, polo que se elaboraron varias teorías respecto ás relacións entre as diversas formas fósiles. Así, foron presentándose ao longo do tempo varias teorías. Para algúns, os australopitecos serían antecesores dos pitecántropos, estes do home de Neandertal, e este dos actuais. Outros científicos supoñen unha orixe común de australopitecos e homes, sendo os pitecántropos unha rama lateral (quizais derivada dalgunha especie de ''Australopithecus''), non antecesora do ''Homo sapiens''. Para outros autores, as diversas formas de pitecántropos darían lugar a varias razas de ''Homo sapiens'' actuais e fósiles etc. A idea máis xeral é que o ''Australopithecus afarensis'' é a especie máis antiga, e que as demais derivan dela. Os achados de ''Homo sapiens sapiens'' nas covas de [[Skhul]], no [[Monte Carmelo]] e de [[Qafzeh]], preto de [[Narareth]], en [[Palestina]], realizados entre [[1965]] e [[1979]], desautorizaron as teorías que se viñan defendendo até eses anos. A datación dos restos achados en Palestina permitiron aumentar a antigüidade da humanidade actual até os 100.000 anos (até ese momento atribuíaselle unha antigüidade de non máis de 40.000 anos). Outras formas fósiles achadas recentemente na África subsahariana virían confirmar estes datos. Na década de [[1990]] moitos [[paleoantropoloxía|paleoantropólogos]] estaban de acordo en que os homínidos primitivos, todos os australopitecos e o ''Homo habilis'', evolucionaron en África ao longo dun período duns 3 millóns de anos. Pero, onde, e cando, apareceron os homes modernos? A idea máis xeneralizada era que o ''Homo sapiens sapiens'' xurdira en África hai entre 290.000 e 140.000 anos. En canto ao proceso que se seguiu para esta aparición, existían tres hipóteses: a da arca de Noé, a do candelabro e a da evolución reticulada. * Segundo a '''hipótese da arca de Noé''', un pequeno grupo de ''Homo sapiens sapiens'' orixinaríase en África, a partir de poboacións arcaicas que evolucionaron nese continente durante centos de miles de anos e, despois, colonizou todo o planeta, coma os animais superviventes da arca de Noé. Estes seres humanos non se mesturaron coas poboacións doutras especies do xénero ''Homo''. Tanto o ''Homo erectus'' coma o ''Homo sapiens neanderthalensis'' serían desprazados (substituídos) polo ''Homo sapiens sapiens'', ao tempo que se ían diferenciando as actuais razas humanas. * A '''hipótese do candelabro''' ou '''multirrexional''' supoñía que as poboacións de ''Homo sapiens sapiens'' se foron formando en distintas zonas do Vello Mundo por evolución de poboacións arcaicas, probabelmente distintas variedades de ''Homo sapiens arcaicus'' procedentes, á súa vez, da evolución de diferentes poboacións de ''Homo erectus''. As poboacións de ''Homo sapiens'', arcaicos e modernos, mesturaríanse xeneticamente, de maneira que a transición se realizaría de forma gradual en cada rexión, e non por substitución. En resumo, esta hipótese suxería unha orixe simultánea do ''Homo sapiens sapiens'' en diferentes rexións do Vello Mundo. * Finalmente, a '''hipótese da evolución reticulada''' combinaba os dous modelos anteriores. Por un lado, aceptaba a existencia de intercambio xenético (cruzamento entre poboacións distintas) e, por outro, a continuidade rexional da evolución simultánea nos tres continentes do Vello Mundo. Parece porén claro que as distintas razas actuais pertencen todas ao ''Homo sapiens sapiens'', sendo as súas diferenzas morfolóxicas debidas a circunstancias xeográficas e quizais culturais: actualmente seguen persistindo grupos humanos que se manteñen nun modo de vida similar ao do Paleolítico, por illamento xeográfico, en selvas ecuatoriais ou zonas inaccesíbeis. Todos os datos biolóxicos e paleontolóxicos indican o absurdo de calquera tipo de [[racismo]], actitude unicamente sostida por motivacións económicas e de explotación duns pobos humanos por outros. === Situación actual === Os parentes vivos máis próximos á nosa especie son os [[grandes simios]]: o [[gorila]], o [[chimpancé]], o [[Pan paniscus|bonobo]] <ref>Especie, ''Pan paniscus'', moi semellante ao chimpancé, ''Pan troglodytes'', que algún zoólogos consideran conespecíficos.</ref> e o [[orangután]]. Demostración manifesta deste parentesco é que un estudo do [[xenoma]] humano actual indica que ''Homo sapiens'' comparte case o 99 % dos [[xene]]s co chimpancé e co bonobo. Para maior precisión, o xenoma de calquera individuo da nosa especie ten unha diferenza de só o 0,27 % respecto ao xenoma de ''Pan troglodytes'' (chimpancés) e dun 0,65 % respecto ao xenoma dos gorilas. Os fósiles máis antigos de ''Homo sapiens'' teñen unha antigüidade de case 200.000 anos<ref>McDougall, I., Brown, F. H. & Fleagle, J. G. (2005): "Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia". ''Nature'', '''433''': 733-736. [http://www.nature.com/nature/journal/v433/n7027/abs/nature03258.html Abstract]</ref> e proceden do sur de [[Etiopía]] (formación [[Kibish]], do [[río Omo|val baixo do río Olmo]]) berce da humanidade. A estes restos fósiles seguen en antigüidade os de ''[[Homo sapiens idaltu]]'', cuns 160.000 anos. <center> {| border=0 cellspacing=2 cellpadding=0 width=650 style="font-size:smaller; clear:both;" |+ style="font-size:larger;"| '''[[Biocronoloxía]] dos [[Hominina]] (homininos)''' |- | <timeline> ImageSize = width:650 height:440 PlotArea = left:30 right:20 bottom:20 top:0 AlignBars = justify Colors = id:period1 value:rgb(1,1,0.7) # light yellow id:period2 value:rgb(0.7,0.7,1) # light blue id:period3 value:rgb(0.7,1,0.7) # light green id:events value:rgb(1,0.3,1) # light purple id:Miocene value:rgb(1,1,0) # 255/255/0 id:Pliocene value:rgb(1,1,0.6) # 255/255/153 id:Pleistocene value:rgb(1,0.9490,0.6823) # 255/242/174 id:Holocene value:rgb(0.9961,0.949,0.8784) # 254/242/224 Period = from:-7000000 till:2010 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:1000000 start:-7000000 ScaleMinor = unit:year increment:250000 start:-7000000 BarData = bar:Timelines bar:buffer bar:Events bar:bar0 bar:bar1 bar:bar2 bar:bar3 bar:bar4 bar:bar5 bar:bar6 bar:bar7 bar:bar8 bar:bar9 bar:bar10 bar:bar11 bar:bar12 bar:bar13 bar:bar14 bar:bar15 bar:bar16 bar:bar17 bar:bar18 bar:bar19 bar:bar20 bar:bar21 bar:bar22 bar:bar23 bar:bar24 bar:bar25 bar:bar26 bar:bar27 bar:bar28 bar:bar29 bar:bar30 bar:bar31 bar:bar32 bar:bar33 bar:bar34 bar:bar35 bar:bar36 bar:bar37 bar:bar38 bar:bar39 bar:bar40 bar:bar41 bar:bar42 PlotData= width:25 mark:(line,red) textcolor:black bar:Timelines align:right shift:(-75,0) bar:Timelines align:center shift:none from:-5332000 till:-7000000 color:Miocene text:[[Mioceno]] from:-2588000 till:-5332000 color:Pliocene text:[[Plioceno]] from:-11500 till:-2588000 color:Pleistocene text:[[Plistoceno]] from:2010 till:-11500 color:Holocene align:center text:[[Holoceno]] bar:Events color:events align:right shift:(-5,-10) at:-6500000 align:left shift:(5,-11) text:"Separación entre homininos e paninos, segundo o reloxo molecular, hai entre 7 e 6 millóns de anos" width:7 mark:none color:events align:right shift:(-5,-4) bar:bar3 from:-6490000 till:-6510000 at:-6490000 align:left shift:(5,-4) text:[[Sahelanthropus tchadensis]] bar:bar5 from:-5800000 till:-6100000 at:-5800000 align:left shift:(5,-4) text:[[Orrorin tugenensis]] align:left shift:(5,-4) bar:bar10 from:-5200000 till:-5700000 at:-5700000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Ardipithecus kadabba]] bar:bar12 from:-4100000 till:-4400000 at:-4400000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Ardipithecus ramidus]] bar:bar14 from:-3900000 till:-4200000 at:-4200000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus anamensis]] bar:bar16 from:-2700000 till:-4000000 at:-4000000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus afarensis]] bar:bar18 from:-3230000 till:-3770000 at:-3770000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus bahrelghazali]] bar:bar20 from:-2500000 till:-3000000 at:-3000000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus africanus]] bar:bar22 from:-2500000 till:-2600000 at:-2600000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus garhi]] bar:bar24 from:-1950000 till:-1780000 at:-1950000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus sediba]] bar:bar27 from:-3490000 till:-3510000 at:-3510000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Kenyanthropus platyops]] bar:bar26 from:-1900000 till:-2400000 at:-2400000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo rudolfensis]] bar:bar28 from:-1600000 till:-1900000 at:-1900000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo habilis]] bar:bar30 from:-1800000 till:-1800000 at:-1800000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo georgicus]] bar:bar30 from:-13000 till:-94000 at:-94000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo floresiensis]] bar:bar32 from:-300000 till:-1800000 at:-1800000 align:right shift:(-5,-4) text:Homo ergaster - Homo erectus bar:bar34 from:-160000 till:-600000 at:-600000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo rhodesiensis]] bar:bar36 from:2010 till:-200000 at:-200000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo sapiens]] bar:bar38 from:-780000 till:-1200000 at:-1200000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo antecessor]] bar:bar40 from:-250000 till:-600000 at:-600000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo heidelbergensis]] bar:bar42 from:-29000 till:-230000 at:-230000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo neanderthalensis]] bar:bar11 from:-2200000 till:-2600000 at:-2600000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Paranthropus aethiopicus]] bar:bar9 from:-1200000 till:-2300000 at:-2300000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Paranthropus boisei]] bar:bar7 from:-1200000 till:-2000000 at:-2000000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Paranthropus robustus]] mark:none bar:bar11 at:-1165000 align:left shift:(5,-4) text:[[Paranthropus|Xénero Paranthropus]] bar:bar9 from:-1165000 till:-2635000 width:47 color:period1 bar:bar9 from:-1235000 till:-2565000 width:37 color:white bar:bar8 at:-5500000 text:[[Ardipithecus|Xénero Ardipithecus]] bar:bar11 from:-4065000 till:-5735000 width:30 color:Pleistocene bar:bar11 from:-4135000 till:-5665000 width:20 color:white bar:bar24 at:-4235000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Australopithecus|Xénero Australopithecus]] bar:bar19 from:-1715000 till:-4235000 width:82 color:period2 bar:bar19 from:-1785000 till:-4165000 width:72 color:white bar:bar42 at:-2475000 align:right shift:(-5,-4) text:[[Homo (xénero)|Xénero Homo]] bar:bar34 from:2010 till:-2475000 width:120 color:period3 bar:bar34 from:-48090 till:-2405000 width:110 color:white TextData = pos:(600,14) text:"Ano" </timeline> |} </center> Algúns datos da [[xenética molecular]], concordantes con achados paleontolóxicos, sosteñen que todos os seres humanos descenden dunha mesma [[Eva mitocondrial]], ou E.M., o que quere dicir que, segundo os rastrexos do [[ADNmt]] —que só se transmite a través das nais—, toda a [[Homo sapiens|humanidade]] actual ten unha antecesora común que viviría no leste de África, probabelmente en [[Tanzania]], hai de entre 150.000 a 230.000 anos.<ref>Soares, Pedro ''et al.'' (2009): [http://download.cell.com/AJHG/mmcs/journals/0002-9297/PIIS0002929709001633.mmc1.pdf "Supplemental Data, Correcting for Purifying Selection: An Improved Human Mitochondrial Molecular Clock"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091229152305/http://download.cell.com/AJHG/mmcs/journals/0002-9297/PIIS0002929709001633.mmc1.pdf |date=29 de decembro de 2009 }}, ''AJHG'', Volume '''84'''.</ref> Estudos dos [[haplogrupos do cromosoma Y humano]] conclúen que por liña paterna hai unha ascendencia que chega até o [[Adán cromosómico]], o cal tería vivido na [[África subsahariana]] entre hai 60.000 e 90.000 anos.<ref>[http://www.thegeneticgenealogist.com/2007/07/20/mitochondrial-eve-and-y-chromosomal-adam/ "Mitochondrial Eve and Y-chromosomal Adam"] ''The Genetic Genealogist''.</ref> Outros indicios derivados de moi recentes investigacións suxiren que a de por si exigua poboación de ''Homo sapiens'' hai uns 74.000 anos reduciuse ao bordo da extinción ao producirse o estoupido, segundo a [[Teoría da catástrofe de Toba]], do [[volcán Toba]], situado na illa de [[Sumatra]], que deixou como rastro o [[lago Toba]]. Tal erupción tivo unha potencia unhas 3.000 veces superior á da erupción do [[Erupción do Monte Saint Helens en 1980|Monte Santa Helena]] en 1980. Iso significou que gran parte do planeta se cubrira de nubes de cinza volcánica que afectaron moi negativamente ás poboacións de diversas especies, incluída a humana. Segundo esta hipótese, coñecida entre a comunidade científica como catástrofe de Toba, a poboación de ''Homo sapiens'' (daquela toda en África; a primeira migración fóra de África foi en torno ao ano 70.000&nbsp;a.C.) se reduciría a tan só ao redor de 1.000 individuos. Se isto fora certo, significaría que o ''pool'' xenético da especie se restrinxiría de tal modo que se potenciaría a unidade xenética da especie humana.{{cómpre referencia}} Non todos están de acordo con esta datación. Despois de analizar o [[ácido desoxirribonucleico|ADN]] de persoas de todas as rexións do mundo, o xenetista [[Spencer Wells]] sostén que todos os humanos que viven hoxe descenden dun só individuo que viviu en [[África]] hai uns 60.000 anos.<ref> [http://news.nationalgeographic.com/news/2002/12/1212_021213_journeyofman.html Documentary Redraws Humans' Family Tree] {{en}} Consultada o 9/3/2012.</ref> Por todo o antedito queda demostrado o [[monoxenismo (antropoloxía)|monoxenismo]] da especie humana e, consecuentemente, descartado o [[polixenismo]], que servía de "argumento" a teorías racistas. ==== Migracións prehistóricas do ''Homo sapiens'' ==== {{Artigo principal|Migracións humanas prehistóricas}} [[Ficheiro:Mapa de las migraciones humanas.svg|miniatura|300px|Mapa das migracións humanas, segundo estudos do [[ADN mitocondrial]].<br/><small> A lenda representa os miles de anos desde a actualidade. A liña azul sinala a extensión máxima dos [[xeo]]s e as zonas de [[tundra]] durante a última gran [[glaciación]].</small>]] [[Ficheiro:Beringia land bridge-noaagov.gif|miniatura|300px|Evolución da [[Berinxia|ponte de Berinxia]].]] Xunto aos achados arqueolóxicos, os principais indicadores da expansión do ser humano polo planeta son o [[ADN mitocondrial]] e o [[cromosoma Y]], que son característicos da descendencia por liña materna e paterna, respectivamente. Os humanos xa comezarían a saír de África hai uns 90.000 anos, colonizando para esas datas o [[Mediterráneo|Levante mediterráneo]]. (Restos fósiles da zona téñense atribuído a ''Homo sapiens'' temperáns, pero a súa relación real cos humanos modernos é moi discutíbel).<ref>{{Cita web |url=http://www.newarchaeology.com/articles/emergence.php |título=Chris Brown (2002): "The battle over the emergence of modern humans in Eurasia", ''New Archaeology''. |data-acceso=08 de marzo de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20070705185217/http://www.newarchaeology.com/articles/emergence.php |dataarquivo=05 de xullo de 2007 |urlmorta=yes }}</ref> '''[[Australia]]''' e '''[[Nova Guinea]]''': a ''[[Alfred Russel Wallace|Liña de Wallace]]'' <ref>[http://www.starfish.ch/dive/Wallacea.html Wallacea. Wallace Line] {{en}}Consultada o 9/2/2012.</ref> non significou para os ''Homo sapiens'' un límite insuperábel para accederen a estas rexións. A chegada de humanos a Australia dátase en hai uns 50.000 anos, cando puideron fabricar rústicas balsas de xuncos para atravesar o estreito que separaba [[Sahul]] da rexión da [[illas da Sonda|Sonda]]. '''[[Europa]]''': comezou a ser colonizada hai só uns 40.000 anos, suponse que durante milenios o deserto de [[Siria]] resultaba unha barreira infranqueábel desde África cara a Europa, polo que resultaría máis practicábel unha migración costeira desde as costas de Eritrea ás do Iemen e, de alí ao subcontinente indio. A expansión por Europa coincide coa extinción do seu coetáneo de entón, o [[home de Neandertal]]. '''[[Oceanía]]''': a colonización das illas do [[Pacífico]] máis próximas a Eurasia iniciaríase hai uns 50.000 anos, pero a expansión por esta macrounidade xeográfica ([[MUX]]) foi moi lenta e gradual, e hai uns 5.000 anos pobos [[austronesios]] comezaron unha efectiva expansión por [[Oceanía]], aínda que arquipélagos como o de [[Hawai]] e [[Nova Zelandia]] non estaban aínda poboados por seres humanos hai 2.000 ou 1.500 anos (isto requiriu o desenvolvemento dunha apropiada [[técnica|técnica naval]] e coñecementos suficientes de [[náutica]]). '''[[América]]''': a [[chegada do home a América]] iniciaríase hai uns 20.000 ou, polo menos, 15.000, aínda que no hai consenso ao respecto. Durante as [[glaciación]]s, o nivel dos océanos descendeu até o extremo de que o "Vello Mundo" e o "Novo Mundo" formaron un megacontinente unido pola [[Berinxia|ponte de Berinxia]]. '''[[Antártida]]''': foi a última [[MUX]], descuberta polo español Gabriel de Castilla ([[1603]]), sendo poboada desde [[1904]], e con poboación nativa desde [[1978]] (poboación chilena). == Cambios evolutivos == === Cambios anatómicos === ==== Diferenzas con outros primates ==== Cando os devanceiros do ''Homo sapiens'' e outros moitos primates vivían en selvas comendo froitos, bagas e follas, abundantes en [[vitamina C]], puideron perder a capacidade xenética, que teñen a maioría dos animais, de sintetizar no seu propio organismo tal vitamina. Tales perdas durante a evolución implicaron sutís pero importantes determinacións: cando as selvas orixinais se reduciron ou, por crecemento demográfico, resultaron superpoboadas, os primitivos homininos (e logo os humanos) víronse forzados a percorrer importantes distancias, migrar, para obteren novas fontes de nutrientes (por exemplo, da citada vitamina C). Todos os cambios referidos sucederon nun período relativamente breve (aínda que se mida en millóns de anos), o que explica a susceptibilidade da nosa especie a afeccións da columna vertebral e da circulación sanguínea e linfática. ==== Bipedestación ==== Os [[Hominino]]s, primates bípedes, xurdiran, como se viu, hai uns 6 ou 7 millóns de anos en [[África]], cando este [[continente]] estaba afectado por un progresivo desecamento que reduciu as zonas de [[bosque]]s e [[selva]]s. Como adaptación ao [[bioma]] de [[sabana]], apareceron [[primate]]s capaces de camiñar facilmente de modo [[bípede]] e manterse ergueitos ([[East Side Story]])<ref>Coppens, Y. (1994): "East Side Story: the origin of humankind". ''Scientific American'', '''270''': 62-69.</ref> Esta cuestión é obxecto de debate e fixéronse diversas propostas alternativas para intentar explicar a bipedestación. Por exemplo, véxase: S. K. S. Thorpe, R. L. Holder e R. H. Crompton (2007): [http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/316/5829/1328 "Origin of Human Bipedalism As an Adaptation for Locomotion on Flexible Branches"]. ''Science'', '''316''' (5829): 1328-31; Paul O'Higgins, Sarah Elton (2007): "Walking On Trees". ''Science'', '''316''' (5829): 1292-4. Máis aínda, nun medio cálido e con forte radiación [[ultravioleta]] e [[infravermello|infravermella]] algunhas das mellores solucións adaptativas son a marcha bípede e a progresiva redución da capa pilosa, o que evita o excesivo requentamento do corpo. Hai 150.000 anos o norte de África volveu sufrir unha intensa desertización, o que significou outra gran presión evolutiva como para que se fixaran os trazos principais da especie ''[[Homo sapiens]]''. Para lograr a postura bípede e a marcha erecta tiveron que aparecer importantes modificacións: * '''Cranio'''. Para permitir a [[bipedestación]], o ''[[foramen magnum]]'' (ou '''orificio occipital''', polo cal a [[medula espiñal]] pasa do cranio á raque), desprazouse; mentres que nos simios o ''foramen magnum'' está situado na parte posterior do [[cranio]], no ''Homo sapiens'' (e nos seus devanceiros directos) o ''foramen magnum'' "desprazouse" case cara á base do mesmo. * '''Columna vertebral'''. A [[columna vertebral]], bastante rectilínea nos [[simio]]s, no ''Homo sapiens'' e nos seus devanceiros bípedes adquiriu curvaturas que permiten soportar mellor o peso da parte superior do corpo; tales curvaturas teñen un efecto "resorte". Polo demais a columna vertebral puido erguerse case 90º á altura da [[pelve]]; se se compara coa dun [[chimpancé]] nótase que ao carecer este primate da curva lumbar, o seu corpo resulta empuxado cara a adiante polo propio peso. Na raque humana o [[centro de gravidade]] está desprazado, de modo que o centro de gravidade de todo o corpo se sitúa por riba do soporte que constitúen os pés; ao ter o ''Homo sapiens'' unha cabeza relativamente grande, o centro de gravidade corporal é bastante inestábel (e fai que ao intentar nadar, por exemplo, o humano tenda a afundirse "de cabeza"){{cómpre referencia}}. Ademais as [[vértebra]]s humanas son máis circulares que as dos simios, o que lles permite soportar mellor o peso vertical. * '''Pelve'''. A [[pelve]] tivo que alargarse, o cal foi fundamental na evolución da nosa especie. Os [[óso ilíaco|ósos ilíacos]] da rexión pelviana no ''Homo sapiens'' (e inmediatos antecesores) "xiraronn" cara ao interior da pelve, o que lles permite soportar mellor o peso dos órganos internos en posición erecta. Esta modificación da pelve implica unha diminución importante na velocidade posíbel da carreira nos humanos. A [[bipedestación]] implica unha posición da pelve que fai que as crías nazan "prematuras": en efecto, o [[parto]] humano denomínase ''ventral acobadado'', xa que hai case un ángulo recto entre a cavidade abdominal e a [[vaxina]], que na [[pube]] da muller é case frontal e, se en todos os demais [[mamíferos]] a chamada [[parto|canle de parto]] é moi breve, nas femias de ''Homo sapiens'' é moi prolongada e sinuosa, o que fai dificultoso o [[parto]]. Como se verá máis adiante, isto foi fundamental na evolución da nosa especie. [[Ficheiro:Huxley - Mans Place in Nature.jpg|miniatura|centro|500px|Cara á posición ergueita do corpo.]] * '''Pernas'''. Tamén para a [[bipedestación]] houbo outros cambios morfolóxicos moi importantes e evidentes, particularmente nos membros e nas súas [[articulación (anatomía)|articulacións]]. Os [[perna|membros inferiores]] robustecéronse, o [[fémur]] humano inclínase cara a dentro, de xeito que posibilita a marcha case sen necesidade de xirar todo o corpo; a articulación do [[xeonllo]] volveuse case omnidireccional (isto é, pode moverse en diversas direccións), aínda que nos monos —por exemplo no [[chimpancé]]— existe unha maior flexibilidade da articulación do xeonllo, o que facilita un mellor desprazamento polas copas das [[árbore]]s; é por isto polo que o humano, a diferenza dos seus parentes os [[pónxidos]], non marcha cos xeonllos flexionados. * '''Pés'''. Nos humanos os [[pé (anatomía)|pés]] alongáronse, particularmente no [[Calcañar|calcaño]], reducíndose algo as dedas do pé e deixando de ser opoñíbel o "[[polgar]]" do pé (a deda maior); en liñas xerais o pé perdeu case totalmente a capacidade de aprehensión. Sábese, en efecto, que o pé humano deixou de estar capacitado para se aferrar (como se fora unha man) ás ramas, pasando en troques a ter unha función importante no soporte de todo o corpo. A deda maior do pé ten unha función vital para lograr o equilibrio dos [[hominino]]s durante a marcha e a postura erecta; en efecto, o polgar do pé dun chimpancé é transversal, o que lle permite ao simio aferrarse máis facilmente ás pólas, en troques o polgar do pé humano, ao estar aliñado, facilita o equilibrio e o impulso cara a adiante ao marchar ou correr. Os [[óso]]s dos membros inferiores son relativamente rectilíneos en comparación cos doutros primates. ===== Vantaxes e desvantaxes da bipedestación ===== É evidente que a gran cantidade de modificacións anatómicas que conduciron do [[cuadrupedismo]] ao [[bipedismo]] requiriu unha forte [[presión selectiva]]. Discutiuse moito sobre a eficacia e ineficacia da marcha bípede comparada coa cuadrúpede. Tamén se notou que ningún outro animal dos que se adaptaron á [[sabana]], ao final do [[mioceno]], desenvolveu unha marcha bípede. Cómpre termos en conta que partimos de homínidos cun tipo de desprazamento cuadrúpede pouco eficaz para longos desprazamentos en terreo aberto: o modo no que se desprazan os chimpancés, apoiando a segunda falanxe dos dedos das [[man]]s, non pode compararse á marcha cuadrúpede ningún outro [[mamífero]]. Os primeiros homínidos de sabana probabelmente víronse obrigados a desprazarse a distancias considerábeis nun campo aberto para alcanzar grupos de árbores situados a distancia. A marcha bípede puido ser moi eficaz nestas condicións xa que:<ref name="Arsuaga">Arsuaga, J. L. & Martínez, I. (1998): ''La especie elegida''. Ediciones Temas de Hoy, Madrid, 342pp. ISBN 978-84-7880-909-7</ref> ::* Permite outear o horizonte por riba da vexetación herbácea en busca de árbores ou depredadores. ::* Permite transportar cousas (coma alimentos, paus, pedras ou crías) coas mans, liberadas da función locomotora. ::* É máis lenta que a marcha cuadrúpede, pero menos custosa enerxeticamente, o que debería ser interesante para percorrer longas distancias na sabana, ou nun hábitat máis pobre en recursos que a selva. ::* Expón menos superficie ao sol e permite aproveitar a brisa, o que axuda a non quentar o corpo en exceso e aforrar auga, cousa útil nun hábitat con escaseza do líquido elemento. Hai anos argumentouse que a liberación das mans por parte dos primeiros homínidos bípedes lles permitiu elaborar armas de pedra para cazar, o que sería o principal motor da nosa evolución. Hoxe está claro que a liberación das mans (que se produciu hai máis de 4 millóns de anos) non está ligada á fabricación de ferramentas, o que aconteceu uns 2 millóns de anos despois, e que os primeiros homininos non eran cazadores e que, como moito, comían prea esporadicamente.{{cómpre referencia}} Pero a [[bipedestación]] trouxo unha desvantaxe na [[reprodución]], xa que o feito de pasar do cuadrupedismo ao bipedismo levou consigo un cambio anatómico das [[cadeira (anatomía)|cadeiras]], como vimos, con gran redución da canle do parto que fixo máis difícil e doloroso o [[nacemento]] das crías, tal como se demostra cando se compara a cadeira dun [[chimpancé]] coa dun ''[[Australopithecus]]'' como ''[[Lucy]]'' que, por outra parte, presentan un tamaño de cerebro similar.<ref>Sloan, Christopher (2005): "La historia del origen del hombre." National Geographic.</ref> ==== Liberación dos membros superiores ==== A postura bípede deixou libres os membros superiores que xa non teñen que cumprir a función de patas (agás nos nenos moi pequenos) nin a de [[braquiación]], é dicir, o desprazamento de póla en póla cos brazos, aínda cando a actual especie humana, da cintura para arriba, manteña unha complexión de tipo arborícola. Esta liberación dos membros superiores foi, no seu inicio, unha adaptación óptima ao [[bioma]] de sabana; ao marchar bipedemente e cos brazos libres, os devanceiros do home podían recoller máis facilmente a súa comida: raíces, froitos, follas, insectos, ovos, pequenos réptiles, roedores e prea; en efecto, moitos indicios fan supoñer como probábel que os nosos antepasados foran en gran medida preeiros e, dentro desta actividade, practicaran a modalidade chamada [[cleptoparasitismo]], isto é, roubaban as presas cazadas por especies netamente carnívoras; para tal práctica debían actuar en bandas, organizadamente. Os membros superiores, sempre en relación con outras especies, acortáronse. Estes membros superiores, ao quedaren liberados de funcións locomotoras, puideron especializarse en funcións netamente humanas. O polgar opoñíbel é unha característica herdada dos primates máis antigos, pero si nestes a función principal era a de aferrarse ás ramas e, en segundo lugar, aprehender as froitas ou os insectos que servían de alimento, na liña evolutiva que desemboca na nosa especie a [[motilidade]] da man, e en particular dos dedos desta, fíxose gradualmente máis precisa e delicada, o que facilitou a elaboración de artefactos; aínda non se ten coñecemento respecto ao momento en que a liña evolutiva comezou a crear artefactos, pero é seguro que hai xa máis de 2 millóns de anos ''[[Homo habilis]]/[[Homo rudolfensis]]'' realizaba rudos instrumentos que utilizaba asiduamente (en todo caso, os chimpancés, en estado silvestre, confeccionan "ferramentas" de pedra, madeira e óso moi rudimentarias). O desenvolvemento da capacidade de [[pronación]] na [[articulación (anatomía)|articulación]] do pulso tamén foi importantísima para a capacidade de elaborar artefactos. ==== Cerebración ==== A cerebración, tanto como a corticalización, son fenómenos biolóxicos moi anteriores á aparición dos homínidos, porén nestes, e en especial en ''Homo sapiens'', a cerebración e a corticalización adquiren un grao superlativo (até o punto que [[Theilard de Chardin]] enunciou unha curiosa teoría, a da [[noósfera]] e a [[noósfera|nooxénese]], isto é: a teoría do pensamento intelixente, que se basea na evolución do [[cerebro]]). O cerebro de ''Homo sapiens'', en relación á masa corporal, é un dos máis grandes{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}. Máis rechamante é o [[consumo]] de [[enerxía]] metabólica (por exemplo, a producida pola "combustión" da glicosa) que require o cerebro: un 20 % de toda a enerxía corporal, e aínda cando a lonxitude dos intestinos humanos evidencian os problemas que se lle presentan{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}. En ''Homo sapiens'' o volume cerebral oscila entre os 1.200 e os 1.400&nbsp;cm<sup>3</sup>, sendo a media global actual de 1.350&nbsp;cm<sup>3</sup>; porén non basta un incremento do volume, senón como se dispón, isto é: como está disposta a "estrutura" do [[sistema nervioso central]] e do [[cerebro]] en particular. Por termo medio, os ''Homo neanderthalensis'' puideron ter un cerebro de maior tamaño que o da nosa especie, pero a morfoloxía dos seus cranios demostra que a estrutura cerebral era moi diferente{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}: con escasa fronte, os neandertais tiñan pouco desenvolvidos os [[lóbulo frontal|lóbulos frontais]] e, en especial, moi pouco desenvolvida a [[córtex|codia prefrontal]]{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}. O cranio de ''Homo sapiens'' non só ten unha fronte prominente senón que é tamén máis alto no [[óso occipital|occipicio]] (cranio moi abovedado), o que permite un gran desenvolvemento dos lóbulos frontais. De todos os mamíferos, ''Homo sapiens'' é o único que ten a face situada baixo os lóbulos frontais. Porén, aínda máis importantes para a evolución do [[encéfalo]] parece que foron as [[mutación]]s no posicionamento do [[esfenoide]]{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}. Fíxose mención no apartado dedicado á aparición da linguaxe articulada da importancia do xene [[FOXP2]];<ref>Enard, Wolfgang ''et al.'' (2002): "Molecular evolution of FOXP2, a gene involved in speech and language''. ''Nature'', '''418''', páxs. 869–72</ref> este xene é o encargado do desenvolvemento das áreas da linguaxe e das áreas de síntese (as áreas de síntese áchanse na [[córtex|codia cerebral]] dos lóbulos frontais). O aumento do cerebro e a súa especialización permitiu a aparición da chamada lateralización, é dicir, unha diferenza moi importante entre os [[hemisferio cerebral|hemisferios cerebrais]] [[dereita|dereito]] e [[esquerda|esquerdo]]. O hemisferio esquerdo ten desenvolvidas na súa codia áreas específicas que posibilitan a linguaxe simbólica baseada en significantes acústicos: a [[área de Wernicke]] e a [[área de Broca]]. É case seguro que xa hai 200.000 anos os suxeitos da especie ''Homo sapiens'' tiñan un potencial intelectual equivalente ao da actualidade, pero para que se activara tal potencial tardaron milenios: o primeiro rexistro de conduta artística coñecido data de hai só uns 75.000 anos, os primeiros [[grafismo]]s e expresións netamente simbólicas fóra da linguaxe falada datan de hai só entre 40.000 e 35.000 anos. As primeiras [[Escritura (lingüística)|escrituras]] ("memoria segunda" como ben as chamara [[Roland Barthes]]) datan de hai entre 5.500 e 5.000 anos, no Val do [[Nilo]] ou na [[Mesopotamia]] asiática. Díxose tamén máis arriba que ''Homo sapiens'' mantiña características de estrutura cranial "primitivas", xa que recordan ás dun chimpancé infantil; en efecto, tal morfoloxía é a que permite ter a fronte sobre o rostro e os lóbulos frontais desenvolvidos. A cabeza de ''Homo sapiens'', para conter tal cerebro, é moi grande; aínda no [[feto]] e no [[neonato]], razón principal pola que os [[parto]]s son difíciles, sumada á disposición da pelve, que xa vimos. Unha solución parcial a isto é a [[heterocronía]]: o neonato humano está moi incompletamente desenvolvido no momento do parto{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}; pode dicirse (con algo de [[metáfora]]) que a ''[[xestación]] no ser humano non se restrinxe aos xa de por si prolongados nove meses intrauterinos, senón que se prolonga extrauterinamente até, polo menos, os catro primeiros anos''{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}; en efecto, o meniño está completamente desvalido durante anos, tanto é así que só entre os 2 e os 4 anos é cando ten suficientemente desenvolvidas as áreas visuais do cerebro coma para ter unha percepción visual do seu propio ser ([[Estadio do espello]] descuberto por [[Jacques Lacan]] na década de [[1930]]). Agora ben, se ''Homo sapiens'' tarda moito en poder ter unha percepción plena da súa imaxe corporal, é interesante saber que é un dos poucos animais que se percibe ao ver a súa imaxe reflectida (só se nota esta capacidade en [[Pan paniscus|bonobos]], [[chimpancé]]s e, se acaso, en [[gorila]]s, [[orangután]]s, [[golfiño|delfíns]] e [[elefante]]s). Tal é a prematuración de ''Homo sapiens'' que, mentres que un chimpancé neonato ten unha capacidade cerebral dun 65 % da dun chimpancé adulto, ou a capacidade de ''[[Australopithecus afarensis]]'' era no parto dun 50 % respecto á da súa idade adulta, no ''Homo sapiens'' 'bebé' tal capacidade non supera o 25 % da capacidade que terá aos 45 anos (aos 45 anos aproximadamente é cando se desenvolve totalmente o cerebro humano). Pero non basta o desenvolvemento cronolóxico. Para que o cerebro humano se "despregue" —por así decilo— ou se desenvolva require de estimulación e afecto{{Cómpre referencia|data=setembro de 2013}}; doutro modo a organización dalgunhas das áreas do cerebro pode quedar atrofiada. ==== Visión ==== O humano herdou dos [[prosimio]]s a visión estereoscópica e pancromática (capacidade de ver unha ampla tonalidade das cores do [[espectro visíbel]]); os [[ollo humano|ollos]] na parte dianteira da cabeza posibilitan a visión estereoscópica (en tres dimensións), pero se esa característica xorde nos prosimios como unha adaptación para moverse mellor durante a noite ou en ambientes sombrizos coma os das [[xungla]]s, en ''Homo sapiens'' tal función cobra outro valor; facilita mirar a distancia, outear horizontes, e, neste aspecto, a [[visión]] é bastante máis aguda nos humanos que nos outros primates e nos prosimios. Isto facilitará que o ''Homo sapiens'' sexa un ser altamente visual (por exemplo, as comunicacións mediante a mímica), e facilitará así mesmo ''o imaxinario''. ==== Especialización ==== Pese ao conxunto de modificacións morfolóxicas antes referidas, desde o punto de vista da anatomía comparada, chama a atención unha cuestión: ''Homo sapiens'' é un animal relativamente pouco especializado. En efecto, gran parte das especies animais lograron algún tipo de especialización anatómica (por exemplo, os [[artiodáctilos]] posúen [[pezuño]]s que lles permiten correr nas chairas despexadas), pero as especializacións se, por un lado, adoitan seren unha óptima adaptación a un determinado bioma, levan consigo, por outro, o risco da desaparición da especie especializada e asociada a tal bioma se este se modifica. A ausencia de tales especializacións anatómicas facilitou aos humanos unha adaptabilidade inusitada entre as demais especies de [[vertebrados]] para se adecuar a moi diversas condicións ambientais. Máis aínda, mesmo que pareza paradoxal, ''Homo sapiens'' ten características [[neotenia|neoténicas]]. En efecto, a estrutura cranial dun ''Homo sapiens'' adulto aproxímase máis á da cría dun chimpancé que á dun chimpancé adulto: o rostro é achatado ("ortognato" ou de "baixo índice facial") e é case inexistente o ''torus'' supraorbitario (na humanidade actual apenas se encontran vestixios de ''torus'' nas poboacións chamadas australoides). Doutro modo, pódese dicir que os arcos superciliares de ''Homo sapiens'' son "infantís", delicados, co rostro aplanado ou lixeiramente prognato. ''Homo sapiens'' é, pola súa anatomía, un animal moi vulnerábel se se encontra en condicións naturais. Asociado ao feito de que morfoloxicamente o ser humano teña características que o aproximan ás dun chimpancé "neno", encóntrase o 'ortognatismo', e isto quere dicir, entre outras cuestións, que os [[dente]]s de ''Homo sapiens'' son relativamente pequenos e pouco especializados, as [[mandíbula]]s, por iso, abreviáronse e fixéronse máis delicadas. Falta ademais o [[diastema]] ou espazo onde encaixan os [[Canino (dente)|cairos]]. A debilidade das mandíbulas humanas fainas case totalmente inútiles para a defensa a dentadas perante un predador e, así mesmo, son moi deficientes para poder consumir gran parte do alimento no seu estado natural, o que é un dos moitos déficits corporais que levaron ao humano a vivir nunha sociedade organizada. === Aspectos culturais === ==== Aparición da linguaxe simbólica ==== {{Artigo principal|Evolución da linguaxe}} Falar da aparición da [[linguaxe]] humana, linguaxe simbólica, por lóxica, parecería implicar que hai que falar previamente da ''cerebración'', e iso é bastante certo, pero a linguaxe humana simbólica ten os seus antecedentes en momentos e cambios morfolóxicos que son previos a cambios importantes na estrutura do [[sistema nervioso central]]. Por exemplo, os [[chimpancé]]s poden realizar un esbozo primario de linguaxe simbólica baseándose na [[mímica]] (dun xeito semellante a un sistema moi simple de comunicación para [[xordomudo]]s). Agora ben, a linguaxe simbólica por excelencia é a baseada nos [[significantes]] acústicos, e para que unha especie teña a capacidade de articular sons discretos, requírense máis innovacións morfolóxicas, algunhas delas moi probabelmente anteriores ao desenvolvemento dun cerebro suficientemente complexo como para pensar de modo simbólico. En efecto, observemos a [[orofarinxe]] e a [[larinxe]]: nos [[mamíferos]], a excepción do ser humano, a larinxe encóntrase na parte alta da [[garganta]], de modo que a [[epiglote]] pecha a [[Traquea (vertebrados)|traquea]] dun modo estanco ao beber e inxerir comida. En troques, en ''Homo sapiens'', a larinxe sitúase máis abaixo, o que permite ás [[corda vocal|cordas vocais]] a produción de sons máis claramente diferenciados e variados pero, ao non poder a epiglote ocluír completamente, a respiración e a inxestión deben alternarse para que o suxeito non afogue. O acurtamento do [[prognatismo]], que se compensa cunha elevación da [[bóveda palatina]], facilitan a linguaxe oral. Outro elemento de relevante importancia é a posición e estrutura do [[hioide]]; a súa gracilidade e motilidade permitirán unha linguaxe oral suficientemente articulada. Estudos realizados na [[Serra de Atapuerca]] ([[España]]) evidencian que ''[[Homo antecessor]]'', hai uns 800.000 anos, xa tiña a capacidade, polo menos no seu aparello fonador, para emitir unha linguaxe oral suficientemente articulada como para ser considerada simbólica, aínda que a consuetudinaria fabricación de utensilios (por rudos que foran) por parte do ''[[Homo habilis]]'' hai uns 2 millóns de anos, suxire que nestes xa existía unha linguaxe oral articulada moi rudimentaria pero dabondo eficaz coma para transmitir a suficiente [[información]] ou ensinanza para a confección de rudos artefactos. Ademais de todas as condicións acabadas de mencionar, imprescindíbeis para a aparición dunha linguaxe simbólica, débese facer mención da aparición do xene [[FOXP2]] que resulta básico para a posibilidade de tal linguaxe e do pensamento simbólico, como se verá a continuación. == Táboa comparativa das diferentes especies do xénero ''Homo'' == :Os nomes en '''negra''' indican a existencia de numerosos rexistros fósiles. {| class="wikitable sortable" |- style="background:#efefef;" |- ! Especies ! Cronoloxía ([[Cron (xeoloxía)|cron]]) ! Distribución ! Altura de adulto (m) ! Masa de adulto (kg) ! Volume cranial (cm³) ! Rexistro fósil ! Descubrimento / <br/>publicación do nome |- | [[Homínido de Denisova]] | 0,04 | [[Rusia]] | | | | 1 sitio | 2010 |- | ''[[Homo antecessor]]'' | 1,2-0,8 | España, Inglaterra, Francia | 1,75 | 90 | 1000 | Tres sitios | 1994/1997 |- | ''[[Homo cepranensis]]'' | 0,5-0,35 | Italia | &nbsp; | &nbsp; | 1000 | 1 copa cranial | 1994/2003 |- | '''''[[Homo erectus]]''''' | 1,8-0,3 | África, Eurasia (Cáucaso, China, India, Vietnam, Xava) | 1,8 | 60 | 850-1100 | Varios | 1891/1892 |- | '''''[[Homo ergaster]]''''' | 1,9-1,4 | Leste e sur de África | 1,9 | &nbsp; | 700-850 | Varios | 1975 |- | ''[[Homo floresiensis]]'' | 0,10-0,012 | Indonesia | 1,0 | 25 | 400 | 7 individuos | 2003/2004 |- | ''[[Homo gautengensis]]'' | >2-0;0,6 | Suráfrica | 1,0 | | | 1 individuo | 2010/2010 |- | '''''[[Homo habilis]]''''' | 2,3-1,4 | África Oriental | 1,0-1,5 | 33-55 | 510-660 | Varios | 1960/1964 |- | '''''[[Homo heidelbergensis]]''''' | 0,6-0,35 | Europa, África, China | 1,8 | 90 | 1100-1400 | Varios | 1908 |- | '''''[[Homo neanderthalensis]]''''' | 0,33-0,03 | Europa, Asia Occidental | 1,6 | 55-70 (complexión forte) | 1200-1700 | Varios | 1829/1864 |- | ''[[Homo rhodesiensis]]'' | 0,3-0,12 | Zambia | | | 1300 | Moi poucos | 1921 |- | ''[[Homo rudolfensis]]'' | 1,9 | Kenya | &nbsp; | 700 | 2 sitios | 1 cranio | 1972/1986 |- | [[Homes da cova dos cervos]] | 0,0145-0,0115 | China | | | | Moi poucos | 2012 |- | ''[[Homo sapiens idaltu]] | 0,16-0,15 | Ethiopia | | | 1450 | 3 cranios | 1997/2003 |- | '''''[[Homo sapiens]]''''' | 0,2-presente | Mundial | 1,4-1,9 | 55-100 | 1000-1980 | Aínda vive | —/1758 |- |} == Cadro sinóptico da evolución dos homínidos == {| class="wikitable" |- style="background:#efefef;" ! Época<ref>As épocas, idades e cores usados son os establecidos na [http://www.stratigraphy.org/upload/ISChart2009.pdf International Sratigraphic Chart, ano 2009] {{en}} Consultada o 9/3/2012.</ref> ! Idade ! Tempo (absoluto) ! Australopitecinos (África) ! ''Homo'' en África ! ''Homo'' en Europa ! ''Homo'' en Asia ! Cultura |- ! style="background:rgb(254,242,224)"| [[Holoceno]] ! style="background:rgb(254,242,236)"|(recente) ! Actualidade<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>11.700 | | '''''[[Homo sapiens]]''''' | '''''Homo sapiens''''' | '''''Homo sapiens'''''<br/>'''[[Homes da cova dos cervos]]'''<br/>(14.500-11.500)<br/>'''[[Homínido de Denisova]]'''<br/>(41.100)<br/>'''''[[Homo floresiensis]]'''''<br/>(94.000-12.000) | '''[[Neolítico]]''' a actualidade<br/>(Escritura, ...) |- ! rowspan="4" style="background:rgb(255,242,174)"|[[Plistoceno]] ! style="background:rgb(255,242,211)"|[[Tarantiense]]<ref name=plistoceno>En 2006 incorporouse ao [[Era cuaternaria|Cuaternario]] a idade ou piso Gelasiense (desde o Plioceno ao Plistoceno), baixando por tanto a data de inicio do Plistoceno aos 2,59 m.a. e pasando a ter catro divisións en lugar das tres clásicas (Plistoceno Inferior, Medio e Superior, agora Calabriense, Ioniense e Tarantiense, respectivamente). Véxase, por exemplo: Clague, John e INQUA Executive Committee (Comité Executivo do INQUA) (2006): "Open Letter by INQUA Executive Committee", ''Quaternary Perspectives'', '''16''' (1) páxs. 158–159. [http://www.inqua.org/documents/QP%2016-1.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110821153155/http://www.inqua.org/documents/QP%2016-1.pdf |date=21 de agosto de 2011 }}</ref> ! 11.700<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>126.000 | | '''''[[Homo sapiens]]'''''<br/>(195.000-act.) | '''''Homo sapiens'''''<br/>(¿40.000-act.)<br/>'''''[[Homo neanderthalensis]]'''''<br/>(230.000-29.000) | '''''Homo sapiens'''''<br/>(42.000-act.)<br/>'''''[[Homo floresiensis]]'''''<br/>(75.000-13.000)<br/>'''''[[Homo erectus soloensis]]'''''<br/>(130.000-50.000) | '''[[Paleolítico Superior|Paleolítico superior]]'''<br/>'''[[Musteriense]]'''<br/>(Pensamento abstracto, arte) |- ! style="background:rgb(255,242,199)"|[[Ioniense]]<ref name=plistoceno /> ! 126.000<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>781.000 | | '''''[[Homo sapiens idaltu]]'''''<br/>(185.000)<br/>'''''Homo sapiens'''''<br/>(195.000-act.)<br/>'''''[[Homo rhodesiensis]]'''''<br/>(600.000-160.000) | '''''Homo neanderthalensis'''''<br/>(230.000-29.000)<br/>'''''[[Homo heidelbergensis]]'''''<br/>(500.000-250.000) | '''''[[Homo erectus]]'''''<br/>(1,8 m.a.-250.000) | '''Musteriense'''<br/>'''[[Achelense]]'''<br/>(Fogo) |- ! style="background:rgb(255,242,186)"|[[Calabriense]]<ref name=plistoceno /> ! 781.000<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>1,8 m.a. | '''''[[Paranthropus robustus]]'''''<br/>(2,0-1,2 Ma)<br/>'''''[[Paranthropus boisei]]'''''<br/>(2,3-1,2 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus sediba]]'''''<br/>(1,95-1,78 m.a.) | '''''[[Homo ergaster]]'''''<br/>(1,75–1 m.a.)<br/>'''''[[Homo habilis]]'''''<br/>(1,9-1,6 m.a.) | '''''[[Homo cepranensis]]'''''<br/>(800.000)<br/>'''''[[Homo antecessor]]'''''<br/>(1,2 m.a.-780.000) | '''''Homo erectus'''''<br/>(1,8 m.a.-250.000)<br/>'''''[[Homo georgicus]]'''''<br/>(1,8 m.a.) | '''Achelense'''<br/>'''[[Olduvaiense]]''' |- ! style="background:rgb(255,237,179)"|[[Gelasiense]]<ref name=plistoceno /> ! 1,8 m.a. <br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>2,59 m.a. | '''''Australopithecus sediba'''''<br/>(1,95-1,78 m.a.)<br/>'''''Paranthropus robustus'''''<br/>(2,0-1,2 m.a.)<br/>'''''Paranthropus boisei'''''<br/>(2,3-1,2 m.a.)<br/>'''''[[Paranthropus aethiopicus]]'''''<br/>(2,6-2,2 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus garhi]]'''''<br/>(2,5 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus africanus]]'''''<br/>(3-2,5 m.a.) | '''''Homo habilis'''''<br/>(1,9-1,6 m.a.)<br/>'''''[[Homo rudolfensis]]'''''<br/>(2,4-1,9 m.a.)<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp; | | | '''Olduvaiense'''<br/>(Industria lítica) |- ! rowspan="2" style="background:rgb(255,255,153)"|[[Plioceno]] ! style="background:rgb(255,255,191)"|[[Piacenziense]] ! 2,59 m.a.<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>3,6 m.a. | '''''Australopithecus africanus'''''<br/>(3-2,5 m.a.)<br/>'''''[[Kenyanthropus platyops]]'''''<br/>(3,5 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus bahrelghzali]]'''''<br/>(3,58 ± 0,27 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus afarensis]]'''''<br/>(4-2,7 m.a.) | | | | |- ! style="background:rgb(255,255,179)"|[[Zancleense]] ! 3,6 m.a.<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>&nbsp;<br/>5,33 m.a. | '''''A. afarensis'''''<br/>(4-2,7 m.a.)<br/>'''''[[Australopithecus anamensis]]'''''<br/>(4,2-3,9 m.a.) | | | | |} == Árbore filoxénica dos homínidos == <center> {| border=0 cellspacing=2 cellpadding=0 width=600 style="font-size:smaller; clear:both;" |+ style="font-size:larger;"| '''[[Filoxenia|Árbore filoxenética]] de [[Hominini|hominoideos]]''' |- | <timeline> ImageSize = width:650 height:400 PlotArea = left:20 right:70 bottom:20 top:0 AlignBars = justify Colors = id:period1 value:rgb(1,1,0.7) # light yellow id:period2 value:rgb(0.7,0.7,1) # light blue id:period3 value:rgb(0.7,1,0.7) # light green id:events value:rgb(1,0.3,1) # light purple id:Miocene value:rgb(1,0.8706,0) # 255/222/0 id:Pliocene value:rgb(0.9961,0.9216,0.6745) # 254/235/172 id:Pleistocene value:rgb(1,0.9216,0.3843) # 255/235/98 id:Holocene value:rgb(1,1,0.7020) # 255/255/179 Period = from:0 till:7000000 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:1000000 start:0 ScaleMinor = unit:year increment:250000 start:0 BarData = bar:Timelines bar:buffer bar:Events bar:bar0 bar:bar1 bar:bar2 bar:bar3 bar:bar4 bar:bar5 bar:bar6 bar:bar7 bar:bar8 bar:bar9 bar:bar10 bar:bar11 bar:bar12 bar:bar13 bar:bar14 bar:bar15 bar:bar16 bar:bar17 bar:bar18 bar:bar19 bar:bar20 bar:bar21 bar:bar22 bar:bar23 bar:bar24 bar:bar25 bar:bar26 bar:bar27 bar:bar28 bar:bar29 bar:bar30 bar:bar31 bar:bar32 bar:bar33 PlotData= width:25 mark:(line,red) textcolor:black bar:Timelines align:right shift:(-75,0) bar:Timelines align:center shift:none from:5332000 till:end color:Miocene text:[[Mioceno]] from:1806000 till:5332000 color:Pliocene text:[[Plioceno]] from:11500 till:1806000 color:Pleistocene text:[[Plistoceno]] # from:0 till:11500 color:Holocene align:left text:[[Holoceno]] bar:Events color:events align:right shift:(-5,-10) at:5000000 text:"Separación entre hominidos e primates, segundo o reloxo molecular, hai 5 m.a." width:7 mark:none color:events align:right shift:(-5,-4) bar:bar2 from:6000000 till:7000000 at:6000000 text:[[Sahelanthropus tchadensis]] bar:bar4 from:5800000 till:6100000 at:5800000 text:Idade dos restos achados na Kenya, uns 6 m.a. at:6100000 align:left shift:(5,-4) text:[[Orrorin tugenensis]] align:left shift:(5,-4) bar:bar9 from:5200000 till:5800000 at:5800000 text:Ar. kadabba bar:bar11 from:4200000 till:5400000 at:5400000 text:Ar. ramidus bar:bar13 from:3900000 till:4400000 at:4400000 text:[[Australopithecus anamensis|A. anamensis]] bar:bar15 from:3000000 till:3900000 at:3900000 text:[[Australopithecus afarensis|A. afarensis]] bar:bar17 from:3000000 till:3500000 at:3500000 text:[[Australopithecus bahrelghazali|A. bahrelghazali]] bar:bar19 from:2400000 till:3300000 at:3300000 text:[[Australopithecus africanus|A. africanus]] bar:bar21 from:2000000 till:3000000 at:3000000 text:[[Australopithecus garhi|A. garhi]] bar:bar23 from:1800000 till:2500000 at:2500000 text:[[Homo habilis|H. habilis]]-[[Homo rudolfensis|H. rudolfensis]] bar:bar25 from:1800000 till:1800000 at:1800000 text:[[Homo georgicus|H. georgicus]] bar:bar25 from:13000 till:94000 at:94000 text:[[Homo floresiensis|H. floresiensis]] bar:bar27 from:300000 till:1800000 at:1800000 text:[[Homo ergaster|H. ergaster]]-[[Homo erectus|H. erectus]] bar:bar29 from:250000 till:600000 at:600000 text:[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]/[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]] bar:bar31 from:29000 till:230000 at:230000 text:[[Homo neanderthalensis|H. neanderthalensis]] bar:bar33 from:0 till:200000 at:200000 text:[[Homo sapiens|H. sapiens]] bar:bar10 from:2500000 till:2700000 at:2700000 text:[[Paranthropus aethiopicus|P. aethiopicus]] bar:bar8 from:1400000 till:2600000 at:2600000 text:[[Paranthropus boisei|P. boisei]] bar:bar6 from:1200000 till:2000000 at:2000000 text:[[Paranthropus robustus|P. robustus]] mark:none bar:bar4 at:1200000 text:[[Paranthropus|Xénero Paranthropus]] bar:bar8 from:1165000 till:2735000 width:47 color:period1 bar:bar8 from:1235000 till:2665000 width:37 color:white bar:bar7 at:4200000 text:[[Ardipithecus|Xénero Ardipithecus]] bar:bar10 from:4165000 till:5835000 width:31 color:Pleistocene bar:bar10 from:4235000 till:5765000 width:21 color:white bar:bar21 at:4435000 text:[[Australopithecus|Xénero Australopithecus]] bar:bar17 from:1965000 till:4435000 width:77 color:period2 bar:bar17 from:2035000 till:4365000 width:67 color:white bar:bar33 at:2535000 text:[[Homo|Xénero Homo]] bar:bar28 from:0 till:2535000 width:93 color:period3 bar:bar28 from:50000 till:2465000 width:83 color:white TextData = pos:(29,14) text:"Ano" </timeline> |}</center> == Futuro da evolución humana == Unha liña de pensamento asegura que a especie humana deixou de evolucionar. A razón que aduce é que os avances na ciencia agora permiten sobrevivir a persoas que doutra forma morrerían (eliminación da [[Selección natural|presión selectiva]]), e tamén permiten unha mobilidade a nivel global, diluíndo calquera novidade xenética nunha poboación tan grande (eliminación da [[deriva xenética]]).<ref name=":0">{{Cita web|título=Evolución humana se detuvo por avances de la ciencia: genetistas|url=https://www.yumeki.org/evolucion-humana-se-detuvo-por-avances-de-la-ciencia-genetistas/|data=2011-08-25|data-acceso=2022-04-09|lingua=es|páxina-web=Yumeki Magazine}}</ref> Porén, existen outras posturas que consideran que son precisamente os adiantos tecnolóxicos os que impulsan actualmente a evolución humana. Por unha parte, propúxose que o contorno actual [[Selección natural#Selección sexual|favorece a reprodución]] das persoas intelixentes, independentemente da súa forza física ou o seu estado de saúde.<ref name=":0" /> Ademais, é posíbel que a [[enxeñería xenética humana]] permita seleccionar as características xenéticas da descendencia.<ref name=":0" /> Por outra parte, tamén se propuxo que no futuro a tecnoloxía posibilite ás persoas vivir como seres dixitais dentro de corpos artificiais.<ref name=":0" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === ==== Bibliografía empregada para redactar as partes orixinais do artigo ==== * Darwin, Charles (1985): ''Origen de las especies''. Madrid: Edicines Akal. ISBN 84-7600-081-9 * Darwin, Charles (1977): ''Autobiografía y cartas escogidas, 1''. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-1668-0 * Darwin, Charles (1977): ''Autobiografía y cartas escogidas, 2''. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-1669-9 * Dawkins, Richard (1993): ''El gen egoísta''. Barcelona: Salvat Editores. ISBN 84-345-8885-4 * Koenigswald, G. H. R. von (1971): ''Historia del hombre''. Madrid: Alianza Editorial. * Leakey, Richard (1993): ''La formación de la humanidad''. Barcelona: RBA Editores. ISBN 84-473-0207-5 * Leakey, Richard (1985): ''Leakey''. (Autobiografía). Barcelona: Salvat Editores. ISBN 84-345-8221-X * Lenay, Charles (1994): ''La evolución. De la bacteria al hombre.'' Barcelona: RBA Editores. ISBN 84-473-0267-9 * Olivier, Georges (1973): ''El hombre y la evolución.'' Barcelona: Editorial Labor. ISBN 84-335-5720-3 * Piveteau, Jean (1967): ''De los primeros vertebrados al hombre''. Barcelona: Editorial Labor. ISBN 84-335-5720-3 * Querner, Hans ''et al.'' (1971): ''Del origen de las especies''. Madrid: Alianza Editorial. * Schwoerbel, Wolfgang (1994): ''Evolución''. Barcelona: Salvat Editores. ISBN 84-345-8923-0 ==== Bibliografía complementaria ==== * Alexander, R. D. (1990): "How did humans evolve? Reflections on the uniquely unique species". ''University of Michigan Museum of Zoology Special Publication''. University of Michigan Museum of Zoology. '''1''', páxs. 1-38 [https://web.archive.org/web/20120411065006/http://insects.ummz.lsa.umich.edu/pdfs/Alexander1990.pdf] {{en}} * Gibbons, Ann (2007): ''The First Human: The Race to Discover our Earliest Ancestor''. Anchor Books. ISBN 978-1-4000-7696-3 * Guillén-Salazar, F. (2005): ''Existo, luego pienso: los primates y la evolución de la inteligencia humana.'' Madrid: Ateles Editores. ISBN 978-84-932659-9-1 * Hartwig, Walter (ed.) (2004): ''The Primate Fossil Record''. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-08141-2 * Johanson, Donald & Wong, Kate (2009): ''Lucy's Legacy: The Quest for Human Origins''. Three Rivers Press. ISBN 978-0-307-39640-2 * López Moratalla, Natalia (2007): ''La dinámica de la evolución humana''. Eunsa. ISBN 978-84-313-2438-4. * Morgan Allman, John (2003): ''El cerebro en evolución''. Ariel: Barcelona. ISBN 9788434408975 * Stix, Gary (2008): "Huellas de un pasado lejano". ''Investigación y Ciencia'', '''384''' (set.): 12-19 (Migracións prehistóricas). * Stringer, Chris (2011): ''The Origin of Our Species''. Allen Lane. ISBN 978-1-84614-140-9 * Stringer, Chris & Andrews, Peter (2005): ''The Complete World of Human Evolution''. Thames & Hudson. ISBN 0-500-05132-1 * Stringer, Chris & McKie, Robin (1996): ''African Exodus: The Origins of Modern Humanity''. Jonathan Cape. ISBN 0-224-03771-4 === Outros artigos === * [[Charles Darwin]] * [[Evolución biolóxica]] * [[Lista de fósiles humanos]] * [[Teoría da evolución]] === Ligazóns externas === * [http://www.becominghuman.org/ Becoming human] {{en}} Consultada o 9/3/2012. * [https://web.archive.org/web/20100207174333/https://genographic.nationalgeographic.com/genographic/index.html National Geographic. Genographic. Un estudio fundamental de la travesía humana] {{es}} Consultada o 9/3/2012. * [http://www.slideshare.net/Wkboonec/cmo-fue-que-el-ser-humano-se-aventur-fuera-de-frica Cómo el ser humano se aventuró fuera de Áfica y tomó posesión del mundo] Powerpoint. {{es}} Consultada o 9/3/2012. {{Evolución humana}} {{Bioloxía evolutiva}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Antropoloxía]] [[Categoría:Evolución humana]] [[Categoría:Bioloxía]] l2wpl1olvaoh22tg3x6mi81jsxkcd8l 0 131132 6168549 6165668 2022-08-27T22:57:03Z FleaRHCP 7523 /* Equipo 2022-23 */ wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|A Coruña}} {{Equipo FIBA | cor_nome = 000080 | cor_cadro_nome = 000080 | cor_nome_detrás = FF8C00 | cor_borde_imaxe = FF8C00 | cor_liña = 000080 | cor_liña3 = 000080 | cor_liña4 = 000080 | nome = Leyma Coruña | imaxe = | imagesize = | fundado = [[1996]] | liga = [[Liga LEB|Liga LEB Ouro]] | cidade = {{GALb}} [[A Coruña]] | pavillón = [[Pazo dos Deportes de Riazor]] | cores = {{color box|#000080}} {{color box|#FF8C00}} Azul e laranxa | historia = Club Básquet Coruña<br/><small>(dende [[1996]])</small> | presidente = Roberto Cibeira | adestrador = [[Diego Epifanio]] | campionatos_copa1 = | nome_campionato_copa1 = | alcume = | outros = [[Leyma]] | nome_outros = Patrocinador | outros1 = | nome_outros1 = | outros2 = | nome_outros2 = | outros3 = | nome_outros3 = | sitio_web = [http://www.basquetcoruna.com/ http://www.basquetcoruna.com] }} O '''Club Básquet Coruña''', coñecido por motivos de patrocinio como '''Leyma Coruña''', é un equipo de [[baloncesto]] profesional da cidade da [[Coruña]]. Fundado en [[1996]] logo da unión do [[Clube Baloncesto Arteixo]] e o [[Club Baloncesto Ventorrillo]] da cidade herculina. Actualmente compite na [[Liga LEB|Liga LEB Ouro]], a segunda categoría do baloncesto [[España|español]] e disputa os seus encontros como local no [[Pazo dos Deportes de Riazor]], que conta con capacidade para 4&nbsp;425 persoas. Os seus xogadores visten un uniforme que consiste nunha camiseta de cor laranxa e branca cun pantalón tamén de cor laranxa. Dende 2018 o seu presidente é Roberto Cibeira Moreiras.<ref>{{Cita novas |url=https://www.basquetcoruna.com/es/post/nueva-junta-directiva-del-basquet-coruna |título=Nueva Junta Directiva del Básquet Coruña |xornal=Básquet Coruña |data=22 de maio de 2018 |lingua=es}}</ref> == Historia == === Fundación === En [[xaneiro]] de 1995, o [[Clube Baloncesto Arteixo]] asina un Convenio de colaboración coa Agrupación Deportiva Ventorrillo, coincidindo coa inauguración da Polideportiva do [[O Ventorrillo|Ventorrillo]]. O convenio especificaba que dito equipo pasa a pertencer á Agrupación Deportiva e que conxuntamente se crearán as Escolas de Baloncesto do Ventorrillo. O equipo que estaba na Liga Autonómica, acadaba posteriormente o ascenso á Liga Nacional. En [[xuño]] de 1996, a directiva do Clube Baloncesto Arteixo propón á directiva da Agrupación Deportiva Ventorrillo, ao disolverse o C.A.B., equipo de baloncesto da [[A Coruña|Coruña]] que militaba na [[Liga EBA]], a posibilidade de levar para a capital coruñesa o equipo de [[Arteixo]], que tamén militaba na Liga EBA e que tiña xogado os play-offs de ascenso á [[ACB]] contra o [[Bilbao]]. Así nace o Club Básquet Coruña, da fusión do Clube Baloncesto Arteixo e da Agrupación Deportiva Ventorrillo. E así comeza a nova estrutura do Club, cun equipo na Liga EBA e outro na Liga Nacional; un xoga os seus partidos na [[Polideportiva de Riazor]] e o outro na [[Polideportiva do Ventorrillo]]. A sede social establécese no local que a Asociación de Veciños do Ventorrillo cede á Directiva conformada coa fusión dos dous clubs. No ano da súa fundación, e co equipo na Liga EBA, conseguiu clasificarse para a final da [[Copa Galicia (baloncesto)|Copa Galicia]], que disputou contra o [[Club Ourense Baloncesto|Xacobeo Ourense]], que daquela militaba na [[Liga ACB]]. Finalmente os herculinos dirixidos por Javier Castroverde derrotaron aos ourensáns.<ref>{{Cita novas |url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deportes/2016/09/24/final-historica-leyma-coruna-copa-galicia/00031474749386742523970.htm |título=Final histórica para el Leyma Coruña en la Copa Galicia |nome=Pablo |apelidos=Gómez |xornal=[[La Voz de Galicia]] |data=24 de setembro de 2016 |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=es}}</ref> No seu debut na Liga EBA, o Básquet Coruña finalizou na primeira posición da Conferencia Norte cun rexistro de 22 vitorias e 4 derrotas, clasificándose deste xeito para os ''play-offs'' do oitavos, e finalmente para a fase final que se disputou na localidade [[Andalucía|andaluza]] de [[Chipiona]]. A pesar do bo rexistro na liga regular e a vitoria nos cuartos de final fronte o [[CB Archena]] (91-79), o equipo coruñés caeu en semifinais fronte ao [[Club Bàsquet Cornellà|CB Cornellà]] (78-89). Esa mesma tempada o equipo chegou á final da Copa EBA, caendo fronte ao Gandía.<ref>{{Cita web |url=https://algo-se-mueve.blogspot.com/2012/10/liga-eba-1996-1997.html |título=Liga EBA (1996-1997) |editorial=algo-se-mueve.blogspot.com |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.feb.es/documentos/archivo/pdf/competiciones/historicoEBA.pdf |título=Liga EBA |editorial=[[Federación Española de Baloncesto]] |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=es}}</ref> Na tempada 2003-04 o equipo, dirixido por Javier Rodríguez, conseguiu o ascenso á liga LEB-2 logo de vencer ao [[UB Sabadell]]. Con todo, a causa de problemas administrativos o club perdeu a praza conseguida na pista, véndose relegado a disputar á Sénior zonal. Na tempada seguinte a entidade asinou un acordo de colaboración co [[Atlántico Coruña Baloncesto]], que viña de ascender á 1ª División, conseguindo deste xeito saíir nesa categoría. Logo dunha tempada na categoría rexional o club conseguiu o ascenso de novo á Liga EBA da man de Nacho Rama logo de disputar a fase de ascenso en [[Carballo]] fronte a [[Club Baloncesto Noia]], [[CAB Arzúa|Toldos Gómez Arzúa]] e o local [[Basket Xiria|Calvo Xiria]]. Na fase de ascenso disputada na capital [[Comarca de Bergantiños|bergantiñá]] o Noia, que cehgou como campión de liga, conquistou o ascenso, se ben tivo que renunciar a rogar na categoría estatal, cedéndolle a súa praza ao equipo coruñés.<ref name="entrenador"/><ref>{{Cita web |url=http://cbnoia.com/historia/ |título=TRINTA ANOS DE HISTORIA |editorial=[[Club Baloncesto Noia]] |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=gl}}</ref><ref name="historia">{{Cita web |url=http://www.basquetcoruna.com/gl/club-historia |título=HISTORIA |editorial=Club Basquet Coruña |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=gl}}</ref> === Conversión en SAD === O [[24 de outubro]] de [[2018]] a Asemblea Xeral do club aprobou por unanimidade a conversión do club en Sociedade Anónima Deportiva (SAD) logo de ter cumprido todos os requisitos marcados polo Consello Superior de Deportes (CSD).<ref>{{Cita noticia |url=http://www.basquetcoruna.com/gl/noticia/basquet-coruna-inicia-el-periodo-de-suscripcion-de-acciones-para-sus-socio |título=BASQUET CORUÑA INICIA O PERÍODO DE SUBSCRICIÓN DE ACCIÓNS PARA OS SEUS SOCIOS |editorial=Club Basquet Coruña |dataacceso=3 de marzo de 2019 |lingua=gl}}</ref> Á Asemblea, celebrada no hotel Eurostars, asistiron un total de 65 dos 151 socios do club. O obxectivo desta conversión era cumprir co capital mínimo de 60&nbsp;000 [[euro]]s esixido polo CSD de cara a un posible futuro ascenso á [[Liga ACB]] e profesionalizar o club. Na Asemblea aprobaouse a emisión dun total de 1&nbsp;200 accións cun valor de 50 euros para as persoas socias dende antes do 23 de outubro e cun máximo de sete por persoa.<ref>{{Cita noticia |url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deportes/2018/10/24/unanimidad-basquet-coruna-sad/00031540413400542963446.htm |título=Unanimidad para un Básquet Coruña SAD |xornal=[[La Voz de Galicia]] |data=25 de outubro de 2018 |dataacceso=3 de marzo de 2019 |lingua=es}}</ref> == Pavillón == [[Ficheiro:P1120848 Pazo dos Deportes de Riazor-taquilla-A Coruña-2012.JPG|miniatura|esquerda|[[Pazo dos Deportes de Riazor]], onde o club xoga como local. ]] {{AP|Pazo dos Deportes de Riazor}} O Basquet Coruña xoga os seus partidos como local no [[Pazo dos Deportes de Riazor]], un pavillón con capacidade para 4&nbsp;425 espectadores e unha pista de xogo de [[parquet]] cunhas dimensións de 20&nbsp;×&nbsp;40 [[metro]]s. O recinto é tamén o fogar do [[Hockey Club Liceo da Coruña|Hockey Club Liceo]], o principal equipo de [[hóckey a patíns]] da cidade e o club deportivo máis laureado de Galiza.<ref>{{Cita web |url=http://fep.es/website/noticias.asp?idnoticia=11555&modalidad=14&id_noticia=11555&id_modalitat=14&id_sexe=0&id_categoria=0 |título=A Coruña, sede del Campeonato de Europa |editorial=[[Real Federación Española de Patinaje]] |data=27 de febreiro de 2018 |dataacceso=20 de xullo de 2018 |lingua=es}}</ref> A construción do pavillón comezou en [[novembro]] de [[1968]], precisamente cun partido de hóckey a patíns entre a selección española e un combinado de xogadores do resto do mundo, sobre unha superficie de 5.840 [[Metro cadrado|m²]], baixo a dirección do arquitecto municipal [[Santiago Rey Pedreira]]<ref>{{Cita noticia |título=Franco inauguró un Palacio de los Deportes en La Coruña |xornal=[[ABC (xornal)|ABC]] |data=2 de agosto de 1970 |páxina=66 |lingua=es}}</ref> e foi remodelado en [[2011]] cun investimento de 2,4 millóns de [[euro]]s.<ref>{{Cita noticia |url=http://www.laopinioncoruna.es/coruna/2011/03/16/ayuntamiento-ultima-obras-palacio-deportes-riazor/477284.html |título=El Ayuntamiento ultima las obras del Palacio de Deportes de Riazor |xornal=[[La Opinión de A Coruña]] |data=16 de marzo de 2011 |dataacceso=27 de xullo de 2018 |lingua=es}}</ref> == Equipo 2022-23 == {| class="toccolours" style="font-size: 95%; width: 80%; {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}}|width:100%;}}" ! colspan="2" style="background-color: #FF8C00; color: white; text-align: center;" | '''Leyma Coruña 2022–2023 (LEB Ouro)''' |- style="background-color: #000080;color: #FF8C00; text-align: center;" ! '''Xogadores''' !! '''Adestradores''' |- | valign="top" | {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:10}} }} {| class="sortable" style="background:transparent; margin:0px; width:100%;" ! Pos. !! # !! Nac. !! Nome !! Altura !! Peso |- <!-- lista de xogadores --> {{player2| num = 7 | nat = {{NEDb}} | first = Roeland | last = Schaftenaar | pos = C | ft = 6 | in = 11 | lbs = 240 }} {{player2| num = 10 | nat = {{ESPb}} | first = Javi | last = Vega | pos = PF | ft = 6 | in = 9 | lbs = 220 }} {{player2| num = 21 | nat = {{SENb}} | first = Atoumane | last = Diagne | pos = C | ft = 7 | in = 1 | lbs = 220 }} {{player2| num = 24 | nat = {{USAb}} | first = Zaid | last = Hearst | pos = G | ft = 6 | in = 4 | lbs = 216 }} {{player2| num = 30 | nat = {{ESPb}} | first = Álex | last = Hernández | link = Alejandro Hernández Máiquez | pos = PG | ft = 6 | in = 2 | lbs = 156 }} {{player2| num = 44 | nat = {{USAb}} | first = Nick | last = Ward | pos = PF | ft = 6 | in = 9 | lbs = 245 }} {{player2| num = | nat = {{SWEb}} | first = Olle | last = Lundqvist | pos = PG | ft = 6 | in = 7 | lbs = 198 }} {{player2| num = | nat = {{ESPb}} | first = Alejandro | last = Galán | pos = PF | ft = 6 | in = 9.5 | lbs = 220 }} {{player2| num = | nat = {{ESPb}} | first = Aleix | last = Font | pos = SG | ft = 6 | in = 4 | lbs = 187 }} {{player2| num = | nat = {{HRVb}} | first = Goran | last = Filipović | pos = PG | ft = 6 | in = 0 | lbs = 165 }} {{player2| num = | nat = {{USAb}} {{CUBb}} | first = Yunio | last = Barrueta | pos = SF | ft = 6 | in = 6 | lbs = 224 }} {{player2| num = | nat = {{SRBb}} | first = Đorđe | last = Simeunović | pos = G/F | ft = 6 | in = 7 | lbs = 223 }} {{player2| num = | nat = {{USAb}} {{NGAb}} | first = Lotanna | last = Nwogbo | pos = C/F | ft = 6 | in = 8 | lbs = 255 }} {{player2| num = | nat = {{LVAb}} | first = Ingus | last = Jakovičs | pos = PG | ft = 6 | in = 1 | lbs = 170 }} <!-- fin lista de xogadores --> {{FIBA roster footer | head_coach = * {{player||{{ESPb}}|[[Diego Epifanio]]}} | roster_url = http://www.basquetcoruna.com/leb/plantilla | accessdate = [[23 de agosto|23-08]]-[[2022]] }} == Adestradores == :''Véxase tamén:'' '''[[:Categoría:Adestradores do Club Básquet Coruña|Adestradores do Club Basquet Coruña]]''' O Club Basquet Coruña tivo nove adestradores ao longo da súa historia. O primeiro adestrador do equipo foi Javier Castroverde, que antes de incorporarse ao club dirixiu o [[Club Baloncesto Arteixo]], do que xurdiría o actual Básquet Coruña. O adestrador máis tempo estivo vinculado ao banco herculino foi [[Antonio Pérez Caínzos]], que chegou en 2005 procedente do [[Club Baloncesto Pontevedra|Celso Míguez Pontevedra]] e exerceu de adestrador durante sete tempadas entre [[2005]] e [[2012]], nas que conseguiu o ascenso da [[Liga EBA]] á [[Liga LEB Prata]]. Pérez Caínzos converteuse no primeiro adestrador da entidade en superar os 100 partidos e enpermanecer máis de tres tampadas no club herculino.<ref name="entrenador">{{Cita novas |url=https://www.laopinioncoruna.es/deportes/2282/entrenador-rato/88251.html |título=Entrenador para rato |nome=Manolo |apelidos=Rodríguez |xornal=[[La Opinión (A Coruña)|La Opinión]] |data=23 de janeiro de 2007 |dataacceso=1 de setembro de 2019 |lingua=es}}</ref><ref name="adestradores"/> Os seguintes son todos os adestradores que dirixiron ao Básquet Coruña ao longo de toda a súa historia:<ref name="adestradores">{{Cita web |url=http://www.basquetcoruna.com/gl/club-adestradores |título=ENTRENADORES |editorial=Club Basquet Coruña |dataacceso=3 de marzo de 2019 |lingua=gl}}</ref> * {{GALb}} Javier Castroverde (1996-1999) * {{VENb}} Juan Díaz Vázquez (1999-2002) * {{ESPb}} Miguel Ángel Hoyo (2002-2003) * {{GALb}} Javier Rodríguez (2003-2004) * {{GALb}} Nacho Rama (2004-2005) * {{GALb}} [[Antonio Pérez Caínzos|Antonio Pérez]] (2005-2012) * {{ESPb}} [[Antonio Herrera Cabello|Antonio Herrera]] (2012-2013) * {{GALb}} [[Tito Díaz]] (2013-2017) * {{ESPb}} [[Gustavo Aranzana]] (2017-2019) * {{ESPb}} [[Sergio García Martín|Sergio García]] (2019-2022) * {{ESPb}} [[Diego Epifanio]] (2022-presente) == Presidentes == O primeiro presidente da entidade foi Enrique Vázquez Caruncho, que estivo á fronte do club durante nove anos, entre [[1996]] e [[2005]]. Os seguintes son todos os presidentes que dirixiron ao Basquet Coruña ao longo de toda a súa historia:<ref>{{Cita web |url=http://www.basquetcoruna.com/gl/club-presidentes |título=PRESIDENTES |editorial=Club Basquet Coruña |dataacceso=3 de marzo de 2019 |lingua=gl}}</ref> * Enrique Vázquez Caruncho (1996-2005) * Julio Flores Pérez (2005-2011) * Carlos Lamora (2011-2014) * Manuel García Fandiño (2014) * Juan Carlos Fernández Herrero (2014-2018) * Roberto Cibeira Moreiras (2018-presente) == Traxectoria == {| class="wikitable" !Tempada !División !Pos. !Postempada !Copa |- |style="background:#efefef;"|1996–97 | [[Liga EBA]] | style="background:gold" align="center"|1 | style="background:#97DEFF"|Semifinalista | Subcampión Copa EBA |- |style="background:#efefef;"|1997–98 | [[Liga EBA]] | style="background:gold" align="center"|1 | style="background:#97DEFF"|Semifinalista | Semifinalista Copa EBA |- |style="background:#efefef;"|1998–99 | [[Liga LEB]] | align="center"|13 | style="background:#FFE6E6"|Playoffs de descenso | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|1999–00 | [[Liga LEB]] | align="center"|13 | &ndash; | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2000–01 | [[Liga LEB]] | align="center"|14 | style="background:#FFE6E6"|Playoffs de descenso | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2001–02 | [[Liga LEB]] | align="center"|14 | style="background:#FFE6E6"|Playoffs de descenso | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2002–03 | [[Liga EBA]] | align="center"|4 | &ndash; | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2003–04 | [[Liga EBA]] | align="center"|3 | style="background:#97DEFF"|Semifinalista | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2004–05 | 1ª División | align="center"|2 | style="background:#97DEFF"|Finalista | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2005–06 | 1ª División | align="center"|2 | style="background:#97DEFF"|Finalista | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2006–07 | [[Liga EBA]] | style="background:silver" align="center"|2 | style="background:#97DEFF;"|Semifinalista | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2007–08 | LEB Bronce | align="center"|3 | style="background:#ACE1AF;"|Ascenso | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2008–09 | [[Liga LEB#LEB Prata|LEB Prata]] | align="center"|15 | style="background:#FFCCCC;"|Descenso | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2009–10 | [[Liga LEB#LEB Prata|LEB Prata]] | align="center"|10 | &ndash; | &ndash; |- |- |style="background:#efefef;"|2010–11 | [[Liga LEB#LEB Prata|LEB Prata]] | align="center"|11 | &ndash; | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|2011–12 | [[Liga LEB#LEB Prata|LEB Prata]] | align="center"|7 | style="background:#E8FFD8;"|Cuartos de final | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2012-13|2012–13]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|9 | style="background:#E8FFD8;"|Cuartos de final | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2013-14|2013–14]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|5 | style="background:#E8FFD8;"|Cuartos de final | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2014-15|2014–15]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|10 | &ndash; | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2015-16|2015–16]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|5 | style="background:#97DEFF"|Semifinalista | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2016-17|2016–17]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|6 | style="background:#E8FFD8;"|Cuartos de final | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2017-18|2017–18]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|8 | style="background:#E8FFD8;"|Cuartos de final | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2018-19|2018–19]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|12 | &ndash; | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2019-20|2019–20]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|3 | ''Suspendida'' | &ndash; |- |style="background:#efefef;"|[[Liga LEB Ouro 2020-21|2020–21]] | [[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] | align="center"|5 | style="background:#97DEFF"|Semifinalista | &ndash; |- |2021-22 |[[Liga LEB#LEB Ouro|LEB Ouro]] |7 |Cuartos de final |&ndash; |} Indícanse con fondo de cor verde as tempadas nas que houbo ascenso de categoría. == Palmarés == * '''[[Copa Galicia (baloncesto)|Copa Galicia]] (1):''' 1996 ** ''Subcampión: 2015, 2016'' * Subcampión da Copa EBA: 1996-97 == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[A Coruña]] * [[Pazo dos Deportes de Riazor]] === Ligazóns externas === * {{Cita web |url=http://www.basquetcoruna.com |título=Sitio oficial}} {{gl}} {{es}} * {{Cita web |url=http://competiciones.feb.es/estadisticas/Equipo.aspx?i=817170&med=0 |páxina-web=Federación Española de Baloncesto|lingua=es|título=Datos do equipo en FEB.es}} {{Liga LEB Ouro}} {{Baloncesto en Galicia}} {{Deporte na Coruña}} {{Barra portal|A Coruña|Baloncesto}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Club Básquet Coruña]] [[Categoría:Baloncesto de Galicia sen imaxes]] sp48vtzyvt3smemk0evm2yjfxq7hccf 10 132796 6168684 4578465 2022-08-28T10:57:45Z Cycn 9566 wikitext text/x-wiki {{navbox | name = Reis de Deira | title = Reis de [[reino de Deira|Deira]] | listclass= hlist |state = {{{state|autocollapse}}} | group1 = século VI | list1 = *[[Ælla de Deira|Ælla]] (559–588) *[[Æthelric de Deira|Æthelric]] (589–604) | group2 = século VII | list2 = *[[Æthelfrith de Northumbria|Æthelfrith]] (604–616) *[[Edwin de Northumbria|Edwin]] (616–632) *[[Osric de Deira|Osric]] (633–634) *[[Oswald de Northumbria|Oswald]] (634–642) *[[Oswiu de Northumbria|Oswiu]] (642–644) *[[Oswine de Deira|Oswine]] (644–651) *[[Æthelwald de Deira|Œthelwald]] (651–654) *[[Oswiu de Northumbria|Oswiu]] (654–670) *[[Alchfrith de Deira|Alchfrith]] (656–664 – rei conxunto) *[[Ælfwine de Deira|Ælfwine]] (670–679) }}<noinclude>{{Uso de marcador}} [[categoría:Caixas de navegación de reis anglosaxóns]] </noinclude> r08b2w2f03h22kyisptwwr5odw8q3tr 0 136277 6168276 6142620 2022-08-27T13:57:36Z 31.221.162.251 Censo actualizado wikitext text/x-wiki {{Lugar |nome = A Rocha |imaxe = |lenda = |parroquia = Cores |concello = Ponteceso |ano = |poboación = }} '''A Rocha''' é un lugar da parroquia de [[Cores, Ponteceso|Cores]] no concello [[provincia da Coruña|coruñés]] de [[Ponteceso]] na [[comarca de Bergantiños]]. '''A Rocha''' é un lugar que se sitúa no '''Castro de Cores''', en '''Cores'''. No ano 2022, vivían na Rocha uns 19 habitantes: 8 mulleres e 11 homes. ==Lugares e parroquias== ===Lugares de Cores=== {{Lp Cores}} ===Parroquias de Ponteceso=== {{Ponteceso}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Rocha}} [[Categoría:Lugares de Ponteceso]] 0tr524v69sw4weaihdyewztlezmdy4j 0 148864 6168493 5921765 2022-08-27T19:22:46Z Mark Gasoline 5312 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Suricata | status = LC | status_system = iucn3.1 | image = Meerkat (Suricata suricatta).jpg | image_width = 250px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | subphylum = [[Vertebrata]] | classis = [[Mammalia]] |subclassis= [[Theria]] |infraclassis= [[Eutheria]] | familia = [[Herpestidae]] | genus = '''Suricata''' | genus_authority = [[Anselme Gaëtan Desmarest|Desmarest]], 1804 | species = '''S. suricatta''' | binomial = ''Suricata suricatta'' | binomial_authority = ([[Johann Christian Daniel von Schreber|Schreber]], 1776) | range_map = Meerkat area.png | range_map_caption = Distribución do suricata }} [[Ficheiro:Meerkat portrait, Zoo, Budapest.jpg|dereita|miniatura]] [[Ficheiro:Melbourne Zoo meerkats.jpg|dereita|miniatura]] O '''suricata''' ''(Suricata suricatta)'' é un pequeno [[mamífero]] [[Carnívoros|carnívoro]] da familia dos [[herpéstidos]]. == Características == O seu corpo mide entre 25 e 30&nbsp;cm máis un [[rabo]] duns 20 a 24&nbsp;cm, o seu peso medio varía entre 730 gramos nos machos e 720 nas femias, aínda que hai exemplares que poden chegar aos 970 gramos. A [[pelaxe]] é xeralmente gris acastañada, ás veces castaña avermellada, o rabo é castaño escuro no cabo. == Distribución == [[Ficheiro:Suricata suricatta range map.png|miniatura|200px|Distribución do suricata.]] O suricata habita no deserto do [[Kalahari]] e en chairas secas de [[Suráfrica]], [[Namibia]], [[Botswana]] e unha pequena zona de [[Angola]]. == Costumes == Debido a que se desenvolve en zonas con escasa ou nula vexetación pode enxergar os depredadores de lonxe, vivindo en túneles subterráneos, alimentándose de [[insecto]]s e outros pequenos animais así como de [[tubérculo]]s e [[bulbo]]s de plantas. Os suricatas viven en grupo, cada colonia pode consistir de vinte ou trinta membros, mentres os suricatas procuran comida ou mesmo descansa no exterior sempre hai un deles que permanece de vixía, poñéndose de pé, apoiado nas súas patas traseiras, á esculca de predadores coa misión de avisar ao resto de detectar perigo. Cada colonia conta cun macho e unha femia [[dominancia (etoloxía)|dominante]], que son lixeiramente maiores que o resto. Só o macho dominante copula coas femias. A [[xestación]] dura de 70 a 77 días, normalmente paren de 2 a 4 crías, ás veces cinco, alimentándose do leite materno durante 4 ou 6 semanas. == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Suricata_suricatta.html Suricata no ''Animal Diversity'' da Universidade de Míchigan (en inglés)] * [http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/41624/0 Lista Vermella da IUCN (en inglés)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100908021705/http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/41624/0 |date=08 de setembro de 2010 }} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Placentarios]] [[Categoría:Animais descritos en 1776]] ltfwu16e0mn9ams3ldqp5oued43sizt 14 158497 6168526 5058010 2022-08-27T21:40:47Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Commonscat}} [[Categoría:Localidades de Escocia]] [[Categoría:Cidades do Reino Unido|Escocia]] {{sencat}} 1rjrvpxq4rl06m62l1fp6qypdvfddgq 6168527 6168526 2022-08-27T21:41:25Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{Commonscat}} [[Categoría:Localidades de Escocia]] [[Categoría:Cidades do Reino Unido|Escocia]] {{seniw}} qd9uy71on9eqenbk8eah5ul006o78jj 0 170294 6168645 6167773 2022-08-28T09:27:01Z Corribot 22570 /* Historia */Nongalego wikitext text/x-wiki {{Equipo de hóckey sobre xeo | nome = Kalevan Pallo<br/> | imaxe = Joonas Riekkinen KalPa.JPG | imaxe_tamaño = 200px | cor_nome = #000000 | cor_cadro_nome = #000000 | cor_nome_detrás = #ffcc00 | ano_de_fundación = [[1929]] | cancha = [[Kuopion jäähalli]]<br/>(5&nbsp;300 espectadores) | sede = [[Ficheiro:Kuopio.vaakuna.svg|20px|border]] [[Kuopio]],<br/>[[Ficheiro:Pohjois-Savo.vaakuna.svg|20px|border]] [[Savonia do Norte]]<br/>{{FINb}} [[Finlandia]] | cores = Amarelo e negro<br/><span style="background-color:#ffcc00;width:50px;border:1px solid #000000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span> <span style="background-color:#000000;width:50px;border:1px solid #000000">&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;</span> | liga = [[Liiga]] | campionatos = 0 | adestrador_xefe = {{FINb}} [[Pekka Virta]] | propietario = KalPa Hockey Oy<br/>{{FINb}} [[Sami Kapanen]]<br/>{{FINb}} [[Kimmo Timonen]]<br/>{{CANb}} [[Scott Hartnell]] | equipo_afiliado = [[Savonlinnan Pallokerho|SaPKo]] ([[Mestis]]) | camisola = KalPa Uniform.jpg | sitio_web = http://www.kalpa.fi }} O '''Kalevan Pallo''' ou '''KalPa''' é un equipo profesional de [[hóckey sobre xeo]] da cidade de [[Kuopio]], [[Savonia do Norte]] ([[Finlandia]]). Actualmente compite na [[SM-liiga]], a máxima categoría do hóckey sobre xeo profesional finés. Xoga os seus partidos como local no [[Kuopion jäähalli]], pavillón con capacidade para 5&nbsp;300 espectadores. Fundado en [[1929]], o equipo nunca conseguiu gañar o campionato finlandés, se ben chegou dúas veces ás finais, conseguindo dúas medallas de prata (1991 e 2017), ademais gañou o bronce en 2009. En 2012 o equipo gañou o [[Trofeo Memorial Harry Lindblad]] como campión da liga regular. Ademais, en 2018 KalPa fixo historia ao converterse no primeiro equipo finlandés en proclamouse campión da prestixiosa [[Spengler Cup]] en [[Davos]], [[Suíza]]. KalPa conta tamén cun equipo feminino, denominado [[KalPa Naiset]], que compite na máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino finlandés, a [[Naisten Liiga]], competición na que conseguiu o subcampionato en 2021. ==Historia== O club foi fundado en [[1929]] en [[Sortavala]] baixo o nome de ''Sortavalan Palloseura'' (SPS), cando [[Carelia]] aínda pertencía á [[República de Finlandia]]. Inicialmente a oferta deportiva do club incluía o [[bandy]], o [[pesäpallo]] e o [[fútbol]]. Con todo, o PSP dividiuse en dous na década seguinte: o Sortavalan Palloseura e o Sortavalan Pallo (SP), mantendo ambos as tres modalidades deportivas do club orixinal.<ref name="historia">{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/article/etusivu/kalpan-historia/75/ |título=KalPan historia |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante a [[Guerra de Inverno]] a cidade foi evacuada e pasou ao control [[Unión Soviética|soviético]], situación que se repetiu posteriormente durante a [[Guerra de Continuación]], despois da cal abandonaron a cidade os últimos finlandeses e a cidade pasou a formar parte da Unión Soviética.<ref>{{Cita web |url=http://virtualsortavala.jns.fi/history |título=The history of Sortavala |editorial=[[Pohjois-Karjalan museo]] |data=2014 |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Os clubs deportivos da cidade foron trasladados a [[Kuopio]], onde SPS e SP fusionáronse axiña pouco despois da contenda baixo o nome SPS. O primeiro evento no que se presentou Sortavalan Palloseura á xente de Kuopio foi un partido de fútbol amigable fronte a [[Kuopion Palloseura|KuPS]] que tivo lugar o [[10 de maio]] de [[1945]].<ref name="historia"/> {{Non galego}} Sortavala oli luovutettu jatkosodan jälkeen Neuvostoliitolle. Kaupungin urheiluseurat lähtivät evakkoon Kuopioon. Siellä SPS ja SP yhdistyivät heti sodan jälkeen SPS:n nimen alle. Sortavalan Palloseuran ensiesiintyminen kuopiolaisille oli 10. toukokuuta 1945 pelattu jalkapalloilun ystävyysottelu KuPS:aa vastaan. O nome completo da compañía propietaria do equipo é ''KalPa Hockey Oy''. A meirande parte da compañía é propiedade dos xogadores da [[NHL]] [[Sami Kapanen]] e [[Kimmo Timonen]]. Kapanen é o socio maioritario cun 50'5% das accións. Timonen conta co 8%, cando o seu compañeiro de equipo nos [[Philadelphia Flyers]] [[Scott Hartnell]] fíxose co 5%. Na tempada [[1990]]-[[1991|91]] gañou a súa primeira medalla de prata da competición, mais en [[1999]] viuse obrigado a xogar na segunda categoría logo de finalizar a tempada no último posto da liga e descender. Durante a tempada [[2004]]–[[2005|05]] da NHL Timonen, Kapanen, e [[Adam Hall]] xogaron no KalPa. Logo de gañar a [[Mestis]], o KalPa retornou á máxima categoría do hóckey sobre xeo finés, a [[SM-liiga]], na tempada [[2005]]-[[2006|06]] tras xogar seis anos na categoría de prata. Tan só tres anos despois, na tempada [[2008]]-[[2009|09]], o KalPa conseguiu a súa segunda medalla da máxima categoría ao facerse coa medalla de bronce. En [[2018]] gañou o seu primeiro título internacional, a [[Spengler Cup]], logo de derrotar na final á [[Selección masculina de hóckey sobre xeo de Canadá|selección do Canadá]] por 1-2, sendo o primeiro club finlandés en gañar o torneo.<ref>{{Cita web |url=https://www.spenglercup.ch/en/tournament/winners-stars |título=List of Winners |editorial=spenglercup.ch |dataacceso=20 de marzo de 2020 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas |url=https://liiga.fi/fi/uutiset/2018/12/31/kalpa-valloitti-spengler-cupin-finaalissa-kaatui-kanadan-maajoukkue |título=KalPa valloitti Spengler Cupin – finaalissa kaatui Kanadan maajoukkue |editorial=Liiga.fi |data=31 de decembro de 2018 |dataacceso=20 de marzo de 2020 |lingua=fi}}</ref> == Identidade do equipo == === Mascota === Na tempada 2013-14 fixo a súa primeira aparición ante o público de Kuopio a mascota do equipo, Ruusteri.<ref name="ruusteri">{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/ottelut/ruusteri-maskotti/34/ |título=KalPa-maskotti Ruusteri |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Trátase dun [[Galiña|galo]] antropomorzo, similar a outras mascotas da Liiga que representan a animais: Redi ([[Vaasan Sport|Sport]]) ou Pekko Pelikaani ([[Pelicans Lahti|Pelicans]]).<ref name="sanomat">{{Cita novas |url=https://www.savonsanomat.fi/urheilu/3029654 |título=KalPa-maskotti Ruusteri: "Olen syntynyt tunkiolle kukonlaulun aikaan" |nome=Tomi T. |apelidos=Turunen |xornal=[[Savon Sanomat]] |data=15 de marzo de 2016 |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Antes da presentación do equipo nos seus partidos como local, Ruusteri deslízase pola pista, durante o partido pode vérselle por distintos lugares do estadio,<ref name="ruusteri"/> toca a guitarra eléctrica no centro da pista, e durante o segundo tempo morto técnico lanza produtos de KalPa á bancada cun canón de camisolas.<ref name="sanomat"/> Existen diversos eventos relacionados coa mascota, como a súa xira escolar ou o seu aniversario, cando as nenas e nenos poden enviarlle felicitacións decoradas e coincide cun partido de outono no que se regalan entradas para nenas e nenos menores de 16 anos.<ref name="ruusteri"/> == Pavillón == {{AP|Kuopion jäähalli}} [[Ficheiro:Kuopion jäähalli 2014-07-06.jpg|miniatura|Exterior do Olvi Areena.]] KalPa xoga os seus partidos como local no [[Kuopion jäähalli]], coñecido por motivos de patrocinio como "Olvi Areena", e tamén coñecido popularmente como "Niiralan Monttu".<ref name="olvi">{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/ottelut/olvi-areena-info/29/ |título=Olvi Areena info |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref name="love">{{Cita web |url=https://www.ilovekuopio.fi/fi/yritys/kuopion-jaahalli |título=Kuopion jäähalli |editorial=Cidade de Kuopio |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> O estadio foi inaugurado en [[1979]] e ten capacidade para 5&nbsp;300 persoas (3&nbsp;628 sentadas), mestres que a pista ten unhas medidas de 60x30 [[metro]]s.<ref name="love"/> Entre os servizos do estadio cóntanse máis de 300 prazas de aparcadoiro,<ref name="olvi"/> case 300 asentos [[VIP]]<ref>{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/article/etusivu/vip-tilat/3435/ |título=VIP-tilat |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> e varios restaurantes.<ref>{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/ravintolapalvelut/pelimies/220/ |título=Ravintola Pelimies |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/vip-tilat/olvi-hall-of-fame/69/ |título=Olvi Hall of Fame |editorial=Kalpa Hockey |dataacceso=7 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Os días de partido pode accederse ao estadio nos autobuses urbanos da cidade de Kuopio cun billete especial de prezo reducido.<ref name="olvi"/> == Personalidades == === Xogadores === ==== Números retirados ==== KalPa ten retirado os seguintes catro números ao longo da súa historia:<ref name="wall">{{Cita web |url=https://kalpa.fi/fi-fi/article/etusivu/wall-of-fame/76/ |título=Wall of Fame |editorial=KalPa Hockey Oy |dataacceso=20 de agosto de 2021 |lingua=fi}}</ref> {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |+ style="background:#FFFFFF; border-top:#FFFF00 5px solid; border-bottom:#000000 5px solid;" | Números retirados de KalPa |- ! Número ! Nome |- | 27 | [[Jouni Rinne]] |- | 1 | [[Pasi Kuivalainen]] |- | 24 | [[Sami Kapanen]] |- | 44 | [[Kimmo Timonen]] |} == Equipo feminino == {{AP|KalPa Naiset}} KalPa conta cun equipo feminino, denominado KalPa Naiset, que compite na [[Naisten Liiga]], a máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino finlandés. Foi fundado en [[1989]]<ref>{{Cita novas |url=https://www.eliteprospects.com/team/19490/kalpa?team-history=complete#team-history |título=TEAM HISTORY AND STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=17 de xaneiro de 2022 |lingua=en}}</ref> e o seu maior éxito chegou na tempada 2019-20, cando o equipo disputou a final da Naisten Liiga fronte a [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], se ben a final non chegou a disputarse por mor da [[Pandemia por coronavirus de 2019-2020|pandemia por coronavirus]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/l/naisten-liigan-finaalit-peruttu-kiekko-espoo-ymmartaa-ratkaisun/ |título=Naisten Liigan finaalit peruttu - Kiekko-Espoo ymmärtää ratkaisun |editorial=kiekko-espoonaiset.fi |data=13 de marzo de 2020 |dataacceso=17 de xaneiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Con todo, na tempada seguinte conseguiu de novo chegar á final, de novo fronte ao equipo de [[Espoo]], contra o que caeu en catro partidos (3-1).<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/41027-maalikooste-kapteeni-rajahuhta-laukoi-mestaruusmaalin-kiekko-espoo-voitti-suomen-mestaruuden |título=Maalikooste: Kapteeni Rajahuhta laukoi mestaruusmaalin – Kiekko-Espoo voitti Naisten Liigan mestaruuden |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2021 |dataacceso=17 de xaneiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O equipo conseguiu tamén tres medallas de bronce en 1995, 1996 e 2017.<ref>{{Cita web |url=https://juniorikalpa.fi/uutiset/43919/kalpan-naisille-sm-hopeaa |título=KalPan naisille SM-hopeaa |editorial=juniorikalpa.fi/ |data=26 de marzo de 2021 |dataacceso=23 de marzo de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Muro da Fama == En [[2014]] KalPa creou o "Wall of Fame" (en [[Lingua galega|galego]] "Muro da Fama"), un espazo onde se homenaxea ás personalidades que máis influíron no club ao longo da súa historia. Cada tempada unha nova personalidade é honrada no "Wall of Fame" durante un partido festivo. Estas son todas as personalidades que en 2021 figuraban no "Wall of Fame".<ref name="wall"/> {{Lista de columnas|2| * Núm. 7 Ossi Hyppönen * Núm. 13 Mauno Repo * Núm. 14 Juhani Wahlsten * Núm. 9 Lauri Helen * Núm. 20 Darius Rusnak * Núm. 6 Jari Järvinen * Núm. 8 Juha Tuohimaa * Kari Myllys * Matti Turunen e Kalevi Tavi * Núm. 15 Jari Pulliainen * Toivo Yläjärvi * Kari Penttilä * Núm. 13 Risto Pursiainen * Núm. 16 Pekka Voutilainen * Núm. 20 Matti Jokinen * Esko Kasanen e Esko Rautamäki * Núm. 16 Esa Välioja }} == Palmarés == === Trofeos colectivos === ;[[SM-liiga]]: * A [[Kanada-malja]] (Copa Canadá) é entregada anualmente ao equipo vencedor dos ''play-offs'' e campión da SM-liiga. É o trofeo principal da SM-liiga. O trofeo foi doado pola comunidade finlandesa do [[Canadá]] en [[1950]]. KalPa nunca gañou o trofeo.<ref name="palkinnot"/> ** 2 medallas de prata como segundo clasificado dos ''play-offs'': 1991 e 2017 ** 1 medalla de bronce como terceiro clasificado dos ''play-offs'':''' 2009 * O [[Harry Lindbladin muistopalkinto]] é entregado cada ano ao equipo campión da fase regular dende a fundación da SM-liiga na [[SM-liiga 1975–1976|tempada 1975-76]]. KalPa gañou este galardón nunha única ocasión: 2012.<ref name="palkinnot">{{Cita web |url=https://liiga.fi/fi/liiga/palkinnot |título=Palkinnot |editorial=Liiga.fi |dataacceso=16 de febreiro de 2020 |lingua=fi}}</ref> ;[[Mestis]]: * Campión:''' 2004 e 2005 ;[[Spengler Cup]] * Campión: 2018 === Trofeos individuais === [[Ficheiro:Trofeo Aarne Honkavaara.jpg|miniatura|250px|O Trofeo Aarne Honkavaara no [[Museo finlandés do hóckey sobre xeo]] ([[Tampere]]).]] * '''[[Memorial Jarmo Wasama]]''': outorgado anualmente dende [[1972]] ao mellor xogador debutante da tempada. Recibe o seu nome en honor ao xogador [[Jarmo Wasama]]. Ao longo da súa historia, dous xogadores de KalPa fixéronse co galardón:<ref name="palkinnot"/> **[[Teemu Hartikainen]]: 2009 **[[Artturi Lehkonen]]: 2013 * '''[[Trofeo Kalevi Numminen]]''': entregado ao mellor adestrador da tempada. Recibe o seu nome en honor ao ex xogador e adestrador [[Kalevi Numminen]]. Tan só un adestrador de KalPa conseguiu o galardón ao longo da historia do equipo:<ref name="palkinnot"/> **[[Pekka Virta]]: 2017 * '''[[Trofeo Raimo Kilpiö]]''': entregado dende [[1954]], antes da profesionalización da liga, ao xogador con máis deportividade. Leva o nome de [[Raimo Kilpiö]], ex xogador de Ilves e da selección nacional. Tan só un xogadore do equipo ten conseguido o trofeo:<ref name="palkinnot"/> **[[Sami Kapanen]]: 2009 * '''[[Trofeo Urpo Ylönen]]''': entregado anualmente dende [[1978]] ao mellor porteiro da tempada. O ex-porteiro [[Urpo Ylönen]], nomeado mellor porteiro do [[Campionato do mundo de hóckey sobre xeo 1970|Campionato do Mundo de 1970]], dálle nome ao trofeo. Dous porteiros de Ilves teñen alzado o trofeo:<ref name="palkinnot"/> **[[Eero Kilpeläinen]]: 2017 ;Trofeos da Asociación de Xogadores: * '''[[Kultainen kypärä]]''' (''casco dourado''): outorgado anualmente dende [[1987]] ao mellor xogador da SM-liiga por votación da Asociación de Xogadores. Un xogador de KalPa conseguiu este recoñecemento:<ref name="pelaajayhdistyksen">{{Cita noticia |url=https://www.liiga.fi/fi/uutiset/2021/05/04/pelaajayhdistyksen-kultainen-kypara-petri-kontiolalle |título=Pelaajayhdistyksen Kultainen kypärä Petri Kontiolalle |editorial=Liiga.fi |data=4 de maio de 2021 |dataacceso=24 de xuño de 2021 |lingua=fi}}</ref> **[[Sakari Salminen]]: 2013 == Notas == {{Listaref}} ==Véxase tamén== ===Ligazóns externas=== * [http://www.kalpa.fi Sitio web oficial]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200928234345/http://www.kalpa-hockey.fi/ |date=28 de setembro de 2020 }} {{fi}} {{SM-liiga}} {{Barra portal|Hóckey sobre xeo|Finlandia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:KalPa]] 461n5bq4wp3g5xtdgld2uukut112vdz 0 183543 6168573 5549756 2022-08-27T23:51:39Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 1 | imaxe = Imaxe:Applications Technology Satellite 1 (ATS 1).jpg | pé de foto = ATS-1 | tipo = Demostrador tecnolóxico | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 7 de decembro de 1966<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=2608|título= ATS 1|dataacceso=19 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=3 de abril de 1967|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=67-07222|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf156E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1966.html#ATS-1|título=ATS 1|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Atlas (foguete)|Atlas]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-1.htm|título= ATS 1, 3|dataacceso=19 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1966-110A|título=ATS 1|dataacceso=19 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-1.html|título=ATS-1|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo.<ref name=NSSDC/> | decaemento = | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1966-110A | COSPAR ID = | web = | masa = 352 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = 42.142,4 km<ref name=n2yo/> | excentricidade = | inclinación = 6,6 graos<ref name=n2yo/> | altura orbital = | apoapse = 36.793,0 km<ref name=n2yo/> | periapse = 35.749,9 km<ref name=n2yo/> | periodo orbital = 1435 minutos<ref name=n2yo/> | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 1''' ou '''ATS 1''' foi un [[satélite artificial]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 7 de decembro de 1966 mediante un foguete [[Atlas-Agena D]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. == Características == ATS-1 probou diferentes tecnoloxías:<ref name=NSSDC/> *Probou novos conceptos en deseño de satélites, propulsión e estabilización. *Tomou imaxes de alta calidade da cuberta nubosa e enviou datos meteorolóxicos procesados a través doutro satélite. *Proporcionou medidas in situ do contorno aeroespacial. *Probou sistemas de comunicación mellorados. O satélite estabilizábase mediante xiro e tiña unha estrutura de [[aluminio]] recuberta de [[Célula solar|células solares]] que producían 180 [[vatio]]s de [[potencia]]. Usaba [[Batería (electricidade)|baterías]] de [[níquel]]-[[cadmio]] cunha capacidade de 12 [[Amperio-hora|amperios-hora]], un sistema de mantemento da posición que usaba [[hidracina]], dous sensores solares e dous [[acelerómetro]]s. A carga útil incluía detectores de [[ión]]s, [[espectrómetro]]s, unha cámara, un experimento de comunicacións en [[banda C]] (usado para emisións internacionais de [[televisión]]) e un sistema de comunicacións mediante [[VHF]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 2]] * [[Applications Technology Satellite 3]] * [[Applications Technology Satellite 4]] * [[Applications Technology Satellite 5]] * [[Applications Technology Satellite 6]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] 3gse7tz9bx2oq8o9qhslho10v4gfs2v 0 183632 6168574 5549757 2022-08-27T23:52:11Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 2 | imaxe = Imaxe:Applications Technology Satellite 2 (ATS 2).jpg | pé de foto = ATS-2 | tipo = Demostrador tecnolóxico | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 6 de abril de 1967<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=2743|título= ATS 2|dataacceso=20 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=5 de setembro de 1967|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=67-20291|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf169E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1967.html#ATS-2|título=ATS 2|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Atlas (foguete)|Atlas]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-4.htm|título= ATS 2, 4, 5|dataacceso=20 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1967-031A|título=ATS 2|dataacceso=20 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-2.html|título=ATS-2|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo.<ref name=NSSDC/> | decaemento = 2 de setembro de 1969<ref name=n2yo/> | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1967-031A | COSPAR ID = | web = | masa = 324,3 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = | excentricidade = | inclinación = | altura orbital = | apoapse = | periapse = | periodo orbital = | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 2''' ou '''ATS 2''' foi un [[satélite artificial]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 6 de abril de 1967 mediante un foguete [[Atlas-Agena D]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. == Características == ATS-2 probou diferentes tecnoloxías:<ref name=NSSDC/> *Probou novos conceptos en deseño de satélites, propulsión e estabilización. *Tomou imaxes de alta calidade da cuberta nubosa e enviou datos meteorolóxicos procesados a través doutro satélite. *Proporcionou medidas in situ do contorno aeroespacial. *Probou sistemas de comunicación mellorados. O satélite tiña forma de [[cilindro]] de 1,42 metros de [[diámetro]] e 1,83 metros de altura. A enerxía eléctrica proporcionábaan dous [[Panel solar|paneis solares]] que alimentaban un par de [[Batería (electricidade)|baterías]] recargables de [[níquel]]-[[cadmio]]. O satélite dispoñía de catro pértegas extensibles que podían alongarse ata os 28,2 metros de lonxitude para proporcionar estabilización por [[gradente gravitatorio]].<ref name=NSSDC/> O sistema de [[telemetría]] consistía en catro [[transmisor]]es de 2,1 [[vatio]]s de [[potencia]], dous transmitindo en 136,47 M[[Hz]] e os outros dous en 137,35&nbsp;MHz, ademais dun experimento de comunicación por [[microondas]].<ref name=NSSDC/> Durante o lanzamento a segunda etapa do foguete fallou, deixando o satélite nunha [[órbita]] [[Elipse (xeometría)|elíptica]] que acabou por facer que o satélite reentrara na [[atmosfera]] o 2 de setembro de 1969. Con todo, obtivéronse datos útiles dalgúns dos instrumentos, máis notablemente do experimento de raios cósmicos e partículas.<ref name=NSSDC/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 1]] * [[Applications Technology Satellite 3]] * [[Applications Technology Satellite 4]] * [[Applications Technology Satellite 5]] * [[Applications Technology Satellite 6]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] ttl414cwq36hmpre0pjj7gvlwb33yfw 0 183714 6168575 5549758 2022-08-27T23:52:33Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 3 | imaxe = Imaxe:Applications Technology Satellite 3 (ATS 3).png | pé de foto = ATS-3 | tipo = Demostrador tecnolóxico | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 5 de novembro de 1967<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=3029|título= ATS 3|dataacceso=21 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=20 de febreiro de 1968|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=68-04012|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf184E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1967.html#ATS-3|título=ATS 3|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Atlas (foguete)|Atlas]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-1.htm|título= ATS 1, 3|dataacceso=21 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1967-111A|título=ATS 3|dataacceso=21 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-3.html|título=ATS-3|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo.<ref name=NSSDC/> | decaemento = | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1967-111A | COSPAR ID = | web = | masa = 365 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = Dúas, de [[níquel]]-[[cadmio]]<ref name=NSSDC/> <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = 42.164,5 km<ref name=n2yo/> | excentricidade = | inclinación = 8,3 graos<ref name=n2yo/> | altura orbital = | apoapse = 35.866,8 km<ref name=n2yo/> | periapse = 35.720,3 km<ref name=n2yo/> | periodo orbital = 1436,1 minutos<ref name=n2yo/> | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 3''' ou '''ATS 3''' é un [[satélite artificial]] [[Órbita xeoestacionaria|xeoestacionario]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 5 de novembro de 1967 mediante un foguete [[Atlas-Agena D]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]].<ref name=NSSDC/> A [[NASA]] proclama que é o satélite de comunicacións activo máis antigo.<ref>[http://history.nasa.gov/SP-4217/ch6.htm SP-4217 Beyond the Ionosphere - Chapter 6]</ref> == Características == ATS-3 levaba a bordo 11 experimentos, dos cales 8 eran experimentos de enxeñería relacionados con navegación, comunicacións e o control e operación de naves e equipamento. Dous dos outros experimentos eran experimentos de obtención de imaxes para producir imaxes diúrnas en tempo real da atmosfera terrestre. Os experimentos restantes a investigacións [[Ionosfera|ionosféricas]].<ref name=NSSDC/> O satélite tiña forma de [[cilindro]] de 180&nbsp;cm de altura e 142&nbsp;cm de [[diámetro]]. A alimentación eléctrica era proporcionada por dous [[Panel solar|paneis solares]] e dúas [[Batería (electricidade)|baterías]] recargables de [[níquel]]-[[cadmio]].<ref name=NSSDC/> == Resultados == O satélite serviu como enlace en operacións de rescate, incluíndo o [[terremoto de México de 1985]] e a [[erupción do Monte Santa Helena en 1980]].<ref>Pae, Peter, "Satellites' Longevity Limits Sales", ''[[Los Angeles Times]]'', 1 de decembro de 2008, p. C1.</ref> [[Ficheiro:Super Outbreak 1974-04-03 loop.gif|miniatura|Formacións nubosas fotografiadas durante o 3 de abril de 1974 polo ATS 3.]] Nos anos 1970 o satélite foi usado para fotografar a cuberta nubosa, en especial [[furacán]]s en formación no hemisferio occidental. Baixáronse 1200 fotos, aproximadamente unha cada 25 minutos, e da parte diúrna. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 1]] * [[Applications Technology Satellite 2]] * [[Applications Technology Satellite 4]] * [[Applications Technology Satellite 5]] * [[Applications Technology Satellite 6]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] g1ofgjuvcusw0herg84us9q9ps83isi 0 184015 6168576 5549759 2022-08-27T23:52:57Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 4 | imaxe = Imaxe:ATS satellite prototype at SNASM.jpg | pé de foto = O ATS-4. | tipo = Demostrador tecnolóxico | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 10 de agosto de 1968<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=3344|título= ATS 4|dataacceso=25 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=12 de novembro de 1968|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=68-25206|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf196E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1968.html#ATS-4|título=ATS 4|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Atlas SLV-3]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-4.htm|título= ATS 2, 4, 5|dataacceso=25 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1968-068A|título=ATS 4|dataacceso=25 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref> | duración da misión = <ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-4.html|título=ATS-4|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo.<ref name=NSSDC/> | decaemento = 17 de outubro de 1968<ref name=n2yo/> | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1968-068A | COSPAR ID = | web = | masa = 305 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = | excentricidade = | inclinación = | altura orbital = | apoapse = | periapse = | periodo orbital = | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 4''' ou '''ATS 4''' foi un [[satélite artificial]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 10 de agosto de 1968 mediante un foguete [[Atlas SLV-3]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. == Características == ATS-4 probou diferentes tecnoloxías:<ref name=NSSDC/> *Probou novos conceptos en deseño de satélites, propulsión e estabilización. *Tomou imaxes de alta calidade da cuberta nubosa e enviou datos meteorolóxicos procesados a través doutro satélite. *Proporcionou medidas in situ do contorno aeroespacial. *Probou sistemas de comunicación mellorados. O satélite tiña forma de [[cilindro]] de 1,42 metros de [[diámetro]] e 1,83 metros de altura. A enerxía eléctrica proporcionábaan dous [[Panel solar|paneis solares]] que alimentaban un par de [[Batería (electricidade)|baterías]] recargables de [[níquel]]-[[cadmio]]. O satélite dispoñía de catro pértegas extensibles que podían alongarse ata os 28,2 metros de lonxitude para proporcionar estabilización por [[gradente gravitatorio]].<ref name=NSSDC/> O sistema de [[telemetría]] consistía en catro [[transmisor]]es de 2,1 [[vatio]]s de [[potencia]], dous transmitindo en 136,47 M[[Hz]] e os outros dous en 137,35&nbsp;MHz, ademais dun experimento de comunicación por [[microondas]]. O satélite levaba a bordo dous [[Motor de ións|motores de ións]] de [[cesio]] para medir o seu [[pulo]] e a compatibilidade electromagnética con outros subsistemas da nave. Os propulsores medían 5&nbsp;cm de diámetro e foron deseñados para funcionar a 0,02&nbsp;kW de potencia, proporcionando 89 [[Newton (unidade)|mN]] de forza cun [[impulso específico]] de 6700 segundos. A [[voltaxe]] de entrada no motor era de 3000 [[voltio]]s e a cantidade de propelente a bordo era de 0,05&nbsp;kg. En probas previas en terra o récord de funcionamento era de 2245 horas. No ATS-4 o motor funcionou só 10 horas debido á finalización prematura do experimento pola posta en órbita incorrecta do satélite. O experimento cos motores iónicos supuxo a primeira proba orbital deste tipo.<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/><ref name=astronautix2>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats5cm.html|título=ATS 5 cm|dataacceso=24 de abril de 2012|autor= Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> Durante o lanzamento a segunda etapa do foguete non chegou a encenderse, deixando o satélite nunha [[órbita de aparcadoiro]] que acabou por facer que o satélite reentrara na [[atmosfera]] o 17 de outubro de 1968. Con todo, obtivéronse datos útiles dalgúns dos instrumentos.<ref name=NSSDC/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 1]] * [[Applications Technology Satellite 2]] * [[Applications Technology Satellite 3]] * [[Applications Technology Satellite 5]] * [[Applications Technology Satellite 6]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] 32m02xdbi2xe8t269m75a6x3gjjk8t5 0 184200 6168577 5582284 2022-08-27T23:53:25Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 5 | imaxe = Imaxe:Applications Technology Satellite 5 (ATS 5).jpg | pé de foto = ATS-5 | tipo = Demostrador tecnolóxico | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 12 de agosto de 1969<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=4068|título= ATS 5|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=24 de febreiro de 1970|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=70-03601|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf217E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1969.html#ATS-5|título=ATS 5|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato=|obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Atlas SLV-3C Centaur D]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-4.htm|título= ATS 2, 4, 5|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1969-069A|título=ATS 5|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-5.html|título=ATS-5|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo.<ref name=NSSDC/> | decaemento = | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1969-069A | COSPAR ID = | web = | masa = 821 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = 42.385 km<ref name=n2yo/> | excentricidade = | inclinación = 11 graos<ref name=n2yo/> | altura orbital = | apoapse = 36.024,9 km<ref name=n2yo/> | periapse = 36.003,1 km<ref name=n2yo/> | periodo orbital = 1447,4 minutos<ref name=n2yo/> | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 5''' ou '''ATS 5''' foi un [[satélite artificial]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 12 de agosto de 1969 mediante un foguete [[Atlas SLV-3C Centaur D]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. == Características == ATS-5 probou diferentes tecnoloxías relacionadas coas comunicacións e a observación da [[Terra]]. Tamén levaba experimentos sobre partículas e [[Campo eléctrico|campos eléctricos]] e [[Campo magnético|magnéticos]].<ref name=NSSDC/> Debido a un problema co satélite, o sistema de estabilización por [[gradente gravitatorio]] non se desplegou e a nave quedou estabilizada mediante xiro, a unhas 71 revolucións por minuto, afectando negativamente ós experimentos que necesitaban a estabilización por gradiente. A misión foi declarada infrutuosa, aínda que algúns dos experimentos proporcionaron datos útiles.<ref name=NSSDC/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 1]] * [[Applications Technology Satellite 2]] * [[Applications Technology Satellite 3]] * [[Applications Technology Satellite 4]] * [[Applications Technology Satellite 6]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] q6laud9l64qjv5bfyasq78niu6ylfuf 0 184207 6168578 5991027 2022-08-27T23:53:52Z Xosema 4817 Arranxo referencia wikitext text/x-wiki {{Satélite | nome = Applications Technology Satellite 6 | imaxe = Imaxe:Ats6.jpg | pé de foto = ATS-6 durante as probas de lanzamento. | tipo = Demostrador tecnolóxico, comunicacións | fabricante = | organización = [[NASA]] | contratistas = | bus = | sobrevoo = | datasobrevoo = | Destino_actual = | satélite de = | data de inserción orbital = | órbitas = | data de lanzamento = 30 de maio de 1974<ref name=n2yo>{{Cita web|url= http://www.n2yo.com/satellite/?s=7318|título= ATS 6|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor= N2YO|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Real Time Satellite Tracking|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=NSSDC/><ref name="UNOOSA">{{cita publicación periódica|autor=|apelido= |nome= |ligazonautor= |coautores= |data=7 de agosto de 1974|ano= |mes= |título=Information Furnished in Conformity with General Assembly Resolution 1721 B (XVI) by States Launching Objects into Orbit or Beyond|revista=COMMITTEE ON THE PEACEFUL USES OF OUTER SPACE|volume= |número=74-20824|páxinas= 2|id= |url=http://www.unoosa.org/documents/pdf/inf297E.pdf|data-acceso=12 de xullo de 2018|formato= PDF}}</ref><ref name=claude>{{Cita web|url=http://claudelafleur.qc.ca/Spacecrafts-1974.html#ATS-6|título=ATS 6|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Claude Lafleur|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | foguete portador = [[Titan IIIC]]<ref name=NSSDC/><ref name=gunter>{{Cita web|url= http://space.skyrocket.de/doc_sdat/ats-6.htm|título= ATS 6, G|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor= Gunter Dirk Krebs|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data= |ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= Gunter's Space Page|páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | número de voo = | sitio de lanzamento = [[Centro Espacial Kennedy]]<ref name=NSSDC>{{Cita web|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/nmc/spacecraft/display.action?id=1974-039A|título=ATS 6|dataacceso=27 de xullo de 2011|autor=NASA|apelidos=|nome=|ligazónautor=|coautores=|data=8 de xullo de 2011|ano=|mes=|formato=|obra=|editor=|páxinas=|lingua=inglés|doi=|urlarquivo=|dataarquivo=|urlmorta=}}</ref><ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats-6.html|título=ATS-6|dataacceso=12 de xullo de 2018|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2018|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> | duración da misión = | obxectivo da misión = Demostración de novas tecnoloxías no espazo e comunicacións.<ref name=NSSDC/> | decaemento = | regreso = | sitio de regreso = | NSSDC_ID = 1974-039A | COSPAR ID = | web = | masa = 930 kg<ref name=NSSDC/><ref name=gunter/> | dimensións = | potencia = | baterías = <!--Datos orbitais--> | órbita de referencia = | semieixo maior = 41.691,1 km<ref name=n2yo/> | excentricidade = | inclinación = 12,3 graos<ref name=n2yo/> | altura orbital = | apoapse = 36.024,9 km<ref name=n2yo/> | periapse = 35.453,2 km<ref name=n2yo/> | periodo orbital = 1412 minutos<ref name=n2yo/> | lonxitude = <!--Aterraxes planetarias--> | planeta = | data de aterraxe = | coordenadas da aterraxe = }} '''Applications Technology Satellite 6''' ou '''ATS 6''' foi un [[satélite artificial]] dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] adicado a probar novas tecnoloxías e lanzado o 30 de maio de 1974 mediante un foguete [[Titan IIIC]] desde o [[Centro Espacial Kennedy]], en [[Florida, Estados Unidos de América|Florida]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. == Características == A misión principal de ATS-6 foi despregar unha antena direccionable de alta [[ganancia]] en órbita para proporcionar comunicacións mediante o sinal de [[televisión]] a receptores terrestres e medir e avaliar o funcionamento da antena.<ref name=NSSDC/> Como misión secundaria, adicouse a realizar experimentos sobre control aéreo, comunicacións por [[láser]] e fotografado da Terra.<ref name=NSSDC/> O satélite levaba a bordo un [[motor de ións]] de [[cesio]] para medir o seu [[pulo]] e a compatibilidade electromagnética con outros subsistemas da nave. O propulsor medía 8&nbsp;cm de diámetro e foi deseñado para funcionar a 0,15&nbsp;kW de potencia, proporcionando 4,5 [[Newton (unidade)|mN]] de forza cun [[impulso específico]] de 6700 segundos. A [[voltaxe]] de entrada no motor era de 5600 [[voltio]]s e a cantidade de propelente a bordo era de 3,6&nbsp;kg. En probas previas en terra o récord de funcionamento era de 2614 horas. No ATS-6 o motor funcionou 92 horas debido á finalización prematura do experimento por problemas co sistema de alimentación do propelente.<ref name=astronautix2>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/ats8cm.html|título=ATS 8 cm|dataacceso=24 de abril de 2012|autor= Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano= 2011|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua= inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Applications Technology Satellite 1]] * [[Applications Technology Satellite 2]] * [[Applications Technology Satellite 3]] * [[Applications Technology Satellite 4]] * [[Applications Technology Satellite 5]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Satélites artificiais]] 2awsm80rd45qaai1qdj3hwhucjeba5s 0 184458 6168228 6166840 2022-08-27T12:00:25Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. {{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen{{!}}Merishausen (SH)<br />Büttenhardt{{!}}Büttenhardt (SH)|Nordeste=Stetten SH{{!}}Stetten (SH)|Oeste=Siblingen{{!}}Siblingen (SH)<br />Beringen SH{{!}}Beringen (SH)|Leste=Thayngen{{!}}Thayngen (SH)<br />Dörflingen{{!}}Dörflingen (SH)<br />Büsingen am Hochrhein{{!}}Büsingen ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall{{!}}Neuhausen am Rheinfall (SH)|Sur=Flurlingen{{!}}Flurlingen (ZH)|Sueste=Feuerthalen{{!}}Feuerthalen (ZH)|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen ten unha media de 122,5 días de choiva ou neve anuais e recibe unha media de 907 mm (<small>35.7 in</small>) de precipitacións. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm (<small>3.7 in</small>) de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm (<small>2.3 in</small>) de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref>{{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2010)''<small>|source 1=[[MeteoSchweiz]] (snow 1981–2010)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] qts2gj11wm2ikiv9ap7c4rcc8yd1i5r 6168241 6168228 2022-08-27T12:10:32Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. === Localidades veciñas === Dende a incorporación de Hemmental en 2009, a cidade limita con trece comunas do [[Cantón de Schaffhausen]], con dúas do [[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]] e con [[Alemaña]].{{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büttenhardt ([[Cantón de Schaffhausen]])|Nordeste=Stetten ([[Cantón de Schaffhausen]])|Oeste=Siblingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Beringen ([[Cantón de Schaffhausen]])|Leste=Thayngen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Dörflingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büsingen am Hochrhein ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall ([[Cantón de Schaffhausen]])|Sur=Flurlingen ([[Cantón de Zúric]])|Sueste=Feuerthalen ([[Cantón de Zúric]])|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen ten unha media de 122,5 días de choiva ou neve anuais e recibe unha media de 907 mm (<small>35.7 in</small>) de precipitacións. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm (<small>3.7 in</small>) de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm (<small>2.3 in</small>) de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref>{{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2010)''<small>|source 1=[[MeteoSchweiz]] (snow 1981–2010)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] 0puw4o5d3a0p7j6x59flo7s4caq60uq 6168243 6168241 2022-08-27T12:13:57Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. === Localidades veciñas === Dende a incorporación de Hemmental en 2009, a cidade limita con dez comunas do [[Cantón de Schaffhausen]], con dúas do [[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]] e con [[Alemaña]].{{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büttenhardt ([[Cantón de Schaffhausen]])|Nordeste=Stetten ([[Cantón de Schaffhausen]])|Oeste=Siblingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Beringen ([[Cantón de Schaffhausen]])|Leste=Thayngen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Dörflingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büsingen am Hochrhein ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall ([[Cantón de Schaffhausen]])|Sur=Flurlingen ([[Cantón de Zúric]])|Sueste=Feuerthalen ([[Cantón de Zúric]])|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen ten unha media de 122,5 días de choiva ou neve anuais e recibe unha media de 907 mm (<small>35.7 in</small>) de precipitacións. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm (<small>3.7 in</small>) de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm (<small>2.3 in</small>) de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref>{{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2010)''<small>|source 1=[[MeteoSchweiz]] (snow 1981–2010)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] a3btg34cpfyxream3905f7xjqzzn104 6168488 6168243 2022-08-27T19:16:30Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. === Localidades veciñas === Dende a incorporación de Hemmental en 2009, a cidade limita con dez comunas do [[Cantón de Schaffhausen]], con dúas do [[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]] e con [[Alemaña]].{{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büttenhardt ([[Cantón de Schaffhausen]])|Nordeste=Stetten ([[Cantón de Schaffhausen]])|Oeste=Siblingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Beringen ([[Cantón de Schaffhausen]])|Leste=Thayngen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Dörflingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büsingen am Hochrhein ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall ([[Cantón de Schaffhausen]])|Sur=Flurlingen ([[Cantón de Zúric]])|Sueste=Feuerthalen ([[Cantón de Zúric]])|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen situase ó bordo da meseta suíza, nunha zona de [[clima temperado]]. A cidade atópase á sombra da [[Selva Negra]], Randen e Reiat. A Selva Negra, en particular, mantén afastados os ventos chuviosos do oeste. A temperatura media anual <small>(período 1991 - 2020)</small> é de 9,9 °C, cas temperaturas medias mensuais máis frías en xaneiro con 0,7 °C, e cas máis cálidas en xullo con 19,3 °C. De media, pódense agardar uns 78 días de xeadas e neve. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm (<small>3.7 in</small>) de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm (<small>2.3 in</small>) de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref> {{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2020)''<small>|source 1=[[MeteoSchweiz]] (snow 1991–2020)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] iejywgba75oy73t6sk7fz2mi2swq4yd 6168489 6168488 2022-08-27T19:17:51Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. === Localidades veciñas === Dende a incorporación de Hemmental en 2009, a cidade limita con dez comunas do [[Cantón de Schaffhausen]], con dúas do [[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]] e con [[Alemaña]].{{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büttenhardt ([[Cantón de Schaffhausen]])|Nordeste=Stetten ([[Cantón de Schaffhausen]])|Oeste=Siblingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Beringen ([[Cantón de Schaffhausen]])|Leste=Thayngen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Dörflingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büsingen am Hochrhein ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall ([[Cantón de Schaffhausen]])|Sur=Flurlingen ([[Cantón de Zúric]])|Sueste=Feuerthalen ([[Cantón de Zúric]])|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen situase ó bordo da meseta suíza, nunha zona de [[clima temperado]]. A cidade atópase á sombra da [[Selva Negra]], Randen e Reiat. A Selva Negra, en particular, mantén afastados os ventos chuviosos do oeste. A temperatura media anual <small>(período 1991 - 2020)</small> é de 9,9 °C, cas temperaturas medias mensuais máis frías en xaneiro con 0,7 °C, e cas máis cálidas en xullo con 19,3 °C. De media, pódense agardar uns 78 días de xeadas e neve. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm <small>(3.7 in)</small> de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm <small>(2.3 in)</small> de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref> {{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2020)''<small>|source 1=[[MeteoSchweiz]] (snow 1991–2020)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] 0uhi7lko8m4xdsf8losv3stc18ho973 6168492 6168489 2022-08-27T19:19:15Z WiGali 125771 wikitext text/x-wiki {{coord|47|42|N|8|38|E|display=title}} {{Sen referencias|data=xaneiro de 2017}}{{Cidade|nome=Schaffhausen|situación={{Mapa de localización |Suíza |label= |position=right |lat_deg=47 | lat_min= 43 | lat_seg= 2 | latNS = N | lon_deg = 8 | lon_min = 38 | lon_seg = 32 |longEW=W |float=none |caption= |width=300 }}|bandeirapaís=|país=[[Suíza]]|división 1=[[Cantóns de Suíza|Cantón]]|nome división 1=[[Cantón de Schaffhausen|Schaffhausen]]|imaxe=Fronwagplatz Schaffhausen. Img 1.jpg|pé=A praza Fronwag, no centro da cidade.|nome_local2=Schafuuse - Schaffhouse|nome_local3=Sciaffusa - Schaffusa|superficie=41,78|densidade=865 hab./km²|altitude=403|poboación=36.587 hab. ''(2019)''|cor_fondo=#000000|código postal=8200, 8203, 8207, 8208, 8231 Hemmental|xentilicio=escafusano, escafusana|escudo=Wappen_Schaffhausen.png|división 2=Distrito|nome división 2=''(Ningún no cantón de Schaffhausen)''|sitio web=www.stadt-schaffhausen.ch}} '''Schaffhausen''' ([[Lingua alemá|<small>Alemán</small>]]: ''Schaffhausen''; <small>[[Alemánico]]</small>: ''Schafuuse''; <small>[[Lingua francesa|Francés]]</small>: ''Schaffhouse''; <small>[[Lingua italiana|Italiano]]</small>: ''Sciaffusa''; <small>[[Lingua romanche|Romanche]]</small>: ''Schaffusa'') é unha cidade e comuna do norte de [[Suíza]] e capital do [[Cantón de Schaffhausen|cantón homónimo]]. Segundo datos de 2019, posúe unha poboación estimada de 36.500 habitantes. Está localizada ás beiras do Alto [[Río Rin|Rin]] e, xunto a Neuhausen am Rheinfall, Neunkirch e Stein am Rhein, é unha das catro cidades suízas situadas ó lado norte do río Rin. O casco antigo conta con abondosos e fermosos edificios da [[Renacemento|época renacentista]] decorados con [[Fresco|frescos]] exteriores e [[Escultura|esculturas]], así coma na antiga fortaleza do cantón, ''Munot''. Schaffhausen é tamén un nó ferroviario das redes ferroviarias suíza e alemá. Unha das liñas conecta a cidade coas próximas fervenzas do Rin en Nauhausen am Rheinfall, que se clasifican entre as maiores fervenzas de [[Europa central]]. A lingua oficial de Schaffhausen é o alemán, mais a lingua máis popular é a variante local do dialecto alemánico suízo alemán. == Nome == A cidade menciónase por primeira vez como ''Villa Scafhusun''. Existen polo menos dúas teorías sobre a orixe deste nome: * Unha delas refírese á mención dun «vado» a través do Rin que aparece por primeira vez en 1050. En realidade, este «vado» pode referirse a unha ''scapha'' ou esquife, que se empregaba para desembarcar as mercadorías procedentes de [[Constanza]] para trasladalas polas fervenzas do Rin. O nome ''Scafhusun'' xurdiría entón da ''scapha'' empregada nese punto.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica|páxina-web=|lingua=Inglés}}</ref> * Outra teoría é que ''Scafhusun'' provén de Schaf (<small>ovella</small>), xa que a cidade tiña como escudo de armas un carneiro, derivado do dos seus fundadores, os condes de Nellenburg. === Brasón === Sobre un fondo amarelo e un campo verde, no brasón do escudo de armas comunal, aparece a torre dun castelo branco cunha entrada pola que sae un carneiro negro.<ref>{{Cita web|url=https://www.fotw.us/flags/ch-sh023.html|título=Bandeiras do Mundo|data-acceso=22 de decembro do 2009}}</ref> As [[armas falantes]] refírense á segunda interpretación do nome, casa de ovellas. == Historia== Schaffhausen foi unha [[cidade-estado]] na [[Idade Media]] e, documentase, que acuñou as súas propias moedas a partir de 1045.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título=Encyclopædia Britannica.}}</ref> En 1050, os condes de Nellenburg fundaron o [[mosteiro]] bieito de ''Todos os Santos'' (<small>Kloster Allerheiligen</small>), que se converteu no centro da cidade. Pode que xa en 1190, mais certamente en 1208, era unha cidade libre imperial, mentres que o primeiro selo data do 1253. Os poderes do abade fóronse limitando paulatinamente e en 1277 o emperador [[Rodolfo I de Habsburgo|Rodolfo I]] concedeulle á cidade unha carta de liberdades. En 1330, o emperador Luis IV comprometeuna cos [[Habsburgo]]. A principios do século XV, o poder dos Habsburgo sobre a cidade diminuíu. En 1411, os gremios gobernaban a cidade. Logo, en 1415, o duque dos Habsburgo Federico IV de Austria situouse ó lado do [[Xoán XXIII, antipapa|antipapa Xoán XXIII]] no concilio de Constanza, e foi expulsado polo emperador [[Sexismundo, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Sexismundo]]. Como consecuencia diso e da necesidade de diñeiro de Federico, Schaffhausen puido comprar a súa independencia dos Habsburgo en 1418. A cidade aliouse con seis dos Confederados Suízos en 1454 e con outros dous (<small>[[Cantón de Uri|Uri]] e Unterwalden</small>) en 1479. Schaffhausen converteuse nun membro de pleno dereito da [[Antiga Confederación Suíza]] en 1501. A [[reforma protestante]] adoptouse, inicialmente, en 1524 e completamente en 1529. A cidade sufriu graves danos durante a [[Guerra dos Trinta Anos]] polo paso das tropas suecas (<small>protestantes</small>) e bávaras (<small>católicas</small>) e a importantísima ponte foi queimada. Non foi ata principios do século XIX cando se retomou o detido crecemento industrial da cidade.<ref>{{Cita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Schaffhausen_(town)|título="Schaffhausen (town)"}}</ref> En 1857, a primeira ferrovía, o ''Rheinfallbahn'', que partía de [[Winterthur]], chegou a Schaffhausen.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen-1756-DE.html|título=Canton Schaffhausen website-Numbers and facts}}</ref> [[Ficheiro:ETH-BIB-Schaffhausen-Inlandflüge-LBS MH01-000921.tif|miniatura|Fotografía aérea tomada por Walter Mittelholzer en 1919.]] Schaffhausen atópase nun «dedo» de territorio suízo arrodeado por tres lados por [[Alemaña]]. O 1 de abril de 1944, a cidade sufriu un bombardeo aéreo por parte das [[Forzas Aéreas do Exército dos Estados Unidos]], que se desviaran do espazo aéreo alemán ata a Suíza neutral debido a erros de navegación. Como as sirenas de alarma xa sonaran en Schaffhausen con anterioridade, sen que houbese un ataque real, moitos residente ignoráronas aquel día. Un total de 40 civís faleceron no ataque. O presidente [[Franklin D. Roosevelt|Franklin Delano Roosevelt]] enviou unha carta persoal de desculpa ó alcalde de Schaffhausen e [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] apresurouse a ofrecer catro millóns de [[Dólar estadounidense|dólares]] en reparacións.<ref>{{Cita web|url=https://www.swissinfo.ch/eng/schaffhausen-bombed_70th-anniversary-of-mistaken-us-attack/38278804|título=70th anniversary of mistaken US attack}}</ref> == Xeografía == Schaffhausen é a cidade máis setentrional de [[Suíza]] e, xunto a [[Basilea]], a pequena vila de Stein am Rhein, Neunkirch e Eglisau <small>([[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]])</small> é unha das poucas cidades suízas situadas ó norte do Alto [[Río Rin|Rin]], río que serve, na súa gran maioría, como fronteira entre Suíza e [[Alemaña]]. Schaffhausen atópase ó sueste da cordilleira de Randen, na desembocadura do río Durach, que chega dende o norte. O casco antigo conta con numerosos edificios [[Renacemento|renacentistas]]. Schaffhausen recibiu o apodo de ''<nowiki>''Erkerstadt''</nowiki>'' <small>(cidade das xanelas saíntes)</small> polas súas trescentas xanelas desta clase. Fóra das murallas orixinais, mais agora no centro da cidade debido á súa expansión, atópase o ''Munot'', unha fortaleza do [[século XVI]]. Ó suroeste da cidade, ó saír da zona urbana, encóntrase o maior salto de auga da [[Europa central]], as fervenzas do Rin. Dos 41,78 km<sup>2</sup> da superficie comunal, o 19,9% está edificado <small>(edificios, rúas e estradas)</small>, mentres que o 29,1% emprégase con fins agrícolas e o 51% son terreos cubertos por montes.<ref>{{Cita web|url=https://sh.ch/CMS/Webseite/Kanton-Schaffhausen/Beh-rde/Verwaltung/Volkswirtschaftsdepartement/Wirtschaft--Statistik-und-Tourismus-3874-DE.html|título=Sandra Egger}}</ref> En 1947 fusionouse coa antiga comuna de Buchthalen. A súa área agrandouse de novo en 1964 cando absorbeu Herblingen e por terceira vez en 2009 cando se uniu Hemmental á comuna.<ref>{{Cita web|url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/001281/2015-07-31/|título=Schaffhausen in German, French and Italian in the online Historical Dictionary of Switzerland.}}</ref> Schaffhausen comparte fronteira internacional coa localidade alemá de Büsingen am Hochrhein, un exclave totalmente arrodeado por Suíza. === Localidades veciñas === Dende a incorporación de Hemmental en 2009, a cidade limita con dez comunas do [[Cantón de Schaffhausen]], con dúas do [[Cantón de Zürich|Cantón de Zúric]] e con [[Alemaña]].{{Localización xeográfica|Noroeste=Beggingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Schleitheim ([[Cantón de Schaffhausen]])|Norte=Merishausen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büttenhardt ([[Cantón de Schaffhausen]])|Nordeste=Stetten ([[Cantón de Schaffhausen]])|Oeste=Siblingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Beringen ([[Cantón de Schaffhausen]])|Leste=Thayngen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Dörflingen ([[Cantón de Schaffhausen]])<br />Büsingen am Hochrhein ([[Alemaña]])|Suroeste=Neuhausen am Rheinfall ([[Cantón de Schaffhausen]])|Sur=Flurlingen ([[Cantón de Zúric]])|Sueste=Feuerthalen ([[Cantón de Zúric]])|Centro=Schaffhausen}} === Barrios === '''A cidade de Schaffhausen consta dos seguintes barrios:''' {| | * Altstadt/Rheinhalde * Steig * Urwerf/Mühlenen * Breite/Hohlenbaum * Sommerhalde/-wies * Hochstrasse/Geissberg * Mühlental/Birch | * Schweizersbild/Mutzentäli * Emmersberg/Gruben * Buchthalen/Im Freien * Niklausen/Ebnat * Herblingen/Gennersbrunn * Hemmental |} '''Distritos segundo a Oficina Federal de Estadística Suíza:''' {| class="wikitable" !Distrito !N.º !Código BFS !Habitantes a finais de 2015 !Comentos ! rowspan="8" |[[Ficheiro:Karte Quartiere Schaffhausen.png|miniatura|Distritos de Schaffhausen.]] |- |Rhein |1 |2939001 |3.866 | |- |Breite |2 |2939002 |7.859 | |- |Hochstrasse |3 |2939003 |7.859 | |- |Herblingen |4 |2939004 |5.145 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1964 |- |Gruben |5 |2939005 |5.791 | |- |Buchthalen |6 |2939006 |4.682 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 1947 |- |Hemmental |7 |2939007 |599 |Uniuse á comuna de Schaffhausen en 2009 |} === Códigos postais === No sistema de códigos postais suízos, a Schaffhausen, outorgóuselle o número oito. {| class="wikitable sortable" !Código postal !Distrito |- |8200 |Schaffhausen |- |8201 |Schaffhausen 1 Fächer |- |8202 |Schaffhausen 2 Unterstadt |- |8203 |Schaffhausen 3 Buchthalen |- |8204 |Schaffhausen 4 Breite Fächer |- |8205 |Schaffhausen 5 Hochstrasse |- |8206 |Schaffhausen 6 |- |8207 |Schaffhausen 7 Herblingen |- |8208 |Schaffhausen 8 |- |8210 |Schaffhausen 10 Pickpost |- |8231 |Schaffhausen Hemmental |} === Clima === Schaffhausen situase ó bordo da meseta suíza, nunha zona de [[clima temperado]]. A cidade atópase á sombra da [[Selva Negra]], Randen e Reiat. A Selva Negra, en particular, mantén afastados os ventos chuviosos do oeste. A temperatura media anual <small>(período 1991 - 2020)</small> é de 9,9 °C, cas temperaturas medias mensuais máis frías en xaneiro con 0,7 °C, e cas máis cálidas en xullo con 19,3 °C. De media, pódense agardar uns 78 días de xeadas e neve. O mes máis chuvioso é xullo, durante o cal, Schaffhausen recibe unha media de 95 mm <small>(3.7 in)</small> de choiva. Ó transcurso deste mes, hai precipitacións durante unha media de 11,3 días. O mes máis seco do ano é febreiro, cunha media de 59 mm <small>(2.3 in)</small> de precipitacións durante 8,4 días.<ref>{{Cita web|url=https://web.archive.org/web/20180131201028/http://www.meteoschweiz.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np8110_d.pdf|título="Climate normals Schaffhausen, Reference period 1981−2010"}}</ref> {{Weather box|location=Schaffhausen <small>''(1991 - 2020)''<small>|source 1=MeteoSchweiz (período 1991–2020)<ref name="MeteoSchweiz"/><ref name=MeteoSwiss>{{cite web | url = https://www.meteoswiss.admin.ch/product/output/climate-data/climate-diagrams-normal-values-station-processing/SHA/climsheet_SHA_np9120_e.pdf | title = Climate Normals Schaffhausen (Reference period 1991−2020) | publisher = Swiss Federal Office of Meteorology and Climatology, MeteoSwiss | format = PDF | access-date = 20 January 2022}}</ref>|unit snow days=1.0 cm|unit precipitation days=1.0 mm|Apr high C=15.4|Apr humidity=66|Apr low C=4.7|Apr mean C=9.9|Apr percentsun=46|Apr precipitation days=9.4|Apr precipitation mm=68|Apr snow cm=0.8|Apr snow days=3.6|Apr sun=165|Aug high C=24.6|Aug humidity=72|Aug low C=13.9|Aug mean C=18.8|Aug percentsun=55|Aug precipitation days=10.8|Aug precipitation mm=95|Aug snow cm=0.0|Aug snow days=0.0|Aug sun=205|date=Novembro 2015|Dec high C=3.8|Dec humidity=86|Dec low C=-0.9|Dec mean C=1.5|Dec percentsun=16|Dec precipitation days=11.1|Dec precipitation mm=86|Dec snow cm=11.0|Dec snow days=4.2|Dec sun=33|Feb high C=5.4|Feb humidity=79|Feb low C=-1.6|Feb mean C=1.7|Feb percentsun=31|Feb precipitation days=8.7|Feb precipitation mm=60|Feb snow cm=17.1|Feb snow days=5.3|Feb sun=76|Jan high C=3.3|Jan humidity=84|Jan low C=-1.7|Jan mean C=0.7|Jan percentsun=19|Jan precipitation days=10.2|Jan precipitation mm=72|Jan snow cm=17.6|Jan snow days=5.1|Jan sun=42|Jul high C=25.1|Jul humidity=69|Jul low C=14.1|Jul mean C=19.3|Jul percentsun=54|Jul precipitation days=11.4|Jul precipitation mm=103|Jul snow cm=0.0|Jul snow days=0.0|Jul sun=221|single line=Si|Jun high C=23.1|Jun humidity=69|Jun low C=12.4|Jun mean C=17.6|Jun percentsun=50|Jun precipitation days=10.9|Jun precipitation mm=95|Jun snow cm=0.0|Jun snow days=0.0|Jun sun=204|Mar high C=10.7|Mar humidity=72|Mar low C=1.5|Mar mean C=5.8|Mar percentsun=42|Mar precipitation days=10.0|Mar precipitation mm=64|Mar snow cm=5.6|Mar snow days=2.2|Mar sun=130|May high C=19.5|May humidity=69|May low C=8.9|May mean C=14.0|May percentsun=46|May precipitation days=11.3|May precipitation mm=100|May snow cm=0.0|May snow days=0.6|May sun=182|metric first=Si|Nov high C=7.5|Nov humidity=86|Nov low C=2.1|Nov mean C=4.7|Nov percentsun=18|Nov precipitation days=9.9|Nov precipitation mm=73|Nov snow cm=5.1|Nov snow days=1.7|Nov sun=43|Oct high C=14.0|Oct humidity=84|Oct low C=6.4|Oct mean C=9.8|Oct percentsun=31|Oct precipitation days=10.5|Oct precipitation mm=77|Oct snow cm=0.0|Oct snow days=0.0|Oct sun=88|precipitation colour=green|Sep high C=19.7|Sep humidity=78|Sep low C=10.2|Sep mean C=14.5|Sep percentsun=47|Sep precipitation days=8.9|Sep precipitation mm=72|Sep snow cm=0.0|Sep snow days=0.0|Sep sun=151}} == Cultura== [[Ficheiro:Chafhaussen1.jpg|miniatura|180px|[[Anverso]] dunha [[Tálero de tiro|moeda conmemorativa do festival de tiro]] celebrado en Schaffhausen en [[1865]]]] A cidade vella presenta interesantes edificios [[Renacemento|renacentistas]], decorados con frescos e esculturas exteriores, conservándose tamén a vella fortaleza medieval, o ''Munot'', un torreón circular de magníficas proporcións. O mosteiro de ''Todos os Santos'' foi restaurado e acolle un museo dedicado á historia da vila e da contorna. Entre as súas construcións relixiosas cómpre salientar a igrexa de San Xoán, de estilo [[arquitectura gótica|gótico]]. {{Notaslistaref|02}} == Véxase tamén== {{Commonscat}} === Ligazóns externas=== *[http://www.stadt-schaffhausen.ch Páxina do concello de Schaffhausen] {{Cidades de Suíza}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Suíza]] [[Categoría:Cantón de Schaffhausen]] byl1zkptuqt3j9k3kpa15f5jlk3on31 0 189862 6168646 5905967 2022-08-28T09:30:42Z Corribot 22570 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «martin» wikitext text/x-wiki A '''74.ª entrega dos [[premios Óscar]]''', para galardoar o cinema do [[2001]], celebrouse o [[24 de marzo]] de [[2002]]. Esta edición é a primeira vez na que a cerimonia se realiza no [[Teatro Kodak]] dos [[Os Ánxeles|Ánxeles]] ([[California]]), a partir desta data, sede estable da academia. == Presentadores dos premios == {|class="wikitable" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Persoa'''|| '''Categoría''' |- |[[Whoopi Goldberg]] || Mestra de cerimonias |- |[[Tom Hanks]] || [[Óscar ó mellor filme|Mellor filme]] |- |[[Mel Gibson]] || [[Óscar ó mellor director|Mellor director]] |- |[[Julia Roberts]] || [[Óscar á mellor actriz|Mellor actriz]] |- |[[Russell Crowe]] || [[Óscar ó mellor actor|Mellor actor]] |- |[[Marcia Gay Harden]] || [[Óscar ó mellor actor secundario|Mellor actor secundario]] |- |[[Benicio del Toro]] || [[Óscar á mellor actriz secundaria|Mellor actriz secundaria]] |- |[[Gwyneth Paltrow]] <br/> [[Ethan Hawke]] || [[Óscar ó mellor guión adaptado|Mellor guión adaptado]] <br/> [[Óscar ó mellor guión orixinal|Mellor guión orixinal]] |- |[[John Travolta]]<br />[[Sharon Stone]] || [[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa|Mellor película de fala non inglesa]] |- |[[Nathan Lane]] || [[Óscar ó mellor filme de animación|Mellor película de animación]] |- |[[Will Smith]] || [[Óscar á mellor montaxe|Mellor montaxe]] |- |[[Jodie Foster]] || [[Óscar á mellor fotografía|Mellor fotografía]] |- |[[Cameron Diaz]] || [[Óscar á mellor dirección de arte|Mellor dirección artística]] |- |[[Hugh Grant]] <br/> [[Sandra Bullock]] || [[Óscar á mellor banda sonora|Mellor banda sonora]] |- |[[Jennifer Lopez]] || [[Óscar á mellor canción orixinal|Mellor canción orixinal]] |- |[[Ewan McGregor]] <br/> [[Nicole Kidman]] || [[Óscar á mellor maquillaxe|Mellor maquillaxe]] |- |[[Ben Stiller]] || [[Óscar ó mellor deseño de vestiario|Mellor deseño de vestiario]] |- |[[Samuel L. Jackson]] || [[Óscar ó mellor documental longo|Mellor documental longo]] <br/> [[Óscar ó mellor documental curto|Mellor documental curto]] |- |[[Halle Berry]] || [[Óscar ó mellor son|Mellor son]] <br/> [[Óscar á mellor edición de son|Mellor edición de son]] |- |[[Tobey Maguire]] <br/> [[Kirsten Dunst]] || [[Óscar ós mellores efectos visuais|Mellores efectos visuais]] |- |[[Hugh Jackman]] <br/> [[Naomi Watts]] || [[Óscar á mellor curtametraxe de acción en vivo|Mellor curtametraxe]]<br/> [[Óscar á mellor curtametraxe animada|Mellores curtametraxe animado]] |- |[[Denzel Washington]] || [[Oscar Honorífico]] a [[Sidney Poitier]] |- |[[Barbra Streisand]] || [[Oscar Honorífico]] a [[Robert Redford]] |- |[[Ali MacGraw]] || [[Premio Humanitario Jean Hersholt]] |- |[[Kevin Spacey]] || In Memoriam |- |[[Woody Allen]] || Tributo a Nova York |- |} == Candidaturas == [[Ficheiro:Ron Howard 2011 Shankbone 3.JPG|miniatura|right|upright=0.68|[[Ron Howard]], mellor director]] [[Ficheiro:Denzel Washington cropped 02.jpg|miniatura|upright=0.68|[[Denzel Washington]], mellor actor]] [[Ficheiro:Halle Berry by Gage Skidmore 2.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Halle Berry]], mellor actriz]] [[Ficheiro:Jim Broadbent (cropped).jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Jim Broadbent]], mellor actor secundario]] [[Ficheiro:Jennifer Connelly 2010 TIFF.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Jennifer Connelly]], mellor actriz secundaria]] [[Ficheiro:Julian Fellowes May 2014 (cropped).jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Julian Fellowes]], mellor guión orixinal]] [[Ficheiro:Akiva Goldsman.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Akiva Goldsman]], mellor guión adaptado]] [[Ficheiro:Howard Shore, Canadian Film Centre, 2013-1.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Howard Shore]], mellor banda sonora]] [[Ficheiro:RandyNewman1975.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Randy Newman]], mellor canción]] [[Ficheiro:Sir Richard Taylor.jpg|miniatura|right|upright=0.68|[[Richard Taylor (filmmaker)|Richard Taylor]], mellor maquillaxe e mellores efectos visuais]] [[Ficheiro:Catherine Martin (Australian designer).jpg|right|miniatura|upright=0.68|[[Catherine Martin (deseñadora)|Catherine Martin]], mellor dirección artística e mellor vestiario]] {| class=wikitable |- ! style="background:#EEDD82; width:50%" | [[Óscar ó mellor filme|Mellor filme]] ! style="background:#EEDD82; width:50%" | [[Óscar ó mellor director|Mellor director]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[A Beautiful Mind]]''&nbsp;– [[Brian Grazer]] e [[Ron Howard]]''' ** ''[[Gosford Park]]''&nbsp;– [[Robert Altman]], [[Bob Balaban]] e David Levy ** ''[[In the Bedroom]]''&nbsp;– Graham Leader, [[Ross Katz]] e [[Todd Field]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Peter Jackson]], [[Fran Walsh]] e [[Barrie M. Osborne]] ** ''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– Martin Brown, [[Baz Luhrmann]] e [[Fred Baron (produtor)|Fred Baron]] | valign="top" width="50%"| *'''[[Ron Howard]]&nbsp;– ''[[A Beautiful Mind]]''''' ** [[Ridley Scott]]&nbsp;– ''[[Black Hawk Down]]'' ** [[Robert Altman]]&nbsp;– ''[[Gosford Park]]'' ** [[Peter Jackson]]&nbsp;– ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]'' ** [[David Lynch]]&nbsp;– ''[[Mulholland Drive (filme)|Mulholland Drive]]'' |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor actor|Mellor actor]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor actriz|Mellor actriz]] |- | valign="top" width="50%"| *'''[[Denzel Washington]]&nbsp;– ''[[Día de adestramento]]'' como [[Detective Alonzo Harris|Alonzo Harris]]''' ** [[Russell Crowe]]&nbsp;– ''[[A Beautiful Mind]]'' como [[John Forbes Nash Jr.]] ** [[Sean Penn]]&nbsp;– ''[[I Am Sam]]'' como Sam Dawson ** [[Will Smith]]&nbsp;– ''[[Ali (filme)|Ali]]'' como [[Muhammad Ali]] ** [[Tom Wilkinson]]&nbsp;– ''[[In the Bedroom]]'' como Dr. Matthew Fowler | valign="top" width="50%"| *'''[[Halle Berry]]&nbsp;– ''[[Monster's Ball]]'' como Leticia Musgrove''' ** [[Judi Dench]]&nbsp;– ''[[Iris (filme de 2001)|Iris]]'' como [[Iris Murdoch]] ** [[Nicole Kidman]]&nbsp;– ''[[Moulin Rouge!]]'' como Satine ** [[Sissy Spacek]]&nbsp;– ''[[In the Bedroom]]'' como Ruth Fowler ** [[Renée Zellweger]]&nbsp;– ''[[Bridget Jones's Diary (filme)|Bridget Jones's Diary]]'' como [[Bridget Jones]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor actor secundario|Mellor actor secundario]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor actriz secundaria|Mellor actriz secundaria]] |- | valign="top" width="50%"| *'''[[Jim Broadbent]]&nbsp;– ''[[Iris (filme de 2001)|Iris]]'' como [[John Bayley (escritor)|John Bayley]]''' ** [[Ethan Hawke]]&nbsp;– ''[[Día de adestramento]]'' como Officer Jake Hoyt ** [[Ben Kingsley]]&nbsp;– ''[[Sexy Beast]]'' como Don Logan ** [[Ian McKellen]]&nbsp;– ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]'' as [[Gandalf]] ** [[Jon Voight]]&nbsp;– ''[[Ali (filme)|Ali]]'' como [[Howard Cosell]] | valign="top" width="50%"| *'''[[Jennifer Connelly]]&nbsp;– ''[[A Beautiful Mind]]'' como [[Alicia Nash|Alicia de Lardé-Nash]]''' ** [[Helen Mirren]]&nbsp;– ''[[Gosford Park]]'' como Jane Wilson ** [[Maggie Smith]]&nbsp;– ''[[Gosford Park]]'' como Constance Trentham ** [[Marisa Tomei]]&nbsp;– ''[[In the Bedroom]]'' como Natalie Strout ** [[Kate Winslet]]&nbsp;– ''[[Iris (filme de 2001)|Iris]]'' como [[Iris Murdoch]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor guión orixinal|Mellor guión orixinal]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor guión adaptado|Mellor guión adaptado]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Gosford Park]]''&nbsp;– [[Julian Fellowes]]''' ** ''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]''&nbsp;– Guillaume Laurant e [[Jean-Pierre Jeunet]] ** ''[[Memento]]''&nbsp;– [[Christopher Nolan]] e [[Jonathan Nolan]] ** ''[[Monster's Ball]]''&nbsp;– Milo Addica e Will Rokos ** ''[[The Royal Tenenbaums]]''&nbsp;– [[Wes Anderson]] e [[Owen Wilson]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[A Beautiful Mind]]''&nbsp;– [[Akiva Goldsman]] baseado no [[A Beautiful Mind (libro)|libro]] de [[Sylvia Nasar]]''' ** ''[[Ghost World (filme)|Ghost World]]''&nbsp;– [[Daniel Clowes]] e [[Terry Zwigoff]] baseado na [[Ghost World (banda deseñada)|banda deseñada]] de [[Daniel Clowes]] ** ''[[In the Bedroom]]''&nbsp;– Rob Festinger e [[Todd Field]] baseado no conto "Killings" de [[Andre Dubus]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Fran Walsh]], [[Philippa Boyens]] e [[Peter Jackson]] baseado no [[O Señor dos Aneis|libro]] de [[J. R. R. Tolkien]] ** ''[[Shrek]]''&nbsp;– [[Ted Elliott (guionista)|Ted Elliott]], [[Terry Rossio]], [[Joe Stillman]] e [[Roger S. H. Schulman]] baseado no [[Shrek!|libro]] de [[William Steig]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor filme de animación|Mellor filme de animación]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor filme en lingua non inglesa|Mellor filme en lingua non inglesa]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Shrek]]''&nbsp;– [[Aron Warner]]''' ** ''[[Jimmy Neutron: Boy Genius]]''&nbsp;– [[Steve Oedekerk]] e [[John A. Davis]] ** ''[[Monsters, Inc.]]''&nbsp;– [[Pete Docter]] e [[John Lasseter]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[Ničija zemlja]]'' ([[Bosnia e Hercegovina]]) en bosníaco&nbsp;– [[Danis Tanović]]''' ** ''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]'' ([[Francia]]) en francés&nbsp;– [[Jean-Pierre Jeunet]] ** ''[[Elling (filme)|Elling]]'' ([[Noruega]]) en noruegués&nbsp;– Petter Ness ** ''[[Lagaan]]'' ([[India]]) en hindi e bhojpuri&nbsp;– [[Ashutosh Gowariker]] ** ''[[El hijo de la novia]]'' ([[Arxentina]]) en castelán&nbsp;– [[Juan José Campanella]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor documental|Mellor documental]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor curtametraxe documental|Mellor curtametraxe documental]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Murder on a Sunday Morning]]''&nbsp;– [[Jean-Xavier de Lestrade]] e Denis Poncet''' ** ''[[Children Underground]]''&nbsp;– [[Edet Belzberg]] ** ''[[LaLee's Kin: The Legacy of Cotton]]''&nbsp;– [[Susan Froemke]] e Deborah Dickson ** ''[[Promises (filme)|Promises]]''&nbsp;– [[Justine Shapiro]] e B.Z. Goldberg ** ''[[War Photographer]]''&nbsp;– [[Christian Frei]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[Thoth (filme)|Thoth]]''&nbsp;– [[Sarah Kernochan]] and Lynn Appelle''' ** ''[[Artists and Orphans: A True Drama]]''&nbsp;– Lianne Klapper McNally ** ''[[Sing!]]''&nbsp;– [[Freida Lee Mock]] e Jessica Sanders |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor curtametraxe de acción en vivo|Mellor curtametraxe de ]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor curtametraxe animada|Mellor curtametraxe animada]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[The Accountant (filme de 2001)|The Accountant]]''&nbsp;– [[Ray McKinnon (actor)|Ray McKinnon]] e [[Lisa Blount]]''' ** ''Copy Shop''&nbsp;– [[Virgil Widrich]] ** ''Gregor's Greatest Invention''&nbsp;– Johannes Kiefer ** ''Meska Sprawa''&nbsp;– [[Sławomir Fabicki]] e Bogumil Godfrejow ** ''Speed for Thespians''&nbsp;– Kalman Apple e Shameela Bakhsh | valign="top" width="50%"| * '''''[[For the Birds (filme)|For the Birds]]''&nbsp;– [[Ralph Eggleston]]''' ** ''Fifty Percent Grey''&nbsp;– [[Ruairí Robinson]] e Seamus Byrne ** ''Give Up Yer Aul Sins''&nbsp;– Cathal Gaffney e Darragh O'Connell ** ''[[Strange Invaders (filme de 2002)|Strange Invaders]]''&nbsp;– [[Cordell Barker]] ** ''[[Stubble Trouble]]''&nbsp;– Joseph E. Merideth |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor banda sonora|Mellor banda sonora]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor canción orixinal|Mellor canción orixinal]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;— [[Howard Shore]]''' **''[[A.I. Artificial Intelligence]]''&nbsp;— [[John Williams]] **''[[A Beautiful Mind]]''&nbsp;— [[James Horner]] **''[[Harry Potter e a pedra filosofal (filme)|Harry Potter e a pedra filosofal]]''&nbsp;— [[John Williams]] **''[[Monsters, Inc.]]''&nbsp;— [[Randy Newman]] | valign="top" width="50%"| * '''"[[If I Didn't Have You (Disney song)|If I Didn't Have You]]" from ''[[Monsters, Inc.]]''&nbsp;– Música e letra de [[Randy Newman]]''' ** "[[May It Be]]" from ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– Música e letra de [[Enya]], [[Nicky Ryan]] e [[Roma Ryan]] ** "[[There You'll Be]]" from ''[[Pearl Harbor (filme)|Pearl Harbor]]''&nbsp;– Música e letra de [[Diane Warren]] ** "[[Until...]]" from ''[[Kate & Leopold]]''&nbsp;– Música e letra de [[Sting]] ** "[[Vanilla Sky (song)|Vanilla Sky]]" from ''[[Vanilla Sky]]''&nbsp;– Música e letra de [[Paul McCartney]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor edición de son|Mellor edición de son]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor son|Mellor son]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Pearl Harbor (filme)|Pearl Harbor]]''&nbsp;– [[George Watters II]] e [[Christopher Boyes]]''' **''[[Monsters, Inc.]]''&nbsp;– [[Gary Rydstrom]] e [[Michael Silvers]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[Black Hawk Down]]''&nbsp;– [[Michael Minkler]], [[Myron Nettinga]] e [[Chris Munro]]''' ** ''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]''&nbsp;– [[Vincent Arnardi]], [[Guillaume Leriche]] e [[Jean Umansky]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Christopher Boyes]], [[Michael Semanick]], [[Gethin Creagh]] e [[Hammond Peek]] ** ''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– [[Andy Nelson (sound engineer)|Andy Nelson]], [[Anna Behlmer]], [[Roger Savage]] e [[Guntis Sics]] ** ''[[Pearl Harbor (filme)|Pearl Harbor]]''&nbsp;– [[Greg P. Russell]], [[Peter J. Devlin]] e [[Kevin O'Connell]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor deseño de produción|Mellor dirección artística]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor fotografía|Mellor fotografía]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– Dirección artística: [[Catherine Martin (deseñadora)|Catherine Martin]]; decorados: [[Brigitte Broch]]''' ** ''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]''&nbsp;– Dirección artística: [[Aline Bonetto]]; decorados: [[Marie-Laure Valla]] ** ''[[Gosford Park]]''&nbsp;– Dirección artística: Stephen Altman; decorados: [[Anna Pinnock]] ** ''[[Harry Potter e a pedra filosofal (filme)|Harry Potter e a pedra filosofal]]''&nbsp;– Dirección artística: [[Stuart Craig]]; decorados: [[Stephenie McMillan]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– Dirección artística: [[Grant Major]]; decorados: [[Dan Hennah]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Andrew Lesnie]]''' ** ''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]''&nbsp;– [[Bruno Delbonnel]] ** ''[[Black Hawk Down]]''&nbsp;– [[Sławomir Idziak]] ** ''[[The Man Who Wasn't There (filme de 2001)|The Man Who Wasn't There]]''&nbsp;– [[Roger Deakins]] ** ''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– [[Donald McAlpine|Donald M. McAlpine]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor maquillaxe|Mellor maquillaxe]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ó mellor deseño de vestiario|Mellor deseño de vestiario]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Peter Owen]] e [[Richard Taylor (cineasta)|Richard Taylor]]''' ** ''[[A Beautiful Mind]]''&nbsp;– [[Greg Cannom]] e [[Colleen Callaghan]] ** ''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– [[Maurizio Silvi]] e [[Aldo Signoretti]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– [[Catherine Martin (deseñadora)|Catherine Martin]] and [[Angus Strathie]]''' ** ''[[The Affair of the Necklace]]''&nbsp;– [[Milena Canonero]] ** ''[[Gosford Park]]''&nbsp;– [[Jenny Beavan]] ** ''[[Harry Potter e a pedra filosofal (filme)|Harry Potter e a pedra filosofal]]''&nbsp;– [[Judianna Makovsky]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Ngila Dickson]] e [[Richard Taylor (cineasta)|Richard Taylor]] |- ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar á mellor montaxe|Mellor montaxe]] ! style="background:#EEDD82" | [[Óscar ós mellores efectos visuais|Mellores efectos visuais]] |- | valign="top" width="50%"| * '''''[[Black Hawk Down]]''&nbsp;– [[Pietro Scalia]]''' ** ''[[A Beautiful Mind]]''&nbsp;– [[Mike Hill (montador)|Mike Hill]] e [[Daniel P. Hanley|Dan Hanley]] ** ''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[John Gilbert (montador)|John Gilbert]] ** ''[[Memento]]''&nbsp;– [[Dody Dorn]] ** ''[[Moulin Rouge!]]''&nbsp;– [[Jill Bilcock]] | valign="top" width="50%"| * '''''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''&nbsp;– [[Jim Rygiel]], [[Randall William Cook]], [[Richard Taylor (cineasta)|Richard Taylor]] e [[Mark Stetson]]''' ** ''[[A.I. Artificial Intelligence]]''&nbsp;– [[Dennis Muren]], [[Scott Farrar]], [[Stan Winston]] e [[Michael Lantieri]] ** ''[[Pearl Harbor (filme)|Pearl Harbor]]''&nbsp;– [[Eric Brevig]], [[John Frazier]], [[Ed Hirsh]] e [[Ben Snow]] |} === [[Oscar honorífico]] === * [[Sidney Poitier]] * [[Robert Redford]] == Resumo de premios e candidaturas == {|class="wikitable" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" align="center" class="sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" !'''Filme'''||'''Título orixinal'''||'''Candidaturas'''||'''Premios''' |- |'''''[[A Beautiful Mind]]'''''||'''''A Beautiful Mind'''''||'''8'''||'''4''' |- |''[[The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring]]''||''The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring''||13||4''' |- |''[[Moulin Rouge!]]''||''Moulin Rouge!''||8||2 |- |''[[Black Hawk down]]''||''Black Hawk down''||4||2 |- |''[[Gosford Park]]''||''Gosford Park''||7||1 |- |''[[Monsters, Inc.]]''||''Monsters, Inc.''||4||1 |- |''[[Pearl Harbor (filme)|Pearl Harbor]]''||''Pearl Harbor''||4||1 |- |''[[Iris (filme)|Iris]]''||''Iris''||3||1 |- |''[[Monster's Ball]]''||''Monster's Ball''||2||1 |- |''[[Shrek]]''||''Shrek''||2||1 |- |''[[Día de adestramento]]''||''Training Day''||2||1 |- |''[[Ničija Zemlja|En terra de ninguén]]''||''Ničija Zemlja''||1||1 |- |''[[Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain]]''||''Le Fabuleux Destin d'Amélie Poulain''||5||0 |- |''[[In the Bedroom]]''||''In the Bedroom''||5||0 |- |''[[Harry Potter e a pedra filosofal (filme)|Harry Potter e a pedra filosofal]]''||''Harry Potter and the Philosopher's Stone''||3||0 |- |''[[Ali (filme)|Ali]]''||''Ali''||2||0 |- |''[[A.I. Artificial Intelligence]]''||''A.I. Artificial Intelligence''||2||0 |- |''[[Memento]]''||''Memento''||2||0 |- |''[[Mulholland Drive (filme)|Mulholland Drive]]''||''Mulholland Drive''||1||0 |- |''[[Lagaan]]''||''Lagaan''||1||0 |} == In Memoriam == Esta é a lista de artistas homenaxeados no habitual recordo ás persoas falecidas no ano: [[Richard Stone]] (compositor), [[John A. Alonzo]] (director de fotografía), [[Ann Sothern]], [[Mentor Huebner]] (efectos especiais), [[William Hanna]] (caricaturista), [[Larry Tucker]] (guionista), [[Beatrice Straight]], [[Jack Murdock]], [[Richard Davison]] (efectos especiais), [[Jason Miller]], [[Joe Baker]], [[Hiroshi Tesgihara]] (director), [[Herbert Ross]] (director), [[Whitman Mayo]], [[Jay Livingston]] (compositor), [[Anne Haney]], [[Anthony Quinn]], [[Carroll O'Connor]], [[Danilo Donati]] (deseñador de vestiario), [[Jack Lemmon]], [[Kathleen Freeman]], [[Aaliyah]], [[Troy Donahue]], [[Victor Wong]], [[Barbara Matera]] (deseño de vestiario), [[Dorothy McGuide]], [[Samuel A. Arkoff]] (produtor), [[Ray Lovejoy]] (editor), [[Charlotte Coleman]], [[Wilkie Cooper]] (director de fotografía), [[Roy Brocksmith]], [[Niggel Hawthorne]], [[Eileen Heckart]], [[Julia Phillips]] (produtora), [[Ted Demne]] (produtor), [[Roy Conrad]], [[Peggy Lee]], [[Fredric Steinkamp]] (editor) e [[Lawrence Tierney]]. {{sucesión | título = [[Premios Óscar]] | período = '''74ª edición dos Óscar''' | predecesor = [[73ª edición dos Óscar]] | sucesor = [[75ª edición dos Óscar]] }} {{Premios Óscar}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Cerimonias dos Óscar]] [[Categoría:Cine en 2001]] gf3vlvkc8hxm3ycjbbn3txucpilmywg 0 194682 6168424 6168019 2022-08-27T17:26:03Z Severo Boán Aspiazu 128717 1. "cinsas no río" para "cinsas no río Cherwell". 2. "En 1969 cando retomou" para "En 1969 retomou". wikitext text/x-wiki {{Biografía}}'''Millán Picouto Igrexas''', nado en [[Ourense]] en [[1949]], é un [[poeta]], [[dramaturgo]] e [[músico]] galego. A súa obra literaria completa, «O macrocosmos», consta de 33 dramas e 6 poemarios distribuídos organicamente en ciclos astrais, do [[Sol]] e da [[Lúa]] e de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]] a [[Urano]], que configuran unha obra poética unitaria de arredor de 75.000 versos. A súa versión española dos dramas encóntrase en «El macrocosmos», e a súa música, no volume «Música coral», que inclúe cantigas, sonetos, madrigais, pezas didácticas e a música vocal e instrumental de varios dramas.<ref>{{Cita web|título=Cronoloxía biobibliográfica en «O macrocosmos» e Ediciones LINTEO|url=http://www.edicioneslinteo.com/autores/picouto5.html|páxina-web=www.edicioneslinteo.com|data-acceso=2022-8-15}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Foi o primoxénito de Xosé Manuel Picouto Vinatea e Rosa Igrexas Díaz. O seu pai traballaba de contable e el recibiu o nome do seu avó materno, Emiliano. Cedo mostrou boa disposición para a lectura e o debuxo, e este sería a súa primeira vocación. En [[1956]] naceu a súa irmá, María Xosé. O seu pai, afeccionado á [[poesía]], corrixiulle en 1957 os primeiros ensaios de versificación. En 1960, a familia trasladouse a [[Vigo]] e foi aló, onde morreu o seu pai ao ano seguinte, cando el cumprira 12 anos. Tivo que abandonar os estudos secundarios para poñerse a traballar como auxiliar contable e desde entón el mesmo guiaría a súa formación como autodidacta. En [[1962]] a familia volveu a [[Ourense]]. Daquela mantivo unha estreita relación co seu avó paterno, a quen evocaría máis tarde en ''Réquiem por Manuel Picouto'', incluído en «Odas e poemas». En [[1963]] leu o conde de Volney e separouse da [[Igrexa católica|relixión católica]], na que fora bautizado. Por descansar de cada xornada laboral, nos seráns divertíase recitando a soas parágrafos oratorios nas prazas da cidade antiga, cando quedaban desertas. De [[1965]] a [[1966]] asistiu á aula de copia de xeso do [[Escultura|escultor]] Aurelio Iglesias Vázquez, na Escola de Artes e Oficios. Alí copiou a carbón as obras principais da estatuaria helénica e renacentista. === Viaxes e formación === Viaxou a [[Madrid]] en [[1967]] para estudar no [[Museo do Prado]], e un ano despois empezou a aprender por si mesmo as linguas clásicas para estudar [[filosofía]]. En [[1969]] retomou por libre os estudos secundarios oficiais e se despediu da práctica do debuxo cun autorretrato simbólico a pluma no que se representa como un ferreiro batendo metal nunha incre. De [[1970]] a [[1973]] viaxou a [[París]] e [[Nova York]], e logo percorreu [[España]] e as [[Illas Baleares]] como inspector contable. Namentres, estudaba a [[música tradicional]] de [[Galicia|Galiza]], traducía a [[Virxilio]], [[Platón]] e [[Friedrich Hölderlin|Hölderlin]] cultivando o [[Lingua galega|idioma galego]] e, nas súas versións de [[Sófocles]], ensaiando enriquecer a métrica sobre unha base acentual. En [[1974]] visitou [[Portugal]] e tamén fundou o Grupo Teatral Auriense. Con el participou varios anos na [[Mostras de Teatro Abrente de Ribadavia|Mostra de Teatro Abrente]], de [[Ribadavia]], como director e ás veces como actor e con traducións e pequenas pezas propias.<ref>{{Cita web|url=https://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=MilPicou1&alias=Mill%E1n+Picouto|páxina-web=bvg.udc|título=Millán Picouto. Ficha do autor}}</ref><ref>{{Cita web|título=Millán Picouto Iglesias|url=https://es.babelio.com/auteur/-Milln-Picouto-Iglesias/61985|páxina-web=Babelio|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> En 1975 empezou a escribir os «Sonetos da lúa chea» nas formas italiana e inglesa, e nese poemario incluiría para outra edición unha nova forma que inventou, simétrica. Igualmente usaría as tres formas en [[Lingua castelá|español]] para «Sonetos Omega». Co soneto ''Ti, terra, santamente me levaches'' gañou o premio O Volter da taberna homónima vinculada á memoria da [[Grupo Nós|Xeración Nós]] e aos artistas ourensáns. Así apareceu como [[Poesía|poeta]] e terminou os seus anos de formación. === Produción literaria === En [[1976]] escribiu a súa primeira [[traxedia]], «Silvania», onde evocando o nacemento do teatro occidental, incorporou o [[Coro (grupo musical)|coro]] ao seu teatro para o recitado rítmico, a [[danza]] e o [[canto]] coa [[música tradicional]] de Galiza, reelaborada. Máis tarde publicaría «María Soliña» e «Prisciliano en Tréveris» con música vocal e instrumental. O coro volveu dotar as traxedias e comedias, sobre todo entre os actos, dunha voz colectiva que coa súa reflexión contribúe a substanciar e enaltecer o discurso dramático. Ese mesmo ano ingresou na [[Asemblea Nacional-Popular Galega]]. En [[1977]] casou con Blandi Conde. En [[1979]] galeguizou o seu nome durante unha campaña da [[Asemblea Nacional-Popular Galega|AN-PG]] por recuperar o idioma galego nos [[Toponimia|topónimos]] e [[Antroponimia|antropónimos]], e ingresou na [[Unión do Povo Galego]]. O [[gobernador civil]] impúxolle a multa máxima ao detelo a policía na praza Maior de [[Ourense]] cando, á fronte duns camaradas, corrixía os letreiros de rúas e prazas restaurando os orixinais galegos. En [[1981]], licenciouse en [[Xeografía]] e [[Historia]] pola [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A policía secuestrou no prelo unhas coplas dos maios anónimas das que el era autor. Os membros da dirección local da AN-PG pasaron unha noite en prisión, mais el non foi molestado. Este feito desagradoulle e desde entón renunciou á poesía satírica. Ese mesmo ano naceu a súa filla, Violeta. Daquela dedicábase á [[apicultura]] e á [[agricultura]] autosuficiente. Na poesía ''Dons'' evoca en ton pastoril a súa vida con Blandi Conde. En [[1982]] terminou o corpo principal de «Odas e poemas», onde adaptou ao galego as formas das [[Oda|odas]] alcaica e sáfica. Desde [[1984]] ata a súa xubilación en [[2009]], traballou en varios institutos de Ensino Secundario de [[Ourense]] e provincia como profesor de Lingua e Literatura Galega. Nun deles coñeceu o seu futuro editor, Manuel Ramos Méndez. En [[1989]], para o coro Agromadas de Seixalbo, dirixido por Anselmo Iglesias Vázquez e no que cantaba cos barítonos, puxo música a versos propios e cantigas medievais, o que sería o xerme de «Cancións». Ademais, cofundador do grupo musical Harmonía Auriensis, para a súa estrea compuxo a música de ''Do amor amigo''. En [[1995]] concorreu aos comicios municipais de [[Ourense]] na lista do [[Bloque Nacionalista Galego]], foi elixido [[Concelleiro, concelleira|concelleiro]] e pasou á oposición. De [[1996]] a [[1997]] participou con recitados en homenaxes a persoas asasinadas polos fascistas durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]]: ''Lembranza'' e ''Trece de marzo''. Este último ano publicou «Escola coral de Poesía e de Música» para a formación da mocidade e dos coros populares do seu [[teatro]]. No ano [[2000]] empezou a traducir os dramas ao español, conservando as formas versais. Coa publicación de «Ciclo de Venus» en [[2001]] inaugurou con [[Linteo]] a edición metódica do seu [[teatro]], que presentou no Liceo de Ourense con Manuel Ramos Méndez e [[Laura Tato|Laura Tato Fontaíña]]. Este ciclo e os seguintes serían saudados nos xornais polo historiador [[Marcos Valcárcel]]. En 2002 morreu a súa esposa e un ano despois verteu as cinsas no río Cherwell recitando a [[elexía]] ''A urna e o río'', que inicia «Elexías e himnos». En abril dese ano interveu por última vez no pleno da corporación municipal de [[Ourense]] cunha áspera crítica ao goberno. Non volveu presentarse aos comicios de xuño, co que se retirou da política activa. Na primavera de [[2004]] viaxou por [[Italia]] coa súa filla e no outono volveu a [[Florencia]], onde coñeceu a [[Deborah Figueroa]], coa que empezaría a convivir tres anos máis tarde e á que dirixiu en español os «Sonetos Omega», o seu último poemario. Viaxou dúas veces a [[Perú]] en 2006, antes de abordar a escritura da triloxía incaica para o ciclo de [[Saturno]]. Visitou [[Lima]], o [[Cuzco|Cusco]] e o [[Machu Picchu]] e a fin de ano empezou a escribir «Atawallpa ou a morte do Sol». O 22 de decembro de [[2008]] o escritor [[Alfredo Conde]], co artigo ''Milagre da creación compartida'', en [[El Correo Gallego]], eloxiou toda a súa obra dramática. Publicou en [[2009]], baixo o título «Macrocosmos», a versión española, dedicada ao seu editor, dos primeiros 23 dramas, algúns de máis de 3.000 versos e todos agrupados en ciclos planetarios.<ref>{{Cita web|título=Ediciones LINTEO|url=http://www.edicioneslinteo.com/galego/lintei/macrocosmos.html|páxina-web=www.edicioneslinteo.com|data-acceso=2021-11-07}}</ref> De [[2010]] a [[2013]] viviu en [[Florencia]] e viaxou pola [[Toscana]]. Nesa estadía orixinouse a sección ''O río e o lirio'' de «Elexías e himnos». En [[2014]] publicou en español a versión de «Ciclo de Saturno» baixo o título «La muerte del Sol», dedicada a Deborah Figueroa. Tamén estudou a discusión sobre a autoría das obras coñecidas como de [[William Shakespeare]], recoñeceu como autor a [[Edward de Vere]] e traduciu ao español o libro pioneiro de [[John Thomas Looney]] «[[Shakespeare identified]]», que publicaría baixo o título «El verdadero Shakespeare». O 17 de xullo de [[2015]] estreou en [[Lima]], no Complejo Arqueológico Mateo Salado, a obra «El sueño del Machupikchu», dirixida por Myriam Reátegui, e o 1 de setembro presentou no Centro Español de Lima, coa escritora [[Ana María García Silva]], «El verdadero Shakespeare». En [[2017]] [[Linteo]] publicou a súa tradución de «[[Hamlet]]» ao español, por primeira vez coa métrica e o ritmo orixinais.<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/ourense/2018/10/26/millan-picouto-traduce-hamlet-espanol-15866215.html|páxina-web=farodevigo.es|título=Millán Picouto traduce "Hamlet" al español "con la métrica y el ritmo originales"|data-acceso=26 de agosto de 2022|apelidos=Redacción|data-publicación=26 de outubro de 2018|lingua=es}}</ref> A portada e a ''Introducción'' asignan a autoría a [[Edward de Vere]] e consideran «[[William Shakespeare]]» como un&nbsp;[[pseudónimo]]. En xaneiro de [[2020]] pasou o seu aniversario en Puerto del Carmen, [[Lanzarote]], contemplou por vez primeira unha aurora sobre o mar e escribiu a última [[elexía]], ''Grazas ao Sol e á Terra''. De novo en [[Ourense]], escribiu a última [[traxedia]], «O ocaso de Teotihuacan», onde un personaxe, Axauíla,&nbsp;suma sacerdotisa do templo da [[Lúa]], identifica como a mesma forza o [[amor]] e a [[gravitación universal]]. Así terminou o último ciclo, de [[Urano]]. E por fin, en [[2021]] publicou a obra completa baixo o título «O macrocosmos», a súa versión española «El macrocosmos» e «Música coral». Despois retirouse do traballo literario.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Xestoso|nome=Manuel|data=6 de novembro de 2021|título=Millán Picouto. O escritor na sombra|revista=Suplemento. Nós Diario}}</ref> == Cronoloxía de dramas e poemas == <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * Sonetos da lúa chea, 1975–1991 * Silvania, ''traxedia'', 1976 * Fisterra, ''traxedia'', 1979 * Odas e poemas, 1979–2000 * Os espellos e a noite, ''comedia'', 1980 * Nausícaa, ''traxedia'', 1982 * A fada e o cabaleiro, ''comedia'', 1984 * María Soliña, ''traxedia'', 1985–1986 * Catro soliloquios, 1986-1987 * As andoriñas, ''comedia'', 1987 * Prisciliano en Tréveris, ''traxedia'', 1988 * Cancións, 1989–1991 * Os Guerreiros Celestiais, ''comedia'', 1990 * Pascuense I: Atán, ''traxedia'', 1992 * Pascuense II: Iko, ''traxedia'', 1993 * Pascuense III: Ororoina, ''traxedia'', 1994 * Asteroides, ''peciñas'', 1995 * Conto de abril, ''comedia'', 1995 * Zenobia, raíña de Palmira, ''traxedia'', 1996 * Xulio César, ''traxedia'', 1997-1998 * A peso de ouro, ''comedia'', 1999 * Empédocles, ''traxedia'', 2000 * Os corvos, ''traxedia'', 2001 * Lánser e Íngrid, ''drama'', 2002–2003 * Elexías e himnos, 2003-2020 * Vercinxetórix, principe da Galia, ''traxedia'', 2004 * Sonetos Omega, 2004-2018 * Péricles e Aspasia, ''traxedia'', 2005 * Incaica I: Atawallpa ou a morte do Sol, ''traxedia'', 2006-2007 * Incaica II: A traxedia de Willkapanpa, ''traxedia'', 2008–2009 * Incaica III: O soño do Machupikchu, ''traxedia'', 2010 * Lope de Aguirre, ''traxedia'', 2011 * A comedia dos zapatos, 2012 * A traxedia de Lumumba, 2014–2015 * O xardín de Umbriel, ''comedia'', 2016 * A morte de Berta Cáceres, ''traxedia'', 2017 * O xardín de Indra, ''comedia'', 2018 * Arisa e Aris, ''comedia'', 2019 * O ocaso de Teotihuacan, ''traxedia'', 2020</div> == Obras publicadas == === Obra completa === * ''O macrocosmos. Dramas e poemas'' (2021). Linteo. 1242 páxs. ISBN 978-84-123801-1-8.<ref>{{Cita web|url=https://www.liceodeourense.com/2.0/?p=333|páxina-web=liceodeourense.com|título=PRESENTACION DE "MACROCOSMOS" DE MILLÁN PICOUTO|data-acceso=26 de agosto de 2022|data-publicación=18 de decembro de 2009}}</ref> * ''El macrocosmos. Dramas'' (castellano) ''y poemas'' (2021). Linteo. 1242 páxs. ISBN 978-84-123801-0-1 === Teatro === * ''Silvania''. ([[1978]]). [[Santiago de Compostela]]: Barca de Caronte. 96 páxs. ISBN 84-400-9303-9. * ''[[María Soliña]]'' ([[1994]]). Concello de Ourense. 142 páxs. ISBN 84-87623-13-1. * ''[[Prisciliano]] en [[Tréveris]]'' ([[1995]]). [[Ponferrada]]: Ed. de autor. 152 páxs. ISBN 84-605-4051-0 * ''Ciclo de [[Venus (deusa)|Venus]]'' ([[2001]]). [[Linteo]]. Inclúe: ''A fada e o cabaleiro'', ''Nausícaa'', ''Os espellos e a noite'' e ''[[Empédocles]]''. 376 páxs. ISBN 84-931893-3-2.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Venus Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=87|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Dous asteroides'' (2001). Cadernos de Teatro, 2ª época, nº 5. Inclúe: ''O campesiño médico ou Ceres'' e ''A avelaíña ou Xuno''. ISBN 84-95806-01-0. * ''Ciclo de [[Mercurio (deus)|Mercurio]]'' ([[2002]]). Linteo. Inclúe: ''Conto de abril'', ''Silvania'', ''A peso de ouro'' e ''Fisterra''. 304 páxs. ISBN 84-931893-7-5.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Mercurio Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=86|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo da Terra'' ([[2006]]). Linteo. Inclúe: ''Prisciliano en Tréveris'', ''Os corvos'', ''María Soliña'' e ''As andoriñas''. 448 páxs. ISBN 84-96067-06-8.<ref>{{Cita web|título=Ciclo da Terra Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=850|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo de [[Marte (deus)|Marte]]'' ([[2007]]). Linteo. Inclúe: ''[[Illa de Pascua|Illa de Páscoa]]'', ''Os guerreiros celestiais'' e ''Asteroides''. 344 páxs. ISBN 978-84-96067-31-8.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Marte Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=1110|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo de [[Xúpiter (deus)|Xúpiter]]'' ([[2008]]). Linteo. Inclúe: ''[[Pericles|Péricles]] e [[Aspasia]]'' (traxedia), ''[[Vercinxetórix]], príncipe da [[Galia]]'' (traxedia), ''[[Xulio César]]'' (traxedia), ''Zenobia, raíña de Palmira'' (traxedia) e ''Lánser e Íngrid'' (comedia). 584 páxs. ISBN 978-84-96067-40-0 * ''Macrocosmos'' (castellano) ([[2009]]). Linteo. 1714 páxs. ISBN 978-84-96067-47-9. * ''Ciclo de [[Xúpiter (deus)|Saturno]]'' ([[2008|2013]]). Linteo. Inclúe: ''Atawallpa ou a morte do Sol'' (traxedia), ''A traxedia de Willkapanpa'' (traxedia), ''O soño do Machupikchu'' (traxedia), ''Lope de Aguirre'' (traxedia), ''A comedia dos zapatos.'' 536 páxs. ISBN 978-84-96067-90-5 === Poesía === * ''Sonetos da lúa chea'' ([[1980]]). [[A Coruña]]: Edición do autor. 120 páxs. ISBN 84-300-2018-7. * ''O poema dos lustros'' ([[1984]]). Concello de Ourense. 160 páxs. ISBN 84-398-1161-6 * ''Obra lírica completa'' ([[2000]]). [[Ediciós do Castro|Edicións do Castro]]. 224 páxs. ISBN 9788474929621. === Música impresa (partituras) === * ''Polifonía. Libro I. Cantigas e madrigais'' ([[1992]]). 120 páxs. Concello de Ourense. * ''Escola coral de Poesía e de Música'' (1997). 150 páxs. A Nosa Terra AS-PG. * ''Música Coral''. 638 páxs. (2020). === Traducións === * ''Gústame o chocolate'', de Davide Calì ([[2005]]). Linteo. * ''Que tal, vexetal? Alimentos con sentimentos'', de Joost Elffers e Saxton Freymann (2005). Linteo. * ''La muerte del Sol,'' de Millán Picouto (2014). Linteo. ISBN 978-84-942551-0-6 * ''El verdadero Shakespeare'', de John Thomas Looney (2016). Linteo. ISBN 978-84-944660-6-9 * Hamlet, de William Shakespeare (2017). Linteo. ISBN 978-84-945800-7-9 === Obras colectivas === * ''Escolma de poesía galega ([[1976]]-1984)'' (1984). [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. * ''[[Barco de Valdeorras|O Barco]] e a [[Comarca de Valdeorras|Terra de Valdeorras]]'' ([[1992]]). [[Baía Edicións]]. Escrito con [[Gustavo Docampo Paradelo]]. == Premios == * Premio O Volter de poesía no 1975 ao soneto ''Ti, terra, santamente me levaches.'' * Premio de Poesía Cidade de Ourense no [[1983]], por ''O poema dos lustros,'' despois ''Odas e poemas''.<ref>{{Cita web|título=Millán Picouto recibe el Premio Cidade de Ourense|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2018/06/12/millan-picouto-recibe-premio-cidade-ourense/0003_201806O12C11993.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2018-06-12|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * Premio de Teatro da [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|Asociación de Escritores en Lingua Galega]] no 2008, por ''Ciclo de Marte''. * Premio de Teatro e Poesía da Asociación Galega de Editores no 2009, por ''Ciclo de Xúpiter''. == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Picouto Igrexas, Millan}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Nados en Ourense]] [[Categoría:Nados en 1949]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] 347gctqkq29qfdtoobv5zg4jx1mz5bn 6168430 6168424 2022-08-27T17:30:37Z Severo Boán Aspiazu 128717 "e se despediu" para despediuse wikitext text/x-wiki {{Biografía}}'''Millán Picouto Igrexas''', nado en [[Ourense]] en [[1949]], é un [[poeta]], [[dramaturgo]] e [[músico]] galego. A súa obra literaria completa, «O macrocosmos», consta de 33 dramas e 6 poemarios distribuídos organicamente en ciclos astrais, do [[Sol]] e da [[Lúa]] e de [[Mercurio (planeta)|Mercurio]] a [[Urano]], que configuran unha obra poética unitaria de arredor de 75.000 versos. A súa versión española dos dramas encóntrase en «El macrocosmos», e a súa música, no volume «Música coral», que inclúe cantigas, sonetos, madrigais, pezas didácticas e a música vocal e instrumental de varios dramas.<ref>{{Cita web|título=Cronoloxía biobibliográfica en «O macrocosmos» e Ediciones LINTEO|url=http://www.edicioneslinteo.com/autores/picouto5.html|páxina-web=www.edicioneslinteo.com|data-acceso=2022-8-15}}</ref> == Traxectoria == === Primeiros anos === Foi o primoxénito de Xosé Manuel Picouto Vinatea e Rosa Igrexas Díaz. O seu pai traballaba de contable e el recibiu o nome do seu avó materno, Emiliano. Cedo mostrou boa disposición para a lectura e o debuxo, e este sería a súa primeira vocación. En [[1956]] naceu a súa irmá, María Xosé. O seu pai, afeccionado á [[poesía]], corrixiulle en 1957 os primeiros ensaios de versificación. En 1960, a familia trasladouse a [[Vigo]] e foi aló, onde morreu o seu pai ao ano seguinte, cando el cumprira 12 anos. Tivo que abandonar os estudos secundarios para poñerse a traballar como auxiliar contable e desde entón el mesmo guiaría a súa formación como autodidacta. En [[1962]] a familia volveu a [[Ourense]]. Daquela mantivo unha estreita relación co seu avó paterno, a quen evocaría máis tarde en ''Réquiem por Manuel Picouto'', incluído en «Odas e poemas». En [[1963]] leu o conde de Volney e separouse da [[Igrexa católica|relixión católica]], na que fora bautizado. Por descansar de cada xornada laboral, nos seráns divertíase recitando a soas parágrafos oratorios nas prazas da cidade antiga, cando quedaban desertas. De [[1965]] a [[1966]] asistiu á aula de copia de xeso do [[Escultura|escultor]] Aurelio Iglesias Vázquez, na Escola de Artes e Oficios. Alí copiou a carbón as obras principais da estatuaria helénica e renacentista. === Viaxes e formación === Viaxou a [[Madrid]] en [[1967]] para estudar no [[Museo do Prado]], e un ano despois empezou a aprender por si mesmo as linguas clásicas para estudar [[filosofía]]. En [[1969]] retomou por libre os estudos secundarios oficiais e despediuse da práctica do debuxo cun autorretrato simbólico a pluma no que se representa como un ferreiro batendo metal nunha incre. De [[1970]] a [[1973]] viaxou a [[París]] e [[Nova York]], e logo percorreu [[España]] e as [[Illas Baleares]] como inspector contable. Namentres, estudaba a [[música tradicional]] de [[Galicia|Galiza]], traducía a [[Virxilio]], [[Platón]] e [[Friedrich Hölderlin|Hölderlin]] cultivando o [[Lingua galega|idioma galego]] e, nas súas versións de [[Sófocles]], ensaiando enriquecer a métrica sobre unha base acentual. En [[1974]] visitou [[Portugal]] e tamén fundou o Grupo Teatral Auriense. Con el participou varios anos na [[Mostras de Teatro Abrente de Ribadavia|Mostra de Teatro Abrente]], de [[Ribadavia]], como director e ás veces como actor e con traducións e pequenas pezas propias.<ref>{{Cita web|url=https://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=MilPicou1&alias=Mill%E1n+Picouto|páxina-web=bvg.udc|título=Millán Picouto. Ficha do autor}}</ref><ref>{{Cita web|título=Millán Picouto Iglesias|url=https://es.babelio.com/auteur/-Milln-Picouto-Iglesias/61985|páxina-web=Babelio|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> En 1975 empezou a escribir os «Sonetos da lúa chea» nas formas italiana e inglesa, e nese poemario incluiría para outra edición unha nova forma que inventou, simétrica. Igualmente usaría as tres formas en [[Lingua castelá|español]] para «Sonetos Omega». Co soneto ''Ti, terra, santamente me levaches'' gañou o premio O Volter da taberna homónima vinculada á memoria da [[Grupo Nós|Xeración Nós]] e aos artistas ourensáns. Así apareceu como [[Poesía|poeta]] e terminou os seus anos de formación. === Produción literaria === En [[1976]] escribiu a súa primeira [[traxedia]], «Silvania», onde evocando o nacemento do teatro occidental, incorporou o [[Coro (grupo musical)|coro]] ao seu teatro para o recitado rítmico, a [[danza]] e o [[canto]] coa [[música tradicional]] de Galiza, reelaborada. Máis tarde publicaría «María Soliña» e «Prisciliano en Tréveris» con música vocal e instrumental. O coro volveu dotar as traxedias e comedias, sobre todo entre os actos, dunha voz colectiva que coa súa reflexión contribúe a substanciar e enaltecer o discurso dramático. Ese mesmo ano ingresou na [[Asemblea Nacional-Popular Galega]]. En [[1977]] casou con Blandi Conde. En [[1979]] galeguizou o seu nome durante unha campaña da [[Asemblea Nacional-Popular Galega|AN-PG]] por recuperar o idioma galego nos [[Toponimia|topónimos]] e [[Antroponimia|antropónimos]], e ingresou na [[Unión do Povo Galego]]. O [[gobernador civil]] impúxolle a multa máxima ao detelo a policía na praza Maior de [[Ourense]] cando, á fronte duns camaradas, corrixía os letreiros de rúas e prazas restaurando os orixinais galegos. En [[1981]], licenciouse en [[Xeografía]] e [[Historia]] pola [[Universidade de Santiago de Compostela]]. A policía secuestrou no prelo unhas coplas dos maios anónimas das que el era autor. Os membros da dirección local da AN-PG pasaron unha noite en prisión, mais el non foi molestado. Este feito desagradoulle e desde entón renunciou á poesía satírica. Ese mesmo ano naceu a súa filla, Violeta. Daquela dedicábase á [[apicultura]] e á [[agricultura]] autosuficiente. Na poesía ''Dons'' evoca en ton pastoril a súa vida con Blandi Conde. En [[1982]] terminou o corpo principal de «Odas e poemas», onde adaptou ao galego as formas das [[Oda|odas]] alcaica e sáfica. Desde [[1984]] ata a súa xubilación en [[2009]], traballou en varios institutos de Ensino Secundario de [[Ourense]] e provincia como profesor de Lingua e Literatura Galega. Nun deles coñeceu o seu futuro editor, Manuel Ramos Méndez. En [[1989]], para o coro Agromadas de Seixalbo, dirixido por Anselmo Iglesias Vázquez e no que cantaba cos barítonos, puxo música a versos propios e cantigas medievais, o que sería o xerme de «Cancións». Ademais, cofundador do grupo musical Harmonía Auriensis, para a súa estrea compuxo a música de ''Do amor amigo''. En [[1995]] concorreu aos comicios municipais de [[Ourense]] na lista do [[Bloque Nacionalista Galego]], foi elixido [[Concelleiro, concelleira|concelleiro]] e pasou á oposición. De [[1996]] a [[1997]] participou con recitados en homenaxes a persoas asasinadas polos fascistas durante a [[Guerra civil española|Guerra Civil]]: ''Lembranza'' e ''Trece de marzo''. Este último ano publicou «Escola coral de Poesía e de Música» para a formación da mocidade e dos coros populares do seu [[teatro]]. No ano [[2000]] empezou a traducir os dramas ao español, conservando as formas versais. Coa publicación de «Ciclo de Venus» en [[2001]] inaugurou con [[Linteo]] a edición metódica do seu [[teatro]], que presentou no Liceo de Ourense con Manuel Ramos Méndez e [[Laura Tato|Laura Tato Fontaíña]]. Este ciclo e os seguintes serían saudados nos xornais polo historiador [[Marcos Valcárcel]]. En 2002 morreu a súa esposa e un ano despois verteu as cinsas no río [[Cherwell]] recitando a [[elexía]] ''A urna e o río'', que inicia «Elexías e himnos». En abril dese ano interveu por última vez no pleno da corporación municipal de [[Ourense]] cunha áspera crítica ao goberno. Non volveu presentarse aos comicios de xuño, co que se retirou da política activa. Na primavera de [[2004]] viaxou por [[Italia]] coa súa filla e no outono volveu a [[Florencia]], onde coñeceu a [[Deborah Figueroa]], coa que empezaría a convivir tres anos máis tarde e á que dirixiu en español os «Sonetos Omega», o seu último poemario. Viaxou dúas veces a [[Perú]] en 2006, antes de abordar a escritura da triloxía incaica para o ciclo de [[Saturno]]. Visitou [[Lima]], o [[Cuzco|Cusco]] e o [[Machu Picchu]] e a fin de ano empezou a escribir «Atawallpa ou a morte do Sol». O 22 de decembro de [[2008]] o escritor [[Alfredo Conde]], co artigo ''Milagre da creación compartida'', en [[El Correo Gallego]], eloxiou toda a súa obra dramática. Publicou en [[2009]], baixo o título «Macrocosmos», a versión española, dedicada ao seu editor, dos primeiros 23 dramas, algúns de máis de 3.000 versos e todos agrupados en ciclos planetarios.<ref>{{Cita web|título=Ediciones LINTEO|url=http://www.edicioneslinteo.com/galego/lintei/macrocosmos.html|páxina-web=www.edicioneslinteo.com|data-acceso=2021-11-07}}</ref> De [[2010]] a [[2013]] viviu en [[Florencia]] e viaxou pola [[Toscana]]. Nesa estadía orixinouse a sección ''O río e o lirio'' de «Elexías e himnos». En [[2014]] publicou en español a versión de «Ciclo de Saturno» baixo o título «La muerte del Sol», dedicada a Deborah Figueroa. Tamén estudou a discusión sobre a autoría das obras coñecidas como de [[William Shakespeare]], recoñeceu como autor a [[Edward de Vere]] e traduciu ao español o libro pioneiro de [[John Thomas Looney]] «[[Shakespeare identified]]», que publicaría baixo o título «El verdadero Shakespeare». O 17 de xullo de [[2015]] estreou en [[Lima]], no Complejo Arqueológico Mateo Salado, a obra «El sueño del Machupikchu», dirixida por Myriam Reátegui, e o 1 de setembro presentou no Centro Español de Lima, coa escritora [[Ana María García Silva]], «El verdadero Shakespeare». En [[2017]] [[Linteo]] publicou a súa tradución de «[[Hamlet]]» ao español, por primeira vez coa métrica e o ritmo orixinais.<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/ourense/2018/10/26/millan-picouto-traduce-hamlet-espanol-15866215.html|páxina-web=farodevigo.es|título=Millán Picouto traduce "Hamlet" al español "con la métrica y el ritmo originales"|data-acceso=26 de agosto de 2022|apelidos=Redacción|data-publicación=26 de outubro de 2018|lingua=es}}</ref> A portada e a ''Introducción'' asignan a autoría a [[Edward de Vere]] e consideran «[[William Shakespeare]]» como un&nbsp;[[pseudónimo]]. En xaneiro de [[2020]] pasou o seu aniversario en Puerto del Carmen, [[Lanzarote]], contemplou por vez primeira unha aurora sobre o mar e escribiu a última [[elexía]], ''Grazas ao Sol e á Terra''. De novo en [[Ourense]], escribiu a última [[traxedia]], «O ocaso de Teotihuacan», onde un personaxe, Axauíla,&nbsp;suma sacerdotisa do templo da [[Lúa]], identifica como a mesma forza o [[amor]] e a [[gravitación universal]]. Así terminou o último ciclo, de [[Urano]]. E por fin, en [[2021]] publicou a obra completa baixo o título «O macrocosmos», a súa versión española «El macrocosmos» e «Música coral». Despois retirouse do traballo literario.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Xestoso|nome=Manuel|data=6 de novembro de 2021|título=Millán Picouto. O escritor na sombra|revista=Suplemento. Nós Diario}}</ref> == Cronoloxía de dramas e poemas == <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * Sonetos da lúa chea, 1975–1991 * Silvania, ''traxedia'', 1976 * Fisterra, ''traxedia'', 1979 * Odas e poemas, 1979–2000 * Os espellos e a noite, ''comedia'', 1980 * Nausícaa, ''traxedia'', 1982 * A fada e o cabaleiro, ''comedia'', 1984 * María Soliña, ''traxedia'', 1985–1986 * Catro soliloquios, 1986-1987 * As andoriñas, ''comedia'', 1987 * Prisciliano en Tréveris, ''traxedia'', 1988 * Cancións, 1989–1991 * Os Guerreiros Celestiais, ''comedia'', 1990 * Pascuense I: Atán, ''traxedia'', 1992 * Pascuense II: Iko, ''traxedia'', 1993 * Pascuense III: Ororoina, ''traxedia'', 1994 * Asteroides, ''peciñas'', 1995 * Conto de abril, ''comedia'', 1995 * Zenobia, raíña de Palmira, ''traxedia'', 1996 * Xulio César, ''traxedia'', 1997-1998 * A peso de ouro, ''comedia'', 1999 * Empédocles, ''traxedia'', 2000 * Os corvos, ''traxedia'', 2001 * Lánser e Íngrid, ''drama'', 2002–2003 * Elexías e himnos, 2003-2020 * Vercinxetórix, principe da Galia, ''traxedia'', 2004 * Sonetos Omega, 2004-2018 * Péricles e Aspasia, ''traxedia'', 2005 * Incaica I: Atawallpa ou a morte do Sol, ''traxedia'', 2006-2007 * Incaica II: A traxedia de Willkapanpa, ''traxedia'', 2008–2009 * Incaica III: O soño do Machupikchu, ''traxedia'', 2010 * Lope de Aguirre, ''traxedia'', 2011 * A comedia dos zapatos, 2012 * A traxedia de Lumumba, 2014–2015 * O xardín de Umbriel, ''comedia'', 2016 * A morte de Berta Cáceres, ''traxedia'', 2017 * O xardín de Indra, ''comedia'', 2018 * Arisa e Aris, ''comedia'', 2019 * O ocaso de Teotihuacan, ''traxedia'', 2020</div> == Obras publicadas == === Obra completa === * ''O macrocosmos. Dramas e poemas'' (2021). Linteo. 1242 páxs. ISBN 978-84-123801-1-8.<ref>{{Cita web|url=https://www.liceodeourense.com/2.0/?p=333|páxina-web=liceodeourense.com|título=PRESENTACION DE "MACROCOSMOS" DE MILLÁN PICOUTO|data-acceso=26 de agosto de 2022|data-publicación=18 de decembro de 2009}}</ref> * ''El macrocosmos. Dramas'' (castellano) ''y poemas'' (2021). Linteo. 1242 páxs. ISBN 978-84-123801-0-1 === Teatro === * ''Silvania''. ([[1978]]). [[Santiago de Compostela]]: Barca de Caronte. 96 páxs. ISBN 84-400-9303-9. * ''[[María Soliña]]'' ([[1994]]). Concello de Ourense. 142 páxs. ISBN 84-87623-13-1. * ''[[Prisciliano]] en [[Tréveris]]'' ([[1995]]). [[Ponferrada]]: Ed. de autor. 152 páxs. ISBN 84-605-4051-0 * ''Ciclo de [[Venus (deusa)|Venus]]'' ([[2001]]). [[Linteo]]. Inclúe: ''A fada e o cabaleiro'', ''Nausícaa'', ''Os espellos e a noite'' e ''[[Empédocles]]''. 376 páxs. ISBN 84-931893-3-2.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Venus Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=87|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Dous asteroides'' (2001). Cadernos de Teatro, 2ª época, nº 5. Inclúe: ''O campesiño médico ou Ceres'' e ''A avelaíña ou Xuno''. ISBN 84-95806-01-0. * ''Ciclo de [[Mercurio (deus)|Mercurio]]'' ([[2002]]). Linteo. Inclúe: ''Conto de abril'', ''Silvania'', ''A peso de ouro'' e ''Fisterra''. 304 páxs. ISBN 84-931893-7-5.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Mercurio Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=86|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo da Terra'' ([[2006]]). Linteo. Inclúe: ''Prisciliano en Tréveris'', ''Os corvos'', ''María Soliña'' e ''As andoriñas''. 448 páxs. ISBN 84-96067-06-8.<ref>{{Cita web|título=Ciclo da Terra Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=850|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo de [[Marte (deus)|Marte]]'' ([[2007]]). Linteo. Inclúe: ''[[Illa de Pascua|Illa de Páscoa]]'', ''Os guerreiros celestiais'' e ''Asteroides''. 344 páxs. ISBN 978-84-96067-31-8.<ref>{{Cita web|título=Ciclo de Marte Linteo Ediciones O soportal da Literatura Galega|url=http://culturagalega.org/lg3/novidade.php?Cod_prdccn=1110|páxina-web=culturagalega.org|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * ''Ciclo de [[Xúpiter (deus)|Xúpiter]]'' ([[2008]]). Linteo. Inclúe: ''[[Pericles|Péricles]] e [[Aspasia]]'' (traxedia), ''[[Vercinxetórix]], príncipe da [[Galia]]'' (traxedia), ''[[Xulio César]]'' (traxedia), ''Zenobia, raíña de Palmira'' (traxedia) e ''Lánser e Íngrid'' (comedia). 584 páxs. ISBN 978-84-96067-40-0 * ''Macrocosmos'' (castellano) ([[2009]]). Linteo. 1714 páxs. ISBN 978-84-96067-47-9. * ''Ciclo de [[Xúpiter (deus)|Saturno]]'' ([[2008|2013]]). Linteo. Inclúe: ''Atawallpa ou a morte do Sol'' (traxedia), ''A traxedia de Willkapanpa'' (traxedia), ''O soño do Machupikchu'' (traxedia), ''Lope de Aguirre'' (traxedia), ''A comedia dos zapatos.'' 536 páxs. ISBN 978-84-96067-90-5 === Poesía === * ''Sonetos da lúa chea'' ([[1980]]). [[A Coruña]]: Edición do autor. 120 páxs. ISBN 84-300-2018-7. * ''O poema dos lustros'' ([[1984]]). Concello de Ourense. 160 páxs. ISBN 84-398-1161-6 * ''Obra lírica completa'' ([[2000]]). [[Ediciós do Castro|Edicións do Castro]]. 224 páxs. ISBN 9788474929621. === Música impresa (partituras) === * ''Polifonía. Libro I. Cantigas e madrigais'' ([[1992]]). 120 páxs. Concello de Ourense. * ''Escola coral de Poesía e de Música'' (1997). 150 páxs. A Nosa Terra AS-PG. * ''Música Coral''. 638 páxs. (2020). === Traducións === * ''Gústame o chocolate'', de Davide Calì ([[2005]]). Linteo. * ''Que tal, vexetal? Alimentos con sentimentos'', de Joost Elffers e Saxton Freymann (2005). Linteo. * ''La muerte del Sol,'' de Millán Picouto (2014). Linteo. ISBN 978-84-942551-0-6 * ''El verdadero Shakespeare'', de John Thomas Looney (2016). Linteo. ISBN 978-84-944660-6-9 * Hamlet, de William Shakespeare (2017). Linteo. ISBN 978-84-945800-7-9 === Obras colectivas === * ''Escolma de poesía galega ([[1976]]-1984)'' (1984). [[Sotelo Blanco Edicións|Sotelo Blanco]]. * ''[[Barco de Valdeorras|O Barco]] e a [[Comarca de Valdeorras|Terra de Valdeorras]]'' ([[1992]]). [[Baía Edicións]]. Escrito con [[Gustavo Docampo Paradelo]]. == Premios == * Premio O Volter de poesía no 1975 ao soneto ''Ti, terra, santamente me levaches.'' * Premio de Poesía Cidade de Ourense no [[1983]], por ''O poema dos lustros,'' despois ''Odas e poemas''.<ref>{{Cita web|título=Millán Picouto recibe el Premio Cidade de Ourense|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2018/06/12/millan-picouto-recibe-premio-cidade-ourense/0003_201806O12C11993.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2018-06-12|data-acceso=2021-11-07|lingua=es}}</ref> * Premio de Teatro da [[Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega|Asociación de Escritores en Lingua Galega]] no 2008, por ''Ciclo de Marte''. * Premio de Teatro e Poesía da Asociación Galega de Editores no 2009, por ''Ciclo de Xúpiter''. == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Picouto Igrexas, Millan}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Poetas de Galicia]] [[Categoría:Nados en Ourense]] [[Categoría:Nados en 1949]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] mhq42zym8utg1uygj5if0g1c9wgc1wq 0 201728 6168316 6100293 2022-08-27T15:06:58Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Progesteron.svg|miniatura|dereita|Proxesterona. <br/> [[Nomenclatura da IUPAC|Nome IUPAC]]: Pregn-4-ene-3,20-diona.]] [[Ficheiro:Progesterone-3D-vdW.png|miniatura|dereita|Modelo da proxesterona. <br/>[[Número CAS]]: 57-83-0.]] A '''Proxesterona''' ou '''P4''' ('''p'''regn-'''4'''-ene-3,20-diona) é unha [[hormona esteroide]] de 21 carbonos implicada no [[ciclo menstrual]] feminino, [[embarazo]] (mantén a ''[[xestación]]'') e na [[embrioxénese]] nos humanos e noutras especies. A proxesterona pertence a unha clase de [[hormona]]s chamadas [[proxestáxeno]]s, e é o principal proxestáxeno natural humano. Igual que outros [[esteroide]]s, a proxesterona consta de catro ciclos hidrocarbonados unidos. Contén grupos químicos oxixenados cun grupo [[cetona]] no C-3, e dúas ramificacións [[metilo]]. É [[hidrófobo|hidrófoba]]. A proxesterona obtense xeralmente da planta ''[[Dioscorea]]'' da familia do [[iñame]]. A ''Dioscorea'' produce grandes cantidades dun esteroide chamado [[diosxenina]], que pode converterse en proxesterona no laboratorio. == Historia == A proxesterona foi descuberta independentemente por catro grupos de investigación.<ref name="pmid17747122">{{Cita publicación periódica | author = Allen WM | title = The isolation of crystalline progestin | journal = Science | volume = 82 | issue = 2118 | pages = 89–93 | year = 1935 | pmid = 17747122 | doi = 10.1126/science.082.2118.89}}</ref><ref name="Butenandt_1934">{{Cita publicación periódica | author = Butenandt A, Westphal U | title = Zur Isolierung und Charakterisierung des Corpusluteum-Hormons | journal = Berichte Deu0tsche chemische Gesellschaft | volume = 67 | issue = 8| pages = 1440–1442 | year = 1934| doi = 10.1002/cber.19340670831}}</ref><ref name="Hartmann_1934">{{Cita publicación periódica | author = Hartmann M, Wettstein A | title = Ein krystallisiertes Hormon aus Corpus luteum | journal = Helvetica Chimica Acta | volume = 17 | issue = | pages = 878–882 | year = 1934| doi = 10.1002/hlca.193401701111}}</ref><ref name="Slotta_1934">{{Cita publicación periódica | author = Slotta KH, Ruschig H, Fels E | title = Reindarstellung der Hormone aus dem Corpusluteum | journal = Berichte Deutsche chemische Gesellschaft | volume = 67 | issue = 7| pages = 1270–1273 | year = 1934| doi = 10.1002/cber.19340670729}}</ref> [[Willard Myron Allen]] foi un codescubridor da proxesterona xunto co seu profesor de anatomía George Washington Corner na Universidade de Rochester Medical School en 1933. Allen determinou primeiro o seu punto de fusión, peso molecular, e estrutura molecular parcial. Tamén foi o que lle deu o nome de ''proxesterona'' derivado de '''''Proge'''stational '''Ster'''oidal ket'''one''''' (cetona esteroide proxestacional).<ref name="pmid4922128">{{Cita publicación periódica | author = Allen WM | title = Progesterone: how did the name originate? | url = https://archive.org/details/sim_southern-medical-journal_1970-10_63_10/page/1151 | journal = South. Med. J. | volume = 63 | issue = 10 | pages = 1151–5 | year = 1970 | pmid = 4922128 | doi = 10.1097/00007611-197010000-00012}}</ref> == Fontes == === Animais === A proxesterona prodúcese nos [[ovario]]s (polo [[corpo lúteo]]), as [[glándula adrenal|glándulas adrenais]] ou suprarrenais, e, durante o embarazo, na [[placenta]]. A proxesterona almacénase tamén no [[tecido adiposo]]. Nos humanos, aumenta a produción de proxesterona durante o embarazo: * En primeiro lugar, a fonte é o corpo lúteo que é mantido activo pola [[gonadotropina coriónica humana]] ([[hCG]]) dos tecidos do embrión. * Despois da 8ª semana, a produción de proxesterona pasa a facerse na placenta. A placenta utiliza o [[colesterol]] materno como o substrato inicial para a síntese da hormona, e a maioría da proxesterona producida entra na circulación sanguínea materna, pero unha parte pasa á circulación fetal e é utilizada como substrato para a síntese de [[corticosteroides]] fetais. Ao termo do embarazo a placenta produce uns 250&nbsp;mg de proxesterona por día. * Unha fonte adicional de proxesterona son os produtos lácteos. Despois do consumo de produtos lácteos o nivel de proxesterona biodispoñible aumenta.<ref name="titleResult Content View">{{Cita web | url = http://www.docguide.com/news/content.nsf/news/852571020057CCF6852573B1007803AD | title = Milk products are a source of dietary progesterone | accessdate = 2008-03-12 | author = Goodson III WH, Handagama P, Moore II DH, Dairkee S | authorlink = | coauthors = | date = 2007-12-13 | format = | work = | publisher = 30th Annual San Antonio Breast Cancer Symposium | pages = abstract # 2028 | language = | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080920110341/http://www.docguide.com/news/content.nsf/news/852571020057CCF6852573B1007803AD | archivedate = 20 de setembro de 2008 | quote = | url-morta = yes }}</ref> === Plantas === Detectouse a presenza de proxesterona polo menos nunha planta, a [[nogueira]] (''[[Juglans regia]]'').<ref name="pmid20108949">{{Cita publicación periódica | author = Pauli GF, Friesen JB, Gödecke T, Farnsworth NR, Glodny B | title = Occurrence of Progesterone and Related Animal Steroids in Two Higher Plants | journal = J Nat Prod | volume = 73| issue = 3| pages = 338–45| year = 2010 | pmid = 20108949 | doi = 10.1021/np9007415 | url =}}</ref> Ademais, [[esteroide]]s similares á proxesterona foron atopados na ''[[Dioscorea mexicana]]'' e outras ''Dioscorea''. A ''Dioscorea mexicana'' forma parte da familia do [[iñame]], nativa de [[México]].<ref name="pmid12255132">{{Cita publicación periódica | author = Applezweig N | title = Steroids | journal = Chem Week | volume = 104 | issue = | pages = 57–72 | year = 1969 | pmid = 12255132 | doi = | url =}}</ref> Esta planta contén un esteroide chamado [[diosxenina]] que se extrae da planta para convertelo en proxesterona no laboratorio.<ref name="pmid16946542">{{Cita publicación periódica | author = Noguchi E, Fujiwara Y, Matsushita S, Ikeda T, Ono M, Nohara T | title = Metabolism of tomato steroidal glycosides in humans | journal = Chem. Pharm. Bull. | volume = 54 | issue = 9 | pages = 1312–4 | year = 2006 | pmid = 16946542 | doi = 10.1248/cpb.54.1312}}</ref> Outra planta que contén substancias doadamente convertibles en proxesterona é a ''[[Dioscorea pseudojaponica]]'' nativa de [[Taiwán]]. Este iñame taiwanés contén [[saponina]]s, esteroides que poden transformarse en diosxenina e despois en proxesterona.<ref name="pmid14558759">{{Cita publicación periódica | author = Yang DJ, Lu TJ, Hwang LS | title = Isolation and identification of steroidal saponins in Taiwanese yam cultivar (Dioscorea pseudojaponica Yamamoto) | journal = J. Agric. Food Chem. | volume = 51 | issue = 22 | pages = 6438–44 | year = 2003 | pmid = 14558759 | doi = 10.1021/jf030390j | url =}}</ref> Outras das ''Dioscorea'' con este tipo de substancias esteroideas son principalmente a ''[[Dioscorea villosa]]'' e a ''[[Dioscorea polygonoides]]''. A ''Dioscorea villosa'' contén o 3,5% de diosxenina.<ref name="pmid15513824">{{Cita publicación periódica | author = Hooker E | title = Final report of the amended safety assessment of Dioscorea Villosa (Wild Yam) root extract | journal = Int. J. Toxicol. | volume = 23 Suppl 2 | issue = | pages = 49–54 | year = 2004 | pmid = 15513824 | doi = 10.1080/10915810490499055 | url =}}</ref> A ''[[Dioscorea polygonoides]]'' contén o 2,64% de diosxenina.<ref>{{Cita publicación periódica | title = Diosgenin quantification by HPLC in a Dioscorea polygonoides tuber collection from colombian flora | year = 2007 | journal = Journal of the Brazilian Chemical Society | pages = 1073–1076 | volume = 18 | issue = 5 | doi = 10.1590/S0103-50532007000500030 | author = Niño J, Jiménez DA, Mosquera OM, Correa YM}}</ref> A maioría destas especies viven en países tropicais e subtropicais.<ref>{{Cita libro | título = Properties of starches in yam (Dioscorea spp.) tuber | ano = 2005 | editor = Current Topics in Food Science and Technology | páxinas = 105–114 | isbn = 81-308-0003-9 | autor = Myoda T, Nagai T, Nagashima T }}</ref> == Síntese == === Biosíntese === [[Ficheiro:Progesterone biosynthesis.png|miniatura|dereita|500px|'''Arriba''': Conversión do colesterol ('''1''') en pregnenolona ('''3''') e desta en proxesterona ('''6''').<br/>'''Abaixo''': A proxesterona é importante na síntese de [[aldosterona]] ([[mineralocorticoide]]), e a [[17-hidroxiproxesterona]] é importante para sintetizar [[cortisol]] ([[glicocorticoide]]), e a [[androstenediona]] para a síntese dos [[esteroide sexual|esteroides sexuais]].]] Nos mamíferos, a proxesterona ('''<u>6</u>'''), igual que as outras hormonas esteroides, sintetízase a partir da [[pregnenolona]] ('''<u>3</u>'''), a cal á súa vez deriva do [[colesterol]] ('''<u>1</u>''') (véxase a figura). O colesterol ('''<u>1</u>''') sofre unha dobre oxidación para producir o 20,22-dihidroxicolesterol ('''<u>2</u>'''). Este [[diol]] é despois oxidado coa perda da [[cadea lateral]] do C-22, producindo pregnenolona ('''<u>3</u>'''). Esta reacción é catalizada polo [[citocromo]] [[P450scc]]. A conversión da pregnenolona en proxesterona ten lugar en dous pasos. Primeiro, o grupo 3-[[hidroxilo]] oxídase a [[cetona]] ('''<u>4</u>''') e segundo, o [[dobre enlace]] móvese de C-5 a C-4, por medio dunha reacción de [[tautómero|tautomerización]] ceto/[[enol]].<ref name="isbn0-471-49641-3">{{cita libro | autor = Dewick, Paul M. | título = Medicinal natural products: a biosynthetic approach | url = https://archive.org/details/medicinalnatural00dewi_015 | edition = | language = | editor = Wiley | localización = New York | ano = 2002 | origyear = | páxinas = [https://archive.org/details/medicinalnatural00dewi_015/page/n242 244] | quote = | isbn = 0-471-49641-3 | oclc = | doi = }}</ref> Esta reacción está catalizada pola 3beta-hidroxiesteroide deshidroxenase/delta(5)-delta(4)isomerase (ou [[3-beta-hidroxiesteroide deshidroxenase]]). A proxesterona á súa vez (ver a figura de máis abaixo) é o precursor do [[mineralocorticoide]] [[aldosterona]], e despois de transformarse en [[17-hidroxiproxesterona]] (outro proxestáxeno natural) orixina o [[cortisol]] e a [[androstenediona]]. A androstenediona pode converterse en [[testosterona]], [[estrona]] e [[estradiol]]. A pregenolona e a proxesterona poden tamén sintetizarse en [[lévedo]]s modificados xeneticamente.<ref name="pmid9487528">{{Cita publicación periódica | author = Duport C, Spagnoli R, Degryse E, Pompon D | title = Self-sufficient biosynthesis of pregnenolone and progesterone in engineered yeast | journal = Nat. Biotechnol. | volume = 16 | issue = 2 | pages = 186–9 | year = 1998 | pmid = 9487528 | doi = 10.1038/nbt0298-186 | url =https://archive.org/details/sim_nature-biotechnology_1998-02_16_2/page/186}}</ref> === Síntese no laboratorio === [[Ficheiro:Marker snythesis.png|miniatura|dereita|300px|A semisíntese de Marker da proxesterona a partir da [[diosxenina]].<ref name="Marker_1940"/>]] Unha [[semisíntese]] industrial da proxesterona a partir da disoxenina extraída dos iñames foi desenvolvida por [[Russell Earl Marker|Russell Marker]] en 1940 para unha compañía farmacéutica (ver figura da dereita).<ref name="Marker_1940"/> Esta síntese denomínase [[degradación de Marker]]. Ideáronse outras semisínteses da proxesterona que empezan por outros esteroides. por exemplo, a [[cortisona]] pode ser simultaneamente desoxixenada en C-17 e C-21 por tratamento con iodotrimetilsilano en [[cloroformo]] para producir 11-ceto-proxesterona (cetoxestina), a cal á súa vez pode ser reducida na posición 11 para render proxesterona.<ref name="pmid3815593">{{Cita publicación periódica | author = Numazawa M, Nagaoka M, Kunitama Y | title = Regiospecific deoxygenation of the dihydroxyacetone moiety at C-17 of corticoid steroids with iodotrimethylsilane | journal = Chem. Pharm. Bull. | volume = 34 | issue = 9 | pages = 3722–6 | year = 1986 | pmid = 3815593 | doi = 10.1248/cpb.34.3722 | url = http://www.journalarchive.jst.go.jp/english/jnlabstract_en.php?cdjournal=cpb1958&cdvol=34&noissue=9&startpage=3722 | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 31 de marzo de 2009 | urlarquivo = https://archive.is/20121209004311/http://www.journalarchive.jst.go.jp/english/jnlabstract_en.php?cdjournal=cpb1958&cdvol=34&noissue=9&startpage=3722 | dataarquivo = 09 de decembro de 2012 | urlmorta = yes }}</ref> [[Ficheiro:Progesterone Synthesis.png|miniatura|dereita|300px|A síntese total de Johnson da proxesterona.<ref name="pmid5131151"/>]] Unha [[síntese total]] de proxesterona ideouna en 1971 [[William Summer Johnson|W.S. Johnson]] (ver figura da dereita).<ref name="pmid5131151">{{Cita publicación periódica | author = Johnson WS, Gravestock MB, McCarry BE | title = Acetylenic bond participation in biogenetic-like olefinic cyclizations. II. Synthesis of dl-progesterone | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 93 | issue = 17 | pages = 4332–4 | year = 1971 | pmid = 5131151 | doi = 10.1021/ja00746a062 | url =}}</ref> A síntese empeza facendo reaccionar o [[sal de fosfonio]] '''<u>7</u>''' con [[reactivo de organolitio|fenil litio]] para producir [[fosfonio iluro]] '''<u>8</u>'''. O iluro '''<u>8</u>''' faise reaccionar cun [[aldehido]] para producir o [[alqueno]] '''<u>9</u>'''. Os grupos protectores [[cetal]] de '''<u>9</u>''' son hidrolizados para producir a dicetona '''<u>10</u>''', a cal á súa vez cíclase para formar a ciclopentenona '''<u>11</u>'''. A cetona de '''<u>11</u>''' reacciona con metil litio para render o alcohol terciario '''<u>12</u>''', o cal á súa vez é tratado con ácido para producir o catión terciario '''<u>13</u>'''. O paso chave da síntese é a ciclación π-catiónica de '''<u>13</u>''' na cal os aneis B, C, e D do esteroide son producidos simultaneamente orixinando '''<u>14</u>'''. Este paso parécese á reacción de ciclación catiónica utilizada na [[biosíntese de esteroides]] e por iso se denomina ''biomimética''. No seguinte paso o [[enol]] [[ortoéster]] é hidrolizado para producir a cetona '''<u>15</u>'''. O anel A [[ciclopentano]] é despois aberto ao oxidalo con [[ozono]] para producir '''<u>16</u>'''. Finalmente, a dicetona '''<u>17</u>''' sofre unha [[condensación aldólica]] intramolecular ao tratala con [[hidróxido de potasio]] acuoso para orixinar a proxesterona.<ref name="pmid5131151"/> == Niveis == Nas mulleres, os niveis de proxesterona son relativamente baixos durante a fase preovulatoria do [[ciclo menstrual]], aumentan despois da [[ovulación]], e son elevados durante a fase lútea, como se mostra no diagrama de máis abaixo. Os niveis de proxesterona tenden a ser < 2&nbsp;ng/ml antes da ovulación, e > 5&nbsp;ng/ml despois da ovulación. Se se produce [[embarazo]], libérase [[gonadotropina coriónica humana]], que mantén o corpo lúteo e permite que este manteña os niveis de proxesterona. Arredor das 12 semanas de [[xestación]] a placenta empeza a producir proxesterona en lugar do corpo lúteo; este proceso denomínase cambio lúteo-placentario. Despois do cambio lúteo-placentario os niveis de proxesterona empezan a subir máis e poden atinguir 100-200&nbsp;ng/ml ao termo do embarazo. Discútese se un descenso nos niveis de proxesterona é crítico para a iniciación do [[parto]] e pode ser específico de especie. Despois da expulsión da placenta e durante a lactación, os niveis de proxesterona son moi baixos. Os niveis de proxesterona son relativamente baixos en nenos e mulleres menopáusicas.<ref name="titleHistorical Reference Ranges">{{Cita web| url =http://cclnprod.cc.nih.gov/dlm/testguide.nsf/Index/CB26894E1EB28DEF85256BA5005B000E?OpenDocument| title =Progesterone Historical Reference Ranges| accessdate =2008-03-12| author =NIH Clinical Center| authorlink =| coauthors =| date =2004-08-16| format =| work =| publisher =United States National Institutes of Health| pages =| language =| archiveurl =https://web.archive.org/web/20090109072721/http://cclnprod.cc.nih.gov/dlm/testguide.nsf/Index/CB26894E1EB28DEF85256BA5005B000E?OpenDocument| archivedate =09 de xaneiro de 2009| quote =| urlmorta =yes}}</ref> Os homes adultos teñen niveis semellantes aos que teñen as mulleres durante a fase folicular do ciclo menstrual. {|class="wikitable" align="center" !rowspan=2| Tipo de persoa !!colspan=3| [[Rango de referencia para as análises de sangue]] |- ! Límite inferior !! Límite superior !! Unidade |- | Muller - ciclo menstrual ||colspan=3| (véxase o diagrama de abaixo) |- |rowspan=2| Muller - posmenopáusica || <0,2<ref name=nih2009>[http://cclnprod.cc.nih.gov/dlm/testguide.nsf/0/CB26894E1EB28DEF85256BA5005B000E?OpenDocument Progesterone Reference Ranges] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110813070007/http://cclnprod.cc.nih.gov/dlm/testguide.nsf/0/CB26894E1EB28DEF85256BA5005B000E?OpenDocument |date=13 de agosto de 2011 }}, Performed at the Clinical Center at the National Institutes of Health, Bethesda MD, 03Feb09</ref> || 1<ref name=nih2009/> || [[nanogramo|ng]]/[[mililitro|mL]] |- | <0,6<ref name=mass>Convertido a partir dos valores de masa utilizando unha masa molar de 314,46 g/mol</ref> || 3<ref name=mass/> || [[nanomol|nmol]]/[[litro|L]] |- |rowspan=2| Muller tomando [[contraceptivo oral|contraceptivos orais]] || 0,34<ref name=nih2009/> || 0,92<ref name=nih2009/> || ng/mL |- | 1,1<ref name=mass/> || 2,9<ref name=mass/> || nmol/L |- |rowspan=2| Homes ≥ 16 anos || 0,27<ref name=nih2009/> || 0,9<ref name=nih2009/> || ng/mL |- | 0,86<ref name=mass/> || 2,9<ref name=mass/> || nmol/L |- |rowspan=2| Nenas ou nenos de 1-9 anos || 0,1<ref name=nih2009/> || 4,1<ref name=nih2009/> ou 4,5<ref name=nih2009/> || ng/mL |- | 0,3<ref name=mass/> || 13<ref name=mass/> || nmol/L |} [[Ficheiro:Progesterone during menstrual cycle.png|miniatura|450px|esquerda|Niveis de proxesterona durante o [[ciclo menstrual]].<ref>References and further description of values are given in image page in Wikimedia Commons at [[Commons:File:Progesterone during menstrual cycle.png]].</ref> <br/>- Os rangos denominados na figura '''By biological stage''' (''por fase biolóxica'') poden ser usados en ciclos menstruais estritamente monitorizados en relación con outros marcadores da súa progresión biolóxica, coa escala de tempo comprimida ou estirada segundo o rapidamente ou lentamente que, respectivamente, progrese o ciclo comparado cun ciclo medio. <br/>- Os rangos denominados na figura '''Inter-cycle variability''' (''variabilidade entre ciclos'') son máis apropiados para usalos en ciclos non monitorizados nos que só se coñece o inicio da menstruación, pero nos que a muller sabe con precisión a duración do seu ciclo medio e o momento da ovulación, e que son máis ben regulares como media, coa escala de tempo comprimida ou estirada segundo o ciclo medio da muller sexa máis curto ou máis longo, respectivamente, ca o ciclo medio da poboación. <br/>- Os rangos denominados na figura '''Inter-woman variability''' (''variabilidade entre mulleres'') son máis apropiados para utilizalos cando a duración do ciclo medio e o momento da ovulación non se coñecen, e só se sabe o comezo da menstruación.]] {{clear}} == Efectos == [[Ficheiro:Endometrium ocp use3.jpg|miniatura|esquerda|Micrografía que mostra os cambios no [[endometrio]] producidos pola proxesterona ([[decidualización]]) con [[tinguidura de hematoxilina-eosina]].]] A proxesterona exerce as súas principais accións por medio dun receptor intracelular chamado [[receptor da proxesterona]] aínda que tamén se postulou a existencia dun receptor de membrana para a proxesterona.<ref name="pmid9506743">{{Cita publicación periódica | author = Luconi M, Bonaccorsi L, Maggi M, Pecchioli P, Krausz C, Forti G, Baldi E | title = Identification and characterization of functional nongenomic progesterone receptors on human sperm membrane | journal = J. Clin. Endocrinol. Metab. | volume = 83 | issue = 3 | pages = 877–85 | year = 1998 | pmid = 9506743 | doi = 10.1210/jc.83.3.877}}</ref><ref name="pmid15684349">{{Cita publicación periódica | author = Jang S, Yi LS | title = Identification of a 71 kDa protein as a putative non-genomic membrane progesterone receptor in boar spermatozoa | journal = J. Endocrinol. | volume = 184 | issue = 2 | pages = 417–25 | year = 2005 | pmid = 15684349 | doi = 10.1677/joe.1.05607}}</ref> Ademais, a proxesterona é un antagonista moi potente do [[receptor de mineralocorticoides]] (MR, o receptor da [[aldosterona]] e outros mineralocorticoides). A proxesterona impide a activación do MR ao unirse a dito receptor cunha afinidade que mesmo supera á da propia aldosterona e outros [[corticosteroides]] como o [[cortisol]] e a [[corticosterona]].<ref name="pmid8282004">{{Cita publicación periódica | author = Rupprecht R, Reul JM, van Steensel B, Spengler D, Söder M, Berning B, Holsboer F, Damm K | title = Pharmacological and functional characterization of human mineralocorticoid and glucocorticoid receptor ligands | journal = Eur J Pharmacol | volume = 247 | issue = 2 | pages = 145–54 | year = 1993 | pmid = 8282004 | doi = 10.1016/0922-4106(93)90072-H}}</ref> A proxesterona ten varios efectos fisiolóxicos que son amplificados en presenza de [[estróxeno]]. O estróxeno por medio dos receptores dos estróxenos aumenta a expresión do xene dos receptores da proxesterona.<ref name="pmid2328727">{{Cita publicación periódica | author = Kastner P, Krust A, Turcotte B, Stropp U, Tora L, Gronemeyer H, Chambon P | title = Two distinct estrogen-regulated promoters generate transcripts encoding the two functionally different human progesterone receptor forms A and B | journal = EMBO J. | volume = 9 | issue = 5 | pages = 1603–14 | year = 1990 | pmid = 2328727 | doi = | pmc = 551856}}</ref> Ademais, os niveis elevados de proxesterona reducen potentemente a actividade de retención de sodio da aldosterona, tendo como resultado natriurese (sodio na [[urina]]) e redución do volume do [[fluído extracelular]]. A redución da proxesterona, por outra parte, está asociada cun incremento temporal na retención de sodio (redúcese a natriurese, e increméntase o volume do fluído extracelular) debido ao incremento compensatorio na produción de aldosterona, o cal combate o bloqueo do receptor dos mineralocorticoides polos niveis previamente elevados de proxesterona.<ref name="pmid13263410">{{Cita publicación periódica | doi = 10.1210/jcem-15-10-1194 | author = Landau RL, Bergenstal DM, Lugibihl K, Kascht ME. | title = The metabolic effects of progesterone in man | url = https://archive.org/details/sim_journal-of-clinical-endocrinology-and-metabolism_1955-10_15_10/page/1194 | journal = J Clin Endocrinol Metab | volume = 15 | issue = 10 | pages = 1194–215 | year = 1955 | pmid = 13263410}}</ref> === Sistema reprodutor === A proxesterona ten efectos moi importantes por sinalización non xenómica sobre o esperma humano cando migra a través do tracto xenital feminino antes de que ocorra a fertilización, que se exercen seguramente a través de receptores que aínda non foron identificados.<ref name="pmid17447210">{{Cita publicación periódica | author = Correia JN, Conner SJ, Kirkman-Brown JC | title = Non-genomic steroid actions in human spermatozoa. "Persistent tickling from a laden environment" | journal = Semin. Reprod. Med. | volume = 25 | issue = 3 | pages = 208–19 | year = 2007 | pmid = 17447210 | doi = 10.1055/s-2007-973433 | url =}}</ref> A caracterización detallada dos eventos que ocorren no esperma en resposta á proxesterona serviron para aclarar varios fenómenos como os cambios transitorios e sostidos no calcio intracelular,<ref name=pmid10837122>{{Cita publicación periódica |author=Kirkman-Brown JC, Bray C, Stewart PM, Barratt CL, Publicover SJ |title=Biphasic elevation of [Ca(2+)](i) in individual human spermatozoa exposed to progesterone |journal=Developmental Biology |volume=222 |issue=2 |pages=326–35 |year=2000 |pmid=10837122 |doi=10.1006/dbio.2000.9729 |issn=0012-1606}}</ref> oscilacións lentas do calcio,<ref name=pmid14606954>{{Cita publicación periódica |author=Kirkman-Brown JC, Barratt CL, Publicover SJ |title=Slow calcium oscillations in human spermatozoa |journal=The Biochemical Journal |volume=378 |issue=Pt 3 |pages=827–32 |year=2004 |pmid=14606954 |pmc=1223996 |doi=10.1042/BJ20031368}}</ref> que agora se cre que posiblemente regulan a [[motilidade]] do [[espermatozoide]].<ref name=pmid15322137>{{Cita publicación periódica |author=Harper CV, Barratt CL, Publicover SJ |title=Stimulation of human spermatozoa with progesterone gradients to simulate approach to the oocyte. Induction of [Ca(2+)](i) oscillations and cyclical transitions in flagellar beating |journal=The Journal of Biological Chemistry |volume=279 |issue=44 |pages=46315–25 |year=2004 |pmid=15322137 |doi=10.1074/jbc.M401194200}}</ref> A proxesterona tamén mostrou ter efecto sobre os espermatozoides do [[polbo]].<ref name="pmid11335951">{{Cita publicación periódica | author = Tosti E, Di Cosmo A, Cuomo A, Di Cristo C, Gragnaniello G | title = Progesterone induces activation in Octopus vulgaris spermatozoa | journal = Mol. Reprod. Dev. | volume = 59 | issue = 1 | pages = 97–105 | year = 2001 | pmid = 11335951 | doi = 10.1002/mrd.1011 | url = | issn =}}</ref> A proxesterona modula a actividade das canles catiónicas do esperma ([[canle catiónica do esperma|CatSper]] ou canles de Ca<sup>2+</sup> de apertura por voltaxe). Como o [[óvulo]] libera proxesterona, o esperma pode usar a proxesterona como un sinal diana para nadar en busca do óvulo ([[quimiotaxe]]). Por tanto, as substancias que bloquean os lugares de unión da proxesterona nas canles CatSper poderían utilizarse potencialmente como un método de [[contracepción masculina]].<ref name="pmid21412338">{{Cita publicación periódica | author = Strünker T, Goodwin N, Brenker C, Kashikar ND, Weyand I, Seifert R, Kaupp UB | title = The CatSper channel mediates progesterone-induced Ca2+ influx in human sperm | journal = Nature | volume = 471 | issue = 7338 | pages = 382–6 | year = 2011 | pmid = 21412338 | doi = 10.1038/nature09769 | laysummary = http://www.nature.com/news/2011/110316/full/news.2011.163.html | laysource = Nature News}}</ref><ref name="pmid21412339">{{Cita publicación periódica | author = Lishko PV, Botchkina IL, Kirichok Y | title = Progesterone activates the principal Ca2+ channel of human sperm | journal = Nature | volume = 471 | issue = 7338 | pages = 387–91 | year = 2011 | pmid = 21412339 | doi = 10.1038/nature09767}}</ref> A proxesterona denomínase ás veces "hormona do embarazo",<ref name="colostate">{{Cita web | url = http://www.vivo.colostate.edu/hbooks/pathphys/reprod/placenta/endocrine.html | title = Placental Hormones | accessdate = 2008-03-12 | author = Bowen R | authorlink = | coauthors = | date = 2000-08-06 | work = | publisher = | pages = | language = | archiveurl = | archivedate = | quote = }}</ref> e exerce moitas funcións relacionadas co desenvolvemento do feto: * A proxesterona fai que o [[endometrio]] evolucione ao seu estado secretor para preparar ao útero para a implantación. Ao mesmo tempo a proxesterona afecta ao [[epitelio]] vaxinal e ao [[moco cervical]], facéndoo máis mesto e impenetrable para o [[esperma]]. Se non hai embarazo, os niveis de proxesterona decrecen, o que producirá no ser humano a [[menstruación]]. O sangrado menstrual normal é producido pola ausencia de proxesterona. Se non hai ovulación e o corpo lúteo non se desenvolve, os niveis de proxesterona poden ser baixos, o que produce un sangrado uterino disfuncional anovulatorio (hemorraxia uterina disfuncional). * Durante a implantación e [[xestación]], a proxesterona parece facer diminuír a [[sistema inmunitario|resposta inmunitaria]] materna para permitir a aceptación do embarazo. * A proxesterona fai diminuír a contractilidade do [[músculo liso]] uterino.<ref name="colostate"/> * Ademais, a proxesterona inhibe a [[lactación]] durante o embarazo. A caída nos niveis de proxesterona despois do parto é un dos causantes do comezo da produción de [[leite]]. * Unha caída dos niveis de proxesterona é posiblemente un dos eventos que facilita o comezo do [[parto]]. O [[feto]] [[metaboliza]] a proxesterona placentaria na produción de esteroides [[glándula adrenal|adrenais]]. === Sistema nervioso === A proxesterona, igual que a [[pregnenolona]] e a [[deshidroepiandrosterona]], pertence ao grupo dos [[neuroesteroide]]s. Pode sintetizarse no [[sistema nervioso central]] e tamén serve como precursor para outro neuroesteroide importante, a [[alopregnanolona]]. Os [[neurosteroide]]s afectan á [[sinapse]], son neuroprotectores, e afectan á [[mielinización]] dos nervios.<ref name="pmid15135772">{{Cita publicación periódica | author = Schumacher M, Guennoun R, Robert F, ''et al.'' | title = Local synthesis and dual actions of progesterone in the nervous system: neuroprotection and myelination | journal = Growth Horm. IGF Res. | volume = 14 Suppl A | issue = | pages = S18–33 | year = 2004 | pmid = 15135772 | doi = 10.1016/j.ghir.2004.03.007}}</ref> Están investigándose polo seu potencial de mellorar a [[memoria]] e [[cognición|capacidade cognitiva]]. A proxesterona afecta á regulación dos xenes [[apoptose|apoptóticos]]. O seu efecto como neuroesteroide funciona predominantemente a través da vía beta [[GSK-3]] (glicóxeno sintase quinase 3), como un inhibidor. (Outros inhibidores beta GSK-3 son estabilizadores do estado de ánimo [[trastorno bipolar|bipolar]], o [[litio]] e o [[ácido valproico]].) === Outras síndromes === * Eleva os niveis do [[factor de crecemento epidérmico 1]], un factor que se utiliza a miúdo para inducir a proliferación e manter [[cultivo celular|cultivos]] de [[célula nai|células nai]] ou troncais. * Incrementa a temperatura corporal basal (función termoxénica) durante a ovulación. * Reduce os espasmos e relaxa o músculo liso. Os [[bronquio]]s alárganse e a produción de [[moco]] regúlase. (O [[receptor de proxesterona]] é abundante no tecido submucoso.) * Actúa como un axente antiinflamatorio e regula a resposta inmunitaria. * Reduce a actividade da [[vesícula biliar]].<ref name="pmid3184927">{{Cita publicación periódica | author = Hould FS, Fried GM, Fazekas AG, Tremblay S, Mersereau WA | title = Progesterone receptors regulate gallbladder motility | journal = J. Surg. Res. | volume = 45 | issue = 6 | pages = 505–12 | year = 1988 | pmid = 3184927| doi = 10.1016/0022-4804(88)90137-0}}</ref> * Normaliza a [[coagulación sanguínea]] e o ton vascular, os niveis de [[cinc]] e [[cobre]], os niveis celulares de [[Osíxeno|O<sub>2</sub>]], e o uso das graxas almacenadas para a produción de enerxía. * Pode afectar á saúde das [[enxiva]]s, incrementando o risco de [[xenxivite]], e aos dentes. * Parece impedir o [[cáncer de endometrio]] ao regular os efectos do estróxeno. == Efectos secundarios == Os tratamentos con doses altas de proxesterona poden ter efectos secundarios graves. Para que funcione a pílula de "proxesterona" (que non é verdadeira proxesterona, senón unha [[proxestina]] sintética patentada), necesita tomarse a doses altas non naturais; e por esta razón pode ter importantes efectos secundarios. Por exemplo, 400&nbsp;mg poden causar un incremento na retención de fluídos, o cal pode ocasionar [[epilepsia]], [[migraña]]s, [[asma (doenza)|asma]], e trastornos cardíacos e renais. Os coágulos de sangue que se poden formar poden orixinar ataques de corazón e apoplexías, que poden levar á morte ou a quedar permanentemente impedido, e poden orixinar émbolos pulmonares ou [[cancro de mama]]. Por tanto, as altas doses de proxesterona están asociadas cun incremento do risco de trastornos trombóticos como a [[tromboflebite]], [[trastornos cerebrovasculares]], [[embolismo pulmonar]], e [[trombose retinal]].<ref name=ppg2004>{{Cita web |url=https://www.journalofsurgicalresearch.com/article/0022-4804(88)90137-0/pdf |title=Prometrium(progesterone) |author=Columbia Laboratories, Inc. |year=2004 |subscrición=si}}</ref> Os efectos adversos comúns da proxesterona inclúen [[cambra]]s, dor abdominal, dor esquelético, dor perineal, dor de cabeza, dor das articulacións, entrinximento, [[dispareunia]] (dor nas relacións sexuais), micción nocturna, diarrea, náuseas, vomitos, crecemento do peito, flatulencia, calores, decrecemento da [[libido]], sede, aumento do apetito, [[Ansiedade|nerviosismo]], e adormecemento. Os efectos psiquiátricos son [[Depresión (psicoloxía)|depresión]], cambios de humor, inestabilidade emocional, agresión, insomnio, perda de memoria e trastornos do sono.<ref name=ppg2004/> Investigacións recentes suxiren que a proxesterona xoga un importante papel na sinalización para a liberación de insulina e na función pancreática, e pode afectar á susceptibilidade á [[diabetes mellitus|diabetes]].<ref>{{Cita web |url=http://www.pnas.org/content/99/24/15644.full.pdf |title=Progesterone receptor knockout mice have an improved glucose homeostasis secondary to beta -cell proliferation |author=Picard F, Wanatabe M, Schoonjans K, Lydon J, O'Malley BW, Auwerx J |year=2002 |format=PDF }}</ref> As mulleres con altos niveis de proxesterona durante o embarazo é máis probable que desenvolvan anormalidades na utilización da glicosa.<ref>{{Cita web |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12591170 |title=Progesterone in gestational diabetes mellitus: guilty or not guilty? |author=Brănişteanu DD, Mathieu C |year=2003 }}</ref> == Aplicacións médicas == O uso da proxesterona e os seus análogos ten moitas aplicacións médicas, tanto para tratar situacións agudas coma para tratar o declive a longo prazo da produción natural de proxesterona. A causa da escasa biodispoñibilidade da proxesterona que se toma oralmente, utilízanse proxestinas sintéticas de mellor biodispoñibilidade.<ref name="pmid19434889">{{Cita publicación periódica | author = Schindler AE, Campagnoli C, Druckmann R, Huber J, Pasqualini JR, Schweppe KW, Thijssen JH | title = Classification and pharmacology of progestins | journal = Maturitas | volume = 61 | issue = 1–2 | pages = 171–80 | year = 2008 | pmid = 19434889 | doi = 10.1016/j.maturitas.2003.09.014 | url = https://www.maturitas.org/article/S0378-5122(03)00330-X/fulltext| issn = }}</ref> Tamén existen xeles vaxinais de proxesterona,<ref>{{Cita web | url = http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cder/ob/docs/obdetail.cfm?Appl_No=020701&TABLE1=OB_Rx | title = Orange Book: Approved Drug Products with Therapeutic Equivalence Evaluations: 020701 | accessdate = 2010-07-07 | date = 2010-07-02 | publisher = [[Food and Drug Administration]] }}</ref> e cápsulas de uso oral <ref>{{Cita web | url = http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cder/ob/docs/obdetail.cfm?Appl_No=019781&TABLE1=OB_Rx | title = Orange Book: Approved Drug Products with Therapeutic Equivalence Evaluations: 019781 | accessdate = 2010-07-07 | date = 2010-07-02 | publisher = [[Food and Drug Administration]] }}</ref> inxeccións <ref>{{Cita web | url = http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cder/ob/docs/obdetail.cfm?Appl_No=075906&TABLE1=OB_Rx | title = Orange Book: Approved Drug Products with Therapeutic Equivalence Evaluations: 075906 | accessdate = 2010-07-07 | date = 2010-07-02 | publisher = [[Food and Drug Administration]] }}</ref> e insertos vaxinais.<ref>{{Cita web | url = http://www.accessdata.fda.gov/scripts/cder/ob/docs/obdetail.cfm?Appl_No=022057&TABLE1=OB_Rx | title = Orange Book: Approved Drug Products with Therapeutic Equivalence Evaluations: 022057 | accessdate = 2010-07-07 | date = 2010-07-02 | publisher = [[Food and Drug Administration]] }}</ref> En Italia e España a proxesterona véndese co nome comercial '' Progeffik''. === Biodispoñibilidade === O modo de administración inflúe moito nos efectos do produto. Administrada oralmente ten unha gran variación dunha persoa a outra en canto á súa absorción e biodispoñibilidade, pero as proxestinas sintéticas son absorbidas rapidamente e teñen unha vida media máis longa ca a proxesterona, e manteñen niveis estables no sangue.<ref>Schindler, A. E.; Campagnoli, C.; Druckmann, R.; Huber, J.; Pasqualini, J. R.; Schweppe, K. W.; Thijssen, J. H. (2003). "Classification and pharmacology of progestins". Maturitas 46 Suppl 1: S7–S16. PMID 14670641.</ref> A proxesterona non se disolve na auga é absórbese mal oralmente a non ser que sexa [[micronización|micronizada]] en aceite. As cápsulas conteñen proxesterona micronizada en aceite. A proxesterona pode tamén ser administrada por medio de supositorios vaxinais ou rectais ou [[pesario]]s, ou por xeles ou cremas transdérmicas,<ref name=Lark1999>{{cita libro |título=Making the Estrogen Decision |autor= Susan Lark |authorlink=Susan Lark |coauthors= |ano=1999 |editor=McGraw-Hill Professional |location= |isbn=9780879836962 |páxina=22 |url=http://books.google.com/?id=d3IP-dmpoNsC&pg=PA22&dq=progesterone+%22skin+cream%22+liver&cd=3#v=onepage&q=progesterone%20%22skin%20cream%22%20liver }}</ref> ou por inxeccións (aínda que con estas últimas ten unha curta vida media e requiren unha administración diaria). Os produtos de "proxesterona natural" derivados de [[iñame]]s non requiren prescrición médica, pero non hai evidencia de que o corpo humano poida converter o seu ingrediente activo ([[diosxenina]], o esteroide desas plantas que é transformado industrialmente en proxesterona <ref name="Marker_1940">{{Cita publicación periódica | author = Marker RE, Krueger J | title = Sterols. CXII. Sapogenins. XLI. The Preparation of Trillin and its Conversion to Progesterone | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 62 | issue = 12 | pages = 3349–3350 | year = 1940| doi = 10.1021/ja01869a023}}</ref>) en proxesterona.<ref name="pmid9492350">{{Cita publicación periódica | author = Zava DT, Dollbaum CM, Blen M | title = Estrogen and progestin bioactivity of foods, herbs, and spices | journal = Proc. Soc. Exp. Biol. Med. | volume = 217 | issue = 3 | pages = 369–78 | year = 1998 | pmid = 9492350 | doi = | issn = | url = http://www.cancersupportivecare.com/estrogenherbref.html#31}}</ref><ref name="pmid11428178">{{Cita publicación periódica | author = Komesaroff PA, Black CV, Cable V, Sudhir K | title = Effects of wild yam extract on menopausal symptoms, lipids and sex hormones in healthy menopausal women | journal = Climacteric | volume = 4 | issue = 2 | pages = 144–50 | year = 2001 | pmid = 11428178| doi = 10.1080/713605087}}</ref> === Usos específicos === * A proxesterona utilízase para manter o embarazo nas Tecnoloxías de Reprodución Asistida como a fertilización in vitro. Unha metaanálise recente demostrou que a administración intravaxinal é equivalente á administración por inxección diaria de proxesterona en aceite, a cal ademais non está permitida durante o embarazo.<ref name="Zarutskiea_2007">{{Cita publicación periódica | author = Zarutskiea PW, Phillips JA | title = Re-analysis of vaginal progesterone as luteal phase support (LPS) in assisted reproduction (ART) cycles | journal = Fertility and Sterility | volume = 88 | issue = supplement 1 | pages = S113 | year = 2007| doi = 10.1016/j.fertnstert.2007.07.365}}</ref><ref>Khan N, Richter KS, Blake EJ, et al. Case-matched comparison of intramuscular versus vaginal progesterone for luteal phase support after in vitro fertilization and embryo transfer. Presented at: 55th Annual Meeting of the Pacific Coast Reproductive Society; April 18–22, 2007; Rancho Mirage, CA.</ref> * A proxesterona utilízase para controlar as hemorraxias persistentes anovulatorias. Tamén se usa para preparar o revestimento uterino nas terapias de infertilidade e para manter o embarazo. Os pacientes con casos de abortos recorrentes debidos a unha produción inadecuada de proxesterona poden recibir proxesterona. * A proxesterona utilízase en mulleres non preñadas que teñen un atraso na súa menstruación dun mes ou máis, para permitir que o revestimento endometrial engrosado se desprenda. A proxesterona tómase oralmente durante un curto período (xeralmente unha semana), despois do cal detense a administración de proxesterona e empeza o sangrado, polo que este método denomínase sangrado por retirada da proxesterona. * A proxesterona está sendo investigada polos seus potenciais efectos beneficiosos no tratamento da [[esclerose múltiple]], xa que a deterioración característica nesa doenza do illamento de [[mielina]] dos nervios cesa durante o embarazo (cando os niveis de proxesterona aumentan); a deterioración recomeza de novo cando os niveis de proxesterona baixan. * A proxesterona administrada vaxinalmente está sendo investigada como un tratamento potencialmente beneficioso na prevención dos nacementos prematuros en mulleres con ese risco.<ref name="pmid12592250">{{Cita publicación periódica | author = da Fonseca EB, Bittar RE, Carvalho MH, Zugaib M | title = Prophylactic administration of progesterone by vaginal suppository to reduce the incidence of spontaneous preterm birth in women at increased risk: a randomized placebo-controlled double-blind study | url = https://archive.org/details/sim_american-journal-of-obstetrics-and-gynecology_2003-02_188_2/page/419 | journal = Am. J. Obstet. Gynecol. | volume = 188 | issue = 2 | pages = 419–24 | year = 2003 | pmid = 12592250 | doi = 10.1067/mob.2003.41}}</ref><ref>{{Cita web|last=Harris|first=Gardiner|title=Hormone Is Said to Cut Risk of Premature Birth|url=http://www.nytimes.com/2011/05/03/health/research/03preemie.html|publisher=New York Times|accessdate=5 May 2011}}</ref> Aínda que algúns estudos mostraron resultados beneficiosos a este respecto, outros indican que a proxesterona administrada vaxinalmente non é mellor ca o placebo neses casos,<ref name="pmid17899572">{{Cita publicación periódica | author = O'Brien JM, Adair CD, Lewis DF, Hall DR, Defranco EA, Fusey S, Soma-Pillay P, Porter K, How H, Schackis R, Eller D, Trivedi Y, Vanburen G, Khandelwal M, Trofatter K, Vidyadhari D, Vijayaraghavan J, Weeks J, Dattel B, Newton E, Chazotte C, Valenzuela G, Calda P, Bsharat M, Creasy GW | title = Progesterone vaginal gel for the reduction of recurrent preterm birth: primary results from a randomized, double-blind, placebo-controlled trial | journal = Ultrasound Obstet Gynecol | volume = 30 | issue = 5 | pages = 687–96 | year = 2007 | pmid = 17899572 | doi = 10.1002/uog.5158}}</ref> ou que era beneficioso só para as mulleres con [[cérvix]] curto.<ref name="pmid17899571">{{Cita publicación periódica | author = DeFranco EA, O'Brien JM, Adair CD, Lewis DF, Hall DR, Fusey S, Soma-Pillay P, Porter K, How H, Schakis R, Eller D, Trivedi Y, Vanburen G, Khandelwal M, Trofatter K, Vidyadhari D, Vijayaraghavan J, Weeks J, Dattel B, Newton E, Chazotte C, Valenzuela G, Calda P, Bsharat M, Creasy GW | title = Vaginal progesterone is associated with a decrease in risk for early preterm birth and improved neonatal outcome in women with a short cervix: a secondary analysis from a randomized, double-blind, placebo-controlled trial | journal = Ultrasound Obstet Gynecol | volume = 30 | issue = 5 | pages = 697–705 | year = 2007 | pmid = 17899571 | doi = 10.1002/uog.5159}}</ref><ref name="pmid17671254">{{Cita publicación periódica | author = Fonseca EB, Celik E, Parra M, Singh M, Nicolaides KH | title = Progesterone and the risk of preterm birth among women with a short cervix | journal = N. Engl. J. Med. | volume = 357 | issue = 5 | pages = 462–9 | year = 2007 | pmid = 17671254 | doi = 10.1056/NEJMoa067815}}</ref> Algúns traballos expoñen a utilidade da lonxitude cervical sonográfica na identificación de pacientes que se poidan beneficiar do tratamento con proxesterona.<ref name="pmid17899585">{{Cita publicación periódica | author = Romero R | title = Prevention of spontaneous preterm birth: the role of sonographic cervical length in identifying patients who may benefit from progesterone treatment | journal = Ultrasound Obstet Gynecol | volume = 30 | issue = 5 | pages = 675–86 | year = 2007 | pmid = 17899585 | doi = 10.1002/uog.5174}}</ref><ref name="pmid21472815">{{Cita publicación periódica | author = Hassan SS, Romero R, Vidyadhari D, Fusey S, Baxter JK, Khandelwal M, Vijayaraghavan J, Trivedi Y, Soma-Pillay P, Sambarey P, Dayal A, Potapov V, O'Brien J, Astakhov V, Yuzko O, Kinzler W, Dattel B, Sehdev H, Mazheika L, Manchulenko D, Gervasi MT, Sullivan L, Conde-Agudelo A, Phillips JA, Creasy GW | title = Vaginal progesterone reduces the rate of preterm birth in women with a sonographic short cervix: a multicenter, randomized, double-blind, placebo-controlled trial | journal = Ultrasound Obstet Gynecol | volume = 38 | issue = 1 | pages = 18–31 | year = 2011 | pmid = 21472815 | doi = 10.1002/uog.9017 | laysummary = http://www.webmd.com/baby/news/20111214/hormone-treatment-may-drastically-reduce-preterm-births | laysource = WebMD}}</ref><ref name="urlProgesterone helps cut risk of pre-term birth - Health - Womens health - msnbc.com">{{Cita web | url = http://www.msnbc.msn.com/id/45671241/ns/health-womens_health/#.TutW95hOERl | title = Progesterone helps cut risk of pre-term birth | date = 2011-12-14 | work = Women's health | publisher = msnbc.com | accessdate = 2011-12-14 | data-arquivo = 15 de decembro de 2011 | url-arquivo = https://web.archive.org/web/20111215021315/http://www.msnbc.msn.com/id/45671241/ns/health-womens_health/#.TutW95hOERl | url-morta = yes }}</ref> * A proxesterona ten tamén un papel na elasticidade da pel e na resistencia dos ósos, na [[respiración]], nos tecidos nerviosos e na sexualidade feminina, e a presenza de receptores de proxesterona en certos tecidos musculares e adiposos suxire un papel no dimorfismo sexual nas proporcións de ditos tecidos.<ref name="medicinalchem">{{cita libro |título= Medicinal Chemistry|autor= D. Sriram|ano= 2007|editor= Dorling Kindersley India Pvt. Ltd. - New Delhi|isbn= 81-317-0031-3|páxinas= 432 }}</ref> * Os antagonistas dos receptores da proxesterona, ou moduladores dos receptores da proxesterona selectivos (SPRM)s, como o [[RU-486]], poden utilizarse par previr a concepción ou inducir o [[aborto médico]]. (Pero téñase en conta que os métodos de [[contracepción hormonal]] non conteñen proxesterona senón unha [[proxestina]]). * A proxesterona pode afectar ao comportamento masculino.<ref name="pmid12601162">{{Cita publicación periódica | author = Schneider JS, Stone MK, Wynne-Edwards KE, Horton TH, Lydon J, O'Malley B, Levine JE | title = Progesterone receptors mediate male aggression toward infants | journal = Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. | volume = 100 | issue = 5 | pages = 2951–6 | year = 2003 | pmid = 12601162 | doi = 10.1073/pnas.0130100100 | pmc = 151447}}</ref> === Envellecemento === Como nos machos a maior parte da proxesterona se crea durante a produción [[testículo|testicular]] de [[testosterona]], e a das femias nos [[ovario]]s, o cesamento de produción destes órganos (por medios naturais ou químicos) ou a súa eliminación inevitablemente causa unha considerable redución nos niveis de proxesterona. A atención que se lle deu inicialmente aos proxestáxenos (como a proxesterona) na función reprodutora feminina, fixo que a proxesterona fose considerada unha "hormona feminina", e isto escureceu o papel xeral que ten a proxesterona en ambos os sexos. Os efectos regulatorios da proxesterona, a presenza dos seus receptores en moitos tecidos, e patrón de deterioración (ou formación de [[tumor]]es) en moitos tecidos increméntanse na vellez cando os niveis de proxesterona baixan, o cal está motivando moitas investigacións sobre o valor potencial de manter os niveis de proxesterona tanto en homes coma en mulleres. === Danos cerebrais === Estudos previos mostraran que a proxesterona mantén o desenvolvemento normal das neuronas do cerebro, e que a hormona ten un efecto protector sobre os tecidos cerebrais danados. Observouse en modelos animais que as femias teñen unha susceptibilidade reducida aos danos traumáticos cerebrais e propúxose que este efecto protector está causado por un incremento dos niveis circulantes de [[estróxeno]] e proxesterona nas femias.<ref name="pmid10833057">{{Cita publicación periódica | author = Roof RL, Hall ED | title = Gender differences in acute CNS trauma and stroke: neuroprotective effects of estrogen and progesterone | journal = J. Neurotrauma | volume = 17 | issue = 5 | pages = 367–88 | year = 2000 | pmid = 10833057 | doi = 10.1089/neu.2000.17.367| url =}}</ref> Varios estudos adicionais en animais confirmaron que a proxesterona ten efectos neuroprotectores cando se administra pouco despois dun dano cerebral.<ref name="pmid17715141">{{Cita publicación periódica | author = Gibson CL, Gray LJ, Bath PM, Murphy SP | title = Progesterone for the treatment of experimental brain injury; a systematic review | journal = Brain | volume = 131 | issue = Pt 2 | pages = 318–28 | year = 2008 | pmid = 17715141 | doi = 10.1093/brain/awm183 | url =}}</ref> Tamén se obtiveron resultados esperanzadores en ensaios clínicos en humanos.<ref name="pmid17011666">{{Cita publicación periódica | author = Wright DW, Kellermann AL, Hertzberg VS, Clark PL, Frankel M, Goldstein FC, Salomone JP, Dent LL, Harris OA, Ander DS, Lowery DW, Patel MM, Denson DD, Gordon AB, Wald MM, Gupta S, Hoffman SW, Stein DG | title = ProTECT: a randomized clinical trial of progesterone for acute traumatic brain injury | journal = Ann Emerg Med | volume = 49 | issue = 4 | pages = 391–402, 402.e1–2 | year = 2007 | pmid = 17011666 | doi = 10.1016/j.annemergmed.2006.07.932 | url =https://archive.org/details/sim_annals-of-emergency-medicine_2007-04_49_4/page/391}}</ref><ref name="pmid18447940">{{Cita publicación periódica | author = Xiao G, Wei J, Yan W, Wang W, Lu Z | title = Improved outcomes from the administration of progesterone for patients with acute severe traumatic brain injury: a randomized controlled trial | journal = Crit Care | volume = 12 | issue = 2 | pages = R61 | year = 2008 | pmid = 18447940 | doi = 10.1186/cc6887 | url = | pmc = 2447617}}</ref> O mecanismo polo que a proxesterona exerce estes efectos protectores pode ser a redución da [[inflamación]] que segue ao trauma cerebral.<ref name="pmid18188998">{{Cita publicación periódica | author = Pan DS, Liu WG, Yang XF, Cao F | title = Inhibitory effect of progesterone on inflammatory factors after experimental traumatic brain injury | journal = Biomed. Environ. Sci. | volume = 20 | issue = 5 | pages = 432–8 | year = 2007 | pmid = 18188998 | doi = | url = | issn =}}</ref> == Outras imaxes == [[Ficheiro:Steroidogenesis gl.svg|miniatura|esquerda|425px|[[Esteroidoxénese]]. A proxesterona está entre os proxestáxenos ma área amarela.]] {{Galería |title= |footer= |width=150 |lines=1 |Ficheiro:Pregnenolone.svg|[[Pregnenolona.]] |Ficheiro:11-Deoxycorticosterone.svg|[[Desoxicorticosterona.]] }} {{clear}} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * MeshName - Progesterone [http://www.nlm.nih.gov/cgi/mesh/2011/MB_cgi?mode=&term=Progesterone] * {{Cita web| url =http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/Progesterone.html| title =Progesterone| author =Kimball JW| authorlink =| coauthors =| date =2007-05-27| work =Kimball's Biology Pages| publisher =| pages =| language =| archiveurl =https://web.archive.org/web/20080618062909/http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/Progesterone.html| archivedate =18 de xuño de 2008| quote =| accessdate =2008-06-18| urlmorta =yes}} * {{Cita web | url = http://www.pms-menopause-progesterone.org/progesterone/ | title = Progesterone Resource Center | author = | authorlink = | coauthors = | date = | format = | work = PMS, Menopause, and Progesterone Resource Center | publisher = Oasis Advanced Wellness, Inc | pages = | language = | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160304062651/http://www.pms-menopause-progesterone.org/progesterone/ | archivedate = 04 de marzo de 2016 | quote = | accessdate = 2008-06-18 | url-morta = yes }} * [https://web.archive.org/web/20160304090932/http://www.lawleybasecamp.com/media/pdf/condition-booklets/Progesterone_Booklet.pdf General discussion document on Progesterone, its uses and applications] {{Hormonas}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Hormonas]] [[Categoría:Aparato reprodutor]] [[Categoría:Esteroides]] 8f7xwi3f0x9mbkcw56qbi3xm8b8g836 0 202622 6168314 6151206 2022-08-27T15:05:31Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Oxytocin with labels.png|miniatura|dereita|Oxitocina. <br>[[Número CAS]]: 50-56-6.]] [[Ficheiro:OxitocinaCPK3D.png|miniatura|dereita|Modelo da oxitocina.]] A '''oxitocina'''<ref>{{DRAG|oxitocina}}</ref> (do [[Lingua grega|grego]] ''ὀξύς oxis'', 'rápido', e ''τόκος tokos'', 'nacemento') é unha [[hormona]] [[hormona peptídica|peptídica]]<ref>PubChem compound [http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid=439302 Oxytocin]</ref><ref>ChemSpider [http://www.chemspider.com/Chemical-Structure.388434 Pitocin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110921003635/http://www.chemspider.com/Chemical-Structure.388434 |date=21 de setembro de 2011 }}</ref><ref>CHEBI [https://www.ebi.ac.uk/chebi/searchId.do?chebiId=CHEBI:7872 Oxytocin]</ref> relacionada cos patróns sexuais e a conduta maternal e paternal, que actúa tamén como [[neurotransmisor]] no cerebro. Nas mulleres, a oxitocina libérase en grandes cantidades tras a distensión do [[cérvix uterino]] e a [[vaxina]] durante o [[parto]], e mais en resposta á estimulación da [[mamila]] pola succión do bebé, facilitando o parto e a [[lactación]]. Durante o parto e a lactación actúa sobre o [[músculo liso]]. Recentes estudos investigaron o papel da oxitocina no sistema nervioso e comportamento, como no [[orgasmo]], recoñecemento social, emparellamento, [[ansiedade]], e comportamentos maternais.<ref name="pmid19482229">{{Cita publicación periódica|author=Lee HJ, Macbeth AH, Pagani JH, Young WS |title=Oxytocin: the Great Facilitator of Life |journal=Progress in Neurobiology |volume=88 |issue=2 |pages=127–51 |year=2009 |pmid=19482229 |doi=10.1016/j.pneurobio.2009.04.001 |pmc=2689929}}</ref> Por esta razón, ás veces denomínase "hormona do amor". A incapacidade de secretar oxitocina pode asociarse á falta de empatía, [[sociopatía]], [[psicopatía]] ou [[narcisismo]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1992405,00.html |title=Thanks, Mom! |author=O'Callaghan, Tiffany |date=7, June 2010 |work=Time Magazine |publisher=Time, Inc. |accessdate=2010-06-08 |data-arquivo=31 de maio de 2010 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20100531195557/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1992405,00.html |url-morta=yes }}</ref> == Síntese e secreción == A oxitocina é un [[péptido]] sintetizado a partir dunha proteína precursora inactiva longa codificada no [[xene]] ''OXT'' do [[cromosoma 20]] humano.<ref name="pmid2991279">{{Cita publicación periódica| author = Sausville E, Carney D, Battey J | title = The human vasopressin gene is linked to the oxytocin gene and is selectively expressed in a cultured lung cancer cell line | journal = J. Biol. Chem. | volume = 260 | issue = 18 | pages = 10236–41 | year = 1985 | pmid = 2991279 | doi = | url =}}</ref><ref name="pmid1968469">{{Cita publicación periódica| author = Repaske DR, Phillips JA, Kirby LT, Tze WJ, D'Ercole AJ, Battey J | title = Molecular analysis of autosomal dominant neurohypophyseal diabetes insipidus | journal = J. Clin. Endocrinol. Metab. | volume = 70 | issue = 3 | pages = 752–7 | year = 1990 | pmid = 1968469 | doi = 10.1210/jcem-70-3-752| url =}}</ref><ref name="pmid1978246">{{Cita publicación periódica| author = Summar ML, Phillips JA, Battey J, Castiglione CM, Kidd KK, Maness KJ, Weiffenbach B, Gravius TC | title = Linkage relationships of human arginine vasopressin-neurophysin-II and oxytocin-neurophysin-I to prodynorphin and other loci on chromosome 20 | journal = Mol. Endocrinol. | volume = 4 | issue = 6 | pages = 947–50 | year = 1990 | pmid = 1978246 | doi = 10.1210/mend-4-6-947| url =}}</ref> Esta proteína precursora tamén inclúe na súa secuencia a proteína transportadora da oxitocina, a [[neurofisina I]].<ref name="pmid6153132">{{Cita publicación periódica| author = Brownstein MJ, Russell JT, Gainer H | title = Synthesis, transport, and release of posterior pituitary hormones | journal = Science | volume = 207 | issue = 4429 | pages = 373–8 | year = 1980 | pmid = 6153132 | doi = 10.1126/science.6153132| url =}}</ref> O precursor inactivo é progresivamente [[hidrólise|hidrolizado]] en fragmentos máis pequenos (un dos cales é a neurofisina I) por acción dunha serie de encimas. A última destas hidrólises, [[catálise|catalizada]] pola [[peptidilglicina alfa-amidante monooxixenase]] (PAM), libera o nonapéptido activo de oxitocina.<ref name="pmid2769155">{{Cita publicación periódica| author = Sheldrick EL, Flint AP | title = Post-translational processing of oxytocin-neurophysin prohormone in the ovine corpus luteum: activity of peptidyl glycine alpha-amidating mono-oxygenase and concentrations of its cofactor, ascorbic acid | journal = J. Endocrinol. | volume = 122 | issue = 1 | pages = 313–22 | year = 1989 | pmid = 2769155 | doi = 10.1677/joe.0.1220313| url =}}</ref> A actividade do sistema do encima PAM depende do [[vitamina C|ascorbato]], que é un [[cofactor]] vitamínico necesario. Descubriuse casualmente que o ascorbato de sodio por si só estimulaba a produción de oxitocina dos tecidos ováricos en determinados rangos de concentración dun modo dependente da dose.<ref name="pmid3668432">{{Cita publicación periódica| author = Luck MR, Jungclas B | title = Catecholamines and ascorbic acid as stimulators of bovine ovarian oxytocin secretion | journal = J. Endocrinol. | volume = 114 | issue = 3 | pages = 423–30 | year = 1987 | pmid = 3668432 | doi = 10.1677/joe.0.1140423 | url =}}</ref> Moitos dos mesmos tecidos (como ovarios, testículos, ollos, glándulas adrenais, placenta, timo, páncreas) onde se encontran a PAM (e a oxitocina) sábese que almacenan grandes cantidades de [[vitamina C]] (ascorbato).<ref name="pmid1106295">{{Cita publicación periódica| author = Hornig D | title = Distribution of ascorbic acid, metabolites and analogues in man and animals | journal = Ann. N. Y. Acad. Sci. | volume = 258 | issue = | pages = 103–18 | year = 1975 | pmid = 1106295 | doi = 10.1111/j.1749-6632.1975.tb29271.x | url =}}</ref> === Fontes neurais === [[Ficheiro:Oxytocin-neurophysin.png|miniatura|dereita|A oxitocina (modelo de bólas á dereita) unida á proteína transportadora [[neurofisina]] (modelo de fitas, que ocupa case toda a imaxe).]] A oxitocina sintetízase no [[hipotálamo]] e segrégase na [[neurohipófise]] ou pituitaria posterior. No [[hipotálamo]] a oxitocina prodúcese nas células magnocelulares neurosecretoras dos núcleos [[núcleo supraóptico|supraóptico]] e [[núcleo paraventricular|paraventricular]] e almacénase nos [[corpo de Herring|corpos de Herring]] nos terminais axónicos da neurohipófise. Despois, libérase aos vasos sanguíneos da neurohipófise. Estes [[axón]]s (probablemente, pero non se pode desbotar que sexan [[dendrita]]s) teñen colaterais que innervan os receptores de oxitocina no [[núcleo accumbens]].<ref name="Ross">{{Cita publicación periódica|author=Ross HE |title=Characterization of the Oxytocin System Regulating Affiliative Behavior in Female Prairie Voles |journal=Neuroscience |volume=162 |issue=4 |pages=892–903 |year=2009 |pmid=19482070 |doi=10.1016/j.neuroscience.2009.05.055 |pmc=2744157|author2=Cole CD|author3=Smith Y|display-authors=3|last4=Neumann|first4=I.D.|last5=Landgraf|first5=R.|last6=Murphy|first6=A.Z.|last7=Young|first7=L.J.}}</ref> Suxeriuse que os efectos hormonais periféricos e os efectos cerebrais sobre o comportamento da oxitocina están coordinados pola súa liberación común a través destes colaterais.<ref name="Ross"/> A oxitocina tamén se produce nalgunhas neuronas do núcleo paraventricular que se proxectan a outras partes do cerebro e da medula espiñal.<ref>{{Cita publicación periódica|author=Landgraf R, Neumann ID |title=Vasopressin and oxytocin release within the brain: a dynamic concept of multiple and variable modes of neuropeptide communication |journal=Frontiers in Neuroendocrinology |volume=25 |issue=3–4 |pages=150–76 |year=2004 |pmid=15589267 |doi=10.1016/j.yfrne.2004.05.001}}</ref> Dependendo da especie, as células que expresan receptores para oxitocina están localizadas noutras áreas, como a [[amígdala]] e zonas da [[estría terminal]]. Na [[hipófise]] a oxitocina almacénase en grandes vesículas de núcleo denso, onde se une á [[neurofisina I]] como se mostra na figura; a neurofisina é un fragmento grande [[péptido|peptídico]] da proteína precursora máis grande da cal se deriva a oxitocina por corte encimático. A [[secreción]] desta substancia nas terminacións neurosecretoras está regulada pola actividade eléctrica das células oxitócicas do hipotálamo. Estas células xeran potenciais de acción que se propagan polo axón ata os terminais nerviosos neurohipofisarios; os terminais conteñen gran cantidade de vesículas ricas en oxitocina que se libera por [[exocitose]] cando se despolarizan os terminais nerviosos. === Fontes extraneurais === Fóra do cerebro foron identificadas células que conteñen oxitocina en varios tecidos, como o [[corpo lúteo]],<ref name="pmid7078636">{{Cita publicación periódica| author = Wathes DC, Swann RW | title = Is oxytocin an ovarian hormone? | journal = Nature | volume = 297 | issue = 5863 | pages = 225–7 | year = 1982 | pmid = 7078636 | doi = 10.1038/297225a0 | url =}}</ref><ref name="pmid6124806">{{Cita publicación periódica| author = Wathes DC, Swann RW, Pickering BT, Porter DG, Hull MG, Drife JO | title = Neurohypophysial hormones in the human ovary | journal = Lancet | volume = 2 | issue = 8295 | pages = 410–2 | year = 1982 | pmid = 6124806 | doi = 10.1016/S0140-6736(82)90441-X | url =}}</ref> [[célula de Leydig|células de Leydig]],<ref name="pmid3995564">{{Cita publicación periódica| author = Guldenaar SE, Pickering BT | title = Immunocytochemical evidence for the presence of oxytocin in rat testis | journal = Cell Tissue Res. | volume = 240 | issue = 2 | pages = 485–7 | year = 1985 | pmid = 3995564 | doi = 10.1007/BF00222364 | url =https://archive.org/details/sim_cell-and-tissue-research_1985-05_240_2/page/485}}</ref> a [[retina]],<ref name="pmid6647119">{{Cita publicación periódica| author = Gauquelin G, Geelen G, Louis F, Allevard AM, Meunier C, Cuisinaud G, Benjanet S, Seidah NG, Chretien M, Legros JJ | title = Presence of vasopressin, oxytocin and neurophysin in the retina of mammals, effect of light and darkness, comparison with the neuropeptide content of the neurohypophysis and the pineal gland | journal = Peptides | volume = 4 | issue = 4 | pages = 509–15 | year = 1983 | pmid = 6647119 | doi = 10.1016/0196-9781(83)90056-6| url =}}</ref> e a [[medula adrenal]],<ref name="pmid6699132">{{Cita publicación periódica| author = Ang VT, Jenkins JS | title = Neurohypophysial hormones in the adrenal medulla | journal = J. Clin. Endocrinol. Metab. | volume = 58 | issue = 4 | pages = 688–91 | year = 1984 | pmid = 6699132 | doi = 10.1210/jcem-58-4-688 | url =}}</ref> a [[placenta]],<ref name="pmid6832059">{{Cita publicación periódica| author = Fields PA, Eldridge RK, Fuchs AR, Roberts RF, Fields MJ | title = Human placental and bovine corpora luteal oxytocin | journal = Endocrinology | volume = 112 | issue = 4 | pages = 1544–6 | year = 1983 | pmid = 6832059 | doi = 10.1210/endo-112-4-1544 | url =}}</ref> o [[timo]] <ref name="pmid3961493">{{Cita publicación periódica| author = Geenen V, Legros JJ, Franchimont P, Baudrihaye M, Defresne MP, Boniver J | title = The neuroendocrine thymus: coexistence of oxytocin and neurophysin in the human thymus | journal = Science | volume = 232 | issue = 4749 | pages = 508–11 | year = 1986 | pmid = 3961493 | doi = 10.1126/science.3961493 | url =}}</ref> e o [[páncreas]].<ref name="pmid3195625">{{Cita publicación periódica| author = Amico JA, Finn FM, Haldar J | title = Oxytocin and vasopressin are present in human and rat pancreas | journal = Am. J. Med. Sci. | volume = 296 | issue = 5 | pages = 303–7 | year = 1988 | pmid = 3195625 | doi = 10.1097/00000441-198811000-00003| url = http://journals.lww.com/amjmedsci/Fulltext/1988/11000/Oxytocin_and_Vasopressin_Are_Present_in_Human_and.3.aspx}}</ref> O descubrimento de cantidades significativas desta hormona clasicamente "neurohipofisaria" fóra do sistema nervioso central suscita moitas preguntas sobre a súa posible importancia en ditos tecidos non neurais. A oxitocina sintetízase no corpo lúteo en varias especies, incluíndo [[ruminante]]s e [[primate]]s. Xunto co [[estróxeno]], está implicado na síntese [[endometrio|endometrial]] de [[prostaglandina|prostaglandina F<sub>2α</sub>]] que causa a regresión do [[corpo lúteo]]. As células de Leydig dalgunhas especies tamén poden fabricar oxitocina ''de novo'', concretamente en [[rata]]s (que poden producir vitamina C endoxenamente), e [[cobaia]]s, que, igual cós [[humano]]s, requiren unha fonte exóxena dietaria de [[vitamina C]] (ascorbato).<ref name="pmid1456839">{{Cita publicación periódica| author = Kukucka Mark A, Misra Hara P | title = HPLC determination of an oxytocin-like peptide produced by isolated guinea pig Leydig cells: stimulation by ascorbate | journal = Arch. Androl. | volume = 29 | issue = 2 | pages = 185–90 | year = 1992 | pmid = 1456839 | doi = 10.3109/01485019208987723 | url = http://informahealthcare.com/doi/abs/10.3109/01485019208987723}}</ref> == Estrutura e relación coa vasopresina == A oxitocina é un [[péptido]] de nove [[aminoácido]]s (nonapéptido). A súa secuencia é [[cisteína]] - [[tirosina]] - [[isoleucina]] - [[glutamina]] - [[asparaxina]] - [[cisteína]] - [[prolina]] - [[leucina]] - [[glicina]] (CYIQNCPLG). Os residuos de cisteína forman unha [[ponte disulfuro]]. A oxitocina ten unha masa molecular de 1007 [[Dalton (unidade)|daltons]]. Unha unidade internacional (UI) de oxitocina equivale a uns 2 microgramos de péptido puro. A forma activa da oxitocina, xeralmente medida por [[radioinmunoensaio]] (RIA) ou [[cromatografía líquida de alta resolución]] (HPLC), coñécese como o octapéptido "oxitocina disulfuro" (forma oxidada), pero a oxitocina existe tamén en forma reducida como ditiol nonapéptido chamado oxitoceína.<ref>{{Cita publicación periódica | author = du Vigneaud V. | title = Experiences in the Polypeptide Field: Insulin to Oxytocin | journal = Ann. NY Acad. Sci. | volume = 88 | issue = 3 | pages = 537–48 | year = 1960 | pmid = | doi = 10.1111/j.1749-6632.1960.tb20052.x | url = https://nyaspubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1749-6632.1960.tb20052.x }}</ref> Suxeriuse que a forma de cadea aberta oxitoceína (a forma reducida da oxitocina) pode tamén actuar como neutralizador de [[radical libre|radicais libres]] (doando un electrón a un radical libre); a oxitoceína pode despois ser oxidada de novo a oxitocina por medio do [[potencial redox]] do [[deshidroascorbato]] <big>↔</big> [[vitamina C|ascorbato]].<ref name="DLA: Mechanisms by which hypoxia augments Leydig cell viability and differentiated cell function in vitro">{{Cita web | url=http://scholar.lib.vt.edu/theses/available/etd-06062008-170416 | title=Mechanisms by which hypoxia augments Leydig cell viability and differentiated cell function in vitro | last=Kukucka | first=Mark A. | date=1993-04-18 | publisher=Digital Library and Archives | accessdate=2010-02-21 | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120414191829/http://scholar.lib.vt.edu/theses/available/etd-06062008-170416/ | dataarquivo=14 de abril de 2012 | urlmorta=yes }}</ref> A estrutura da oxitocina é moi similar á da vasopresina (cuxa secuencia é: [[cisteína]] - [[tirosina]] - [[fenilalanina]] - [[glutamina]] - [[asparaxina]] - [[cisteína]] - [[prolina]] - <u>[[arxinina]]</u> - [[glicina]]), tamén un nonapéptido cunha ponte disulfuro, cunha secuencia que só difire da oxitocina en dous aminoácidos. Forma partre da superfamilia da vasopresina/oxitocina. A oxitocina e a vasopresina son as únicas hormonas coñecidas liberadas pola neurohipófise en humanos que actúan a distancia (aínda que se sintetizan no hipotálamo). Porén, as neuronas oxitócicas hipotalámicas fabrican outros péptidos, como a [[hormona liberadora da corticotropina]] (CRH) e dinorfina, por exemplo, que actúan localmente. As neuronas magnocelulares que fabrican oxitocina están adxacentes ás neuronas magnocelulares que sintetizan vasopresina e son similares en moitos aspectos. == Estimulación da liberación de oxitocina == Os principais estímulos que provocan a liberación da oxitocina cara á corrente sanguínea son a succión da [[mamila]], a estimulación dos xenitais e a distensión do [[cérvix uterino]], estímulo que se coñece como ''reflexo de Ferguson''. == Efectos da oxitocina == A oxitocina posúe efectos periféricos ([[hormona]]is) e centrais no [[cerebro]] ([[neurotransmisor]]). Os efectos están mediados por receptores específicos de alta afinidade. O receptor da oxitocina é un [[receptor acoplado á proteína G]] que require [[Magnesio|Mg]]<sup>++</sup> e [[colesterol]]. Pertence ao grupo de receptores acoplados á proteína G do tipo da [[rodopsina]] (clase I). === Accións periféricas (hormonais) === As accións periféricas da oxitocina débense principalmente á secreción na [[hipófise]] (véxase [[receptor de oxitocina]] para máis detalles). * [[Lactación]]. En nais que dan o peito aos seus fillos, a oxitocina actúa nas [[glándula mamaria|glándulas mamarias]] causando a secreción de [[leite humano|leite]] cara a unha cámara colectora, desde a cal pode extraerse por succión da mamila. A sensación da succión do meniño na mamila transmítese por nervios espiñais ao [[hipotálamo]]. A estimulación do hipotálamo induce ás [[neurona]]s produtoras a fabricar oxitocina disparando os potenciais de acción de forma intermitente; o que ten como resultado a secreción de pulsos de oxitocina desde os terminais nerviosos neurosecretores da [[neurohipófise]] (activando a secreción de leite e pechando o ciclo de retroalimentación positiva). * [[Contracción uterina]]. É importante para a dilatación cervical previa ao parto, e para as contraccións durante as fases secundaria e terciaria do parto. A liberación de oxitocina durante a lactación causa tamén contraccións moderadas e a miúdo dolorosas durante as primeiras semanas de lactación, o que axuda á recuperación do [[útero]] e a [[coagulación sanguínea|coagulación]] da área de unión da placenta tras o parto. Porén, en estudos feitos con [[rato knockout|ratos knockout]] que carecían do receptor específico de oxitocina , a conduta reprodutiva e de parto era normal.<ref name="Takayanagi">Takayanagi Y ''et al.'' (2005) Pervasive social deficits, but normal parturition, in oxytocin receptor-deficient mice. ''Proc Natl Acad Sci USA'' 102:16096-101 PMID 16249339</ref> * A relación entre oxitocina e a resposta sexual humana é incerta. Polo menos dous estudos sen control encontraron un aumento nos niveis sanguíneos de oxitocina durante o [[orgasmo]] tanto en homes coma en mulleres.<ref name="carm1987">Carmichael MS, Humbert R, Dixen J, Palmisano G, Greenleaf W, Davidson JM (1987). "Plasma oxytocin increases in the human sexual response," ''J Clin Endocrinol Metab'' 64:27-31 PMID 3782434</ref><ref>Carmichael MS, Warburton VL, Dixen J & Davidson JM (1994). "Relationship among cardiovascular, muscular, and oxytocin responses during human sexual activity," ''Archives of Sexual Behavior'' 23 59–79.</ref> Os autores dun destes estudos suxiren que o efecto da oxitocina sobre a contracción muscular xenital pode facilitar o transporte do [[esperma]] e o [[óvulo]].<ref name="carm1987" /> Murphy et al. (1987), nun estudo realizado en homes, encontraron que os niveis de oxitocina se elevaban durante a estimulación sexual, e que non se producía un incremento agudo no momento do orgasmo.<ref>Murphy ME, Seckl JR, Burton S, Checkley SA & Lightman SL (1987). "Changes in oxytocin and vasopressin secretion during sexual activity in men," ''Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism'' 65:738–741.</ref> Un estudo máis recente en homes encontrou un aumento de oxitocina no [[plasma sanguíneo]] inmediatamente despois do orgasmo, mais só nunha porción da mostra que non era estatisticamente significativa. Os autores sinalaron que estes cambios "poden reflectir simplemente propiedades contráctiles do tecido reprodutivo".<ref>Kruger THC, Haake P, Chereath D, Knapp W, Janssen OE, Exton MS, Schedlowski M & Hartmann U (2003). "Specificity of the neuroendocrine response to orgasm during sexual arousal in men," ''Journal of Endocrinology'' 177:57–64</ref> * Debido á súa semellanza coa [[vasopresina]], pode reducir lixeiramente a excreción de [[urina]]. E o que é máis importante, nalgunhas especies, a oxitocina pode estimular a excreción de sodio polos riles (natriurese), e en humanos, doses altas de oxitocina poden dar lugar a [[hiponatremia]]. * A oxitocina e os seus receptores encóntranse tamén no [[corazón]] nalgúns roedores, e a hormona pode xogar un papel no [[desenvolvemento embrionario]] do corazón promovendo a diferenciación de [[cardiomiocito]]s.<ref>Paquin J ''et al.''(2002) Oxytocin induces differentiation of P19 embryonic stem cells to cardiomyocytes. ''Proc Natl Acad Sci USA'' 99:9550-5 PMID 12093924</ref><ref>Jankowski ''et al.'' (2004) Oxytocin in cardiac ontogeny. ''Proc Natl Acad Sci USA'' 101:13074-9 [http://www.pnas.org/cgi/content/full/101/35/13074 online] PMID 15316117</ref> Porén, non se informou de que a ausencia de oxitocina ou do seu receptor en [[rato knockout|ratos knockout]] orixine insuficiencias cardíacas.<ref name="Takayanagi" /> * Modulación da actividade do eixe hipotalámico-hipofisario-adrenal. A oxitocina, en certas circunstancias, inhibe indirectamente a liberación de [[hormona adrenocorticotropa]] e de [[cortisol]] e, nesas situacións, pode considerarse un antagonista da vasopresina.<ref>[[Walenty Hartwig]] - Practical Endocrinology, ISBN 83-200-1415-8</ref> === Accións da oxitocina no cerebro e efectos no comportamento === A oxitocina segregada pola glándula hipófise non pode volver a entrar no cerebro debido á existencia da [[barreira hematoencefálica]]. Por tanto, pénsase que os efectos condutuais da oxitocina reflicten a súa liberación por neuronas oxitócicas centrais, diferentes das que a secretan na glándula hipófise. Os receptores de oxitocina exprésanse en neuronas en moitas partes do [[cerebro]] e da [[medula espiñal]], como a [[amígdala cerebral|amígdala]], [[hipotálamo ventromedial]], [[septum]] e [[tronco cerebral]]. * Excitación sexual. A oxitocina inxectada no [[líquido cefalorraquídeo]] causa ereccións espontáneas en ratas,<ref name="Gimpl">Gimpl G, Fahrenholz F. (2001) The oxytocin receptor system: structure, function, and regulation. ''Physiological Reviews'' 81: [http://physrev.physiology.org/cgi/content/full/81/2/629 full text] PMID 11274341</ref> reflectindo efectos no hipotálamo e medula espiñal. * Emparellamento. No roedor ''Microtus ochrogaster'', a oxitocina liberada no cerebro da femia durante a actividade sexual é importante para o establecemento de lazos de parella monogámica coa súa parella sexual. A [[vasopresina]] parece ter un efecto similar en machos.<ref>{{Cita web |url=http://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/14756 |título=Vacek M, High on Fidelity. What can voles teach us about monogamy? |data-acceso=21 de febreiro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161113223026/http://www.americanscientist.org/template/AssetDetail/assetid/14756 |dataarquivo=13 de novembro de 2016 |urlmorta=yes }}</ref> En humanos, atopouse unha concentración de oxitocina en plasma superior entre persoas que dicen estar namoradas. A oxitocina ten un papel nas condutas de múltiples especies e, xa que logo, parece probable que teña funcións similares en humanos. * [[Autismo]]. Un estudo de 1998 encontrou niveis significativamente menores de oxitocina no plasma sanguíneo de nenos autistas.<ref>{{Cita publicación periódica|revista= Biol Psychiatry |ano=1998 |volume=43 |número=4 |páxinas=270–7 |título= Plasma oxytocin levels in autistic children |autor= Modahl C, Green L, Fein D ''et al.'' |pmid=9513736}}</ref> Un estudo de 2003 encontrou un descenso do espectro de condutas repetitivas autistas cando se administraba oxitocina intravenosa.<ref>{{Cita publicación periódica|revista= Neuropsychopharmacology |ano=2003 |volume=28 |número=1 |páxinas=193–8 |título= Oxytocin infusion reduces repetitive behaviors in adults with autistic and Asperger's disorders |autor= Hollander E, Novotny S, Hanratty M ''et al.'' |url=http://www.nature.com/npp/journal/v28/n1/full/1300021a.html |doi=10.1038/sj.npp.1300021 |pmid=12496956}}</ref> Outro estudo de 2007 informou de que a oxitocina axudaba a adultos autistas a manter a habilidade de avaliar o significado emotivo da entoación ao falar.<ref>{{Cita publicación periódica|revista= Biol Psychiatry |ano=2007 |volume=61 |número=4 |páxinas=498–503 |título= Oxytocin increases retention of social cognition in autism |autor= Hollander E, Bartz J, Chaplin W ''et al.'' |doi=10.1016/j.biopsych.2006.05.030 |pmid=16904652}}</ref> * Lazos maternais. As femias de [[ovella]] e [[rata]] que reciben antagonistas da oxitocina despois de daren a luz non exhiben a conduta materna típica. Polo contrario, ovellas virxes mostran conduta maternal cara a [[ovella|años]] estraños ao recibiren unha infusión cerebroespiñal de oxitocina, o que non farían doutro modo.<ref>{{Cita web |url=http://neuroendo.org.uk/index.php/content/view/34/11/ |título=Kendrick KM, The Neurobiology of Social Bonds |data-acceso=21 de febreiro de 2012 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20090429021123/http://neuroendo.org.uk/index.php/content/view/34/11 |dataarquivo=29 de abril de 2009 |urlmorta=yes }}</ref> Estudos realizados con ovellas que non están en período de xestación, mostran que a subministración de oxitocina ao cerebro produce reflexos maternais artificialmente. A administración de [[estróxeno]]s e [[proxesterona]], e unha estimulación vaxinal cervical (sexual) producen ese mesmo efecto. Polo contrario, se a ovella está baixo os efectos de anestesia epidural, o efecto anterior vese neutralizado.<ref>[Keverne EB, Kendrick KM, Maternal-behavior in sheep and its neuroendocrine regulation , Acta Paediatrica, 1994;83, p.47-56 Suppl. 397]</ref> Os bebés recoñecen as vocalizacións que as nais dirixen cara a eles, o que induce procesos hormonais complexos que exercen unha influencia especialmente no afecto entre nai e fillo e o comportamento do bebé. Nun neno que sofre de estrés, a consolación procedente da voz da súa nai activa un proceso hormonal moi parecido ao dun neno que recibe un estímulo físico. A voz activa a produción de oxitocina no ser humano, pero no caso das ratas, é necesario un contacto físico para producir dito efecto.<ref>[Leslie J. Seltzer, Toni E. Ziegler & Seth D. Pollak ; Social vocalizations can release oxytocin in humans ; Biological Research Journal of the Royal Society: Proceedings of the Royal Society [http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/early/2010/05/06/rspb.2010.0567.short?rss=1&ssource=mfc]</ref> * Aumento da confianza e redución do medo social. A oxitocina administrada por vía basal aumenta a confianza <ref>Kosfeld M ''et al.'' (2005) Oxytocin increases trust in humans. ''Nature'' 435:673-676. [http://www.iew.unizh.ch/home/kosfeld/papers/ottrust_nature.pdf PDF] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080529070600/http://www.iew.unizh.ch/home/kosfeld/papers/ottrust_nature.pdf |date=29 de maio de 2008 }} PMID 15931222</ref> e reduce o medo, posiblemente inhibindo a amígdala (que se pensa é responsable das respostas ao medo).<ref>Kirsch P ''et al.'' (2005) Oxytocin modulates neural circuitry for social cognition and fear in humans. ''J Neurosci'' 25:11489-93 PMID 16339042</ref> Aínda así, non hai evidencias concluíntes de que a oxitocina poida acceder ao cerebro administrada por vía nasal. * Acción sobre a xenerosidade aumentando a empatía. A oxitocina intranasal aumentou a xenerosidade nun 80% no chamado ''[[Xogo do ultimato]]''.<ref name="pmid17987115">{{Cita publicación periódica|author=Zak PJ, Stanton AA, Ahmadi S|editor1-last=Brosnan|editor1-first=Sarah |title=Oxytocin Increases Generosity in Humans |journal=PLoS ONE |volume=2 |issue=11 |pages=e1128 |year=2007 |pmid=17987115 |pmc=2040517 |doi=10.1371/journal.pone.0001128}}</ref> Porén, fixéronse críticas metodolóxicas importantes a estes estudos.<ref>{{Cita publicación periódica|author=Conlisk J |title=Professor Zak's empirical studies on trust and oxytocin |journal=J Econ Behav Organizat |volume=78 |issue=1–2 |pages=160–166 |year=2011|doi=10.1016/j.jebo.2011.01.002}}</ref> * De acordo con algúns estudos en animais, a oxitocina inhibe o desenvolvemento da tolerancia a varias drogas adictivas ([[opiáceo]]s, [[cocaína]], [[alcohol]]) e reduce os síntomas de abstinencia.<ref>Kovacs GL, Sarnyai Z, Szabo G. (1998) Oxytocin and addiction: a review. ''Psychoneuroendocrinology'' 23:945-62 PMID 9924746</ref> * Preparación das neuronas fetais para o parto. Ao cruzar a placenta a oxitocina materna chega ao cerebro fetal e induce un cambio na acción do [[neurotransmisor]] [[GABA]] que pasa de excitador a inhibidor nas neuronas corticais fetais. Isto silencia o cerebro fetal durante o parto e reduce a súa vulnerabilidade á [[hipoxia (medicina)|hipoxia]].<ref>Tyzio R ''et al.''(2006) Maternal Oxytocin Triggers a Transient Inhibitory Switch in GABA Signaling in the Fetal Brain During Delivery. ''Science'' 314: 1788-1792 PMID 17170309</ref> * Algunhas funcións de aprendizaxe e memoria vense diminuídas pola administración central de oxitocina.<ref name="Gimpl" /> * A droga ilegal MDMA (''éxtase'') pode aumentar os sentimentos amorosos, empáticos e de conexión a outros estimulando a actividade da oxitocina por medio da activación de receptores 5-HT1A de [[serotonina]], se os estudos iniciais feitos en animais son extrapolables a humanos.<ref>Thompson MR, Callaghan PD, Hunt GE, Cornish JL, McGregor IS. A role for oxytocin and 5-HT(1A) receptors in the prosocial effects of 3,4 methylenedioxymethamphetamine ("ecstasy"). ''Neuroscience.'' 146:509-14, 2007. PMID 17383105</ref> == Formas farmacolóxicas == A oxitocina comercialízase como medicamento. A oxitocina destrúese ao seu paso polo tracto gastrointestinal, polo que debe administrarse en forma de inxección ou como un aerosol nasal. Ten unha vida media típica de tres minutos no sangue. Administrada por vía intravenosa non pode entrar no cerebro en cantidades significativas debido a que non pode atravesar a [[barreira hematoencefálica]]. Non hai probas dunha entrada significativa de oxitocina no [[sistema nervioso central]] cando se administra como aerosol nasal. Os aerosois nasais de oxitocina usáronse para estimular a lactancia, pero a eficiencia desta aplicación é dubidosa.<ref>Fewtrell MS, Loh KL, Blake A, Ridout DA, Hawdon J. Randomised, double blind trial of oxytocin nasal spray in mothers expressing breast milk for preterm infants. Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed. 2006 May;91(3):F169-74. PMID 16223754</ref> Úsanse análogos da oxitocina inxectados para inducir e favorecer o parto en caso de partos demasiado lentos. Substituíu xeralmente á [[ergotamina]] como o principal axente para incrementar o ton uterino na hemorraxia posparto. A oxitocina úsase tamén en medicina veterinaria para facilitar o parto e axuda ao descenso do leite. O axente [[tocolítico]] [[atosiban]] actúa como antagonista dos receptores de oxitocina; este fármaco está rexistrado en moitos países para suprimir os [[parto prematuro|partos prematuros]] entre as semanas 24 e 33 da xestación. Ten menos efectos secundarios ca outros fármacos que se usaban anteriormente con este mesmo obxectivo ([[ritodrina]], [[salbutamol]] e [[terbutalina]]). === Reaccións adversas potenciais === A oxitocina é relativamente segura usada ás doses recomendadas e os efectos secundarios son raros.<ref name="rxlist">{{Cita web|url= http://www.rxlist.com/pitocin-drug.htm |title= Pitocin (drug label for professionals) |publisher= WebMD |work= Rx List |accessdate=2010-09-09}}</ref> Sinaláronse as seguintes posibles reaccións adversas maternas:<ref name="rxlist"/> * [[Hemorraxia subaracnoide]]. * [[Taquicardia]]. * [[Hipotensión]]. * [[Arritmia]]s e contraccións ventriculares prematuras. * Alteración do fluxo sanguíneo uterino. * Hematoma pélvico. * [[Afibrinoxenonemia]], que pode causar hemorraxias fatais. * [[Anafilaxe]]. * [[Náusea]]s e [[vómito]]s. As doses excesivas ou a administración a longo prazo (nun período de 24 horas ou máis) poden producir contraccións uterinas tetánicas, [[rotura uterina]], hemorraxia posparto e [[hiperhidratación]], ás veces fatal. O incremento da [[motilidade]] uterina pode ocasionar as seguintes complicacións no feto/neonato:<ref name="rxlist"/> * [[Bradicardia]]. * Arritmias. * Danos cerebrais. * Crises. * Morte. == Evolución == Practicamente todos os vertebrados teñen unha hormona nonapeptídica similar á oxitocina que facilita as funcións reprodutivas e unha hormona nonapeptídica similar á vasopresina involucrada na regulación hídrica. Os dous [[xene]]s están sempre próximos (separados por menos de 15.000 [[par de bases|pares de bases]]) no mesmo [[cromosoma]] e [[transcrición (xenética)|transcríbense]] en direccións opostas. Pénsase que ambos os xenes se orixinaron nun evento de [[duplicación xénica]]; o xene ancestral estímase que ten uns 500 millóns de anos e se encontra en [[ciclóstomos]] (membros modernos dos [[Agnatha]], como a [[lamprea]]).<ref name="Gimpl" /> == Historia == As propiedades da hormona na contracción uterina foron descubertas en 1906 polo farmacéutico británico Sir [[Henry Hallett Dale]], e a ditas propiedades a hormona debe o seu nome.<ref name="pmid16992821">{{Cita publicación periódica | author = Dale HH | title = On some physiological actions of ergot | journal = J. Physiol. (Lond.) | volume = 34 | issue = 3 | pages = 163–206 | year = 1906 | pmid = 16992821 | pmc = 1465771 | doi =}}</ref> As propiedades de estimulación da exección de leite foron descritas por Ott e Scott en 1910 <ref>Ott I, Scott JC. The Action of Infundibulum upon Mammary Secretion. Proc Soc Exp Biol. (1910) p.8:48–49.</ref> e por Schafer e Mackenzie en 1911.<ref>Schafer EA, Mackenzie K. ''The action of animal extracts on milk secretion''. Proceedings of the Royal Society of London Series B-Containing Papers of a Biological Character. (1911) p.84:16–22.</ref> En [[1953]] descubriuse que a oxitocina era un pequeno [[péptido]] que contiña 9 [[aminoácido]]s, cunha [[ponte disulfuro]] entre dous residuos de [[cisteína]] en posición 1 e 6. Pola determinación da secuencia e síntese desta hormona [[Vincent du Vigneaud|Du Vigneaud]] recibiu en [[1955]] o [[premio Nobel de Química]] e desde entón disponse para uso en [[obstetricia]] de oxitocina sintética purificada.<ref name="pmid13129273">{{Cita publicación periódica | author = du Vigneaud V, Ressler C, Trippett S | title = The sequence of amino acids in oxytocin, with a proposal for the structure of oxytocin | journal = J. Biol. Chem. | volume = 205 | issue = 2 | pages = 949–57 | year = 1953 | pmid = 13129273 | doi =}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica| author = du Vigneaud V, Ressler C, Swan JM, Roberts CW, Katsoyannis PG, Gordon S | title = The synthesis of an octapeptide amide with the hormonal activity of oxytocin | journal = J. Am. Chem. Soc. | volume = 75 | issue = 19 | pages = 4879–80 | year = 1953 | pmid = | doi = 10.1021/ja01115a553 | url = http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/ja01115a553}}</ref><ref name=Ressler_1954>{{Cita publicación periódica | author = du Vigneaud V, Ressler C, Swan JM, Roberts CW, Katsoyannis PG | title = The synthesis of oxytocin | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1954 | volume = 76 | issue = 12 | pages = 3115–3121 | doi = 10.1021/ja01641a004}}</ref> A oxitocina foi a primeira hormona polipeptídica que foi sintetizada e secuenciada. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica|author=Lee HJ, Macbeth AH, Pagani JH, Young WS |title=Oxytocin: the Great Facilitator of Life |journal=Progress in Neurobiology |volume=88 |issue=2 |year=2009 |pmid=19482229 |doi=10.1016/j.pneurobio.2009.04.001 |pmc=2689929}} * {{Cita libro| autor = Caldwell HK, Young WS III | authorlink = | editor = Abel L, Lim R| others = | título = Handbook of neurochemistry and molecular neurobiology | edition = | language = | editorial = Springer | location = Berlin | ano = 2006 | origyear = | isbn = 0-387-30348-0 | oclc = | doi = | url = http://refworks.springer.com/mrw/fileadmin/pdf/Neurochemistry/0387303480C25.PDF | accessdate = | chapter = Oxytocin and Vasopressin: Genetics and Behavioral Implications }} === Ligazóns externas === * [http://kuchinskas.typepad.com/hug_the_monkey/ Hug the Monkey] - Blog adicado exclusivamente a oxitocina {{en}} * [https://web.archive.org/web/20120325210231/http://tijmz.files.wordpress.com/2011/06/softmachine4.pdf The Soft Machine] - Review of oxytocin and bonding in animal and human research (.pdf){{en}} * [http://www.rkliedtke.de/oxytocin2_us.html A Neurophysiologic Model of the Circuitry of Oxytocin in Arousal, Female Distress and Depression - Rainer K. Liedtke, MD]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110719080028/http://www.rkliedtke.de/oxytocin2_us.html |date=19 de xullo de 2011 }} (2004){{en}} * [http://www.oxytocin.org/oxytoc/love-science.html Oxytocin.org]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100209220402/http://www.oxytocin.org/oxytoc/love-science.html |date=09 de febreiro de 2010 }} - 'I get a kick out of you: Scientists are finding that, after all, love really is down to a chemical addiction between people', ''The Economist'' (febreiro 12, 2004){{en}} * [http://www.newscientist.com/channel/sex/mg18925365.500 NewScientist.com] - 'Release of Oxytocin due to penetrative sex reduces stress and neurotic tendencies', ''New Scientist'' (26 de xaneiro de 2006){{en}} * [http://smh.com.au/news/mind-matters/to-sniff-at-danger/2006/01/12/1136956247384.html SMH.com.au] - 'To sniff at danger: Inhalable oxytocin could become a cure for social fears', ''[[Boston Globe]]'' (12 de xaneiro de 2006){{en}} * [http://www.newscientist.com/channel/being-human/mg19826561.900-cuddle-chemical-could-treat-mental-illness.html New Scientist] -'Cuddle chemical' could treat mental illness (14 de maio de 2008){{en}} * [http://videocast.nih.gov/Summary.asp?File=15521 Molecular neurobiology of social bonding: Implications for autism spectrum disorders] a lecture by Prof. Larry Young, Jan. 4, 2010.{{en}} * [http://www.ted.com/talks/paul_zak_trust_morality_and_oxytocin.html A TED talk by Prof.Paul Zak on Trust,Morality & Oxytocin]{{en}} {{Hormonas}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Hormonas]] l0x3h5why41pxm7hcigeikzf4bmmqpg 10 209183 6168229 6167395 2022-08-27T12:02:12Z Jembot 33958 Bot: Actualizando datos wikitext text/x-wiki {{<includeonly>safesubst:</includeonly>#switch:{{ucfirst:{{{1|{{{User|{{{user}}}}}}}}}}} |BanjoBot 2.0=393002 |Breogan2008=351516 |HombreDHojalata=211119 |Miguelferig=204860 |InternetArchiveBot=199355 |TXiKiBoT=140418 |Estevoaei=137472 |Chairego apc=134681 |EmausBot=113565 |Banjo=110001 |Alfonso Márquez=109267 |BotDHojalata=103099 |Luckas-bot=102607 |Xas=101613 |Elisardojm=100129 |Xqbot=76614 |SieBot=75542 |Addbot=71894 |Norrin strange=71838 |Prevert=68670 |BanjoBot=67216 |Beninho=66803 |VolkovBot=63439 |MerlIwBot=62905 |Xabier Cid=61513 |XoseBot=61374 |Adorian=60557 |Lameiro=59366 |Corribot=57457 |Servando2=53376 |Imxavitooh=48021 |Atobar=44824 |Prebot=44135 |Xoacas=43151 |AMPERIO=42401 |Lmbuga=40243 |Jglamela=40177 |Escarbot=39877 |Thijs!bot=39349 |ListeriaBot=38340 |ZéroBot=35164 |ArthurBot=34576 |Piquito=34413 |Xoio=34347 |HacheDous=0=32924 |Krisko=32850 |JAnDbot=31735 |MAGHOI=31504 |Xanetas=31237 |RubenWGA=31113 |Breobot=29762 |Toliño=29647 |WikitanvirBot=28904 |Anton45=28460 |Moedagalega=26109 |Fendetestas=25897 |Albert galiza=23061 |Maria zaos=22806 |MediaWiki message delivery=22116 |MelancholieBot=21928 |FleaRHCP=21798 |Nachonion=21448 |YurikBot=21279 |Angeldomcer=19826 |Sobreira=19752 |CommonsDelinker=19542 |Vivaelcelta=18522 |Zaosbot=18473 |Xosé=17175 |Agremon=15722 |Loveless=15666 |ChuispastonBot=15335 |Hugo22=15286 |Rocastelo=15163 |PepedoCouto=15153 |Gasparoff=14985 |Calq=14325 |KLBot2=14320 |Xosé Antonio=14258 |Xoán Carlos Fraga=13785 |JaviP96=13744 |Gallaecio=13524 |Jembot=12725 |Vitoriaogando=12681 |ToloBot=12606 |Lles=12342 |Castelao=11883 |Xosema=11711 |Lansbricae=11584 |JonnyJonny=11467 |AlleborgoBot=11120 |TobeBot=10433 |Isili0n=10315 |Rembiapo pohyiete (bot)~glwiki=10095 |Ptbotgourou=10053 |Idioma-bot=9722 |Ramiro Torres=9665 |Elvire=9583 |Iago Pillado=9259 |Rei-bot=9136 |MastiBot=8913 |DragonBot=8896 |KamikazeBot=8470 |Xabier Cancela=8410 |Judcosta=8391 |Paradanta=8322 |TjBot=8128 |RedBot=8120 |Martinho12=8026 |Unhanova=7964 |MalafayaBot=7890 |Makecat-bot=7780 |Synthebot=7614 |Caronium=7605 |Chairebot=7541 |Shyde=7206 |Ogalego.gal=7110 |LucienBOT=7089 |One2=7043 |Fis-mulleres=7029 |Rubinbot=6789 |Aosbot=6362 |Alma~glwiki=6357 |FlaBot=6309 |Xan de ningures=6181 |BotMultichill=5983 |JackieBot=5960 |Joao Xavier=5946 |Amirobot=5756 |RNC=5354 |Dodro=5180 |DSisyphBot=5152 |Xapones=5028 |Sernostri=4990 |Xelo2004=4946 |Nonso91=4779 |CarsracBot=4532 |Alyssalover=4515 |ArtaiGZ=4511 |Cheluco=4504 |BodhisattvaBot=4333 |Chlewbot=4273 |CommonsTicker=4201 |Mgl.branco=4166 |Meu rei=4047 |Cossue=4035 |BOTarate=4007 |AvocatoBot=3973 |Xosel=3966 |Marrovi=3904 |Oilisab=3723 |Nallimbot=3706 |Robbot=3606 |Arco de Rayne=3606 |Iria.cestmoi=3579 |Rezabot=3579 |JYBot=3522 |Mjbmrbot=3457 |PipepBot=3402 |Xandrwijk=3364 |Carronada=3324 |PixelBot=3279 |Manudosde=3209 |Miñato=3198 |CristianCb=3142 |4bot=3067 |MGA73bot=3053 |BenoniBot~glwiki=3047 |Vagobot=3032 |YonaBot=3005 |Tfeliz=2993 |Fryant=2951 |Pontevedra78=2753 |MrCarlete=2748 |Adalbertofrenesi=2743 |Nicole=2721 |Emilio juanatey=2698 |WiKorunna=2669 |Purbo T=2646 |Movses-bot=2596 |Ourol=2558 |Almabot=2549 |Victortpr=2518 |Ogaiago=2495 |Força do Barbantinho=2483 |Sz-iwbot=2479 |Pementa=2474 |Suarez ruibal=2389 |Maañón=2361 |GhalyBot=2322 |Jorges65=2312 |Todesfuge=2309 |HerculeBot=2273 |CocuBot=2247 |AlberteBot=2237 |Darkicebot=2144 |Furado=2080 |Calrosfking=2079 |Miguel.lima=2074 |Jordav=2057 |CoroRP=2035 |SassoBot=2003 |MystBot=1993 |Woden=1931 |Pontesiño=1863 |FormacionWiki=1843 |Mark Gasoline=1838 |WikiDreamer Bot=1825 |MVF=1816 |Jchapela=1813 |HiW-Bot=1803 |Uxío=1756 |タチコマ robot=1755 |Xián=1749 |Elster~glwiki=1748 |Petillés=1735 |Marcio=1721 |Brais Oliveira=1662 |Xabade=1640 |Stoni=1634 |Pexego=1629 |Brathxa=1589 |Chabi=1585 |Quorthom=1576 |Ibercastell=1573 |Almaffi=1573 |Silverfox=1551 |Marcos B. R.=1537 |Andalcant=1532 |Zwobot=1528 |SpBot=1501 |VaiPolaSombra=1480 |Rotlink=1424 |Invadibot=1414 |Regato das Tres Regueiras=1388 |Viascos=1385 |Iscream icecream=1350 |Muro Bot=1350 |Dannycas=1331 |La fabrica de nubes=1319 |Porto=1296 |Iagocasabiell=1287 |MedBot~glwiki=1278 |Vilachan=1276 |Acerto=1267 |Moderador=1174 |TuvicBot=1172 |Soleil222=1127 |Esquwiki=1102 |AmeliaVR2019=1089 |Charicaric=1082 |Alybot=1079 |DGDIC=1076 |Manuelcalvino=1071 |Nerk=1061 |Biógrafo=1050 |Ogcbizrohnoacn=1004 |Zumbi=987 |Furagaitas=984 |Jorjum=971 |Nemigo=944 |El bot de la dieta~glwiki=930 |MondalorBot=927 |Lissander~glwiki=910 |Xermán=897 |Servando=896 |Manu bcn=896 |Eurocatro=879 |Raposo=878 |Vanbasten 23=869 |MarceloRenard2=851 |Moniquiña=830 |Rabalde~glwiki=828 |Shinichi~glwiki=814 |148LENIN=800 |Daniarmo=800 |Ecemaml=797 |Baralloco=771 |Peixe22=770 |Tinsiño=760 |Byrialbot=759 |Estirabot=754 |Goresqui=738 |Sarigueia=738 |Slade=715 |Gobraves=707 |AshSXXI=694 |Hipólito=690 |Resorte=683 |Ambiorix=676 |Satna=675 |Gato con patas=673 |Penidos=663 |!d'O Magriço valho=658 |DarafshBot=652 |Quatrinauta=651 |Lala Lugo=651 |Xohanatorres=648 |Dexbot=647 |Carlos Kaplan=640 |Discasto=637 |Alguén=636 |Chobot=634 |Wikitom=622 |Filo-Laxeiro=609 |MahdiBot=603 |Εὐθυμένης=596 |Makenzis=584 |Loisteixeiro=581 |Xohán Baldomir=579 |Dou Gweler=575 |Nanotrasno=574 |Alexanderps=572 |Osarsan=569 |MSBOT=567 |Andrespe=564 |AArizaga=560 |Caro de Segeda=559 |Sualaxe=557 |Gaudio=550 |Xavier36=529 |DJose Méndez=529 |Fadesga=528 |Fry1989=527 |Cycn=526 |EDUCA33E=524 |Varperalta=518 |Lancebot=505 |Loischantada=503 |Marcoos44=491 |MGA73=487 |Asqueladd=481 |Jockerouac=479 |GZKZ=478 |Ledoira=477 |Japan Football=476 |Santista1982=475 |TXiKi=468 |Minorax=465 |Riciños=457 |Segredos de Pantón=456 |Alalvarez=452 |Oscarpc21=433 |JhsBot=432 |Ceancata=424 |Brais pika=424 |Semangat=420 |Turonio=419 |Eoax=418 |Txabiwiki=414 |Pathoschild=411 |Kamakic=409 |Rei Momo=408 |X4v13r3=406 |Faia Costeira=405 |Wikipeixe=405 |XustoRguez=399 |Rosamf=398 |Mosquis=398 |Céltigos=393 |Zumalabe=393 |Skulda=392 |Pablo Grandio=392 |ANDOcategorizANDO=388 |AmilGZ=383 |Robin Hood~glwiki=379 |André=378 |Aprofa=374 |AlonsoMartinez=371 |Unho=366 |Daniel Pita López=366 |USI2020=363 |Martiño1996=362 |Hera Xela=361 |FiriBot=358 |Ferreiroa=357 |Archaeodontosaurus=356 |Ginosbot=356 |Ensada=354 |PepTheVoyager=350 |Benoni~glwiki=347 |SantoshBot=347 |Chum=344 |Frumosul=342 |Onda de lume=337 |Ric delg=334 |Manuel Pérez Lorenzo=334 |Milenioscuro=332 |Ifrit.eu=332 |ZEph!=328 |Fran.dorado=327 |IES Pazo da Mercé=326 |Ravave=325 |Karlggest=323 |Harpagornis=323 |RMGAvania=321 |Neal~glwiki=319 |Julrivas=319 |Alonso de Mendoza=318 |Pablo Usuario=316 |Penny Black=315 |Aralenorimaki=315 |Mercedescasimira=314 |Lanobriga=309 |Acandals=309 |Born2bgratis=308 |AMPC98=308 |D'ohBot=306 |MPereiro=305 |Yavanno=303 |Boteiro=302 |Margoz~glwiki=302 |Titvs=301 |ErfgoedBot=298 |Th3B1NaR1C0dE=297 |&beer&love=297 |Mariquinhagz=294 |Soulbot=292 |MarisaLR=292 |Kasirbot=291 |Randyco=289 |Salvora=289 |IaRRoVaWo=285 |Euskalduna=284 |Néboa=284 |Knorpel=283 |Sylvanorash=282 |BOTijo=281 |Ercé=280 |Alexbot=279 |Stephan1000000=279 |Frandieguez=276 |Xentenatural=275 |Miguinico=271 |XurxoStepanek=269 |AT~glwiki=269 |Cleoninha=266 |Somos nós=265 |Carlosss96=263 |Susomoinhos=263 |Varelarubin=259 |Iesmgb2=258 |Gato Preto=257 |Casasnovas=257 |NobelBot=257 |Iloveread0102=256 |Marcus Cyron=256 |Kmoksy=253 |Strakhov=251 |Sr71=249 |Zanaer=249 |Syum90=248 |Kliksberg=246 |Sverigekillen=245 |DaddyCell=244 |Hasley=243 |Auley=243 |Menkaura=242 |Jtcurses=241 |Sergio Junior from Brazil=241 |Frybot=240 |SsNewHouses=237 |Minsbot=237 |Alex~glwiki=237 |Alexandre D.Ferreiro=236 |Chairaman=235 |Mix=235 |Yurik=233 |Grixandermor=233 |O TeRMi=232 |Taboada=232 |Orxeira=232 |TohaomgBot=229 |Vigués orgulloso de selo=229 |Garrote20=229 |Tegel=229 |Doctor Serpiente=228 |Mauna=225 |Albambot=224 |Xavitooh=224 |Expósito=223 |Ibérico=222 |Casdeiro=222 |Jhendin=222 |Alchemist-hp=222 |XAVIER=221 |Je7roi=220 |LiteraturaGalegadosXX mgb=220 |FMSky=216 |Barfly2001~glwiki=215 |Wutsje=215 |Xeol'oartabro=213 |Davazpe.94=212 |IvanPerez=212 |MiguelSR=212 |Macondo=210 |Fourplay=209 |Anxogcd=209 |Xaguar=207 |Majoalpe=206 |Rafipe=205 |Anti Cristo=205 |Mvence=203 |Teoamez=202 |Waka~glwiki=201 |Thekakokid=201 |Heralder=200 |Ac78=199 |Bluesangrel=199 |Trasdezana=199 |AstaBOTh15=197 |Justincheng12345-bot=196 |Frebas=196 |Dianaoxea=196 |Fobos92=195 |Ticllahuanca=195 |Tijd-jp=195 |Fmrmayo=195 |Galicus1=195 |Le Pied-bot~glwiki=194 |He7d3r=194 |Cordal=194 |Forza4=193 |StigBot=192 |Magus=191 |Villalustre=191 |Scaaveiro=190 |Samersoc=189 |Ivan villalon=189 |David Márquez=188 |Bluestone Beagle=187 |Andre Engels=186 |Rejenja=186 |Mergulho=186 |Lavandeira=185 |Purodha=184 |Anox=183 |Xermánico=182 |Caneburrio=181 |KuduBot=181 |Martiztarra=181 |Domato=180 |UL mrsanmartin=179 |Vini 17bot5=179 |Judiosefardi=178 |Courcelles=178 |Elwikipedista~glwiki=177 |Lúa=177 |Opaulo=177 |Ghazafelho1977=176 |Teodoromix=176 |Imagens SM=175 |Savh=174 |Cangrejo Ruso=174 |XINDIRIZ=174 |Brankses=172 |Rubi=171 |12VSL=171 |Chuck es dios=170 |Da liñaxe de Uxío o Grande=169 |EleferenBot=168 |RichardAerts01=168 |Baaden=168 |Kwamikagami=168 |Desancristovo=167 |Aricum~glwiki=166 |Killerwhale=164 |Sadrechan=164 |Varlaam=163 |Cabaleiro de Espadas=163 |Kekoroto=163 |Carlog3=162 |Grela=161 |DaniGaliza=161 |Pablo131415=160 |Prestexoan=160 |Schekinov Alexey Victorovich=160 |Jarlaxle=159 |Drow male=159 |Egmontbot=158 |Addihockey10 (automated)=158 |Abeigont=158 |BREAMO4B17=158 |Estésar Seoane=158 |Savijaarvivensen=158 |Lucabouzon=158 |GnawnBot=156 |Al Lemos=156 |Alvaropv DGallaecia=155 |Shotokan=155 |Luisinho=154 |TheRacso98=154 |DIEGO Kn2=153 |Barto Fiallega=153 |María Castaño Gómez=153 |Moinante=151 |SuperBraulio13=151 |Plaslux=151 |EdwardsBot=150 |LIMIAO=150 |Davidhez=150 |Sodacan=150 |Vímara Peres=149 |Mateteh=149 |Marcos~glwiki=149 |Croll=147 |Palen2=147 |Jailender=147 |Deppty=146 |Xbello=146 |Gradebo=145 |Xesiño=145 |Millars=145 |Darev=144 |Sangjinhwa=143 |Lauramcastro=143 |Niegodzisie=142 |M~glwiki=142 |DarkraiWeb=141 |AliciaPSF=141 |Lamas Angels=140 |Sogdiana=140 |Suisui=139 |Enredados=139 |Damorabe=139 |Reuven Ya'akov Schönstein=139 |IES A Estrada=138 |Xmps=138 |Miriheco=137 |Eden~glwiki=136 |Barrie~glwiki=136 |Dennui=136 |Dende=136 |Xabier Loureiro=135 |Manners11=135 |Pazos2019=135 |Moscow Connection=135 |Rlopglez=134 |Angelprotector=133 |DARIO SEVERI=133 |Xenxo=133 |Datkad=133 |IvánGFuentes=133 |Storyreffer=132 |Johny89=131 |M.gm2009=130 |Manubot=130 |Gaelico Galego=129 |Ocarteiro=129 |Krassotkin=129 |Steinsplitter=129 |Henryk Borawski=128 |FuckinChilliPeanuts=127 |Vargenau=126 |Asfarer=126 |Xoancosta=126 |WikiFroebel2013=126 |Reena=124 |UL Abelrr=124 |Rptraballando=123 |MatthewVanitas=123 |PDCCARNOTA=123 |Birdie=123 |Kikooo1984=122 |Luimipi~glwiki=122 |Wikiguy 90=122 |Lotje=122 |Carlitoscarlos=121 |PeioR=121 |Gemini1980=121 |Axudamos=120 |Arquimedes=120 |Su Neutralidad=120 |Es carva=119 |Galandil=119 |Colexio Doroteas=118 |Estevo=118 |Billinghurst=117 |Miguel Chong=117 |Fralonsot=116 |Fsx74=116 |Canyq=115 |Averaver=115 |Treus72=114 |Berthold Werner=114 |Ima~glwiki=113 |Armoniauniversal=113 |Xoseanton=112 |Pelos=112 |Eduard-Gz-Cat=112 |Jbaronet=112 |Manuel Trujillo Berges=112 |Luciapgomez=111 |Escotoneto=111 |Ver-bot=111 |Mazuritz=111 |Anabelml DGallaecia=111 |Miaow Miaow=110 |Valencian=109 |Bruno Meireles=109 |Youssefsan=108 |SEPRodrigues=108 |Terrícola=108 |Joseolgon=108 |Edvac=107 |Percebe=107 |BendelacBOT=107 |Policisne=106 |Illegitimate Barrister=106 |XDB=106 |Eduardo Pazos=105 |Mosquera~glwiki=105 |DEagleBot=105 |Guillerme Recuado=105 |AlexandreGZ=105 |Gravesen06=105 |Carxibai=105 |Hadrián Loureiro=105 |Kryser=104 |AntiaLou=104 |Amañador de redireccións=104 |Koppany~glwiki=104 |Espantall0=104 |Odelfos=104 |Hil 2613=104 |Racconish=103 |Xurxoam=103 |TelmoPP=102 |Anacapa~glwiki=102 |Manolino=102 |Isidoro Castaño=102 |Jarould=102 |Felipe08=101 |Ivans wiki=101 |Moeng=101 |Maceirax=101 |Obersachsebot=101 |Martin Macha 2111=101 |Skrime=100 |Gangleri=100 |Xabiercs=100 |Antemister=100 |Footballbm31=99 |SerVaGe=99 |Delotrooladoo=99 |Pablo pousa carrera=99 |Túrelio=99 |Denniss=98 |El refugio de la Cultura~glwiki=98 |Evelinwendy=97 |Milia=97 |Fernando Riveiro=97 |Kst1712=97 |Earanwe=96 |Durmideira=96 |Luis Reynaldos=96 |RadiX=96 |Xograr=95 |D4c4mp0=95 |NetOverflow=95 |Castellbo=95 |Amherst99=95 |Anawiki=95 |Federico Leva (BEIC)=95 |VulpesVulpes42=95 |Pablo goian=95 |Tremo72=94 |Sucador=94 |Danielpc2010=94 |Punta da falsa=94 |Nikolai Kurbatov=93 |Budelberger=93 |Cvbr=93 |Wieralee=92 |CAPTAIN RAJU=92 |Qwelk=92 |MacedonianBoy=92 |BraisSieira=92 |NTBot~glwiki=91 |Gtdanielz=91 |Kai670=91 |Gorigori=91 |Teixugo=90 |Lolamteira=90 |Un do Deza=90 |Patribr24=90 |JamesP=90 |Citaniaudc=89 |Pavlemadrid~glwiki=89 |Miguelregojo=89 |Rouge~glwiki=89 |Macalla=89 |Illinois347=88 |Solaria=88 |Miguel303xm~glwiki=88 |Votasobononfagasobobo=88 |Xicodaponte=88 |Finesfacil=88 |LombardBeige=88 |Candalín=88 |The blade=87 |Primeiros de Lamas=87 |RodrigoRega=87 |Fxtorres=86 |Rañolas=86 |Cloudsfisica=86 |Efremigio=86 |Xyxy93=86 |Gaescribe=85 |Nipisiquit=85 |Ignlg=84 |Lijealso=84 |Flix11=84 |Biologo2001=84 |TinoR=84 |Biosbardos=84 |Metiawr85=84 |Kwjbot=84 |Supino in albis=84 |Cpls=84 |Erreja=84 |Procastino=84 |Riedel=83 |Cuatrivialer=83 |GzS=83 |Umbalawe=82 |Meinhof=82 |Alejandrocaro35=82 |GilliamJF=82 |Grunge~glwiki=82 |DragonflySixtyseven=82 |Poco a poco=82 |Anjo-sozinho=81 |Zairaft=81 |Birnarem=81 |Tarih=81 |Vitoria=81 |Anxo Núñez Fernández=81 |Garciman73=81 |Sardur=81 |COGS97=80 |Artritris=80 |Nachete93=80 |Wikiportas=80 |Jcfidy=80 |J 1982=80 |DavidReyAlvite=80 |Imolavirando=80 |Ostiudo=79 |María Baldomir=79 |Sapito=79 |Andciao=79 |JuanQuintela=78 |Raimundo Pastor=78 |Mofl5=77 |Independència=77 |Richardkiwi=77 |Rugbya15=76 |Ervixe=76 |Mskina=76 |Ladsgroup=76 |UL rbcouto=76 |Colexio de Quintela-Moaña=76 |Zuntig=76 |Oscarpoio=76 |Toby123perruno=76 |Iifar=76 |Castro96=76 |MerlLinkBot=76 |Santiago galego=76 |NuriaConde=75 |Jeronim=75 |Binturong=75 |Llywelyn2000=75 |M0KLB=75 |Nilopa=75 |Jaqeli=75 |Bulebule=75 |Rodamón4=75 |Refoxeiro=75 |Romaine=75 |Martinh090=75 |-Lemmy-=75 |Lojwe=74 |Fridolin freudenfett=74 |Paguiar=74 |Uriel1022=74 |Rpo.castro=74 |WikimediaNotifier=74 |Creandoentradas=74 |Cherkash=74 |Gz2005~glwiki=73 |Igor Seoane=73 |Qatariq=73 |Xabier8=73 |Matthew Barera=73 |Fabiojrsouza=73 |Oviguan=73 |Ultramar2016=73 |YasBot=73 |Sergio Serantes Blanco=73 |Hégésippe Cormier=72 |Matiia=72 |Rosarinagazo=72 |Barrimei=72 |Kadellar=72 |El filóloco~glwiki=72 |Mathonius=72 |Inesdecampos=72 |Lucien leGrey=72 |Barrabi=72 |Sirionnd1118=71 |Fabian Zubia~glwiki=71 |B25es=71 |PauLoCris=71 |Arroutado=71 |Wikimandia=71 |Álvaro Díaz Seijo=71 |DavizRP=71 |Traballad=70 |Karvayedo=70 |KsaveroEO=70 |Tiyoringo=70 |Os don sam cañóns=70 |Lecs2311=70 |Josep Maria Roca Peña=70 |Khamsintv=70 |Cesardelcano=70 |Arttikusbcn=70 |Triplecaña=69 |Vecnai=69 |Echando una mano=69 |Fagairolles 34=69 |Ts12rAc=69 |TastyPoutine=68 |DwightFry=68 |Stegop=68 |Benjavalero=68 |Jfblanc=68 |Paramaribo1975=68 |DannyS712=67 |Athena in Wonderland=67 |Glaisher=67 |José Guirao=67 |Fersanlo58=67 |Aveleiro=67 |Ivandaponte=67 |SarahStierch=67 |Erzskamera=67 |Betucagomes=67 |IXCat=66 |Palica=66 |Joseveiga=65 |MarcoAurelio=65 |Jesusricofuentes=65 |Zaixe=65 |Ранко Николић=65 |FatimaRomero=65 |Teshuveros=65 |Doc Taxon=64 |Xtquique=64 |Érico=64 |Skiuv~glwiki=64 |Oestrimnium=64 |Komun=64 |Xeror=63 |Faolin42=63 |Alvaro Freijo=63 |Spacorum=63 |Quentinv57=63 |Chorima1=63 |Noeliallagof=63 |AnxoLB=63 |Mrmw=63 |Zafer=63 |Kolega2357=62 |Neo azulis=62 |AlejandroBS97=62 |Jmarchn=62 |Elzevir=62 |WiGali=62 |FiloloxiaUDC=62 |Hbf878=61 |Calviño96=61 |Eurohunter=61 |Kirito=60 |Canzobre=60 |Gelote=60 |Chlewey=60 |FREIXO=60 |Ommrianxo=60 |Arts&Labour=60 |Eleefecosta=60 |Isaac1991~glwiki=60 |Lamas-unionpenosa=59 |Danlimusic62=59 |Airela=59 |WikiBayer=59 |NoeliaAndrea=59 |Ghalegho~glwiki=59 |FriedrickMILBarbarossa=59 |Miketanis=59 |Edward.e=59 |20396MM=59 |AJona1992=59 |Alber1840=59 |Kelovy=58 |Gray eyes=58 |PaulaLopezOtero=58 |Evafuentes=58 |Mendinho=58 |Alex Perez=58 |Bemilladoiro=58 |Guldhammer=58 |SandrinhaRC=58 |Wiki Wikardo~glwiki=57 |Rodrigo~glwiki=57 |Toulousain=57 |Manuel de Sousa=57 |123~glwiki=57 |Jpereira=57 |Perhelion=57 |Anxova=57 |Edgar181=57 |Deusdixital=57 |Xabel10=57 |Paulo carballo=57 |John1796=57 |Sergio9C.M.=57 |InesVarelaBlanco=57 |Vainilladetahiti=57 |Mercy=57 |Brara=56 |Luciacev=56 |Vifito=56 |Xaimex=56 |Meniño=56 |Laverca=56 |Jorunn=56 |Qoan=56 |Aavindraa=56 |JardelW=56 |Tania fs=56 |Pepeto50=56 |TheWikipedian1250=56 |Robin Patterson=55 |Andreskasta=55 |LvKinHo=55 |Platinol=55 |Kiko.1984=55 |Tomukas=55 |Wiki13=55 |Pilarsamon=55 |Jurjinho=55 |Araceligarcianavia=55 |Xlpastoriza=55 |Galipediantefisico=54 |Xacobe=54 |Mcastrof=54 |Materialscientist=54 |Danidvt=54 |Gabriela1996=54 |Sss~glwiki=54 |Miguelfernandez1=54 |Sanya3=54 |CGA22=54 |Cekli829=54 |Capmo=54 |Henrique Pereira=53 |Marinna=53 |Davidayude=53 |Aketito=53 |Jackie=53 |Roamata=53 |Andbar02=53 |Crisky=53 |Jackirtash=53 |César Reis~glwiki=53 |Praxidicae=53 |Shaulhochberger=53 |Estefaniapt DGallaecia=52 |Laura207=52 |Stanglavine=52 |Mos=52 |Vizktor=52 |Hoo man=52 |J. Pais=52 |Vicente Rojo=52 |Common Good=52 |Latingregopoio=52 |Lucas Sanchez Dalmau=52 |Tacaju=52 |Thecangri6=52 |TuHan-Bot=52 |Mjifr=52 |Thepinkphink=52 |Danips98=52 |JorgeGG=51 |SABIR2.0=51 |Solexhn=51 |Butelo=51 |A Festa da Dorna=51 |Cachaldora=51 |Frangza=51 |FishInWater=51 |Bonovyh=51 |ValeriaVarela=51 |Boirense=51 |Dan w~glwiki=51 |Galewiki=51 |Serlui=51 |Saturnino=51 |Giovanic0=51 |VanBot=51 |Belagaile=51 |Kayaya=51 |Landriessen=50 |GleOsp=50 |Villanueva96=50 |Orriolense=50 |Santaia=50 |Mmeixide=50 |Place Clichy=50 |Udufruduhu=50 |Albertony=50 |Braisgg=50 |Rokambolexko=50 |Ana Caramés Canosa=50 |O-carallo-29=50 |Rabalexo=50 |Stryn=50 |Monicabaleiron=49 |Vnovegil=49 |Caravincho=49 |Sinosuke 2=49 |Daniela.ciociola=49 |Dikinson01=49 |NguoiDungKhongDinhDanh=49 |Creepin galego16=49 |Divesgallaecia2012=49 |Chirz105=49 |Santy1789=49 |Paula Sánchez Hernández, Sarai Sánchez Prieto e Inés Trigás Pereira=49 |Quinif=49 |Rafa Salgado=49 |Hashar=48 |Wikinña=48 |Defender=48 |Xandi=48 |Ignacio.Agulló=48 |Bredodo=48 |Triedros=48 |Dura-Ace=48 |LeonardoAbenis=48 |Máximo Albedo=48 |Easy Tempo=48 |Maria otero bouzón=48 |Bolinhodeamor=48 |Tereperdicilla=48 |Paco~glwiki=48 |Barbarobarbarez=48 |Jü=48 |J.delanoy=48 |Filologosd1=48 |Rameshmurmu1684=47 |Marc-André Aßbrock=47 |MarcosEire=47 |Manuelmicro=47 |Marinha vs~glwiki=47 |C.Veiguela=47 |Emijrp=47 |Manolofreiria=47 |Ailura=47 |Galathil7=47 |Ary29=47 |Cattus=47 |Doradorodriguez=47 |CondeDeSantibáñezDelRío=47 |Juan Quisqueyano=47 |Sergiooboe7=47 |Vazvilpa=47 |Neevy Ambr Du=46 |Sergio~glwiki=46 |DTabCam=46 |Hipiosa=46 |Dalvasan=46 |REDMAXIM=46 |Animadelpurgatorio=46 |SajoR=46 |NikNaks=46 |Swamp Greetings=46 |Hedwig in Washington=45 |Xomabepo=45 |Xosediaz=45 |Sinde~glwiki=45 |Leoplus=45 |IreneRiveiro=45 |Imsweetalbi=45 |ReyBrujo=45 |Lsses7=45 |SamiKullström=45 |Samueltr DGallaecia=45 |Belen43 eih=45 |Capa23=45 |Salvabl=45 |Góngora=45 |Pau~glwiki=45 |Jog13=45 |Paulo roberto silva gomes=45 |Actia Nicopolis=45 |Mr. Fulano=45 |Vilartatim=44 |Hozro=44 |Gustavo Girardelli=44 |Culex=44 |Raulsalgado=44 |Esteban Paz=44 |Pichi.do.borron=44 |Satxa=44 |Lordiegor=44 |Dantadd=44 |Fma12=44 |David García Granja=44 |Jorgecasru=44 |Sueviacc DGallecia=44 |Mtarch11=44 |A.Savin=44 |Deus=44 |Eladio Medel=44 |Adailton=44 |Desicarpente=44 |SHs=44 |J. Patrick Fischer=44 |Jvidalc=44 |Sdocio~glwiki=43 |Sfs90=43 |Calpurnia~glwiki=43 |Xavinho=43 |SpookyFlora=43 |Zarmot Flaggown=43 |Raul=43 |Sant8=43 |Marco Chemello (BEIC)=43 |Cotaron=43 |Afgán=43 |Sa=43 |Kippelboy=43 |Acer=43 |DiegoVS=43 |Breixo=43 |Juan53=43 |Pargal=43 |Eduardo P=43 |The Obento Musubi=43 |DerHexer=43 |Yeza=43 |Robin van der Vliet=43 |Rafaelidolatra daluz=43 |Marvelshine=43 |Alan=43 |Brincadeira=43 |Codeks=43 |Rxy=43 |Innerstream=43 |Comgalego=43 |Önni=42 |Arturo Iglesias=42 |JESSIP=42 |Spider Pig~glwiki=42 |Karrapucho=42 |Ogaiteirodoredondo=42 |Yoda1893=42 |Filosofía Universidade de Santiago de Compostela=42 |Covelus=42 |Compostelana=42 |UL fernandocorme=42 |Kanabekobaton=42 |Noelgf=42 |Ebrambot=42 |Mjazick=42 |Authentise=41 |Paularv7=41 |Cunetas=41 |Davisuke=41 |INeverCry=41 |Saul ip=41 |Gigfngjfjgnjf=41 |Luciaavarela=41 |Bea.trice=41 |Javierbossa=41 |Raichsweet=41 |Tooru~glwiki=41 |O Mago Rock=41 |Rastrojo=41 |Capsot=41 |Medium69=41 |Lalinense=41 |UL mouriño=41 |Wikibolo2955=41 |Sailko=41 |Jafeluv=41 |MPF=41 |Oximurah=41 |Citocromo c oxidasa=40 |Piquita=40 |Conde00=40 |BrandanPedre=40 |Pedro Insua=40 |Ggonz=40 |Juancalobo=40 |Tacho3=40 |Karlitos=40 |EVula=40 |Marium Alberto=40 |PBA96=40 |Gereon K.=40 |Teixuga=40 |Elena cp=40 |Robertovinki=40 |Cheminha=40 |Inesgl=40 |Justinoguerra=39 |Alejandrfernandez=39 |Lévedo=39 |Chema43=39 |Magog the Ogre=39 |BREAMO4A16=39 |A. B.=39 |Penarc=39 |Lorenafj DGallaecia=39 |BenficaNNossaPaixao=39 |Segarun=39 |Tetradracma=39 |Integral Momento Dipolar=39 |Vriullop=39 |Gustavo Siqueira=39 |Lopezsuarez=39 |Scostas=39 |Tetractismonelos=39 |Leszek Jańczuk=39 |Kgsbot=38 |Daniel (usurped)=38 |Phe=38 |Esteban16=38 |Alvripoll=38 |Michael Barera=38 |Samurais mission=38 |Jdiazdelrio=38 |DJMalik=38 |Sashko1999=38 |Bombadil~glwiki=38 |BD2412=38 |Jo-Jo Eumerus=38 |Tux~glwiki=38 |Natalia Bergaño=38 |Nataliacb DGallaecia=38 |Lorocesvanava 23899=38 |Stïnger=38 |Ursidaecoruñes=38 |Asturcon=38 |Soman=38 |Alexiadq DGallaecia=38 |Artebruta=38 |AIA Espana=38 |Adrián Ouro=38 |Masum Ibn Musa=38 |USCtrad=38 |Zscout370=38 |Wikitanvir=38 |Jfcobo=38 |Carsrac=38 |Musiqiyjj74=38 |Thknny=38 |Pedromadruga=38 |Pd=38 |Auslli=38 |Histagra=37 |Oursana=37 |Earelin=37 |Devónico1234=37 |Mougán=37 |SergioFontánÁlvarez=37 |MiniPictures=37 |Nino Dolce=37 |Sotiale=37 |Arcanxo=37 |Ev=37 |Aestragada=37 |Profesorpaciencias=37 |Lucia A. Iglesias=37 |Vieitez=37 |Yuslo=37 |Cactusverde=37 |Turiliu=37 |Finlaure=37 |CValcarcel=37 |Mike.lifeguard=37 |Rdg Vito=37 |Aaronferrari=37 |Mestas=37 |Alejandra carpena=37 |Holder=37 |McZusatz=37 |Texvc2LaTeXBot=36 |Usuarioeditor9=36 |Marceloavila84=36 |Shastre=36 |Zarrulheiro=36 |Janitoalevic=36 |Nerea Lorenzo=36 |Kirita22=36 |Asantinc=36 |GUTIERREZGD=36 |Deivid=36 |UL fernando.torreiro=36 |Pentimento=36 |Achim55=36 |Nethac DIU=36 |Aitortxasko=36 |Guise=36 |Margamarcuño=36 |Bugallales=36 |Gumruch=36 |Spyfly=36 |Racapa=36 |José FerPre=36 |Alexander Vigo=36 |Xic667=36 |Anxoneta=36 |Tony~glwiki=36 |Chabi1=36 |JotaCartas=36 |LamasPC20=35 |Adriana Bargados Calviño=35 |Martaandion97=35 |Luan=35 |AnselmiJuan=35 |Philippe49730=35 |Quinto de Bamiro=35 |Sciking=35 |Dopazo98=35 |Ras67=35 |Beatrizpn DGallaecia=35 |Robertohermida=35 |Or8a=35 |Tiberioclaudio99=35 |VictorAlvarez89=35 |Touriñán=35 |Mike Rohsopht=35 |Xandepardo=35 |Amasuela=35 |NoeliaLauraSilvia=35 |Superpes15=35 |Galego08=35 |Luckas Blade=35 |Mfons2000=34 |Urco65=34 |Manoel.folgueira=34 |Filósofo Galego=34 |Fernandezsara12=34 |Juliasilva5=34 |Apcbg=34 |Mykhailo=34 |Escoitar=34 |Pere prlpz=34 |Preghiseiro=34 |Taketa=34 |Volkov=34 |Daniel Mietchen=34 |Irene Duinkerken=34 |Echeoquehai=34 |Angelarcay=34 |FireDragonValo=34 |Raquel Arias Añón=34 |PCalvinho=34 |Lliura=34 |Ana Montes Couñago=34 |Cat~glwiki=34 |Gabriel Schnee=34 |Mondoxíbaro=34 |Nosferatu~glwiki=34 |Edén=34 |Brightify=34 |Mreysita=34 |Hugo1982=34 |SurdusVII=34 |Follgramm3006=34 |Iriasc=34 |FCPB=34 |Hercule=34 |AtosCrip$=34 |Parodper=34 |AndreaMorena=33 |Pedridotransas=33 |Colineta=33 |Danielba894=33 |Luigi Salvatore Vadacchino=33 |Asterion~glwiki=33 |1997kB=33 |Joseghast=33 |Azote Galaico=33 |VanBandini=33 |Guillerme Moreira=33 |Don Saturio=33 |Ana Ojea Villamarín=33 |Natuur12=33 |Claudia Piñeiro=33 |Fidi gz=33 |Lamas alt=33 |Dcoetzee=33 |Prowiki=33 |Xansroque=33 |Magosto=33 |Martinhogz=33 |Club Hockey Compostela=33 |Ppefelipe.prox08=33 |Literaturagalegac1=33 |Galegoman~glwiki=33 |L&T=33 |Zuntig fiber=33 |TottyBot=33 |Eldizzino=33 |Biblioteca intercentros lugo=33 |Bsadowski1=33 |Fisterraeomar=33 |Simonalsa=33 |Ontzak=33 |Magnefl=33 |Лобачев Владимир=33 |Nodulation=33 |Zailaufran=32 |Faraday~glwiki=32 |Patricia Mannerheim=32 |Aqwuo=32 |Saldagon=32 |Chisuchian=32 |Oresthes=32 |Jenócrates=32 |Teo.raff=32 |Ferreolus=32 |Keepscases~glwiki=32 |Breno Damasceno=32 |Breogan72=32 |Uhanu=32 |Glosoli=32 |WPPilot=32 |Toxedinho=32 |Rebentabois=32 |Susana Seivane=32 |Satesclop=32 |Pauuguezz=32 |Xues=32 |Pobracara=32 |Brixida=32 |Taniarf=32 |BREAMOA16=32 |Prensagalega=32 |Arale~glwiki=32 |Delphidius=32 |Carminhas=32 |Sálvora=32 |Vidueiros=32 |Maquia=32 |Ferbr1=32 |Florentino filo=32 |Laura~glwiki=32 |Bolboreta95=32 |Uxío Castelo=32 |Ernesto53=32 |Visopedia=32 |Mistico=32 |Iojhug=32 |JuTa=32 |Manuelt15=32 |Bridget=32 |MargaritaPoppa=32 |Angelsc89=32 |LuciaaPiñeiro=32 |André el pescadero=32 |Mayterios=32 |LaVozDeTuRelato=31 |Jbrey360=31 |E2mb0t~glwiki=31 |Niridya=31 |Analva=31 |Isha=31 |Trini Pérez=31 |Ketxus=31 |Wikielwikingo=31 |Gilles2014=31 |D. Carlos Ramon Canosa Carro=31 |Aldnonymous=31 |Mateosx 21=31 |Mariana~glwiki=31 |Siebrand=31 |URSULA FERNANDEZ=31 |Ceivar=31 |Ángela Souto Vieites=31 |Luciano~glwiki=31 |Peixiño=31 |TonyMontana~glwiki=31 |Danibuhu=31 |Xabier meilan=31 |Mamorusenshi=31 |Upolu=31 |Chichou=31 |Botend=31 |Mahir256=31 |Carunchiño=31 |Kelykz=31 |Leyo=31 |D’Azur=31 |User2352352=31 |Davidgval=31 |BREAMOB11=31 |CHV=31 |Vgarabana=31 |Fanfurriñeiro=31 |せいきょういく=31 |Dalog1995=30 |Kijand=30 |Redf0x=30 |Qrfqr=30 |NicoSGF 64=30 |Tamanca=30 |Museo8bits=30 |Fajesus=30 |Henriku=30 |Antywyky=30 |Edoarado~glwiki=30 |Manuelfg DGallaecia=30 |Rapo~glwiki=30 |Pichucu=30 |Anagram16=30 |Carlos Rodriguez Otero=30 |Santiago Vieites=30 |Newsou=30 |Robergal88=30 |Ayto=30 |Sobroseño~glwiki=30 |Ana Montez=30 |XXBlackburnXx=30 |Teles=30 |Oicorojuara=30 |Pmlineditor=30 |Zaqarbal=30 |Geldare=30 |Sonia5999=30 |P.riveira=30 |Carlos Abal Cerviño=30 |Gallita=30 |Οσελότος=29 |Cheluco usopúblico=29 |Binlou=29 |Xinelo=29 |Andrea Quintas=29 |Hispanitas=29 |Yann=29 |Guti Galiza=29 |Manuel gonzalez coego=29 |Sihomesi=29 |EliRios=29 |Sara B.O.=29 |Galiciencia=29 |Addihockey10=29 |Corgo=29 |Xabier Armendaritz=29 |Henry Moleskine=29 |Modesto=29 |Samieira Existe=29 |Trey314159=29 |MediaWiki default=29 |Färber=29 |Gerd Eichmann=29 |BouwMaster=29 |Russavia=29 |Tencosteas=29 |Bucephala=29 |Draxtreme=29 |Vanegarciaa9=29 |Amire80=29 |TheBlueCat22=29 |Vilagarciana=29 |Elena-Oskar=29 |Isaac Mansur=29 |Dictablanda=29 |Santiago Rua=29 |Seoane Prado=29 |Unikalinho=29 |Theodoxa=29 |Lourixe=29 |Paula de Luis Fernández=29 |Piratasgz=29 |(-bcm-)=29 |S.edreira=29 |Evajlaural=29 |Kim~glwiki=29 |Daniel Gz=29 |Tony Fernández Barco=28 |Naosenlleira=28 |Carolina Laíño=28 |Sandro Halank=28 |Ciaran.london=28 |Trasnadas83=28 |Tonyjeff=28 |Alroga=28 |Fxparadelo=28 |Ji-Elle=28 |Krmn8220=28 |Elyms95=28 |Ophiusafolk=28 |FerMirra=28 |Roi Xordo=28 |Faxeirada=28 |Borjaseob=28 |Juanoro=28 |Noé Valti Ape=28 |José do Arnado=28 |UL Ospala=28 |Patxon=28 |BREAMO4A26=28 |Cantigasdaterra=28 |Rakasa ayat Alien=28 |Mdaniels5757=28 |Naraht=28 |BREAMOB0001=28 |Jonathan359=28 |Pvieito=28 |X.l.dean.ben=28 |Comandancia=28 |FFTDeutsch2021=28 |Sisa19=28 |AsCuFo=28 |Jacobbraeutigam=28 |AmpiGR=28 |Aspres=28 |Frenchchou=28 |Memedgarcia=28 |Martín Taboada=28 |Egmontaz=28 |Manuel 111091=28 |XoséXabarin=28 |Ah3kal=28 |EstebanTorr=28 |Nomada226=28 |פארוק=28 |Miguereg=28 |Morancio=28 |VanesaFerreira=27 |UL Vilariño=27 |Tamarayupi=27 |Aiamar=27 |Lomeno 24=27 |Leogalego=27 |Scg781998=27 |Lolox76=27 |Baldrocas=27 |Bethlem2809=27 |Andrew J.Kurbiko=27 |Litteralittera=27 |TheBellaTwins1445=27 |Wim b=27 |Jparcur=27 |Onipsis~glwiki=27 |Breoghain=27 |Anagc99=27 |Htc3594=27 |Peluche.josemanuel=27 |Atalanta86=27 |Miguel Ángel González López=27 |Dumbriaecultura=27 |Juangz97=27 |Leefeni de Karik=27 |Homobot=27 |Jerzyjan1=27 |Daisystinkafds=27 |HefePine23=27 |Froaringus=27 |Noafp10=27 |Ralf Roletschek=27 |BEABP=27 |Pijusmagnifikus=27 |Marta bp=27 |Martalemaq=27 |Patricilla5=27 |Ices2Csharp=27 |Alberth2=27 |Santiago Calviño=27 |Peregrina.pintos=27 |Infiespobra=27 |Scip.=27 |Artanisen=27 |Elena.R.=27 |Likewike=27 |Pedece1=27 |Vilalbafs=27 |SeidaSokoara=27 |Laszlovszky András=27 |The White Lion=27 |Michael Romanov=27 |Víctor Alexis Cantillano Oviedo=27 |Rainya=27 |R.albergaria=27 |Frigotoni=27 |Joakko=26 |Lirafranklin5=26 |Rzuwig=26 |Dafide=26 |LiteraturagalegaCPG=26 |777sms=26 |CrisEstevez3=26 |Laura Fiorucci=26 |Dani.pazos=26 |Sock puppet=26 |Garthof=26 |Arredista=26 |Mywikimediaaccount=26 |Martinsfer=26 |CamiloRock77=26 |Deshgloshe=26 |Murilotifoski=26 |Igna=26 |Alternativa407=26 |とある白い猫=26 |Nhasky=26 |Shaqster~glwiki=26 |Cgnk=26 |マティ男=26 |Eustaquio Ramírez Ortelo=26 |MP~glwiki=26 |Hugo.arg=26 |Mr Accountable=26 |Adri guarda=26 |Vermont=26 |Penarc1~glwiki=26 |Oskar=26 |P4K1T0=26 |KS88=26 |Adrianpany=26 |Gustavo.bng=26 |Julián Elencwajg=26 |Rrm11=26 |Stardsen=26 |Davidlombao=26 |Wwikix=26 |Ernestolake=26 |I diaze1993=26 |Lutin bleu=26 |Luxusfrosch=26 |Mario villaflores=26 |Michampinion=26 |Sualla=26 |AnderTecht=26 |Paula&Rosalía=26 |Legarra=26 |Uxiosa=25 |Sirius~glwiki=25 |Elresaltador=25 |Svathpl29=25 |Iagomeijiide=25 |Mariaformoso=25 |Sofiacl DGallaecia=25 |Klemen Kocjancic=25 |Lamas-Nós=25 |Jorginho 2=25 |Vgonzalez630=25 |Pablofc4~glwiki=25 |EncycloPetey=25 |Platonides=25 |Mohandas g=25 |City of Rebellion=25 |Marcusfernandez=25 |Olequefacil=25 |Shanmugamp7=25 |CzarJobKhaya=25 |Mustek=25 |HectorLC=25 |The Anome=25 |Andrea.penedo=25 |Oscar36202=25 |Simplus Menegati=25 |2eight=25 |Juanjo García González=25 |Pepito Giraldito=25 |Sr.Kaplan1=25 |Arribi=25 |Xabre~glwiki=25 |Jbribeiro1=25 |Regueiro=25 |Boicentril=25 |AreVazquez=25 |Bloobrey=25 |Santhy=25 |Samuele2002=25 |Ana Costas Castro=25 |Sabadelhe=25 |Ajraddatz=25 |Alarikaviana=25 |Alba.pardinas=25 |VL96=25 |Diegohuberman=25 |Hindustanilanguage=25 |ArwinJ=25 |Pedro002094=25 |Wilfredor=25 |Anagi33=25 |Fernangomen=25 |SF007=25 |Davidbouzon~glwiki=25 |-jem-=25 |Erwin=25 |ChongDae=25 |Busurbano=25 |HakanIST=25 |Piterleik=25 |Maximillion Pegasus=25 |Nazaretfp=25 |Anieten=25 |Maasje=25 |Jjhhggrrr=25 |Elena de Peleyos=25 |Rachmat04=24 |ErikvanB=24 |Mateo scq=24 |Litegalega2018=24 |Beko=24 |Furabolos=24 |Vítor=24 |Lamas carraxocam=24 |Deltaman=24 |Lathir=24 |Macarrones=24 |Krisito=24 |Aliwal2012=24 |Willtron=24 |Natalia G. Mouriño=24 |Breogan73=24 |Daphne Lantier=24 |Nusmg=24 |Cesarinmontoto=24 |Fscres=24 |Lápisdecores=24 |DrKay=24 |Ainz Ooal Gown=24 |Alenlugo=24 |Fredirib=24 |Chemegelece=24 |Bhgh543bgf=24 |Rfsotelo=24 |XockoGaliza=24 |Xosé Cabanillas=24 |Cristiangl=24 |HReineGz=24 |Dreamonish=24 |Nere18=24 |Fdsh=24 |Manugarrobo3=24 |Orijentolog=24 |GFHund=24 |Vilho-Veli=24 |Xosé M. Eyré=24 |Stang=24 |Bencmq=24 |Balo=24 |Aitor.bouso=24 |Uxilamalv=24 |O monstro da ria=24 |Comba=24 |Nitch=24 |Raderich=24 |Jani Koskiin=24 |Aquae Querquennae=24 |LgL 4ºESO IES David Buján=24 |Xamasi~glwiki=24 |Rlm756a=24 |Jpbarbier=24 |DidiWeidmann=24 |Mxose=24 |Hugovillarfernandez=24 |Ave Phenix=24 |Bdk=24 |ATORREDOCASTRO=24 |Martín Codax=24 |Restu20=24 |Maosinnovacion=24 |Crismartinez24=24 |BREAMO4A10=24 |Alpinu=24 |Robby=23 |Wow=23 |GO69=23 |Lantania=23 |BokY=23 |VazquezCagide96=23 |Cristiano2012=23 |Albaleston=23 |Vila666=23 |Mariluz=23 |K9re11=23 |Roozman=23 |Myrhonon=23 |Wallflower=23 |MetalBrasil=23 |Francisco J. Gil=23 |Erik Warmelink=23 |Koavf=23 |Odejea=23 |Carmen Cal=23 |Wiki 9SIC=23 |Nowikipp=23 |Asierog=23 |Lidiadiazdominguez1=23 |Paula Crespo=23 |Valenciano=23 |El Viajero 3000=23 |CGN=23 |Munmula=23 |Daniuu=23 |Jose77=23 |Lonega=23 |Adam Cuerden=23 |Roixordo dodro=23 |VigoGZ=23 |Lilacpiu=23 |Xeira89=23 |Horst-schlaemma=23 |Valentim47=23 |Vogone=23 |Shuyeol=23 |Knochen=23 |PlyrStar93=23 |Bradmanthedon=23 |Wikilandia=23 |El Morenus=23 |Jemo2200=23 |SiareiroLugo=23 |Chongkian=23 |Sergio Ferradás Varela=23 |Felipelago=23 |UDC-ED.CIT.=23 |PasaporteGalego=23 |ZeneizeForesto~glwiki=23 |Anxorodriguez=23 |Tamara Amorín=23 |WEdSza=23 |David0811=23 |Chumwa=23 |Lourdes Limia Villar=23 |Jmlhermida=23 |Uxía69=23 |SpesBona=23 |Bivero=23 |Donmusic=23 |GZML=23 |Martuinbiya=23 |Fernanpercussion=22 |Santamarcanda=22 |María Coego Montoto=22 |Sije=22 |Jonathan Fernández Varela=22 |Albertomos=22 |VulcanSphere=22 |Dxar=22 |Kordas=22 |Bosna Sarajevo=22 |Verius9=22 |Victorioco=22 |BelénLamas=22 |Bardeluc~glwiki=22 |Denniselynn=22 |Eyebag=22 |Jurliki=22 |Anaarias=22 |Loispardo=22 |Migueldaborreira=22 |Arĝenta Neĝo=22 |Minhoulha=22 |Ha98574=22 |Albiñanp=22 |Yago Amx=22 |Pirags=22 |AriadnayPaula=22 |Yosri=22 |Martafondevila=22 |Lolo=22 |In ictu oculi=22 |Rapariga=22 |Rémih=22 |Daniel Ferro=22 |Pedagogos2015=22 |Alberto361=22 |Nieves0708=22 |Martinfg998=22 |Lidia.ddominguez=22 |Emaus=22 |Ankhara=22 |Campeones 2008=22 |Seelah=22 |Celiamartinezf=22 |Eskio=22 |OVítor=22 |LMLM=22 |V0ctor=22 |Abelrl=22 |MF-Warburg=22 |Sergiotics=22 |Obersachse=22 |Albars=22 |Aquelli=22 |Pwjg=22 |Soundwaweserb=22 |The Ogre=22 |Tamburlano=22 |Bibi Saint-Pol=22 |Lissall=22 |Muhammad Abul-Futooh=22 |Pablo27=22 |Claus Ableiter=22 |Bestiasonica=22 |Augusto Canetas=22 |Ainhoapaños=21 |Garrafón de Nadel=21 |Pardalem=21 |Tanialr18=21 |Vipesa=21 |Savig=21 |Lauralevaj=21 |O pimpín=21 |Darabuc~glwiki=21 |BREAMOB16=21 |Pauloferlo@wanadoo.es=21 |Cancioneiro galego-castelán Henry Lang=21 |Muimenta13=21 |Pontovilio=21 |Bromo15=21 |Aurora Fernández Fernández=21 |Vengador54=21 |Jon Harald Søby=21 |Diegoestrada=21 |Serghinho=21 |Hoo User Page Bot=21 |J Hazard=21 |Dconde=21 |Risonsinho=21 |AStiasny=21 |José Manuel Veiga Pose=21 |Laura Blanco Areán=21 |Bernd Schwabe in Hannover=21 |Galeguinha virgo=21 |CommonsDelinquent=21 |A2pista=21 |Ilpardogatto=21 |Tjmoel=21 |Saurom Lamderth=21 |Baroc=21 |Squiresy92=21 |Hanibaal=21 |AnabelCris=21 |Pulga013=21 |Hurfer=21 |Yolanda~glwiki=21 |Alvilela=21 |Manuel Parada Freire=21 |Mila2=21 |IES Mendiño=21 |Astronauta lunático=21 |Jirka23=21 |Ruthriay=21 |Đông Minh=21 |Ed veg=21 |Molibi=21 |FpAmelia=21 |Jack 31ES=21 |Juliano o apostata=21 |Miguel Mosquera Paans=21 |MdsShakil=21 |MaatyBot=21 |TheGlasgaeJimmy=21 |ChamomeXis=21 |Dorieo=21 |Gharabato=21 |Hortorub=21 |Chouciño=21 |A1906=21 |Enekorga=21 |Damufo=21 |Elchavo=21 |Sekitabikini=21 |OffsBlink=21 |Nancy DV0123=21 |Mcapdevila=21 |Evals52=21 |Termininja=21 |Cambada=21 |Vinicius10=21 |Angel do Xastre de Vilachán=21 |Piedruxy=20 |Tri Sulis Tiyani=20 |Rodland=20 |IndvTbot=20 |Shikai shaw=20 |Razr Nation=20 |Ofilhodomanolo=20 |Jvano~glwiki=20 |Alejandra Vidal Martínez=20 |Oliventino~glwiki=20 |Cs-wolves=20 |Zhek~glwiki=20 |PedagogosNaRede=20 |Jutta234=20 |Profesor Tornasol=20 |Filomein=20 |Machake=20 |Yaizatc=20 |Goldorak=20 |Undeviginti=20 |Bradford=20 |Amazonia 2017=20 |VilaLois=20 |SofiaPerezD=20 |GKFX=20 |Laura Machado=20 |Pbalea=20 |Mariasorey=20 |Iosva=20 |Iketsi=20 |Hawgonnaenodaethat=20 |Vazquez24=20 |Dvdgmz=20 |Strange55=20 |Dfreijeiro=20 |Sermenfer=20 |UrielAcosta=20 |Casanova-j=20 |Bascer=20 |Mistico Dois=20 |Paristoaxxxx=20 |Enric=20 |Casahamlet=20 |Fernando Buide=20 |NuriaParada=20 |Greenman=20 |Lofty abyss=20 |Álvarez589=20 |Miriam~glwiki=20 |Taboada98=20 |NuriaVidalVillasante=20 |Usuario871=20 |RaquelGaby=20 |Andregegunde=20 |Andreuvv=20 |GENOVEVA=20 |Andreavineira1999=20 |Erosstomee=20 |Veronica~glwiki=20 |Baintpq=20 |Metrónomo=20 |Juan Emilio Prades Bel=20 |SenhorPercebeiro=20 |Jesielt=20 |Djpetrallo~glwiki=20 |Sirslayercort=20 |Sneeuwschaap=20 |Mpernas=20 |Madboy74=20 |Jpuelche=20 |Martin Urbanec=20 |Mario yaracuy=20 |Axeitos=20 |Caiaffa=20 |Anke~glwiki=20 |Poesíagalega=20 |Karwen=20 |Grobamonica=20 |Concello de Larouco=20 |Colectivoliterario=20 |Pratyya Ghosh=20 |Mazbel=20 |Negebaur Forlan Brusadin=20 |Isómero=20 |AlexJSUM=20 |FocalPoint=20 |Danimg02=20 |Jojufe=20 |Cristinagb DGallaecia=20 |Wargolth=20 |Judith Castro García=19 |David~glwiki=19 |JaimeAlbertoGarcía=19 |Breixosuevia=19 |Webkid~glwiki=19 |Toglenn=19 |Ariaglz=19 |Pigsonthewing=19 |Ecoestudiante=19 |Paloma5472=19 |Mónica Dafonte=19 |Serdar³=19 |Crochet.david=19 |Lonet=19 |Luisgaco=19 |El Mexicano=19 |Vitrinho=19 |Pilladooo=19 |Gwp5=19 |ASTOROT=19 |Laura Novoa Froiz=19 |Bob08~glwiki=19 |WOSlinker=19 |Vitorvec=19 |Cote d'Azur=19 |Albadas=19 |Manlalakbay=19 |Tuzaro=19 |Señor T=19 |Hugogs02=19 |Ainhoasan9=19 |Casamanita=19 |Helmy oved=19 |Sergiovl1993=19 |Bcschneider53=19 |Ramon132321=19 |Lukas²³=19 |Rrgaioso=19 |Ferry Zed=19 |Ruchi99=19 |Ana mpd96=19 |MariaG=19 |Paavoerbau=19 |RockyMasum=19 |AníbalR=19 |BREAMOB05=19 |Dman41689=19 |Alkantara=19 |Wolfgang1212=19 |Oms españa=19 |Чръный человек=19 |NBS=19 |Anxolencias=19 |Silvia~glwiki=19 |SaraRiveiro=19 |Pescadito frito=19 |Joseeulogio=19 |PasabaUnBotPorAqui=19 |Sairalinde89=19 |Soneu56=19 |Inés Alonso Veloso=19 |Spacebirdy=19 |Unasombraaelegir=19 |AmiMiguel=19 |Mac~glwiki=19 |Anton Mundinger=19 |Vicious~glwiki=19 |Llimiagu~glwiki=19 |Eva.cernadas=19 |Celtibero=19 |Teatro Popular Galego=19 |Teleadictoyque=19 |Yahadzija=19 |Aybeg=19 |Ytha67=19 |Rmb=19 |Fasouzafreitas=19 |Nerea L.G.=19 |Mazaricu=19 |Nerea Bello=19 |Fabio Santamaria=19 |Sebleouf=19 |Krinkle=19 |Xaverius=19 |Marya Karib=19 |Rosalía12=19 |Iria Martínez Valladares=19 |Adripoblado=19 |Kicosa=19 |Utreraa96=19 |Tlustulimu=19 |Maus-78=19 |Marina Wheels=19 |Pilarmt DGallaecia=19 |Pdeimos=19 |Diego barbosa silva=19 |Lio.dee=18 |Eu~glwiki=18 |Marulas~glwiki=18 |Adolfo caamaño vazquez=18 |~riley=18 |Stardust=18 |Marta Ojea Gutiérrez=18 |Laura García Moldes=18 |Nuno Tavares=18 |Marinacoego=18 |Mouh2jijel=18 |Adrigase=18 |Shaku-kun=18 |Rbrausse=18 |Merlissimo=18 |MarinRamos=18 |Frombenny~glwiki=18 |Xio~glwiki=18 |Glomoa=18 |Mastelo=18 |Frco. Javier=18 |Rui Albergaria=18 |Tomeseara=18 |Blackcat=18 |Hoffart94=18 |Beluroca=18 |Meos=18 |Jagseer S Sidhu=18 |Botz=18 |Pf vald=18 |Julia Romero Canedo=18 |Xesus1970=18 |Maiteiglesias=18 |Renvoy=18 |Fihefrecvb=18 |The Eloquent Peasant=18 |Arancha Vilas=18 |Kallerna=18 |91.197.junr3170=18 |Javier lopdia96=18 |Vanished user 24kwjf10h32h=18 |Noble Caraqueño=18 |Pinchorla=18 |Eduardo Gutiérrez Carril=18 |Obabion=18 |Sararioss=18 |PGSCARNOTA=18 |Jed=18 |Jrelo=18 |1234qwer1234qwer4=18 |Cristianfdez28=18 |Vikiçizer=18 |Avocato=18 |Lansbriga=18 |AnthonyAngrywolf=18 |Katvedra=18 |PetrusdictusA=18 |Capricorn4049=18 |Elperal~glwiki=18 |Yikrazuul=18 |Arenasky=18 |Finnrind=18 |Déby=18 |Jaime29306=18 |Jürgen Krause=18 |Wazowski123=18 |Rojas99=18 |Angalju=18 |Maribel iglesias baldonedo=18 |Jarbento=18 |Aleks Andre=18 |Footwiks=18 |Susanalos=18 |Eloi dos Freiria=18 |JarrahTree=18 |Etienne=18 |Gökhan=18 |GETEVO=18 |Ulala eu=18 |Coentor=18 |Laura Fernández Sueiro=18 |Reileis=18 |Severo Boán Aspiazu=18 |Caghulo=18 |Millar Adas=18 |Miaecbruno=18 |Frias96=18 |Sandrareboredo=18 |Ruthven=18 |Msvigo=18 |Paulatk=18 |Drelfon=18 |Sawlom=18 |Egomcsz=18 |Marcelo Gomes Bezerril=18 |Lascorz=18 |Rodejong=18 |Maniu13=18 |Iagoastrar=18 |Lauratd=18 |Pachicha26=18 |Trasancos=18 |UnGalegoMais=18 |RedeWa=18 |Yolanda25=18 |Zusasa=18 |OmenBreeze=18 |Guille Platelminto=18 |Patxi lurra=18 |Kam Solusar=18 |Sreejithk2000=18 |Armbrust=17 |Andrevruas=17 |OLiMoN=17 |R65898=17 |Tharkun=17 |Atcovi=17 |O Porrinho=17 |#default=Usuario descoñecido }}<noinclude>{{Uso de marcador}}</noinclude> d408oge8ry77imlufirya1fydigvl3n 0 214350 6168369 6165295 2022-08-27T16:11:46Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Myosine.gif|miniatura|right|350 px|Parte da estrutura da miosina II. Os átomos da cadea pesada están coloreados de vermello no lado esquerdo, e os átomos das cadeas lixeiras están coloreados de laranxa e amarelo.]] As '''miosinas'''<ref>{{DRAG|miosina}}</ref> son unha [[familia de proteínas|familia]] de [[proteína motora|proteínas motoras]] dependentes do [[adenosín trifosfato|ATP]]. As súas funcións máis coñecidas son intervir na contracción muscular e noutros procesos mótiles en moitos [[Célula eucariótica|eucariotas]]. Son as proteínas responsables da [[motilidade]] baseada na [[actina]]. O termo miosina foi orixinalmente utilizado para describir un grupo de [[ATPase]]s similares atopadas nas células musculares estriadas.<ref name="Pollard and Korn, 1973">{{Cita publicación periódica |first1=Thomas D. |last1=Pollard |first2=Edward D. |last2=Korn |title=Acanthamoeba myosin. I. Isolation from Acanthamoeba castellanii of an enzyme similar to muscle myosin. |pmid=4268863 |year=1973 |pages=4682–90 |issue=13 |volume=248 |journal=The Journal of Biological Chemistry |url=http://www.jbc.org/content/248/13/4682.abstract}}</ref> Despois do descubrimento feito por Pollard e Korn de encimas con funcións similares á miosina no [[amebozoo]] [[Acanthamoeba|''Acanthamoeba castellanii'']], descubríronse un gran número de xenes de miosina diverxentes nos máis diversos eucariotas. Deste modo, aínda que se pensaba inicialmente que a miosina estaba restrinxida ás células musculares (de aí o prefixo, "mio", músculo), realmente non existe unha soa miosina senón unha amplisima superfamilia de [[xene]]s que codifican proteínas que comparten as propiedades básicas de unión á actina, [[hidrólise do ATP]] (actividade encimática de ATPase), e transdución de forza. Virtualmente todos as células eucarióticas conteñen isoformas da miosina. Algunhas isoformas teñen funcións especializadas en certos tipos celulares (como no músculo), e outras isoformas están presentes en moitos tipos celulares. A estrutura e función da miosina está moi [[secuencia conservada|conservada]] entre as especies, ata o punto que a miosina II do músculo de [[coello]] pode unirse á [[actina]] dunha [[ameba]].<ref name="McMahon">McMahon, T. A. 1984. Muscles, Reflexes and Locomotion. 1st Edition. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02376-2</ref> == Estrutura e función == === Dominios === A maioría das moléculas de miosina están compostas por dominios de cabeza, pescozo e cola. * O ''dominio da cabeza'' da miosina únese á [[actina]] filamentosa, e utiliza a [[hidrólise]] do ATP para xerar forza e "camiñar" ao longo do filamento en dirección ao extremo (+) inzado dunha especie de pinchos ou pugas (coa excepción da miosina VI, que se move cara ao extremo (-) bicudo). * O ''dominio do pescozo'' actúa como unha peza de enlace e como un brazo de panca para transducir a forza xerada polo dominio motor catalítico. O dominio do pescozo pode tamén servir como [[sitio de unión]] para as ''cadeas lixeiras'' da miosina, que son outras [[proteína]]s diferentes que forman parte do complexo macromolecular e xeralmente teñen funcións regulatorias. * O ''dominio da cola'' media xeralmente a interacción coas moléculas do "cargamento" e/ou outras subunidades proteicas da miosina. Nalgúns casos, o dominio da cola pode xogar un papel na regulación da actividade motora. === Forza impulsora === {{Artigo principal|Contracción muscular}} Multitude de moléculas de miosina II xeran forza na contracción do [[músculo esquelético]] por medio dun mecanismo de golpes impulsores alimentados pola enerxía liberada pola hidrólise do ATP.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Tyska |first1=Matthew J. |last2=Warshaw |first2=David M. |title=The myosin power stroke |journal=Cell Motility and the Cytoskeleton |volume=51 |issue=1 |pages=1–15 |year=2002 |pmid=11810692 |doi=10.1002/cm.10014}}</ref> O golpe iompulsor ten lugar cando se libera o fosfato da molécula de miosina despois da hidrólise do ATP cando a miosina está estreitamente unida á actina. O efecto desta liberación é un cambio conformacional na molécula que a impulsa contra a actina. A liberación da molécula de ADP e a unión dunha nova molécula de ATP fan que a miosina se libere da actina. A hidrólise do ATP na miosina causa que se una outra vez á actina e que repita o ciclo. O efecto combinado de multitude de golpes impulsores fai que o músculo se contraia. == Nomenclatura, evolución, e árbore da familia das miosinas == A grande variedade de xenes de miosina que se atopan nos [[filo]]s eucarióticos foron denominadas de acordo con diferentes esquemas a medida que eran descubertas. A nomenclatura pode, xa que logo, ser algo confusa cando se pretende comparar as funcións das proteínas miosinas dun organismo ou de varios organismos. A miosina do músculo esquelético, a máis salientable da superfamilia das miosinas debido á súa grande abundancia nas [[fibra muscular|fibras musculares]], foi a primeira que se descubriu. Esta proteína forma parte do [[sarcómero]] e forma filamentos macromoleculares compostos de múltiples subunidades de miosina. Atopáronse proteínas miosinas formadoras de filamentos similares no [[músculo cardíaco]], [[músculo liso]], e en células non musculares. Porén, empezaron a descubrirse a partir da década de 1970 novos xenes de miosinas nos eucariotas máis simples,<ref name="Pollard and Korn, 1973"/> que codificaban proteínas que actuaban como monómeros, e foron denominadas miosinas da clase I. Estas novas miosinas recibiron o nome de "miosinas non convencionais" <ref>{{Cita publicación periódica |doi=10.1016/0955-0674(92)90055-H |first1=Richard E. |last1=Cheney |first2=Mark S. |title=Unconventional myosins |journal=Current opinion in cell biology |volume=4 |issue=1 |pages=27–35 |year=1992 |last2=Mooseker |pmid=1558751}}</ref> e foron atopadas en moitos outros tecidos distintos do muscular. Estes novos membros da superfamilia foron agrupados segundo as relacións [[filoxenia|filoxenéticas]] derivadas da comparación das súas secuencias de aminoácidos dos seus dominios da cabeza, e a cada clase asignóuselle un número romano <ref>{{Cita publicación periódica |first1=Richard E. |last1=Cheney |first2=Margaret A. |last2=Riley |first3=Mark S. |title=Phylogenetic analysis of the myosin superfamily |journal=Cell motility and the cytoskeleton |volume=24 |issue=4 |pages=215–23 |last3=Mooseker |year=1993 |pmid=8477454 |doi=10.1002/cm.970240402}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |last1=Goodson |first1=HV |title=Molecular evolution of the myosin superfamily: application of phylogenetic techniques to cell biological questions |journal=Society of General Physiologists series |volume=49 |pages=141–57 |year=1994 |pmid=7939893}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |first1=Tony |last1=Hodge |first2=M. Jamie T. V. |title=A myosin family tree |journal=Journal of Cell Science |volume=113 |pages=3353–4 |last2=Cope |year=2000 |pmid=10984423 |issue=19}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |first1=Jonathan S. |last1=Berg |first2=Bradford C. |last2=Powell |first3=Richard E. |title=A Millennial Myosin Census |journal=Molecular Biology of the Cell |volume=12 |issue=4 |pages=780–94 |last3=Cheney |year=2001 |pmid=11294886 |pmc=32266}}</ref>(ver árbore filoxenética). As miosinas non convencionais tamén teñen dominios de cola diverxentes, o que suxire que teñen funcións especiais.<ref>{{Cita publicación periódica |doi=10.1007/s000180050426 |first1=T. N. |last1=Oliver |first2=J. S. |last2=Berg |first3=R. E. |title=Tails of unconventional myosins |journal=Cellular and molecular life sciences |volume=56 |issue=3–4 |pages=243–57 |last3=Cheney |year=1999 |pmid=11212352}}</ref> O diversificado conxunto de miosinas coñecido probablemente evolucionou a partir dun precursor ancestral tal como se ve na imaxe. [[Ficheiro:MyosinUnrootedTree.jpg|miniatura|right|400px|[[Árbore filoxenética]] da miosina.]] As análises das secuencias de aminoácidos de diferentes miosinas mostran unha grande variabilidade entre os dominios da cola, pero unha grande conservación nas secuencias dos dominios da cabeza. Presumiblemente isto pode deberse a que as miosinas poden interaccionar polos seus dominios da cola cun grande número de diferentes moléculas, e a que a finalidade en cada caso (moverse ao longo dos filamentos de actina) permaneceu igual e, por tanto, require a mesma maquinaria molecular no motor. Por exemplo, o [[xenoma humano]] contén uns 40 [[xene]]s distintos para a miosina. Estas diferenzas na forma tamén determinan a velocidade á que as miosinas se poden mover ao longo dos filamentos de actina. A hidrólise do ATP e a subseguinte liberación do grupo [[fosfato]] causa o "[[golpe impulsor]]," no cal o "brazo da panca" ou rexión do "pescozo" da cadea pesada é arrastrada cara a adiante. Como o golpe impulsor sempre move o brazo da panca no mesmo ángulo, a lonxitude do brazo da panca determina o desprazamento da molécula "cargamento" (a que é movida) en relación co filamento de actina. Un brazo de panca máis longo causaría que a molécula cargamento atravesase unha maior distancia mesmo se o brazo da panca experimenta o mesmo desprazamenteo angular (igual que unha persoa con pernas máis longas pode avanzar máis distancia en cada paso). A velocidade do motor de miosina depende da velocidade á cal esta pasa polo ciclo cinético completo de unión de ATP e liberación de [[ADP]]. === Clases de miosinas === Distínguense 18 clases de miosina, nomeadas con números romanos. Algunhas características das miosinas máis importantes ou mellor coñecidas son as seguintes: ==== Miosina I ==== A miosina I funciona como un [[monómero]] e actúa no transporte de [[vesícula]]s.<ref>{{Cita web |author= Sutherland Macive |title=Myosin I |url=http://www.bms.ed.ac.uk/research/others/smaciver/Myosin%20I.htm |date=June 4, 2003 |accessdate=2007-05-23}}</ref> Ten un "paso" (distancia á que se move en cada pulo) dunha lonxitude de 10&nbsp;nm e foi implicada na resposta de adaptación dos estereocilios do [[oído interno]].<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Batters |first1=Christopher |last2=Arthur |first2=Christopher P |last3=Lin |first3=Abel |last4=Porter |first4=Jessica |last5=Geeves |first5=Michael A |last6=Milligan |first6=Ronald A |last7=Molloy |first7=Justin E |last8=Coluccio |first8=Lynne M |title=Myo1c is designed for the adaptation response in the inner ear |journal=The EMBO Journal |volume=23 |issue=7 |pages=1433–40 |year=2004 |pmid=15014434 |pmc=391074 |doi=10.1038/sj.emboj.7600169}}</ref> ==== Miosina II ==== [[Ficheiro:Sarcomere.svg|miniatura|350px|Modelo de esvaramento de filamentos da contracción muscular.]] A miosina II (tamén coñecida como miosina convencional) é o tipo de miosina responsable da produción da [[contracción muscular]] nas [[célula muscular|células musculares]]. * A miosina II contén dúas ''cadeas pesadas'', cada unha de aproximadamente 2000 [[aminoácido]]s de lonxitude, que forman os dominios de cabeza e cola. Cada unha destas cadeas pesadas contén o extremo [[N-terminal]] do dominio da cabeza, mentres que os extremos [[C-terminal]] das colas adoptan unha morfoloxía en [[hélice superenrolada]], que mantén as dúas cadeas pesadas xuntas. Deste modo, a miosina II ten dúas cabezas. O dominio intermedio que forma o ''pescozo'' é a rexión que crea o ángulo entre a cabeza e a cola.<ref name=aguilar2010>Aguilar, H. N.; Xiao, S.; Knoll, A. H.; Yuan, X. (2010). "Physiological pathways and molecular mechanisms regulating uterine contractility". Human Reproduction Update 16 (6): 725–744. DOI:10.1093/humupd/dmq016. JSTOR 1306737. PMID 20551073.</ref> No músculo liso, un só xene (o [[MYH11]] <ref>Matsuoka, R.; Yoshida, M. C.; Furutani, Y.; Imamura, S. I.; Kanda, N.; Yanagisawa, M.; Masaki, T.; Takao, A. (1993). "Human smooth muscle myosin heavy chain gene mapped to chromosomal region 16q12". American Journal of Medical Genetics 46 (1): 61. DOI:10.1002/ajmg.1320460110. ISBN 1320460110. PMID 7684189.</ref>) codifica as cadeas pesadas da miosina II, pero hai variantes resultantes do [[splicing alternativo]] deste xene, que orixinan catro isoformas distintas.<ref name=aguilar2010/> * Tamén contén 4 ''cadeas lixeiras'' (MLC), dúas por cada cabeza, cun peso de 20 (MLC<sub>20</sub>) e 17 (MLC<sub>17</sub>) [[Dalton (unidade)|kDa]].<ref name=aguilar2010/> Estas únense ás cadeas pesadas na rexión do "pescozo" situada entre a cabeza e a cola. ** A MLC<sub>20</sub> coñécese tamén como a ''cadea lixeira regulatoria'' e participa activamente na [[contracción muscular]].<ref name=aguilar2010/> ** A MLC<sub>17</sub> coñécese tamén como a ''cadea lixeira esencial''.<ref name=aguilar2010/> A súa función exacta non está clara, pero crese que contribúe á estabilidade estrutural da cabeza da miosina, xunto coa MLC<sub>20</sub>.<ref name=aguilar2010/> Dúas variantes da LC<sub>17</sub> (MLC<sub>17a/b</sub>) orixínanse como resultado de [[splicing alternativo]] no xene MLC<sub>17</sub>.<ref name=aguilar2010/> Nas células musculares, as longas colas en [[hélice superenrolada]] de cada molécula de miosina únense entre si, formando os filamentos grosos do [[sarcómero]]. Os dominios de cabeza que producen a forza sobresaen do lateral do filamento groso, preparados para avanzaren ao longo dos filamentos finos adxacentes de actina en resposta aos sinais químicos apropiados. ==== Miosina III ==== A miosina III é un membro pouco coñecido da familia. Foi estudado ''in vivo'' nos ollos de ''[[Drosophila]]'', onde se pensa que xoga un papel na [[fototransdución]].<ref>http://www.bms.ed.ac.uk/research/others/smaciver/Myosin%20III.htm</ref> Un xene humano homólogo para a miosina III, o [[MYO3A]], foi descuberto nos estudos do [[Proxecto Xenoma Humano]] e exprésase na [[retina]] e [[cóclea]].<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?db=gene&cmd=retrieve&dopt=default&list_uids=53904 EntrezGene - 53904]</ref> ==== Miosina IV ==== A miosina IV ten un só motivo IQ e unha cola que carece de secuencias que formen estruturas en [[hélice superenrolada]]. Ten unha [[homoloxía de secuencias|homoloxía]] similar aos dominios de cola da miosina VII e XV.<ref>{{Cita publicación periódica| last1=Sellers |first1= James R. |title=Myosins: a Diverse Superfamily | journal=Biochimica et Biophysica Acta |volume=1496 |pages=3–22 |year=2000 |pmid=10722873 | doi=10.1016/S0167-4889(00)00005-7| issue=1}}</ref> ==== Miosina V ==== A miosina V é un motor de miosina non convencional, que é funcional como [[dímero]] e ten un paso dunha lonxitude de 74&nbsp;nm. Translócase ("camiña") ao longo dos filamentos de [[actina]] viaxando cara ao extremo con pugas (extremo +) dos filamentos. A miosina V pensábase que era fundamental para o movemento de vesículas desde o centro da célula á periferia, pero pero viuse que máis probablemente é un amarre dinámico, que retén as [[vesícula]]s e [[orgánulo]]s na periferia da célula rica en actina. ==== Miosina VI ==== [[Ficheiro:MyosinVI 2V26.png|miniatura|Estado da miosina VI (tomado de PDB 2V26) antes do golpe impulsor.<ref>{{Cita publicación periódica| author=Menetrey, J., Llinas, P., Mukherjea, M., Sweeney, H.L., Houdusse, A. |title=The structural basis for the large powerstroke of myosin VI. | journal=Cell |volume=131 |pages=300–8 |year=2007 |pmid=17956731 | doi= 10.1016/j.cell.2007.08.027| issue=}}</ref>]] A miosina VI é un motor de miosina non convencional, que funciona principalmente como dímero, pero que tamén actúa como un monómero non procesante. "Camiña" ao longo dos filamentos de actina, movéndose en dirección ao extremo (-) dos filamentos.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Buss |first1=Folma |last2=Kendrick-Jones |first2=John |title=How are the cellular functions of myosin VI regulated within the cell? |journal=Biochemical and Biophysical Research Communications |volume=369 |pages=165–175 |year=2008 |pmid=18068125 |doi=10.1016/j.bbrc.2007.11.150 |pmc=2635068 |issue=1}}</ref> A miosina VI pénsase que transporta vesículas [[endocitose|endocíticas]] na célula.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Buss |first1=Folma |last2=Spudich |first2=Giulietta |last3=Kendrick-Jones |first3=John |title=MYOSIN VI: Cellular Functions and Motor Properties |journal=Annual Review of Cell and Developmental Biology |volume=20 |pages=649–76 |year=2004 |pmid=15473855 |doi=10.1146/annurev.cellbio.20.012103.094243}}</ref> ==== Miosina VII ==== A miosina VII é unha miosina non convencional con dous [[dominio FERM|dominios FERM]] na rexión da cola. Ten unha rexión curta enrolada-enrolada (''coiled-coiled''). A miosina VII requírese na [[fagocitose]] en ''[[Dictyostelium discoideum]]'', na [[espermatoxénese]] de ''[[Caenorhabditis elegans]]'' e na formación de [[estereocilio]]s de [[rato]]s e [[peixe cebra]].<ref>{{cita libro |título=Molecular Motors |autor=Manfred, Schliwa |editor=Wiley-VCH |ano=2003 |páxinas=516, 518 |isbn=3-527-30594-7}}</ref> ==== Miosina VIII ==== A miosina VIII é unha miosina específica das plantas relacionada coa [[división celular]] <ref>{{Cita publicación periódica |first1=Anireddy S. N. |last1=Reddy |first2=Irene S. |title=Analysis of the myosins encoded in the recently completed Arabidopsis thaliana genome sequence |journal=Genome Biology |volume=2 |issue=7 |pages=RESEARCH0024 |year=2001 |last2=Day |pmid=11516337 |pmc=55321}}</ref>, e está implicada especificamente na regulación do fluxo de [[citoplasma]] entre as células <ref>{{Cita publicación periódica |doi=10.1104/pp.126.1.39 |first1=František |last1=Baluka |first2=Fatima |last2=Cvrčková |first3=John |last3=Kendrick-Jones |first4=Dieter |title=Sink Plasmodesmata as Gateways for Phloem Unloading. Myosin VIII and Calreticulin as Molecular Determinants of Sink Strength? |journal=Plant physiology |volume=126 |issue=1 |pages=39–46 |last4=Volkmann |year=2001 |pmid=11351069 |pmc=1540107}}</ref> e na localización das [[vesícula]]s do [[fragmoplasto]].<ref>{{Cita publicación periódica |doi=10.1046/j.1365-313X.1999.00553.x |first1=Stefanie |last1=Reichelt |first2=Alex E. |last2=Knight |first3=Tony P. |last3=Hodge |first4=Frantisek |last4=Baluska |first5=Jozef |last5=Samaj |first6=Dieter |last6=Volkmann |first7=John |title=Characterization of the unconventional myosin VIII in plant cells and its localization at the post-cytokinetic cell wall |url=https://archive.org/details/sim_plant-journal_1999-06_18_5/page/555 |journal=The Plant journal |volume=19 |issue=5 |pages=555–67 |year=1999 |last7=Kendrick-Jones |pmid=10504577}}</ref> ==== Miosina IX ==== A miosina IX é un grupo de proteínas motoras dunha soa cabeza que se moven cara ao extremo (-). O mecanismo utilizado no movemento desta miosina non se coñece ben.<ref>{{Cita publicación periódica |first1=Akira |last1=Inoue |first2=Junya |last2=Saito |first3=Reiko |last3=Ikebe |first4=Mitsuo |title=Myosin IXb is a single-headed minus-end-directed processive motor |journal=Nature Cell Biology |volume=4 |issue=4 |pages=302–6 |last4=Ikebe |year=2002 |pmid=11901422 |doi=10.1038/ncb774}}</ref> ==== Miosina X ==== A miosina X é unha miosina motora non convencional, que é funcional como [[dímero]]. A dimerización da miosina X crese que é [[antiparalelismo (bioloxía molecular)|antiparalela]].<ref>{{cite journal | vauthors = Lu Q, Ye F, Wei Z, Wen Z, Zhang M | title = Antiparallel coiled-coil-mediated dimerization of myosin X | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 109 | issue = 43 | pages = 17388–93 | date = outubro de 2012 | pmid = 23012428 | pmc = 3491486 | doi = 10.1073/pnas.1208642109 }}</ref> En células de mamíferos, o motor localízase en [[filopodio]]s. A miosina X camiña cara aos extremos con pugas dos filamentoss. Algúns investigadores suxiren que preferentemente se despraza sobre feixes de actina en lugar de sobre filamentos simples de [[actina]].<ref>{{cite journal | vauthors = Ropars V, Yang Z, Isabet T, Blanc F, Zhou K, Lin T, Liu X, Hissier P, Samazan F, Amigues B, Yang ED, Park H, Pylypenko O, Cecchini M, Sindelar CV, Sweeney HL, Houdusse A | title = The myosin X motor is optimized for movement on actin bundles | journal = Nature Communications | volume = 7 | pages = 12456 | date = setembro de 2016 | pmid = 27580874 | doi = 10.1038/ncomms12456 | pmc = 5025751 | bibcode = 2016NatCo...712456R }}</ref> É a primeira miosina motora que se observou que exhiba estes comportamentos. ==== Miosina XI ==== A miosina XI dirixe o movemento de orgánulos como [[plasto]]s e [[mitocondria]]s nas células vexetais.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Sattarzadeh |first1=A. |last2=Krahmer |first2=J. |last3=Germain |first3=A. D. |last4=Hanson |first4=M. R. |title=A Myosin XI Tail Domain Homologous to the Yeast Myosin Vacuole-Binding Domain Interacts with Plastids and Stromules in Nicotiana benthamiana |journal=Molecular Plant |volume=2 |issue=6 |pages=1351–8 |year=2009 |pmid=19995734 |doi=10.1093/mp/ssp094}}</ref> É responsable do movemento dos [[cloroplasto]]s dependente da intensidade da luz e da formación de [[estrómulo]]s que interconectan distintos plastos. ==== Miosina XII ==== Só se coñece unha miosina deste tipo, atopada en ''Caenorhabditis elegans''. Ten unha rexión de cola longa (200 kDa) con dous dominios MyTH4 e unha curta rexión en [[hélice superenrolada]], pero non se sabe se é dimérica. É a menos conservada na súa secuencia de todas as miosinas.<ref name=Superfamily/> ==== Miosina XIII ==== Identificáronse dous xenes desta miosina na [[alga]] ''Acetabularia cliffonii'', que parecen ser monoméricos, pero dos que se descoñece a súa función ou localización celular.<ref name=Superfamily>J. Kendrick-Jones, T.P. Hodge, I.M.B. Lister, R.C. Roberts, F. Buss. Myosin Superfamily. [http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/Review/articleframe.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120206185222/http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/Review/articleframe.html |date=06 de febreiro de 2012 }}</ref> ==== Miosina XIV ==== Este grupo de miosinas foi atopado no filo [[Apicomplexa]].<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Delbac |first1=F. |last2=Sänger |first2=A |last3=Neuhaus |first3=EM |last4=Stratmann |first4=R |last5=Ajioka |first5=JW |last6=Toursel |first6=C |last7=Herm-Götz |first7=A |last8=Tomavo |first8=S |last9=Soldati |first9=T |title=Toxoplasma gondii myosins B/C: one gene, two tails, two localizations, and a role in parasite division |journal=The Journal of Cell Biology |volume=155 |issue=4 |pages=613–23 |year=2001 |pmid=11706051 |pmc=2198869 |doi=10.1083/jcb.200012116}}</ref> Estas miosinas localízanse na [[membrana plasmática]] dos [[parasito]]s intracelulares e poden estar implicados no proceso de invasión celular.<ref>{{Cita publicación periódica |first1=Christine |last1=Hettmann |first2=Angelika |last2=Herm |first3=Ariane |last3=Geiter |first4=Bernd |last4=Frank |first5=Eva |last5=Schwarz |first6=Thierry |last6=Soldati |first7=Dominique |title=A Dibasic Motif in the Tail of a Class XIV Apicomplexan Myosin Is an Essential Determinant of Plasma Membrane Localization |journal=Molecular Biology of the Cell |volume=11 |issue=4 |pages=1385–400 |last7=Soldati |year=2000 |pmid=10749937 |pmc=14854}}</ref> Estas miosinas tamén se atoparon no [[protozoo]] [[ciliado]] ''[[Tetrahymena thermophila]]''. As funcións coñecidas que realizan son: transporte de [[fagosoma]]s ao núcleo e perturban a eliminación regulada do macronúcleo durante a [[conxugación (bioloxía)|conxugación]]. ==== Miosina XV ==== A miosina XV é un motor implicado no movemento estrutural de [[estereocilio]]s do [[oído interno]]. Pénsase que é un monómero funcional. ==== Miosina XVI ==== Presenta repeticións de [[anquirina]] N-terminais. ==== Miosina XVII ==== Ata agora só atopada nalgúns fungos. ==== Miosina XVIII ==== Presenta un dominio PDZ N-terminal. == Xenes humanos da miosina == Non todos estes xenes están activos. * Clase I: [[MYO1A]], [[MYO1B]], [[MYO1C]], [[MYO1D]], [[MYO1E]], [[MYO1F]], [[MYO1G]], [[MYO1H]] * Clase II: [[MYH1]], [[MYH2]], [[MYH3]], [[MYH4]], [[MYH6]], [[MYH7]], [[MYH7B]], [[MYH8]], [[MYH9]], [[MYH10]], [[MYH11]], [[MYH13]], [[MYH14]], [[MYH15]], [[MYH16]] * Clase III: [[MYO3A]], [[MYO3B]] * Clase V: [[MYO5A]], [[MYO5B]], [[MYO5C]] * Clase VI: [[MYO6]] * Clase VII: [[MYO7A]], [[MYO7B]] * Clase IX: [[MYO9A]], [[MYO9B]] * Clase X: [[MYO10]] * Clase XV: [[MYO15A]] * Clase XVIII: [[MYO18A]], [[MYO18B]] As cadeas lixeiras da miosina son peculiares e teñen as súas propias propiedades. Non se consideran propiamente "miosinas" senón compoñentes de complexos macromoleculares que compoñen os encimas miosina funcionais. * Cadea lixeira: [[MYL1]], [[MYL2]], [[MYL3]], [[MYL4]], [[MYL5]], [[MYL6]], [[MYL6B]], [[MYL7]], [[MYL9]], [[MYLIP]], [[MYLK]], [[MYLK2]], [[MYLL1]] == Paramiosina == A paramiosina é unha proteína muscular grande de 93-115 kDa, que foi descrita en varios filos de [[invertebrados]]s.<ref name="Winkelman, L. 1976">{{Cita publicación periódica |last1=Winkelman |first1=L |title=Comparative studies of paramyosins |journal=Comparative Biochemistry and Physiology Part B: Biochemistry and Molecular Biology |volume=55 |pages=391–7 |year=1976 |doi=10.1016/0305-0491(76)90310-2 |issue=3}}</ref> Os filamentos grosos dos invertebrados crese que están compostos dun núcleo interno de paramiosina rodeado de miosina. A miosina interacciona coa [[actina]], producindo a contracción muscular <ref>{{Cita publicación periódica |first1=B. M. |title=Aspects of smooth muscle function in molluscan catch muscle |url=https://archive.org/details/sim_physiological-reviews_1976-10_56_4/page/829 |journal=Physiological reviews |volume=56 |issue=4 |pages=829–38 |year=1976 |last1=Twarog |pmid=185635}}</ref> A paramiosina encóntrase en moitos grupos de invertebrados como por exemplo: [[braquiópodo]]s, [[sipuncúlido]]s, [[nematodo]]s, [[anélido]]s, [[molusco]]s, [[arácnido]]s, e [[insecto]]s.<ref name="Winkelman, L. 1976"/> a paramiosina é responsable do mecanismo de "agarre" que permite a contracción sostida dos músculos con moi pouco gasto enerxético, como os das [[ameixa (molusco)|ameixas]], as cales poden permanecer pechadas durante longos períodos de tempo. == Outras imaxes == <gallery> Ficheiro:Querbrückenzyklus 1.png|Fase 1 Ficheiro:Querbrückenzyklus 2.png|Fase 2 Ficheiro:Querbrückenzyklus 3.png|Fase 3 Ficheiro:Querbrückenzyklus 4.png|Fase 4 </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Myosins}} === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica |last1=Gavin |first1=R.H. |title=Myosins in protists |volume=206 |pages=97–134 |year=2001 |doi=10.1016/S0074-7696(01)06020-X |series=International Review of Cytology |isbn=978-0-12-364610-1}} * {{Cita publicación periódica |last1=Mooseker |first1=M S |last2=Cheney |first2=R E |title=Unconventional Myosins |journal=Annual Review of Cell and Developmental Biology |volume=11 |pages=633–75 |year=1995 |pmid=8689571 |doi=10.1146/annurev.cb.11.110195.003221}} * {{Cita publicación periódica |last1=Sellers |first1=J |title=Myosins: a diverse superfamily |journal=Biochimica et Biophysica Acta |volume=1496 |issue=1 |pages=3–22 |year=2000 |pmid=10722873 |doi=10.1016/S0167-4889(00)00005-7}} * {{Cita publicación periódica |last1=Soldati |first1=Thierry |last2=Geissler |first2=Heidrun |last3=Schwarz |first3=Eva C. |title=How many is enough? exploring the myosin repertoire in the model eukaryoteDictyostelium discoideum |journal=Cell Biochemistry and Biophysics |volume=30 |issue=3 |pages=389–411 |year=1999 |pmid=10403058 |doi=10.1007/BF02738121}} * Molecular Biology of the Cell. Alberts, Johnson, Lewis, Raff, Roberts, and Walter. 4th Edition. 949-952. === Outros artigos === * [[Actina]] * [[Proteína motora]] * [[Sarcómero]] === Ligazóns externas === * [http://www.banyantree.org/jsale/actinmyosin/index.html Myosin Video] Un vídeo dunha proteína motora miosina. * [https://wayback.archive-it.org/all/20090924163125/http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/myosin.html The Myosin Homepage] * [http://enzyme.expasy.org/EC/3.6.4.1 EC number 3.6.4.1] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas]] [[Categoría:Sistema muscular]] [[Categoría:Citoesqueleto]] k66mbg8pv2d4ofnsrnec4jh4ij12ahf 0 218164 6168391 2567836 2022-08-27T16:53:51Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/60889919|Mísula]]" wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Architecture-corbels.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Architecture-corbels.jpg/220px-Architecture-corbels.jpg|dereita|miniatura|Dúas '''ménsulas''' deibaxo de [[Cornixa|cornixas]].]] Unha '''ménsula''', do [[latín]] ''mensula,''<ref>{{Cita web|título=Significado de mísula no Dicionário Estraviz|url=https://estraviz.org/m%C3%ADsula|páxina-web=estraviz.org|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou '''cuartela'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; ménsula|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123117|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> , é un adorno que sobresae dunha superficie, xeralmente vertical, e que serve para soportar un arco [[Bóveda (arquitectura)|abovedado]], unha [[cornixa]], unha figura, busto, vaso, etc. Amplamente utilizado en estruturas de [[formigón]], en obras de [[construción]] civil. <ref name="Britannica11">{{cite EB1911|wstitle=Corbel}}</ref> == Terminoloxía == As ménsulas de pedra ou madeira que sobresaen da parede para soster unha [[viga]] ou outros elementos por un extremo, en ocasións decorada con figuras humanas, animais, vexetais ou xeométricas, en especial cando coincide co extremo da [[trabe]] chámanse ''[[Canzorro|canzorros]]''<ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref>. Ás veces tense empregado como sinónimo exacto de ménsula,<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> aínda que é tamén sinónimo de zapata ou zapatón.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref>{{referências}} == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group=""></references> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Galizionario}} === Outros artigos === * [[Arco (arquitectura)|Arco]] * [[Bóveda (arquitectura)|Bóveda]] * [[Capitel]] * [[Columna (arquitectura)|Columna]] * [[Columnata]] </div>{{Arquitectura en progreso}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] myx5y67fdynstka9l6kzwsxcnpk0cac 6168393 6168391 2022-08-27T16:54:43Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Architecture-corbels.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Architecture-corbels.jpg/220px-Architecture-corbels.jpg|dereita|miniatura|Dúas '''ménsulas''' deibaxo de [[Cornixa|cornixas]].]] Unha '''ménsula''', do [[latín]] ''mensula,''<ref>{{Cita web|título=Significado de mísula no Dicionário Estraviz|url=https://estraviz.org/m%C3%ADsula|páxina-web=estraviz.org|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou '''cuartela'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; ménsula|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123117|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> , é un adorno que sobresae dunha superficie, xeralmente vertical, e que serve para soportar un arco [[Bóveda (arquitectura)|abovedado]], unha [[cornixa]], unha figura, busto, vaso, etc. Amplamente utilizado en estruturas de [[formigón]], en obras de [[construción]] civil. <ref name="Britannica11">{{cite EB1911|wstitle=Corbel}}</ref> == Terminoloxía == As ménsulas de pedra ou madeira que sobresaen da parede para soster unha [[viga]] ou outros elementos por un extremo, en ocasións decorada con figuras humanas, animais, vexetais ou xeométricas, en especial cando coincide co extremo da [[trabe]] chámanse ''[[Canzorro|canzorros]]''<ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref>. Ás veces tense empregado como sinónimo exacto de ménsula,<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> aínda que é tamén sinónimo de zapata ou zapatón.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group=""></references> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Galizionario}} === Outros artigos === * [[Arco (arquitectura)|Arco]] * [[Bóveda (arquitectura)|Bóveda]] * [[Canzorro]] * [[Capitel]] * [[Columna (arquitectura)|Columna]] * [[Columnata]] </div>{{Arquitectura en progreso}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] q8u9vzlgvg4o3ufdg9dpkxkjrspj50n 6168400 6168393 2022-08-27T16:58:04Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Architecture-corbels.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Architecture-corbels.jpg/220px-Architecture-corbels.jpg|dereita|miniatura|Dúas '''ménsulas''' deibaxo de [[Cornixa|cornixas]].]] Unha '''ménsula''', do [[Lingua latina|latín]] ''mensula,''<ref>{{Cita web|título=Significado de mísula no Dicionário Estraviz|url=https://estraviz.org/m%C3%ADsula|páxina-web=estraviz.org|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou '''cuartela'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; ménsula|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123117|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> , é un adorno que sobresae dunha superficie, xeralmente vertical, e que serve para soportar un arco [[Bóveda (arquitectura)|abovedado]], unha [[cornixa]], unha figura, busto, vaso, etc. Amplamente utilizado en estruturas de [[formigón]], en obras de [[construción]] civil. <ref name="Britannica11">{{cite EB1911|wstitle=Corbel}}</ref> == Terminoloxía == As ménsulas de pedra ou madeira que sobresaen da parede para soster unha [[viga]] ou outros elementos por un extremo, en ocasións decorada con figuras humanas, animais, vexetais ou xeométricas, en especial cando coincide co extremo da [[Viga|trabe]] chámanse ''[[Canzorro|canzorros]]''<ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref>. Ás veces tense empregado como sinónimo exacto de ménsula,<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> aínda que é tamén sinónimo de zapata ou zapatón.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group=""></references> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Galizionario}} === Outros artigos === * [[Arco (arquitectura)|Arco]] * [[Bóveda (arquitectura)|Bóveda]] * [[Canzorro]] * [[Capitel]] * [[Columna (arquitectura)|Columna]] * [[Columnata]] </div>{{Arquitectura en progreso}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] 7x4s8t7qwq80s54dpd156td0s83mpbo 6168403 6168400 2022-08-27T17:02:07Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Architecture-corbels.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Architecture-corbels.jpg/220px-Architecture-corbels.jpg|dereita|miniatura|Dúas '''ménsulas''' deibaxo de [[Cornixa|cornixas]].]] Unha '''ménsula''', do [[Lingua latina|latín]] ''mensula,''<ref>{{Cita web|título=Significado de mísula no Dicionário Estraviz|url=https://estraviz.org/m%C3%ADsula|páxina-web=estraviz.org|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou '''cuartela'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; ménsula|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123117|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> , é un adorno que sobresae dunha superficie, xeralmente vertical, e que serve para soportar un arco [[Bóveda (arquitectura)|abovedado]], unha [[cornixa]], unha figura, busto, vaso, etc. Amplamente utilizado en estruturas de [[formigón]], en obras de [[construción]] civil. <ref name="Britannica11">{{cite EB1911|wstitle=Corbel}}</ref> == Terminoloxía == As ménsulas de pedra ou madeira que sobresaen da parede para soster unha [[viga]] ou outros elementos por un extremo, en ocasións decorada con figuras humanas, animais, vexetais ou xeométricas, en especial cando coincide co extremo da [[Viga|trabe]] chámanse ''[[Canzorro|canzorros]]''<ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref>. Ás veces tense empregado como sinónimo exacto de ménsula,<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> aínda que é tamén sinónimo de zapata ou zapatón.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group=""></references> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Galizionario}} === Outros artigos === * [[Arco (arquitectura)|Arco]] * [[Balcón]] * [[Bóveda (arquitectura)|Bóveda]] * [[Canzorro]] * [[Capitel]] * [[Columna (arquitectura)|Columna]] * [[Columnata]] * [[Cornixa]] </div>{{Arquitectura en progreso}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] q769u23lo9r7m2p06ue02e941aaigfr 6168405 6168403 2022-08-27T17:03:37Z Gasparoff 111586 /* Terminoloxía */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Architecture-corbels.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Architecture-corbels.jpg/220px-Architecture-corbels.jpg|dereita|miniatura|Dúas '''ménsulas''' deibaxo de [[Cornixa|cornixas]].]] Unha '''ménsula''', do [[Lingua latina|latín]] ''mensula,''<ref>{{Cita web|título=Significado de mísula no Dicionário Estraviz|url=https://estraviz.org/m%C3%ADsula|páxina-web=estraviz.org|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou '''cuartela'''<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; ménsula|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123117|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> , é un adorno que sobresae dunha superficie, xeralmente vertical, e que serve para soportar un arco [[Bóveda (arquitectura)|abovedado]], unha [[cornixa]], unha figura, busto, vaso, etc. Amplamente utilizado en estruturas de [[formigón]], en obras de [[construción]] civil. <ref name="Britannica11">{{cite EB1911|wstitle=Corbel}}</ref> == Terminoloxía == As ménsulas de pedra ou madeira que sobresaen da parede para soster unha [[viga]] ou outros elementos por un extremo, en ocasións decorada con figuras humanas, animais, vexetais ou xeométricas, en especial cando coincide co extremo da [[Viga|trabe]] chámanse ''[[Canzorro|canzorros]]''<ref>{{Cita web|url=https://composicionarqdatos.files.wordpress.com/2008/09/macmillan-visualdictionary-construcion.pdf|páxina-web=composicionarqdatos.files.wordpress.com|título=Macmillan-visualdictionary-construcion (en galego)}}</ref>. Ás veces "canzorro" tense empregado como sinónimo exacto de '''ménsula''',<ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=canzorro&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> aínda que é tamén sinónimo de [[zapata]] ou zapatón.<ref>{{Cita web|título=bUSCatermos; canzorro|url=https://aplicacions.usc.es/buscatermos/publica/buscas/busca.htm#123440|páxina-web=aplicacions.usc.es|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == <div class="reflist" style=" list-style-type: decimal;"> <references group=""></references> == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Galizionario}} === Outros artigos === * [[Arco (arquitectura)|Arco]] * [[Balcón]] * [[Bóveda (arquitectura)|Bóveda]] * [[Canzorro]] * [[Capitel]] * [[Columna (arquitectura)|Columna]] * [[Columnata]] * [[Cornixa]] </div>{{Arquitectura en progreso}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Elementos arquitectónicos]] ggn6uz2vxdw2vvan2b9wd839qfrfwsa 0 225301 6168518 4793847 2022-08-27T21:23:30Z HombreDHojalata 5863 non se asemella moito á definición do DRAG wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:ProcesamientoDatos.svg|300px|miniatura|Un dato en por si non constitúe información, é o procesamento dos datos o que nos proporciona información.]] O '''dato''' é unha representación [[código lingüístico|simbólica]], numérica, alfabética, algorítmica, entre outros, un atributo ou característica dunha entidade.{{cómpre referencia}} Os datos describen feitos empíricos, sucesos e entidades. Os datos illadamente poden non conter información humanamente relevante. Só cando un [[conxunto de datos]] examínase conxuntamente á luz dun enfoque, [[hipótese]] ou teoría pódese apreciar a información contida en devanditos datos. Os datos poden consistir en números, estatísticas ou proposicións descritivas. Os datos convenientemente agrupados, estruturados e interpretados considéranse que son a base da información humanamente relevante que se poden utilizar na toma de decisións, a redución da incerteza ou a realización de cálculos. É de emprego moi común no ámbito [[informática|informático]] e, en xeral, practicamente en calquera [[investigación científica]]. En [[programación]], un dato é a expresión xeral que describe as características das entidades sobre as cales opera un [[algoritmo]]. En [[estrutura de datos]], é a parte mínima da información. == Véxase tamén == ===Outros artigos=== * [[Base de datos]] * [[Información]] * [[Coñecemento]] * [[Sistema de información]] * [[Estatística]] * [[Medición]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Programación]] [[Categoría:Comunicación]] [[Categoría:Terminoloxía informática]] [[Categoría:Estatística]] ch3ouzfk50in6lkl453i7nzg1zseh16 0 226107 6168494 4390094 2022-08-27T19:37:17Z 84.125.94.57 Os cambios son simples. wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|24|41|N|07|50|27|W|display=title}} {{Outros homónimos|Vilarchao}} {{Lugar |nome = Vilarchao |imaxe = Casa do Concello de Coles.JPG |lenda = Casa do Concello de Coles. |parroquia = Santo Eusebio da Peroxa |concello = Coles |ano = 2011 |poboación = 178 }} '''Vilarchao''' padre de Sta cruz de parga. Vilarchao é a capital do concello de Coles. == Lugares e parroquias == === Lugares de Santo Eusebio da Peroxa === {{Lp Santo Eusebio da Peroxa}} === Parroquias de Coles === {{Coles}} [[Categoría:Lugares de Coles]] 8a8v8ffosy1oiv7gfhe473g7hijbw3v 6168495 6168494 2022-08-27T19:41:46Z Renvoy 78665 Desfixéronse as edicións de [[Special:Contributions/84.125.94.57|84.125.94.57]] ([[User talk:84.125.94.57|conversa]]); cambiado á última versión feita por [[User:BanjoBot 2.0|BanjoBot 2.0]] wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|24|41|N|07|50|27|W|display=title}} {{Outros homónimos|Vilarchao}} {{Lugar |nome = Vilarchao |imaxe = Casa do Concello de Coles.JPG |lenda = Casa do Concello de Coles. |parroquia = Santo Eusebio da Peroxa |concello = Coles |ano = 2011 |poboación = 178 }} '''Vilarchao''' é un lugar da parroquia de [[Santo Eusebio da Peroxa, Coles|Santo Eusebio da Peroxa]], no concello [[comarca de Ourense|ourensán]] de [[Coles]]. Segundo o [[IGE]] a súa poboación en 2011 era de 178 persoas (91 homes e 87 mulleres), o que supón un aumento respecto do ano 1999 cando tiña 117 habitantes. Vilarchao é a capital do concello de Coles. == Lugares e parroquias == === Lugares de Santo Eusebio da Peroxa === {{Lp Santo Eusebio da Peroxa}} === Parroquias de Coles === {{Coles}} [[Categoría:Lugares de Coles]] sm1u4jrktu76gaecxc5pmwpl8lahk0h 0 229249 6168697 6079135 2022-08-28T11:53:47Z CommonsDelinker 1410 Eliminouse a referencia ó ficheiro "Aung_San_Suu_Kyi_1951.jpg" que foi borrado en [[commons:Portada galega|Commons]] por [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]]. Motivo: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Aung San Suu Kyi 1951.jpg|]] wikitext text/x-wiki {{Biografía }} {{Contén texto birmano}} '''Aung San Suu Kyi''' (en [[Lingua birmana|birmano]] အောင်ဆန်းစုကြည် /[[Alfabeto Fonético Internacional|àuɴ sʰáɴ sṵ tɕì]]/), nada en [[Rangún]] o [[19 de xuño]] de [[1945]], é unha política e activista [[Birmania|birmana]]. É a líder da [[Liga Nacional para a Democracia]] e a primeira e actual [[Conselleiro de Estado de Birmania|Conselleira de Estado de Birmania]], cargo correspondente ao de [[Xefe de Goberno|xefe de goberno]]. Foi a figura emblemática da [[Oposición política|oposición]] birmana contra a [[ditadura militar]] que tivo o poder entre [[1962]] e [[2011]]. Tras pasar case 15 anos en prisión e baixo arresto domiciliario, nas eleccións de [[2012]], saíu elixida deputada. Nas eleccións de [[2015]], o seu partido conseguiu o 86% dos escanos, pero debido a que o seu defunto marido e fillos eran estranxeiros, non puido acceder á [[Presidente de Birmania|Presidencia]]. Por este motivo creouse o cargo de Conselleira de Estado, do que tomou posesión o [[6 de abril]] de [[2016]]. En [[1991]] concedéronlle o [[Premio Nobel da Paz]] pero a Xunta Militar birmana non lle permitiu saír do país e tivo que esperar ata xuño de [[2012]] para recollelo en [[Oslo]]. Tras o seu ascenso ao poder, Suu Kyi recibiu críticas de varios países e organizacións pola súa inacción contra a persecución á que é sometido o [[pobo rohingya]], cualificada polas [[Organización das Nacións Unidas|Nacións Unidas]] de [[xenocidio]],<ref>{{Cita novas|autor=|data=27 de agosto de 2018|título=A ONU acusa o Exército de Birmania de xenocidio "intencionado|url=https://galego.laopinioncoruna.es/mundo/2018/08/27/onu-acusa-ejercito-birmania-genocidio/1322778.html|data-acceso=4 de febreiro de 2019}}</ref><ref>{{Cita novas|autor=|data=27 de agosto de 2018|título=La ONU acusa al Ejército de Birmania de genocidio contra los rohingyas|url=https://www.huffingtonpost.es/2018/08/27/la-onu-acusa-al-ejercito-de-birmania-de-genocidio-contra-los-rohingyas_a_23510013/|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://luzes.gal/2017/09/19/151/seccions/reportaxes/pablo-l-orosa/rohingya-o-xenocidio-do-que-o-mundo-non-escoita-falar/|título=Rohingya: o xenocidio do que o mundo non escoita falar|data-acceso=4 de febreiro de 2019}}</ref><ref>{{Cita novas|autor=|data=25 de novembro de 2016|título=Burma's Aung San Suu Kyi accused of 'legitimising genocide of Rohingya Muslims'|url=https://www.independent.co.uk/news/world/asia/rohingya-muslims-burma-myanmar-aung-san-suu-kyi-legitimising-genocide-a7439151.html|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en}}</ref> e por negar os masacres presuntamente cometidos polo [[exército birmano]]. == Traxectoria == É filla de [[Aung San]], heroe nacional que firmou en [[1947]] o tratado de independencia co Goberno [[Reino Unido|británico]] antes de ser asasinado. Tras diplomarse en [[Universidade de Oxford|Oxford]], traballou na Secretaría das [[Nacións Unidas]] e foi profesora na [[India]], Aung San Suu Kyi regresou a Birmania en [[1988]] e participou no "segundo combate en pro da independencia nacional". Este combate inspirouse no exemplo pacífico de [[Mahatma Gandhi|Gandhi]] e na súa fe [[Budismo|budista]], que le levou a dicir: "unha revolución do espírito que se manifesta mediante o recoñecemento da necesidade do diálogo e a compaixón polos máis humildes". A pesar de estar arraigada na tradición birmana, soubo evitar as manipulacións nacionalistas baseando a súa loita nos "principios sagrados da moral", insistindo na necesidade de reconciliar ás etnias do seu país, profundamente divididas. === Actividade política === En [[1989]] sometérona a arresto domiciliario en Rangún. Asumiu a dirección da [[Liga Nacional pola Democracia]], que gañou nas eleccións en [[1990]] por ampla maioría. Como as autoridades militares non recoñeceron este resultado, o seu partido non puido formar un goberno civil. Aung San Suu Kyi, suxeita a unha estreita vixilancia, preferiu permanecer ao lado do seu pobo dando testemuña da súa fe na "idea do ben e do xusto". Recibiu sucesivamente o [[Premio Thorolf Rafto]] de defensa dos dereitos humanos e o [[Premio Sakharov]] de liberdade de pensamento. Recoñecida como prisioneira de conciencia por [[Amnistía Internacional]], o seu propósito de que o drama birmano non caera no esquecemento recompensouno o [[14 de outubro]] de [[1991]] co [[Premio Nobel da Paz]] grazas ao cal se coñeceu o seu combate no mundo enteiro rechazando el exilio que se lle propuña a cambio do seu silencio. En [[1992]] recibiu o [[Premio Simón Bolívar]]. En [[1995]], as presións exercidas polos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] conduciron á súa "liberación" (por pouco tempo) da súa residencia e dirixíase cada fin de semana a un gran grupo de xente atento á súa mensaxe de alento, antes de que as manifestacións estudantís provocaran a represión,a detención de dirixentes da oposición e o establecemento dun bloqueo en torno ao seu domicilio. Sometérona de novo a arresto domiciliario en [[1996]], case non podía recibir visitas, porén conseguiu enviar ás [[Nacións Unidas]] algunhas mensaxes gravadas que denunciaban o empeoramento da situación dos dereitos humanos no seu país, pedindo á [[comunidade internacional]] que concedera a prioridade aos dereitos políticos da Liga Nacional cuxa dirección segue asumindo. A Xunta de goberno que mantén o poder no país, propúxolle o exilio á reclusa, xogando co elemento da separación familiar, como unha maneira rápida de desfacerse dela. Un capítulo desta táctica de acoso psicolóxico sucedeu cando o seu home, [[Michael Aris]], morreu de [[cancro de próstata]] en marzo de [[1999]], sen volver a ver á súa muller, esperando un visado que o goberno birmano nunca lle concedeu. Outro capítulo sucedeu en [[abril]] de [[1999]] cando ao seu fillo, Kim Htein Lin, se lle permitiu reunirse con ela por unhas horas no aeroporto de Rangún. Estivo en arresto domiciliario dende [[2003]]. En [[setembro]] de [[2007]] trasladárona a un novo recinto penal debido ás [[manifestación]]s que se realizaron en todo o país esixindo a [[democracia]]. O [[11 de agosto]] de [[2009]], un tribunal do goberno militar birmano condenouna a dezaoito meses máis de arresto domiciliario. Algunhas organizacións como [http://www.amnesty.org/es/news-and-updates/news/nueva-condena-daw-aung-san-suu-kyi-vergonzosa-20090811 Amnistía Internacional] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091112073249/https://www.amnesty.org/es/news-and-updates/news/nueva-condena-daw-aung-san-suu-kyi-vergonzosa-20090811 |date=12 de novembro de 2009 }} ou [http://www.avaaz.org/es/jail_the_generals/?cl=297039852&v=3766 Avaaz] fixeron presión sobre o goberno de Birmania e outros dirixentes para que tomasen cartas no asunto. Aung San Suu Kyi formaba parte dos 700 presos de conciencia que se estimaba había no país. O [[3 de outubro]] de [[2009]]<ref>[http://birmania-libre.blogspot.com/2009/10/suu-kyi-se-reune-por-segunda-vez-en-una.html Birmania Libre: Suu Kyi reúnese por segunda vez nunha semana cun ministro da Xunta birmana]</ref> reuniuse coa xunta militar para dialogar por primeira vez na Casa de Hóspedes do Estado en [[Rangún]], un día despois de que unha corte rexeitara a apelación<ref>[http://birmania-libre.blogspot.com/2009/10/rechazada-la-apelacion-contra-el.html Birmania Libre: Rexeitada a apelación contra o arresto domiciliario de Suu Kyi]</ref> que a activista fixera contra a súa sentenza de 18 meses de prisión por violar os termos do seu arresto domiciliario.<ref>[http://birmania-libre.blogspot.com/2009/08/18-meses-de-arresto-domiciliario.html Birmania Libre: 18 meses de arresto domiciliario]</ref> [[Ficheiro:Flag of National League for Democracy.svg|miniatura|dereita|200px|Bandeira da Liga Nacional pola Democracia.]] === Posta en liberdade === O [[25 de xaneiro]] de [[2010]] filtrouse un rumor segundo o cal o [[Ministro de Interior]] birmano, O Maior Xeneral, comunicara nunha reunión privada de dirixentes locais que Suu Kyi sería liberada en novembro do mesmo ano, un mes despois das eleccións xenerais. As autoridades birmanas firmaron o decreto de posta en liberdade de San Suu Kyi o [[12 de novembro]] dese ano. Os seus defensores declararon que o [[13 de novembro]] finalizaba o arresto domiciliario da líder birmana, polo que non se trataría dunha amnistía, senón do fin da condena.<ref name="ep">[http://www.elpais.com/articulo/internacional/Junta/birmana/firma/liberacion/Aung/San/Suu/Kyi/elpepuint/20101112elpepuint_2/Tes A Xunta birmana firma a liberación de Aung San Suu Kyi], El país, 12 de novembro de 2010, consultado o mesmo día.</ref> San Suu Kyi foi liberada finalmente o [[13 de novembro]] de [[2010]]. Recibírona na porta do seu domicilio unhas 3.000 persoas. Suu Kyi pasou 15 dos últimos 21 anos encarcerada ou privada de liberdade, ben en prisión, ben en arresto domiciliario.<ref name="liberación">[http://www.elpais.com/articulo/internacional/Liberada/Nobel/Paz/birmana/Aung/San/Suu/Kyi/elpepuint/20101113elpepuint_8/Tes Liberada a Nobel da Paz birmana Aung San Suu Kyi], O País, 13 de novembro de 2010, consultado o mesmo día.</ref> === Eleccións de 2012 === O 1 de abril de 2012, celebráronse eleccións lexislativas parciais para cubrir 45 postos vacantes. Suu Kyi presentouse como candidata e gañou un escano no [[Pyithu Hluttaw]], a [[cámara baixa]] do [[Parlamento]]. O seu partido, a [[Liga Nacional para a Democracia]], conseguiu 43 dos 45 postos. O sábado [[16 de xuño]] de [[2012]] puido por fin recoller en [[Oslo]] o [[Premio Nobel da Paz]], que lle concederan en [[1991]]. Catro días despois, o mércores [[20 de xuño]] de [[2012]], puido tamén recoller persoalmente o doutoramento ''[[honoris causa]]'' que en [[1993]] lle concedera a [[Universidade de Oxford]].<ref>{{Cita novas |autor= |url=http://internacional.elpais.com/internacional/2012/06/20/actualidad/1340204834_020468.html |título=Suu Kyi recibe o recoñecemento de Oxford tras 19 anos de espera |editorial=El País |data=21 de xuño de 2012|dataacceso= |idioma= |cita=}}</ref> === Eleccións de 2015 === O 6 de xuño de 2012, anunciou no [[Foro Económico Mundial]] que se quería presentar á presidencia do país. A Constitución que entrou en vigor en [[2008]] impedíallo, xa que o seu falecido marido e os seus fillos tiñan nacionalidade estranxeira. Ditas condicións foron aparentemente introducidas precisamente para que ela non puidera ocupar o cargo.<ref>{{Cita novas|autor=|data=15 de xuño de 2013|título=The halo slips|url=https://www.economist.com/asia/2013/06/15/the-halo-slips|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en}}</ref> Finalmente, nas eleccións de 2015, o partido de Suu Kyi obtivo unha ampla maioría en ambas cámaras superando os dous terzos que constitucionalmente se requerían para que o candiato do partido se asegurase a presidencia. Aínda que Suu Kyi non podía ocupar o cargo declarou que ostentaría o poder real en calquera goberno liderado pola LND. O 30 de marzo de 2016, converteuse en Ministra da Oficina da Presidencia, de Asuntos Exteriores, de Educación e de Enerxía Eléctrica no goberno de [[Htin Kyaw]]. Máis tarde renunciou aos dous últimos cargos e aceptou o de [[Conselleiro de Estado de Birmania|Conselleira de Estado]], cargo equivalente ao de [[Xefe de Goberno|xefe de goberno]] e que foi creado exclusivamente para ela. === Resposta á violencia contra os musulmáns rohingyas e os refuxiados === En 2017, persoas críticas con Suu Kyi pediron que se lle retirase o [[Premios Nobel|premio Nobel]], debido á súa aparente indiferenza pola persecución contra o [[pobo rohingya]], unha minoría [[Musulmán|musulmá]], en Birmania.<ref>{{Cita novas|autor=|data=|título=Should Aung San Suu Kyi give back her Nobel prize?|url=https://www.news.com.au/travel/world-travel/asia/should-aung-san-suu-kyi-give-back-her-nobel-peace-prize/news-story/2a2e214551ba4e490b99116c5a9fc406|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita novas|autor=|data=4 de setembro de 2017|título=Why Aung San Suu Kyi’s Nobel Peace Prize Won’t Be Revoked|url=https://www.nytimes.com/2017/09/04/world/asia/myanmar-rohingya-suu-kyi-.html|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en|xornal=[[The New York Times]]}}</ref> En 2012, declarou que non sabía se os rohingyas poderían ser considerados birmanos e en 2013 non condenou a violencia sobre eles, negando que os musulmáns do país estiveran sufrindo ningunha [[limpeza étnica]]. Segundo ela as tensións débense a un "clima de terror" causada por unha percepción mundial de que o poder global do islam é moi grande.<ref>{{Cita novas|autor=|data=|título=Suu Kyi blames Burma violence on 'climate of fear'|url=https://www.theguardian.com/global-development/video/2012/jun/22/rohingya-refugees-burma-bangladesh-video|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en}}</ref> En agosto de 2018, un informe da ONU, describiu o ocorrido como xenocidio e engadiu que Suu Kyi fixo o mínimo posible por evitalo.<ref>{{Cita novas|autor=|data=|título=The UN reports that the assault on the Rohingyas amounted to genocide|url=https://www.economist.com/news/2018/08/28/the-un-reports-that-the-assault-on-the-rohingyas-amounted-to-genocide|data-acceso=4 de febreiro de 2019|lingua=en}}</ref> == Premios e recoñecementos == * [[Premio Nobel da Paz]] de [[1991]] * Doutoramento ''honoris causa'' pola [[Universidade de Oxford]] en 1993. * ''[[Thorolf Rafto Memorial Conciencia]] de Realizando o Sono ([[1990]]).<ref>{{cita web |url= http://birmania-libre.blogspot.com/2009/01/suu-kyi-premio-trompeta-de-la.html|título= Suu Kyi, Premio Trompeta da Conciencia |autor= Birmania Libre|data=21 de xaneiro de 2011 |dataacceso=14 de xaneiro de 2012}}</ref> * ''[[Companions of the Order of Australia]]''. * Premio Eleanor Roosevelt, ''for Human Rights''. * [[Premio Simon Bolivar]] en [[1992]]. * [[Premio Olof Palme]] en 2005. * Premio Václav Havel á Disidencia Creativa pola ''[[Human Rights Foundation]]'' en 2012. == Bibliografía == === Como autora === * ''[[Letters from Burma]]'' (1998) con Fergal Keane ISBN 978-0-14-026403-6 * ''The Voice of Hope'' (1998) con Alan Clements, ISBN 978-1-888363-83-8 * ''[[Freedom from Fear and Other Writings]]'' (1995) con Vaclav Havel, Desmond M. Tutu, e Michael Aris, ISBN 978-0-14-025317-7 * ''Der Weg zur Freiheit'' (1999) with U Kyi Maung, U Tin Oo, ISBN 978-3-404-61435-6 * ''Letter to Daniel: Despatches from the Heart'' (1996) de Fergal Keane, prólogo de Aung San Suu Kyi, editado por Tony Grant ISBN 978-0-14-026289-6 * ''[[Burma's Revolution of the Spirit: The Struggle for Democratic Freedom and Dignity]]'' (1994) con Alan Clements, Leslie Kean, O Dalai Lama, Sein Win ISBN 978-0-89381-580-6 * ''[[Aung San of Burma: A Biographical Portrait by His Daughter]]'' (1991) ISBN 978-1-870838-80-1, segunda edición 1995 * ''Aung San (Leaders of Asia Series)'' (1990) ISBN 978-9990288834 * ''Burma and India: Some aspects of intellectual life under colonialism'' (1990) ISBN 978-81-7023-134-9 * ''Bhutan (Let's Visit Series)'' (1986) ISBN 978-0-222-01099-5 * ''Nepal (Let's Visit Series)'' (1985) ISBN 978-0-222-00981-4 * ''Burma (Let's Visit Series)'' (1985) ISBN 978-0-222-00979-1 === Mencionada en === * Filme ''The Lady'' (2012)<ref>[http://www.imdb.es/title/tt1802197/ Ficha] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626165120/http://www.imdb.es/title/tt1802197/ |date=26 de xuño de 2012 }} en [[IMDb]]</ref> * ''Aung San Suu Kyi (Modern Peacemakers)'' (2007) by Judy L. Hasday, ISBN 978-0-7910-9435-8 * ''The Lady: Aung San Suu Kyi: Nobel Laureate and Burma's Prisoner'' (2002) de Barbara Victor, ISBN 978-0-571-21177-7, ou 1998 hardcover: ISBN 978-0-571-19944-0 * ''The Perfect Hostage: A Life of Aung San Suu Kyi'' (2007) de Justin Wintle, ISBN 978-0-09-179681-5 * ''Tyrants: The World's 20 Worst Living Dictators'' (2006) de David Wallechinsky, ISBN 978-0-06-059004-8 * ''Aung San Suu Kyi (Trailblazers of the Modern World)'' (2004) de William Thomas, ISBN 978-0-8368-5263-9 * ''No Logo: No Space, No Choice, No Jobs'' (2002) de Naomi Klein ISBN 978-0-312-42143-4 * ''Mental culture in Burmese crisis politics: Aung San Suu Kyi and the National League for Democracy (ILCAA Study of Languages and Cultures of Asia and Africa Monograph Series)'' (1999) de Gustaaf Houtman, ISBN 978-4-87297-748-6 * ''Aung San Suu Kyi: Standing Up for Democracy in Burma (Women Changing the World)'' (1998) de Bettina Ling ISBN 978-1-55861-197-9 * ''Aung San Suu Kyi: Fearless Voice of Burma (Newsmakers Biographies Series)'' (1997) de Whitney Stewart, ISBN 978-0-8225-4931-4 * ''Prisoner for Peace: Aung San Suu Kyi and Burma's Struggle for Democracy (Champions of Freedom Series)'' (1994) de John Parenteau, ISBN 978-1-883846-05-3 * ''Des femmes prix Nobel de Marie Curie à Aung San Suu Kyi, 1903-1991'' (1992) de Charlotte Kerner, Nicole Casanova, Gidske Anderson, ISBN 978-2-7210-0427-7 * ''Aung San Suu Kyi, towards a new freedom'' (1998) de Chin Geok Ang ISBN 978-981-4024-30-3 * ''Aung San Suu Kyi's struggle: Its principles and strategy'' (1997) de Mikio Oishi ISBN 978-983-9861-06-8 * ''Finding George Orwell in Burma'' (2004) de Emma Larkin ISBN 0-14-303711-0 * "Crónicas Birmanas" (2008) de Guy Delisle Fonte: [[Unesco]], seguindo as súas regras de reprodución. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns enternas === ==== En español ==== {{commons|Aung San Suu Kyi|Aung San Suu Kyi}} * [http://www.cidob.org/es/documentacion/biografias_lideres_politicos/asia/myanmar/aung_san_suu_kyi Biografía e traxectoria da Fundación CIDOB] * [http://gury.orgfree.com/suukyi1es.htm Aung San Suu Kyi - Resumo, biografía] * [http://elpais.com/elpais/2012/06/22/opinion/1340360109_032228.html Timothy Garton Ash, "Las cuatro vidas de Aung San Suu Kyi", ''El País'', 25 de xuño de 2012] ==== En inglés ==== * [https://web.archive.org/web/20130102185455/http://www.dassk.com/index.php Daw Aung San Suu Kyi Website] * [https://web.archive.org/web/20090206154123/http://uscampaignforburma.org/assk/biography.html US Campaign for Burma Website] * [http://www.burmacampaign.org.uk The Burma Campaign UK website] * [https://web.archive.org/web/20170916164714/http://thefreedomcampaign.org/ The Freedom Campaign] * [https://web.archive.org/web/20120108211305/http://www.commondreams.org/headlines05/1213-08.htm Myanmar Agrees to Release Aung San Suu Kyi: Source] * [http://gury.orgfree.com/suukyi1.htm Aung San Suu Kyi - Summary, biography, excerpts from books] * [https://archive.is/20121216134759/www.washingtonpost.com/ac2/wp-dyn?pagename=article&contentId=A18107-2003Oct12&notFound=true An extensive story of her life] * [https://web.archive.org/web/20090305064433/http://institute.worlddharma.net/ World Dharma Online Institute] dedicated to furthering Aung San Suu Kyi's "Revolution of the Spirit" * [https://web.archive.org/web/20070705133902/http://www.worlddharma.com/books.html The Voice of Hope] Alan Clements in conversation with Aung San Suu Kyi * [https://web.archive.org/web/20060302093700/http://www.sundayherald.com/50329 Sunday Herald article about her ongoing detention] * [https://web.archive.org/web/20080724045843/http://nobelprize.org/peace/laureates/1991/index.html The Nobel Peace Prize 1991] * [https://web.archive.org/web/20040610204724/http://www.nobel.se/peace/laureates/1991/press.html Nobel Prize press release] * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1991/kyi-acceptance.html The Nobel Peace Prize acceptance speech of Aung San Suu Kyi's son Alexander Aris] * [http://www.nytimes.com/2002/05/07/international/asia/07BURM.html "Freed Burmese Democracy Leader Proclaims 'New Dawn'"] by Seth Mydans, for ''[[The New York Times]]'', [[7 de maio]] de [[2002]], A3 (only abstract available) * [http://homepages.tesco.net/~ghoutman/index.html On the role of Buddhist meditation and contemplation in Aung San Suu Kyi's politics] * [https://web.archive.org/web/20051129050142/http://www.ifex.org/en/content/view/full/201/ Nobel Laureates Call for Suu Kyi's Release] - [[International Freedom of Expression Exchange|IFEX]] * [https://web.archive.org/web/20120313065931/http://www.burmacampaign.org.uk/ Damien Rice's page] promoting his effort to have Aung San Suu Kyi released and also promoting the CD single ''Unplayed Piano'' by Rice and fellow singer Lisa Hannigan * [https://web.archive.org/web/20110605131958/http://www.article19.org/advocacy/campaigns/index.html Article 19 Campaign for Aung San Suu Kyi] * [http://diplomacymonitor.com/stu/dm.nsf/issued?openform&cat=Aung_San_Suu_Kyi Diplomacy Monitor-Aung San Suu Kyi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120121101146/http://diplomacymonitor.com/stu/dm.nsf/issued?openform&cat=Aung_San_Suu_Kyi |date=21 de xaneiro de 2012 }} * [https://web.archive.org/web/20180831171932/https://freesuukyi.org/ Free Suu Kyi.org] * [https://web.archive.org/web/20130813070940/http://www.blc-burma.org/index.html Burma Lawyers' Council website] * [https://web.archive.org/web/20120916083845/http://www.itsanhonour.gov.au/honours/honour_roll/search.cfm?aus_award_id=869578&search_type=advanced&showInd=true Citation in the Order of Australia] {{Premio Nobel da Paz}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:San Suu Kyi, Aung }} [[Categoría:Premio Nobel da Paz]] [[Categoría:Nados en 1945]] [[Categoría:Nados en Yangon]] [[Categoría:Políticos de Myanmar]] [[Categoría:Medalla Presidencial da Liberdade]] [[Categoría:Premio Sakharov]] [[Categoría:Premios Nobel de Myanmar]] jhhehd1gltz3bxvr3bsm4px8h476one 0 229657 6168545 6132386 2022-08-27T22:44:06Z Piquito 19415 Actual. wikitext text/x-wiki {{Competición deportiva | nome = <big>Naisten Liiga</big> | logo = [[Ficheiro:Ilves Naiset vs TPS Naiset 2.jpg|300px]] |actual = [[Ficheiro:Hockey current event.svg|20px]] [[Naisten Liiga 2022-2023]] | fundado = [[1982]] | rexión = {{FIN}} | número de equipos = 10 <small>(1ª fase)</small><br />12 <small>(2ª fase)</small> | actual campión = [[Ficheiro:Espoo.vaakuna.svg|12px|Turku]] [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] (16º título) | club máis laureado = [[Ficheiro:Espoo.vaakuna.svg|12px|Turku]] [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] (16 títulos) | lema = | socio de tv = Ruutu | sitio web = [http://finhockey.leijonat.fi Leijonat.fi] }} A '''Naisten Liiga''' (anteriormente denominada '''Jääkiekon naisten SM-sarja''') é a máxima categoría do [[hóckey sobre xeo]] feminino en [[Finlandia]]. A competición naceu na tempada [[1982]]-[[1983|83]] e na actualidade a integran oito equipos. A meirande parte dos campionatos foron gañados por [[Ilves Naiset|Tampere Ilves]] (10) e [[Espoo Blues Naiset|Espoo Blues]] (15), mentres que os 10 restantes se reparten entre 6 equipos. Os Blues dominaron a competición a principios do novo século, cun récord de títulos acadados entre [[1999]] e [[2005]], mentres que Ilves conseguiu a meirande parte dos seus títulos entre [[1985]] e [[1993]] con oito títulos en nove anos. == Historia == Na primavera de 2011 a comunidade finlandesa do [[Canadá]] doou a [[Aurora Borealis Malja]], o trofeo que dende entón é entregado ao equipo campión. [[Ficheiro:Logo Naisten Liiga.png|miniatura|250px|Logo da Naisten Liiga entre 2017 e 2020.]] Na tempada 2017-18 a SM-sarja mudou a súa denominación a Naisten Liiga.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/sarjat/naisten-liiga/2017-18/item/19913-naisten-sm-sarja-historiaan-ensi-kaudella-pelataan-naisten-liigaa.html |título=Naisten SM-sarja historiaan - Ensi kaudella pelataan Naisten Liigaa |editorial=leijonat.fi |data=21 de marzo de 2017 |dataacceso=19 de setembro de 2020 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170921193538/http://www.leijonat.fi/sarjat/naisten-liiga/2017-18/item/19913-naisten-sm-sarja-historiaan-ensi-kaudella-pelataan-naisten-liigaa.html |dataarquivo=21 de setembro de 2017 |lingua=fi}}</ref> Na tempada seguinte uníronse á liga [[Vaasan Sport Naiset|Vaasan Sport]] e [[TPS Naiset|TPS]],<ref>{{Cita novas |url=https://yle.fi/uutiset/3-10122474 |título=Vaasan Sportin naiset pelaavat ensi kaudella liigakiekkoa |nome=Terhi |apelidos=Varjonen |editorial=[[Yle|Yle.fi]] |data=19 de marzo de 2018 |dataacceso=19 de setembro de 2020 |lingua=fi}}</ref> producíndose un aumento do número de equipos participantes de oito a dez. A causa da [[Pandemia por coronavirus de 2019-2020|pandemia por coronavirus]], na tempada 2019-20 por primeira vez a liga non decidiu ningún equipo campión,<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/uutiset/jaakiekkoliitto/item/37699-koronavirus-lopettaa-jaakiekkoliiton-alaisten-sarjojen-kauden-myos-alle-16-ja-17-vuotiaiden-kotimaan-maaottelut-peruttu#86e3d912 |título=Koronavirus lopettaa Jääkiekkoliiton alaisten sarjojen kauden – Myös alle 16- ja 17-vuotiaiden kotimaan maaottelut peruttu |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2020 |dataacceso=19 de setembro de 2020 |lingua=fi}}</ref> cancelándose a tempada logo das semifinais, non disputándose a final entre [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] e [[KalPa Naiset|KalPa]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/l/naisten-liigan-finaalit-peruttu-kiekko-espoo-ymmartaa-ratkaisun/ |título=Naisten Liigan finaalit peruttu - Kiekko-Espoo ymmärtää ratkaisun |editorial=kiekko-espoonaiset.fi |data=13 de marzo de 2020 |dataacceso=19 de setembro de 2020 |lingua=fi}}</ref> == Equipos 2022-23 == A maior parte dos equipos da Naisten Liiga comparten os seus nomes cos equipos masculinos profesionais da [[Liiga]] ou a [[Mestis]] – [[HIFK Hockey|HIFK]], [[Hämeenlinnan Pallokerho|HPK]], [[Ilves]], [[Kalevan Pallo|KalPa]], [[Kiekko-Espoo]], [[Oulun Kärpät|Kärpät]], [[Rauman Lukko|Lukko]] [[Rovaniemen Kiekko|RoKi]] e [[HC Turun Palloseura|TPS]] – mais os equipos femininos teñen recibido historicamente limitados recursos e promoción por parte dos equipos masculinos afiliados.<ref>{{Cita web |url=https://victorypress.org/2017/03/24/womens-pro-hockey-in-finland-tries-to-get-more-spotlight/ |título=Women's Pro Hockey in Finland Tries to Get More Spotlight |apelidos=Foster |nome=Meredith |data=24 de marzo de 2017 |editorial=The Victory Press |lingua=en |dataacceso=30 de xaneiro de 2022}}</ref> Nos anos recentes producíronse progresos na construción dunha mellor relación entre os equipos femininos e masculinos; agora moitos equipos masculinos dan algo de apoio ás súas contrapartes femininas anunciando xuntos os seus partidos ou axudando a asegurar patrocinadores.<ref>{{Cita web |url=https://www.iihf.com/en/events/2019/ww/news/9666/women’s-worlds-media-round-table |título=Women’s Worlds media round-table |apelidos=Aykroyd |nome=Lucas |data=29 de marzo de 2019 |editorial=[[Federación Internacional de Hóckey sobre Xeo|IIHF]] |lingua=en |dataacceso=30 de xaneiro de 2022}}</ref><ref>{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-10396466 |título=Naiskiekon arvostus on kasvanut, mutta ihannetilanteeseen on Suomessa vielä pitkä matka – kehitys vaatii hurmosta ja SM-liigaseurojen apua |apelidos=Teiskonlahti |nome=Kirsi |data=11 de setembro de 2018 |xornal=[[Yle|Yle Urheilu]] |lingua=fi |dataacceso=30 de xaneiro de 2022}}</ref> {| class="wikitable" width="75%" !Nome !Cidade !Estadio !Capacidade !Fundación !Títulos |- style="background: #D0E6FF;" |[[Stadin Gimmat]]<br /><small>HIFK Naiset</small> |[[Ficheiro:Helsinki.vaakuna.svg|12px]] [[Helsinqui]] |Malmin jäähalli |500 |1982{{refn|group=lower-alpha|Refundado en 2018.}} |bgcolor=#fffaa5|0 |- |[[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |[[Ficheiro:Hämeenlinna.vaakuna.svg|12px]] [[Hämeenlinna]] |Metritiski Areena |700 |1929 |bgcolor=#fffaa5|1 |- style="background: #D0E6FF;" |[[Ilves Naiset|Ilves]] |[[Ficheiro:Tampere.vaakuna.svg|12px]] [[Tampere]] |[[Tesoman jäähalli]] |1&nbsp;500 |1931 |bgcolor=#fffaa5|10 |- |[[KalPa Naiset|KalPa]] |[[Ficheiro:Kuopio.vaakuna.svg|12px]] [[Kuopio]] |[[Olvi Areena]] |5&nbsp;224 |1929 |bgcolor=#fffaa5|0 |- style="background: #D0E6FF;" |[[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |[[Ficheiro:Espoo.vaakuna.svg|12px]] [[Espoo]] |[[Tapiolan harjoitusareena]] |750 |1989 |bgcolor=#fffaa5|15 |- |[[Kärpät Naiset|Kärpät]] |[[Ficheiro:Oulu.vaakuna.svg|12px]] [[Oulu]] |[[Oulun Energia Areena]] |6&nbsp;614 |1990 |bgcolor=#fffaa5|3 |- style="background: #D0E6FF;" | [[Lukko Naiset|Lukko]] | [[Ficheiro:Rauma.vaakuna.svg|12px]] [[Rauma]] | [[Westinghouse Areena]] | | 2011 |bgcolor=#fffaa5|0 |- |[[RoKi Naiset|RoKi]] |[[Ficheiro:Rovaniemi.vaakuna.svg|12px]] [[Rovaniemi]] |[[Lappi Areena]] |3&nbsp;500 |2012 |bgcolor=#fffaa5|0 |- style="background: #D0E6FF;" |[[Team Kuortane]] |[[Ficheiro:Kuortane.vaakuna.svg|12px]] [[Kuortane]] |[[Kuortaneen jäähalli]] |400 |2010 |bgcolor=#fffaa5|0 |- |[[TPS Naiset|TPS]] |[[Ficheiro:Turku.vaakuna.svg|12px]] [[Turku]] |[[Marli Areena]] |2&nbsp;875 |1990 |bgcolor=#fffaa5|0 |} == Palmarés == Dende a primeira edición da liga na tempada 1982-83, oito equipos gañaron a Naisten Liiga. Dende 2011 o equipo campión recibe a [[Aurora Borealis Malja]], mentres que o segundo e terceiro clasificados reciben medallas de prata e bronce. A seguinte táboa amosa os equipos campións do campionato finlandés feminino de hóckey sobre xeo:<ref>{{Cita libro |url=http://www.jaakiekkokirja.fi/wp-content/uploads/2019/11/Jääkiekkokirja-2019-20-1.pdf |capítulo=MITALIJOUKKUEET |título=Jääkiekkokirja |editorial=[[Suomen Jääkiekkoliitto]] |páxina=237 |lingua=fi |lugar=[[Helsinqui]]}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5489-t%C3%A4lt%C3%A4-se-n%C3%A4ytt%C3%A4%C3%A4-aurora-borealis-malja-julkistettiin |título=Tältä se näyttää - Aurora Borealis -malja julkistettiin! |data=21 de marzo de 2011 |editorial=[[Suomen Jääkiekkoliitto]] |website=leijonat.fi |lingua=fi |dataacceso=18 de setembro de 2020}}</ref> {| class="wikitable" style="text-align: center;" |- !width=50|Tempada !width=130|[[Ficheiro:Gold medal blank.svg|20px]] Campión !width=130|[[Ficheiro:Silver medal blank.svg|20px]] Prata !width=130|[[Ficheiro:Bronze medal blank.svg|20px]] Bronce |- style="background: #D0E6FF;" | 1982-83 |align=left| [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |- | 1983-84 |align=left| [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1984-85 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]] |- | 1985-86 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]] |align=left| [[Vaasan Sport|Sport]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1986-87 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |- | 1987-88 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[Stadin Gimmat|HIFK]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1988-89 |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Stadin Gimmat|HIFK]] |- | 1989-90 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] |align=left| [[SaiPa Naiset|SaiPa]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1990-91 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Espoon Kiekkoseura|EKS]] |- | 1991-92 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Espoon Kiekkoseura|EKS]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1992-93 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |- | 1993-94 |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1994-95 |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[KalPa Naiset|KalPa]] |- | 1995-96 |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[KalPa Naiset|KalPa]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1996-97 |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[Keravan Shakers|Shakers]] |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko Espoo]] |- | 1997-98 |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |- style="background: #D0E6FF;" | 1998-99 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- | 1999-00 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2000-01 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- | 2001-02 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Itä-Helsingin Kiekko|IHK]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2002-03 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- | 2003-04 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2004-05 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- | 2005-06 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2006-07 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Itä-Helsingin Kiekko|IHK]] |- | 2007-08 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2008-09 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |- | 2009-10 |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2010-11 |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- | 2011-12 |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2012-13 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- | 2013-14 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2014-15 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |- | 2015-16 |align=left| [[JYP Naiset|JYP]] |align=left| [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2016-17 |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Espoo United Naiset (hóckey sobre xeo)|Espoo United]] |align=left| [[Kalevan Pallo Naiset|KalPa]] |- | 2017-18 |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Team Kuortane]] |- style="background: #D0E6FF;" | 2018-19 |align=left| [[Espoo Blues Naiset|Blues]] |align=left| [[Ilves Naiset|Ilves]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |- | 2019-20 |colspan=3|''Tempada cancelada'' |- style="background: #D0E6FF;" | 2020-21 |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |align=left| [[KalPa Naiset|KalPa]] |align=left| [[Stadin Gimmat|HIFK]] |- | 2021-22 |align=left| [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]] |align=left| [[Stadin Gimmat|HIFK]] |align=left| [[Kärpät Naiset|Kärpät]] |} == Trofeos == {{AP|Trofeos da Naisten Liiga}} === Trofeos a equipos === [[Ficheiro:Aurora Borealis Malja.jpg|miniatura|250px|A [[Aurora Borealis Malja]], o trofeo entregado ao equipo campión da Naisten Liiga.]] * A [[Aurora Borealis Malja]] (Copa Aurora Boreal) é entregada anualmente ao equipo vencedor dos ''play-offs'' e campión da Naisten Liiga. É o trofeo principal da competición, doado pola comunidade finlandesa no Canadá en [[2011]], e o primeiro equipo en alzar o trofeo foi [[HPK Kiekkonaiset|HPK]].<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6875-tästä-pokaalista-pelataan-15-faktaa-aurora-borealis-maljasta |título=Tästä pokaalista pelataan - 15 faktaa Aurora Borealis -maljasta |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2013 |dataacceso=30 de xaneiro de 2022 |lingua=fi}}</ref>{{refn|group=lower-alpha|Anteriormente, entre 1983 e 2010, se entregaba a [[Sammon Malja]] ao equipo campión.<ref>Panel da exposición do [[Museo finlandés do hóckey sobre xeo]] no verán de 2022 (consultado o 10 de xullo de 2022).</ref>}} É o equivalente á [[Kanada-malja]] da [[Liiga]] (máxima competición do hóckey sobre xeo masculino en Finlandia) ou a [[Copa Stanley]] da [[National Hockey League]] (NHL). * Medallas de '''prata''' e '''bronce''' para o segundo e terceiro equipos nos playoff respectivamente. === Trofeos individuais === * '''[[Trofeo Riikka Nieminen]]''': outorgado á mellor xogadora da Naisten Liiga dende a tempoda 2008-09.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Best+Player+(Riikka+Nieminen+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Best Player (Riikka Nieminen Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> * '''[[Trofeo Tuula Puputti]]''': recompensa cada ano á mellor porteira da liga.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Best+Goaltender+(Tuula+Puputti+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Best Goaltender (Tuula Puputti Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> * '''[[Trofeo Päivi Halonen]]''': entregado cada ano á mellor defensora da liga. Creado na tempada 2005-06, a primeira xogadora premiada foi [[Heidi Pelttari]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Best+Defenseman+(Päivi+Halonen+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Best Defenseman (Päivi Halonen Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> * '''[[Trofeo Katja Riipi]]''': entregado cada ano á mellor dianteira da liga. Recibe o seu nome en honor á ex xogadora [[Katja Riipi]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Best+Forward+(Katja+Riipi+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Best Forward (Katja Riipi Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> * '''[[Trofeo Marianne Ihalainen]]''': cada ano dende a tempada inaugural da Naisten Liiga, a [[Federación Finlandesa de Hóckey sobre Xeo]] entrega este galardón á mellor puntuadora da liga regular. Recibe o seu nome en honor á ex xogadora de Ilves e membro do Salón da Fama do hóckey finlandés [[Marianne Ihalainen]].<ref>{{Cita web |url=https://www.iihf.com/en/events/2019/ww/news/9487/marianne-ihalainen-to-be-honoured |título=Marianne Ihalainen to be honoured |editorial=[[Federación Internacional de Hóckey sobre Xeo|IIHF.com]] |data=8 de marzo de 2019 |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Most+Points+(Marianne+Ihalainen+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Most Points (Marianne Ihalainen Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> *'''[[Trofeo Tiia Reima]]''': entregado dende a tempada inaugural pola [[Federación Finlandesa de Hóckey sobre Xeo]] á máxima goleadora da liga.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Most+Goals+(Tiia+Reima+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Most Goals (Tiia Reima Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> *'''[[Trofeo Sari Fisk]]''': dende a tempada 2010-11 se entrega o trofeo Sari Fisk á xogadora con mellor ''[[plus–minus]]'' ao final da liga regular.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/uutiset/kotimaa/item/1404-kauden-2011-12-palkitut-pelaajat-valmentajat-ja-erotuomarit |título=Kauden 2011-12 palkitut pelaajat, valmentajat ja erotuomarit |editorial=[[Federación Finlandesa de Hóckey sobre Xeo]] |data=3 de abril de 2012 |dataacceso=27 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> *'''[[Trofeo Karoliina Rantamäki]]''': entregado dende a tempada 1999-2000 á [[MVP]] dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Most+Valuable+Player+in+Playoffs+(Karoliina+Rantamäki+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Most Valuable Player in Playoffs (Karoliina Rantamäki Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> *'''[[Trofeo Noora Räty]]''': outorgado á mellor debutante na liga dende a tempada 2005-06.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Rookie+of+the+Year+(Noora+Räty+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Rookie of the Year (Noora Räty Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> *'''[[Trofeo Emma Laaksonen]]''': o premio ao xogo limpo entrégase dende a tempada 2011-12.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/awards/naisten-liiga-w?name=Naisten+Liiga+(W)+Fair+Play+Player+(Emma+Laaksonen+Award) |título=Awards - Naisten Liiga (W) Fair Play Player (Emma Laaksonen Award) |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de outubro de 2021 |lingua=en}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20121205142527/http://www.finhockey.fi/tulospalvelu/naisten-ja-tyttojen-sarjat/naisten-sm-sarja/ A SM-sarja] en [https://web.archive.org/web/20140422184724/http://www.finhockey.fi/ www.finhockey.fi] {{fi}} {{Naisten Liiga}} {{Hóckey sobre xeo en Finlandia}} {{Barra portal|Hóckey sobre xeo}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Naisten Liiga]] ddyie9k2ec7wiqdugtuox65f0669603 0 231330 6168698 5224069 2022-08-28T11:54:14Z Estevoaei 1131 {{periódico}} wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Outros homónimos|Celta (homónimos)}} {{periódico}} '''''El Agro Celta''''' foi un periódico editado en [[Ponteareas]] en [[1926]]. == Historia e características == Cando ''[[El Tea]]'' foi suspendido por problemas coa [[Ditadura de Primo de Rivera]] a mediados de 1925, foi substituído por ''[[El Uma]]'', e entre xaneiro e marzo de 1926 por '''''El Agro Celta'''''. Subtitulado ''Decenario defensor de los intereses agrarios'', apareceu o 3 de xaneiro. Saía os días 3, 13 e 23 de cada mes. Contaba con moitos dos colaboradores de ''El Tea'' e cunha liña editorial similar, informando sobre a política municipal e defendendo os intereses agrarios e anticaciquís. Tiña seccións como Ecos del condado, Ecos de Caselas, Ecos de América, Epopeyas históricas e Fuchicadas por Pedro Borreiro. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/emigracion.pdf Catálogo de publicacións periódicas do Arquivo da Emigración Galega] * {{Galiciana obra|16601}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Agro Celta}} [[Categoría:Prensa escrita de Ponteareas]] [[Categoría:Prensa agraria]] lx07pub5wt92asi5kt50d7vir83cr7n 6168701 6168698 2022-08-28T11:57:12Z Estevoaei 1131 retiro ligazóns externas xa tomadas de Wikidata wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Outros homónimos|Celta (homónimos)}} {{periódico}} '''''El Agro Celta''''' foi un periódico editado en [[Ponteareas]] en [[1926]]. == Historia e características == Cando ''[[El Tea]]'' foi suspendido por problemas coa [[Ditadura de Primo de Rivera]] a mediados de 1925, foi substituído por ''[[El Uma]]'', e entre xaneiro e marzo de 1926 por '''''El Agro Celta'''''. Subtitulado ''Decenario defensor de los intereses agrarios'', apareceu o 3 de xaneiro. Saía os días 3, 13 e 23 de cada mes. Contaba con moitos dos colaboradores de ''El Tea'' e cunha liña editorial similar, informando sobre a política municipal e defendendo os intereses agrarios e anticaciquís. Tiña seccións como Ecos del condado, Ecos de Caselas, Ecos de América, Epopeyas históricas e Fuchicadas por Pedro Borreiro. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.consellodacultura.org/mediateca/pubs.pdf/emigracion.pdf Catálogo de publicacións periódicas do Arquivo da Emigración Galega] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Agro Celta}} [[Categoría:Prensa escrita de Ponteareas]] [[Categoría:Prensa agraria]] c7p7w8xbu1zhub0jfqyna7x3cmuqumy 0 234244 6168562 5537598 2022-08-27T23:15:07Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador da NBA | nome = <big>Jared Cunningham</big> | imaxe = Jared Cunningham.jpg | ancho = 160 | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,93 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 4 [[polgada|in]])</small> | peso = 88 [[kg]] <small>(195 lb)</small> | equipo = | número = | nacionalidade = {{USA}} | nacemento = [[22 de maio]] de [[1991]] <small>{{idade|22|5|1991}}</small> | lugar = [[Ficheiro:Flag of California.svg|20px|border|California]] [[Oakland]] ([[California]]) | instituto = San Leandro HS | universidade = Oregon State (2009–2012) | anodraft = 2012 | roldadraft = 1 | eleccióndraft = 24 | draftteam = [[Cleveland Cavaliers]] | career_start = dende [[2012]] | antigos_equipos = [[Dallas Mavericks]] (2012&ndash;2013)<br/>→[[Texas Legends]] (2012&ndash;2013)<br/>[[Atlanta Hawks]] (2013&ndash;2014)<br/>→[[Bakersfield Jam]] (2013&ndash;2014)<br/>[[Sacramento Kings]] (2014)<br/>[[Los Angeles Clippers]] (2014&ndash;2015)<br/>[[Delaware 87ers]] (2015)<br/>[[Idaho Stampede]] (2015)<br/>[[Cleveland Cavaliers]] (2015&ndash;2016)<br/>[[Idaho Stampede]] (2016)<br/>[[Milwaukee Bucks]] (2016)<br/>[[Jiangsu Monkey King]] (2016&ndash;2017)<br/>[[FC Bayern München (baloncesto)|Bayern München]] (2017&ndash;2018)<br/>[[Basket Brescia Leonessa|Brescia Leonessa]] (2018&ndash;2019)<br/>[[Santa Cruz Warriors]] (2019&ndash;2020)<br/>[[Shanghai Sharks]] (2020)<br/>[[Bnei Herzliya]] (2021) }} '''Jared Armon Cunningham''', nado o [[22 de maio]] de [[1991]] en [[Oakland]] ([[California]]), é un xogador e [[baloncesto]] profesional [[Estados Unidos|estadounidense]]. == Traxectoria == Cunningham foi seleccionado na 24ª posición do [[Draft da NBA]] de [[2012]] polos [[Cleveland Cavaliers]]. Os seus dereitos foron traspasados pouco despois de ser elixido xunto a [[Jae Crowder]] e [[Bernard James]] ós [[Dallas Mavericks]], a cambio de [[Tyler Zeller]] e [[Kelenna Azubuike]]. Asinou o seu contrato o [[21 de xullo]] de 2012.<ref>{{Cita web|title=Mavs sign first-rounder Jared Cunningham|url=http://espn.go.com/blog/dallas/mavericks/post/_/id/4691079/mavs-sign-first-rounder-jared-cunningham|publisher=ESPN|accessdate=21 de xullo de 2012}}</ref> O [[11 de decembro]] de 2012, Cunningham foi enviado ó afiliado dos Mavericks na [[NBA D-League]], os [[Texas Legends]], tras facer 2.3 puntos en 3.4 minutos por partido.<ref>{{Cita web|title=Mavs send 1st-round pick Cunningham to D-League|url=http://www.chron.com/sports/article/Mavs-send-1st-round-pick-Cunningham-to-D-League-4109003.php|publisher=Chron|accessdate=11 de decembro de 2012|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121213122418/http://www.chron.com/sports/article/Mavs-send-1st-round-pick-Cunningham-to-D-League-4109003.php|dataarquivo=13 de decembro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> Foi chamado de volta o [[31 de decembro]] de 2012.<ref>{{Cita web|url=http://espn.go.com/blog/dallas/mavericks/post/_/id/4693485/mavericks-recall-jared-cunningham|title=Mavericks recall Jared Cunningham|publisher=ESPN.com|accessdate=31 de decembro de 2012}}</ref> O [[27 de xuño]] de [[2013]], Cunningham foi traspasado ós [[Atlanta Hawks]] durante o Draft de 2013.<ref>[http://www.nba.com/hawks/2013-draft-central Atlanta Hawks 2013 Draft Central]</ref> O [[22 de febreiro]] de [[2014]], foi cortado polos Hawks.<ref>{{Cita web |url=http://www.insidehoops.com/blog/?p=15283 |título=Atlanta Hawks waive Jared Cunningham |data-acceso=03 de marzo de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140228182953/http://www.insidehoops.com/blog/?p=15283 |dataarquivo=28 de febreiro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> O [[31 de marzo]] de 2014, asinou un contrato de dez días cos [[Sacramento Kings]].<ref>[http://www.nba.com/kings/news/kings-sign-jared-cunningham-10-day-contract KINGS SIGN JARED CUNNINGHAM TO 10-DAY CONTRACT]</ref> O [[10 de abril]] de 2014, asinou cos Kings para o resto da [[Tempada 2013-14 da NBA|tempada]].<ref>[http://www.nba.com/kings/news/kings-sign-jared-cunningham-remainder-season KINGS SIGN JARED CUNNINGHAM FOR REMAINDER OF THE SEASON]</ref> O [[29 de setembro]] de 2014, asinou cos [[Los Angeles Clippers]].<ref>{{Cita web|title=Clippers Announce 2014-15 Training Camp Roster|url=http://www.nba.com/clippers/clippers-announce-2014-15-training-camp-roster|work=NBA.com|date=29 de setembro de 2014|accessdate=29 de setembro de 2014}}</ref> O [[7 de xaneiro]] de [[2015]] foi traspasado xunto ós dereitos do Draft de [[Cenk Akyol]] ós [[Philadelphia 76ers]], a cambio dos dereitos do Draft de [[Sergei Lishouk]].<ref>[http://www.nba.com/clippers/clippers-trade-jared-cunningham Clippers Trade Cunningham To 76ers]</ref> Ese mesmo día, foi cortado polos Sixers. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.nba.com/playerfile/jared_cunningham/ Perfil en NBA.com] {{en}} * [https://www.basketball-reference.com/players/c/cunnija01.html Estatísticas en Basketball-Reference.com] {{en}} {{Draft da NBA 2012}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Cunningham, Jared}} [[Categoría:Nados en 1991]] [[Categoría:Nados en Oakland]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da NBA]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Eleccións no Draft da NBA dos Cleveland Cavaliers]] [[Categoría:Xogadores dos Dallas Mavericks]] [[Categoría:Xogadores dos Atlanta Hawks]] [[Categoría:Xogadores dos Sacramento Kings]] [[Categoría:Xogadores dos Los Angeles Clippers]] [[Categoría:Xogadores dos Cleveland Cavaliers]] [[Categoría:Xogadores dos Milwaukee Bucks]] [[Categoría:Xogadores do FC Bayern München (baloncesto)]] [[Categoría:Xogadores do Pallacanestro Brescia]] [[Categoría:Xogadores dos Shanghai Sharks‎]] [[Categoría:Xogadores do Bnei Herzliya‎]] im51mpq0wag98mnm0imu10bs7w901pd 0 237764 6168318 5950690 2022-08-27T15:08:00Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Proteína | Nome = CD9 | image = | width = | caption = | Símbolo = CD9 | AltSymbols =5H9; BA2; BTCC-1; DRAP-27; GIG2; MIC3; MRP-1; P24; TSPAN29 | ATC_prefix= | ATC_suffix= | ATC_supplemental= | CAS_number= | CAS_supplemental= | DrugBank= | EntrezGene = 928 | HGNCid = 1709 | OMIM = 143030 | PDB = | RefSeq = NM_001769 | UniProt = P21926 | ECnumber = | Cromosoma = 12 | Brazo = p | Banda = 13 | LocusSupplementaryData = }} O '''CD9''' ([[cluster de diferenciación|''cluster'' de diferenciación]] 9) é un [[antíxeno]] [[proteína|proteico]] da superficie celular, que nos humanos está codificado no [[xene]] ''CD9'' situado no [[cromosoma 12]].<ref name="pmid6198179">{{Cita publicación periódica | author = Katz F, Povey S, Parkar M, Schneider C, Sutherland R, Stanley K, Solomon E, Greaves M | title = Chromosome assignment of monoclonal antibody-defined determinants on human leukemic cells | journal = Eur J Immunol | volume = 13 | issue = 12 | pages = 1008–1013 | year = 1984 | pmid = 6198179 | pmc = | doi =10.1002/eji.1830131211}}</ref> [[expresión xénica|Exprésase]] especificamente en [[célula B|células pre-B]], [[monocito]]s, [[eosinófilo]]s, [[basófilo]]s, [[plaqueta]]s, [[célula T|células T]] activadas, [[nervio]]s, [[músculo liso]] vascular e [[ovocito]]s.<ref name="janeway">{{cita libro| autor = Janeway, Jr ''et al'' | título = Inmunobiología|ano= 2000 | editorial = Masson, SA | id = ISBN 84-458-1176-2}}</ref> A proteína codificada por este xene forma parte da [[superfamilia transmembrana 4]], tamén chamada familia da [[tetraspanina]]. A maioría dos membros desta familia son proteínas da superficie celular que se caracterizan pola presenza de catro dominios [[hidrofóbico]]s. Estas proteínas median eventos de [[transdución de sinais]] que xogan un papel na regulación do desenvolvemento da célula, activación, crecemento e [[motilidade]]. O CD9 é unha [[glicoproteína]] de 24 [[dalton (unidade)|kDa]] da superficie celular que forma complexos con [[integrina]]s e outras proteínas da [[superfamilia de proteínas|superfamilia]] transmembrana 4. Atópase na superficie das vesículas chamadas [[exosoma (vesícula)|exosomas]]. Pode modular a adhesión e [[migración celular]] e tamén desencadea a activación e agregación [[plaqueta]]ria. Ademais, a proteína parece promover a fusión da [[célula muscular]] e apoia o mantemento dos [[miotubo]]s.<ref>{{Cita web | title = Entrez Gene: CD9 CD9 molecule| url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=928| accessdate = }}</ref> Esta proteína tamén parece ser fundamental para a fusión do [[óvulo]] e o [[espermatozoide]] durante a [[fertilización]], xa que o os [[gameto]]s dos [[rato knockout|ratos knockout]] CD9 non se poden fusionar.<ref>{{Cita publicación periódica |author=François Le Naour|title=Severely Reduced Female Fertility in CD9-Deficient Mice |journal=Science |volume=287 |pages=319–321| year=2000 | doi=10.1126/science.287.5451.319 |issue=5451 |display-authors=1 |pmid=10634790 |last2=Rubinstein |first2=E |last3=Jasmin |first3=C |last4=Prenant |first4=M |last5=Boucheix |first5=C}}</ref> O CD9 está localizado na membrana de ''[[microvilli]]'' dos [[ovocito]]s e tamén parece intervir en manter a forma normal dos ''microvilli'' do ovocito.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Kathryn E. Runge|title=Oocyte CD9 is enriched on the microvillar membrane and required for normal microvillar shape and distribution |journal=Developmental Biology |volume=304 |issue=1 |pages=317–325| year=2007 |pmid=17239847 | doi=10.1016/j.ydbio.2006.12.041 |display-authors=1 |last2=Evans |first2=James E. |last3=He |first3=Zhi-Yong |last4=Gupta |first4=Surabhi |last5=McDonald |first5=Kent L. |last6=Stahlberg |first6=Henning |last7=Primakoff |first7=Paul |last8=Myles |first8=Diana G.}}</ref> == Interaccións == O CD9 interacciona con [[TSPAN4]],<ref name=pmid9360996>{{Cita publicación periódica |last=Tachibana |first=I |authorlink= |autor2=Bodorova J, Berditchevski F, Zutter M M, Hemler M E |year=1997|title=NAG-2, a novel transmembrane-4 superfamily (TM4SF) protein that complexes with integrins and other TM4SF proteins |journal=J. Biol. Chem. |volume=272 |issue=46 |pages=29181–29189 |publisher= |location = UNITED STATES| issn = 0021-9258| pmid = 9360996 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1074/jbc.272.46.29181}}</ref> [[PTGFRN]],<ref name=pmid11278880>{{Cita publicación periódica |last=Charrin |first=S |authorlink= |autor2=Le Naour F, Oualid M, Billard M, Faure G, Hanash S M, Boucheix C, Rubinstein E |year=2001|title=The major CD9 and CD81 molecular partner. Identification and characterization of the complexes |journal=J. Biol. Chem. |volume=276 |issue=17 |pages=14329–37 |publisher= |location = United States| issn = 0021-9258| pmid = 11278880 |doi = 10.1074/jbc.M011297200 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote =}}</ref><ref name=pmid11087758>{{Cita publicación periódica |last=Stipp |first=C S |authorlink= |autor2=Orlicky D, Hemler M E |year=2001|title=FPRP, a major, highly stoichiometric, highly specific CD81- and CD9-associated protein |journal=J. Biol. Chem. |volume=276 |issue=7 |pages=4853–4862 |publisher= |location = United States| issn = 0021-9258| pmid = 11087758 |doi = 10.1074/jbc.M009859200 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote =}}</ref> [[CD81]],<ref name=pmid8630057>{{Cita publicación periódica |last=Radford |first=K J |authorlink= |autor2=Thorne R F, Hersey P |year=1996|title=CD63 associates with transmembrane 4 superfamily members, CD9 and CD81, and with beta 1 integrins in human melanoma |journal=Biochem. Biophys. Res. Commun. |volume=222 |issue=1 |pages=13–18 |publisher= |location = UNITED STATES| issn = 0006-291X| pmid = 8630057 |doi = 10.1006/bbrc.1996.0690 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote =}}</ref><ref name=pmid9804823>{{Cita publicación periódica |last=Horváth |first=G |authorlink= |autor2=Serru V, Clay D, Billard M, Boucheix C, Rubinstein E |year=1998|title=CD19 is linked to the integrin-associated tetraspans CD9, CD81, and CD82 |journal=J. Biol. Chem. |volume=273 |issue=46 |pages=30537–30543 |publisher= |location = UNITED STATES| issn = 0021-9258| pmid = 9804823 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1074/jbc.273.46.30537}}</ref> [[CD117]],<ref name=pmid12036870>{{Cita publicación periódica |last=Anzai |first=Naoyuki |authorlink= |autor2=Lee Younghee, Youn Byung-S, Fukuda Seiji, Kim Young-June, Mantel Charlie, Akashi Makoto, Broxmeyer Hal E |year=2002|title=C-kit associated with the transmembrane 4 superfamily proteins constitutes a functionally distinct subunit in human hematopoietic progenitors |journal=Blood |volume=99 |issue=12 |pages=4413–4421 |publisher= |location = United States| issn = 0006-4971| pmid = 12036870 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1182/blood.V99.12.4413}}</ref> [[CD46]],<ref name=pmid10741407>{{Cita publicación periódica |last=Lozahic |first=S |authorlink= |autor2=Christiansen D, Manié S, Gerlier D, Billard M, Boucheix C, Rubinstein E |year=2000|title=CD46 (membrane cofactor protein) associates with multiple beta1 integrins and tetraspans |journal=Eur. J. Immunol. |volume=30 |issue=3 |pages=900–907 |publisher= |location = GERMANY| issn = 0014-2980| pmid = 10741407 |doi = 10.1002/1521-4141(200003)30:3<900::AID-IMMU900>3.0.CO;2-X | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote =}}</ref> [[CD29]]<ref name=pmid8630057/><ref name=pmid12175627>{{Cita publicación periódica |last=Mazzocca |first=Antonio |authorlink= |autor2=Carloni Vinicio, Sciammetta Silvia, Cordella Claudia, Pantaleo Pietro, Caldini Anna, Gentilini Paolo, Pinzani Massimo |year=2002|title=Expression of transmembrane 4 superfamily (TM4SF) proteins and their role in hepatic stellate cell motility and wound healing migration |journal=J. Hepatol. |volume=37 |issue=3 |pages=322–330 |publisher= |location = England| issn = 0168-8278| pmid = 12175627 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1016/S0168-8278(02)00175-7}}</ref> e [[CD49c]].<ref name=pmid10694273>{{Cita publicación periódica |last=Park |first=K R |authorlink= |autor2=Inoue T, Ueda M, Hirano T, Higuchi T, Maeda M, Konishi I, Fujiwara H, Fujii S |year=2000|title=CD9 is expressed on human endometrial epithelial cells in association with integrins alpha(6), alpha(3) and beta(1) |journal=Mol. Hum. Reprod. |volume=6 |issue=3 |pages=252–257 |publisher= |location = ENGLAND| issn = 1360-9947| pmid = 10694273 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1093/molehr/6.3.252}}</ref><ref name=pmid10065872>{{Cita publicación periódica |last=Hirano |first=T |authorlink= |autor2=Higuchi T, Ueda M, Inoue T, Kataoka N, Maeda M, Fujiwara H, Fujii S |year=1999|title=CD9 is expressed in extravillous trophoblasts in association with integrin alpha3 and integrin alpha5 |journal=Mol. Hum. Reprod. |volume=5 |issue=2 |pages=162–167 |publisher= |location = ENGLAND| issn = 1360-9947| pmid = 10065872 | bibcode = | oclc =| id = | url = | language = | format = | accessdate = | laysummary = | laysource = | laydate = | quote = |doi=10.1093/molehr/5.2.162}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Tetraspanina]] * [[Mioxénese]] * [[Fertilización]] === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica | author=Horejsí V, Vlcek C |title=Novel structurally distinct family of leucocyte surface glycoproteins including CD9, CD37, CD53 and CD63 |journal=FEBS Lett. |volume=288 |issue= 1–2 |pages= 1–4 |year= 1991 |pmid= 1879540 |doi=10.1016/0014-5793(91)80988-F}} * {{Cita publicación periódica | author=Berditchevski F |title=Complexes of tetraspanins with integrins: more than meets the eye |journal=J. Cell. Sci. |volume=114 |issue= Pt 23 |pages= 4143–51 |year= 2002 |pmid= 11739647 |doi=}} * {{Cita publicación periódica | author=Ninomiya H, Sims PJ |title=The human complement regulatory protein CD59 binds to the alpha-chain of C8 and to the "b"domain of C9 |journal=J. Biol. Chem. |volume=267 |issue= 19 |pages= 13675–80 |year= 1992 |pmid= 1377690 |doi=}} * {{Cita publicación periódica | author=Miyake M, Koyama M, Seno M, Ikeyama S |title=Identification of the motility-related protein (MRP-1), recognized by monoclonal antibody M31-15, which inhibits cell motility |journal=J. Exp. Med. |volume=174 |issue= 6 |pages= 1347–1354 |year= 1992 |pmid= 1720807 |doi=10.1084/jem.174.6.1347 | pmc=2119050}} * {{Cita publicación periódica | author=Boucheix C |title=Molecular cloning of the CD9 antigen. A new family of cell surface proteins |journal=J. Biol. Chem. |volume=266 |issue= 1 |pages= 117–22 |year= 1991 |pmid= 1840589 |doi= | author2=Benoit P | author3=Frachet P | display-authors=3 | last4=Billard | first4=M | last5=Worthington | first5=RE | last6=Gagnon | first6=J | last7=Uzan | first7=G}} * {{Cita publicación periódica | author=Iwamoto R |title=An antibody that inhibits the binding of diphtheria toxin to cells revealed the association of a 27-kDa membrane protein with the diphtheria toxin receptor |journal=J. Biol. Chem. |volume=266 |issue= 30 |pages= 20463–9 |year= 1991 |pmid= 1939101 |doi= | author2=Senoh H | author3=Okada Y | display-authors=3 | last4=Uchida | first4=T | last5=Mekada | first5=E}} * {{Cita publicación periódica | author=Benoit P |title=Assignment of the human CD9 gene to chromosome 12 (region P13) by use of human specific DNA probes | url=https://archive.org/details/sim_human-genetics_1991-01_86_3/page/268 |journal=Hum. Genet. |volume=86 |issue= 3 |pages= 268–72 |year= 1991 |pmid= 1997380 |doi= | author2=Gross MS | author3=Frachet P | display-authors=3 | last4=Frézal | first4=J | last5=Uzan | first5=G | last6=Boucheix | first6=C | last7=Nguyen | first7=VC}} * {{Cita publicación periódica | author=Lanza F |title=cDNA cloning and expression of platelet p24/CD9. Evidence for a new family of multiple membrane-spanning proteins |journal=J. Biol. Chem. |volume=266 |issue= 16 |pages= 10638–45 |year= 1991 |pmid= 2037603 |doi= | author2=Wolf D | author3=Fox CF | display-authors=3 | last4=Kieffer | first4=N | last5=Seyer | first5=JM | last6=Fried | first6=VA | last7=Coughlin | first7=SR | last8=Phillips | first8=DR | last9=Jennings | first9=LK}} * {{Cita publicación periódica | author=Higashihara M |title=Purification and partial characterization of CD9 antigen of human platelets |journal=FEBS Lett. |volume=264 |issue= 2 |pages= 270–274 |year= 1990 |pmid= 2358073 |doi=10.1016/0014-5793(90)80265-K | author2=Takahata K | author3=Yatomi Y | display-authors=3 | last4=Nakahara | first4=K | last5=Kurokawa | first5=K}} * {{Cita publicación periódica | author=Masellis-Smith A, Shaw AR |title=CD9-regulated adhesion. Anti-CD9 monoclonal antibody induce pre-B cell adhesion to bone marrow fibroblasts through de novo recognition of fibronectin |journal=J. Immunol. |volume=152 |issue= 6 |pages= 2768–77 |year= 1994 |pmid= 7511626 |doi=}} * {{Cita publicación periódica | author=Chalupny NJ |title=Tyrosine phosphorylation of CD19 in pre-B and mature B cells |journal=EMBO J. |volume=12 |issue= 7 |pages= 2691–6 |year= 1993 |pmid= 7687539 |doi= | pmc=413517 | author2=Kanner SB | author3=Schieven GL | display-authors=3 | last4=Wee | first4=SF | last5=Gilliland | first5=LK | last6=Aruffo | first6=A | last7=Ledbetter | first7=JA}} * {{Cita publicación periódica | author=Ikeyama S |title=Suppression of cell motility and metastasis by transfection with human motility-related protein (MRP-1/CD9) DNA |journal=J. Exp. Med. |volume=177 |issue= 5 |pages= 1231–1237 |year= 1993 |pmid= 8478605 |doi=10.1084/jem.177.5.1231 | pmc=2191011 | author2=Koyama M | author3=Yamaoko M | display-authors=3 | last4=Sasada | first4=R | last5=Miyake | first5=M}} * {{Cita publicación periódica | author=Rubinstein E |title=Organization of the human CD9 gene |journal=Genomics |volume=16 |issue= 1 |pages= 132–138 |year= 1993 |pmid= 8486348 |doi= 10.1006/geno.1993.1150 | author2=Benoit P | author3=Billard M | display-authors=3 | last4=Plaisance | first4=S | last5=Prenant | first5=M | last6=Uzan | first6=G | last7=Boucheix | first7=C}} * {{Cita publicación periódica | author=Radford KJ, Thorne RF, Hersey P |title=CD63 associates with transmembrane 4 superfamily members, CD9 and CD81, and with beta 1 integrins in human melanoma |journal=Biochem. Biophys. Res. Commun. |volume=222 |issue= 1 |pages= 13–18 |year= 1996 |pmid= 8630057 |doi= 10.1006/bbrc.1996.0690}} * {{Cita publicación periódica | author=Schmidt C |title=CD9 of mouse brain is implicated in neurite outgrowth and cell migration in vitro and is associated with the alpha 6/beta 1 integrin and the neural adhesion molecule L1 |journal=J. Neurosci. Res. |volume=43 |issue= 1 |pages= 12–31 |year= 1996 |pmid= 8838570 |doi= 10.1002/jnr.490430103 | author2=Künemund V | author3=Wintergerst ES | display-authors=3 | last4=Schmitz | first4=B. | last5=Schachner | first5=M.}} * {{Cita publicación periódica | author=Sincock PM, Mayrhofer G, Ashman LK |title=Localization of the transmembrane 4 superfamily (TM4SF) member PETA-3 (CD151) in normal human tissues: comparison with CD9, CD63, and alpha5beta1 integrin |journal=J. Histochem. Cytochem. |volume=45 |issue= 4 |pages= 515–25 |year= 1997 |pmid= 9111230 |doi=10.1177/002215549704500404}} * {{Cita publicación periódica | author=Rubinstein E |title=CD9, but not other tetraspans, associates with the beta1 integrin precursor |journal=Eur. J. Immunol. |volume=27 |issue= 8 |pages= 1919–1927 |year= 1997 |pmid= 9295027 |doi=10.1002/eji.1830270815 | author2=Poindessous-Jazat V | author3=Le Naour F | display-authors=3 | last4=Billard | first4=Martine | last5=Boucheix | first5=Claude}} * {{Cita publicación periódica | author=Tachibana I |title=NAG-2, a novel transmembrane-4 superfamily (TM4SF) protein that complexes with integrins and other TM4SF proteins |journal=J. Biol. Chem. |volume=272 |issue= 46 |pages= 29181–29189 |year= 1997 |pmid= 9360996 |doi=10.1074/jbc.272.46.29181 | author2=Bodorova J | author3=Berditchevski F | display-authors=3 | last4=Zutter | first4=MM | last5=Hemler | first5=ME}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Antíxenos CD]] p79klfdc24yiypn81yjd47ups9ezvws 0 239682 6168674 6094601 2022-08-28T10:51:10Z CommonsDelinker 1410 Substitución automática de "[[commons:File:Football_iu_1996.jpg|Football_iu_1996.jpg]]" por "[[commons:File:Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg|Football_in_Bloomington,_Indiana,_1996.jpg]]" segundo o ordenou [[commons:User:CommonsDelinker|CommonsDe wikitext text/x-wiki [[Image:Football in Bloomington, Indiana, 1996.jpg|thumb|largopx|Un dianteiro en posición de marcar un gol]] O '''dianteiro'''<ref>{{DRAG|dianteiro}}</ref> ou '''dianteira'''<ref>{{DRAG|dianteira}}</ref> é unha [[posicións no fútbol|posición]] de liña no [[fútbol]], os xogadores que realizan este labor colócanse en posicións de ataque, próximos á portería rival e son no decurso dun partido os principais responsables de marcar os [[gol]]es do seu equipo. As formacións modernas empregan entre un e tres dianteiros, pero o máis común é que haxa dous. Os [[adestrador]]es adoitan colocar a un no medio campo (dianteiro centro), enfrontado á portería rival, mentres o outro (ou os outros) se coloca atrás deste ou nos laterais do campo (extremo esquerdo ou dereito), na procura de dar pases de gol ao outro dianteiro. == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Terminoloxía futbolística]] [[Categoría:Profesións]] 69fos99xkkcxtr35fyhs2murff6yvo5 0 240547 6168695 6146804 2022-08-28T11:44:11Z AntiaLou 128369 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Eulogy ampulla Louvre MNC 1926.jpg|alt=Euloxia de terracota, no museo do Louvre|miniatura|Euloxia de terracota, no museo do Louvre]] '''Euloxia''' provén do [[Lingua grega|grego]] ''ευλογία'', "unha bendición". Dise dos obxectos [[Bendición|bendicidos]]. Nos escritos de [[Cirilo de Alexandría]] refírese ao pan e mais ao viño. [[Exeria (escritora)|Exeria]], a viaxeira galega sinala<ref>Arce, Agustín (1996).: Itinerario de la virgen Egeria. Bilioteca de autores cristianos. Madrid.</ref> "dignáronse ademais darme, a min e aos que ían comigo, euloxias, como os monxes acostuman dar, pero só aos que reciben con gusto nos seus eremitorios" nun comentario que fai na súa visita á localidade de Charrán, no límite oriental do Imperio romano. Ó longo do [[Itinerario de Exeria]], ela conta que as euloxias en ocasións eran un froito do lugar, unha vasilla de aceite para a lámpada ou calquera obxecto entregado no momento da despedida para lembrar os momentos vividos.<ref>{{Cita libro|edición=3ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte|data=|lugar=[Madrid]|ISBN=978-84-15958-63-5|OCLC=1011340547|apelidos=Pascual|nome=Carlos|ano=2017}}</ref> ==Referencias ao termo== *[[Paulo de Tarso]] (1 Cor. 10,16): "to poterion tes eulogias ho eulogoumen". *[[Agostiño de Hipona]] (De pecat. Merit., II, 26): "Quod acceperunt catechumeni, quamvis non sit corpus Christi, sanctum tamen est, et sanctius quam cibi quibus alimur, quoniam sacramentum est" (O que os catecúmenos reciben, aínda que non é o Corpo de Cristo, é santo, ---máis santo, de feito, que a nosa alimentación habitual, xa que é un sacramentum). *Na Regra [[Beneditino|Beneditina]] prohíbeselles aos monxes recibir "litteras, eulogias, vel quaelibet munuscula" sen permiso do abade. Indicando que non podían recibir agasallos. *[https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html Itinerarium Peregrinatio] - Capítulo III: "''Iam ut exiremus de ecclesia, dederunt nobis presbyteri loci ipsius eulogias, id est de pomis quae in ipso monte nascuntur''". (Xusto cando estabamos a piques de saír da igrexa, os curas do lugar déronnos euloxias, é dicir, mazás das que medran no propio monte.) ==Notas== {{listaref}} ==Véxase tamén== ===Bibliografía=== *Barnes, Arthur. "Eulogia". ''The Catholic Encyclopedia''. Vol. 5. Nova York: Robert Appleton Company, 1909. 24 Mar. 2012. http://www.newadvent.org/cathen/05603b.htm *Arce, Agustín (1996): ''Itinerario de la virgen Egeria.'' Bilioteca de autores cristianos. Madrid. *[[Feliciano Novoa Portela|Novoa Portela, Feliciano]] (coord.) (2003): ''De Fisterra a Xerusalén. Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns''. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Relixión]] eklefjhzz4iv3u19oi1i85zv55ofps2 0 245952 6168581 5994801 2022-08-27T23:59:19Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|para=a planta homónima de nome científico "Nepeta cataria"|herba gateira}}''Non confundir con "néboda", de nome científico [[Potentilla erecta]]''{{taxobox |name = Nébeda |image = Calamintha_nepeta_nepeta0.jpg |image_width = 250px |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] ordo = [[Lamiales]] |familia = [[Lamiaceae]] |genus = [[Calamintha]] |species = '''C. nepeta''' |binomial = ''Calamintha nepeta'' |binomial_authority = ([[L.]]) [[Gaetano Savi|Savi]] | subdivision_ranks = [[Subespecie]]s | subdivision = *''Satureja calamintha glandulosa'' *''Satureja calamintha officinalis'' | synonyms =''Satureja calamintha''}} A '''nébeda''' ('''''Calamintha nepeta''''' <small>([[L.]]) Savi 1798</small>) é unha [[especie (bioloxía)|especie]] [[botánica]] [[herbácea]] [[Planta perenne|perenne]]. É un membro da familia das [[menta]]s, e é usada en Galicia para cocer coas [[castaña]]s e facelas máis dixestíbeis. Tamén é común na [[cociña italiana]] onde lle chaman ''mentuccia'', ''nipitella'' or ''nepitella''. En galego tamén recibe como nomes ''calaminta'' e a variante ''néboda''. == Distribución == É nativa do norte de [[África]] ([[Alxeria]], [[Marrocos]], [[Tunisia]]); oeste [[Asia|asiáico]]: ([[Turquía]]), [[Cáucaso]] ([[Armenia]], [[Acerbaixán]], [[Xeorxia]], [[Rusia]], Ciscaucasia, Daxestan); [[Europa]]: [[Reino Unido]], [[Austria]], [[Hungría]], [[Suíza]], [[Moldavia]], [[Ucraína]] [incl. [[Crimea]]], [[Albania]], [[Bulgaria]]; [[Grecia]] [incl. [[Illa de Creta|Creta]]]; [[Italia]] [incl. [[Sardeña]], Sicilia]; [[Iugoslavia]], [[Francia]] [incl. [[Córsega]]]; [[España]] [incl. [[Baleares]], [[Portugal]]. Tamén aparece en [[Galiza]].) == Hábitat == Medra en [[bosque]]s pouco mestos, [[sebe]]s e lugares incultos, ao pé dos valados e muros. == Descrición == É unha herba [[Planta perenne|perenne]], [[fanerógama]] da familia das labiadas, vivaz, moi ramificada, de 40 a 80&nbsp;cm de altura, coas [[folla]]s opostas, as [[flor]]es brancas ou purpúreas reunidas nunha inflorescencia espiciforme e cun cheiro agradable e intenso. == [[Subespecie]]s == * ''Satureja calamintha glandulosa'': baixo cecemento, moi recendente, sur de Europa e Gran Bretaña * ''Satureja calamintha officinalis'': perenne, con cheiro a menta, de centro e sur de Europa [http://www.wordwebonline.com/en/SATUREJACALAMINTHAGLANDULOSA] == Usos == [[Planta ornamental]], e [[Planta medicinal|medicinal]]. Úsase para a cocedura das castañas xunto a outras herbas como o [[fiúncho]]. Os seus compostos químicos son mentol, pulegona e piperitona.[https://web.archive.org/web/20071212095048/http://www.inta.gov.ar/esquel/info/documentos/agricola/jornadasfloricultura/08melissacalamintha.pdf] === Propiedades === Principios activos: A esencia contén até o 57% de [[pulegona]], l-[[mentona]] e l-[[alfa-pineno]].<ref name="GEPM "/> Indicacións: é tónico, [[estomacal]], [[sudorífico]], [[carminativo]], [[antiespasmódico]], [[expectorante]], [[adstrinxente]], [[emenagogo]].<ref name="GEPM ">{{cita libro |título = Satureja calamintha | autor = Dr. Berdonces I Serra |obra = Gran Enciclopecia de las Plantas Medicinales |editorial = Tikal ediciones|ISBN=84-305-8496-X |páxina = 245}}</ref> Cocemento: Unha chisca de follas nunha cunca de auga a ferver. == [[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]] == {| |-valign=top | * ''Calamintha officinalis'' <small> (L.) [[Savi]] </small> * ''Calamintha nepetoides'' <small>[[Jord.]]</small> * ''Satureja calamintha'' <small>(L.) [[Scheele]]</small> * ''Clinopodium nepeta'' <small>(L.) [[Kuntze]]</small> * ''Melissa calamintha'' * ''Melissa nepeta'' <small>L. ([[basónimo]])</small> * ''Satureja calamintha'' <small>(L.) [[Scheele]]</small> var. ''nepeta'' <small>(L.) [[Briq.]]</small> * ''Satureja calamintha'' <small>(L.) Scheele</small> var. ''nepetoides'' <small>([[Jord.]]) Briq.</small> | * ''Satureja nepeta'' <small>(L.) Scheele</small> * ''Calamintha byzantina'' <small>[[K.Koch]]</small> * ''Calamintha glandulosa'' <small>([[Req.]]) [[Bentham]]</small> * ''Calamintha nepeta subsp. glandulosa'' <small>([[Req.]]) [[P.W.Ball]]</small> * ''Calamintha officinalis subsp. glandulosa'' <small>(Req.) [[P.Fourn.]]</small> * ''Calamintha officinalis'' <small>[[Moench]]</small> * ''Calamintha spruneri'' <small>[[Boiss.]]</small> * ''Satureja glandulosa'' <small>(Req.) [[Caruel]]</small><ref>Sinónimos en [http://www.anthos.es/v22/index.php?set_locale=es Real Jardín Botánico]</ref> |} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Calamintha nepeta}} {{wikispecies|Calamintha nepeta}} === Bibliografía === * [[USDA]], ARS, National Genetic Resources Program. === Ligazóns externas === * [http://plants.usda.gov/java/largeImage?imageID=clne3_001_avd.tif Debuxos da especie] * [http://www.xtec.cat/col-anunciata-cerdanyola/plantes/flor%20rementerola.htm Imaxes da especie] * [https://plants.usda.gov/core/profile?symbol=CANEN Ficha] en USDA National Plant Data Center {{en}} * [https://web.archive.org/web/20090508153334/http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?317162 Calamintha nepeta (L.) Savi] en [https://web.archive.org/web/20090505230610/http://www.ars-grin.gov/npgs/aboutgrin.html Germplasm Resources Information Network GRIN] {{en}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Herbas aromáticas]] [[Categoría:Calamintha]] [[Categoría:Especias]] [[Categoría:Plantas medicinais]] [[Categoría:Flora de Galicia]] olrx5npmtmjexup2himpf7vl70998az 0 252649 6168373 6079631 2022-08-27T16:14:18Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Streptomyces''}} {{Taxobox | name = ''Streptomyces'' | image = Streptomyces_sp_01.png | image_width = 240px | image_caption = Cultivo de ''Streptomyces'' sp. | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Actinobacteria]] | classis = Actinobacteria | ordo = [[Actinomycetales]] | familia = [[Streptomycetaceae]] | genus = Streptomyces | genus_authority = Waksman &amp; Henrici 1943 | species = Máis de 550 [[especies]] | synonyms = ''Streptoverticillium'' }} '''''Streptomyces''''' é un xénero de [[actinobacteria]]s que comprende numerosas especies e o xénero tipo da familia [[Streptomycetaceae]].<ref name=Kämpfer>{{Cita libro |author=Kämpfer P |chapter=The Family Streptomycetaceae, Part I: Taxonomy |title=The prokaryotes: a handbook on the biology of bacteria (Dworkin, M et al., eds.) |publisher=Springer |location=Berlin |year=2006 |pages=538–604 |isbn=0-387-25493-5}}</ref> Describíronse unhas 500 especies de [[bacteria]]s do xénero ''Streptomyces''.<ref>{{Cita web|author=Euzéby JP|url=http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html|title=Genus Streptomyces|work=List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature|year=2008|accessdate=2008-09-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121225223831/http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html|dataarquivo=25 de decembro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> Igual que as outras Actinobacteria, os estreptomicetos son [[grampositivo]]s, e teñen [[xenoma]]s cun [[contido G+C]] moi alto.<ref name=Brock>{{Cita libro | author = Madigan M, Martinko J (eds.) | title = Brock Biology of Microorganisms | edition = 11th | publisher = Prentice Hall | year = 2005 | isbn= 0-13-144329-1}}</ref> Encóntranse predominantemente no solo e na vexetación en descomposición. A maioría dos estreptomicetos producen [[espora]]s, e é característico deles o seu olor a terra, que se orixina pola produción dun [[metabolito]] volátil chamado [[xeosmina]]. Os ''Streptomyces'' caracterízanse por ter un [[metabolismo secundario]] complexo.<ref name=Brock/> Prooducen uns 2/3 dos [[antibiótico]]s clinicamente útiles de orixe natural (por exemplo, [[neomicina]] e [[cloranfenicol]]).<ref>{{Cita libro |author=Kieser T, Bibb MJ, Buttner MJ, Chater KF, Hopwood DA |title=Practical Streptomyces Genetics |edition=2nd |publisher=John Innes Foundation |location=Norwich, England |year=2000 |pages= |isbn=0-7084-0623-8}}</ref> O antibiótico actualmente pouco usado [[estreptomicina]] toma o seu nome directamente deste xénero de bacterias, que o produce. Os estreptomicetos son [[patóxeno]]s pouco frecuentes, aínda que hai infeccións en humanos como o [[Eumicetoma|micetoma]], causadas por ''[[Streptomyces somaliensis|S. somaliensis]]'' e ''[[Streptomyces sudanensis|S. sudanensis]]'', e nas plantas son patóxenos o ''[[Streptomyces caviscabies|S. caviscabies]]'', ''[[Streptomyces acidiscabies|S. acidiscabies]]'', ''[[Streptomyces turgidiscabies|S. turgidiscabies]]'' e ''[[Streptomyces scabies|S. scabies]]''. No nome deste xénero está a raíz grega ''myces'', que significa fungo, debido a que forman filamentos que lembran as hifas e micelios dos fungos, pero os ''Streptomyces'' non son fungos senón bacterias. == Taxonomía == ''Streptomyces'' é o xénero tipo da [[familia (bioloxía)|familia]] ''[[Streptomycetaceae]]''<ref name=Anderson2001>{{Cita publicación periódica |last1=Anderson |first1=AS |last2=Wellington |first2=Elizabeth |year=2001 |title=The taxonomy of ''Streptomyces'' and related genera. |journal=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology |volume=51 |issue=3 |pages=797–814}}</ref> e actualmente comprende unhas 576 [[especie]]s, número que se incrementa cada ano.<ref name=Labeda2011>Labeda, D. P. (2010). "Multilocus sequence analysis of phytopathogenic species of the genus Streptomyces". International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology 61 (10): 2525. doi:10.1099/ijs.0.028514-0.</ref> As cepas [[acidofílico|acidofílicas]] e ácido-tolerantes que foron clasificadas inicialmente neste xénero foron movidas máis tarde ao xénero ''[[Kitasatospora]]'' (1997) <ref>Zhang, Z.; Wang, Y.; Ruan, J. (1997). "A Proposal to Revive the Genus Kitasatospora (Omura, Takahashi, Iwai, and Tanaka 1982)". International Journal of Systematic Bacteriology 47 (4): 1048–1054. doi:10.1099/00207713-47-4-1048. PMID 9336904.</ref> e ''[[Streptacidiphilus]]'' (2003).<ref>Kim, S. B.; Lonsdale, J.; Seong, C. N.; Goodfellow, M. (2003). "Streptacidiphilus gen. Nov., acidophilic actinomycetes with wall chemotype I and emendation of the family Streptomycetaceae (Waksman and Henrici (1943)AL) emend. Rainey et al. 1997". Antonie van Leeuwenhoek 83 (2): 107–116. doi:10.1023/A:1023397724023. PMID 12785304.</ref> A nomenclatura das especies baséase xeralmente na cor das súas [[hifa]]s e [[espora]]s. ''[[Saccharopolyspora erythraea]]'' estaba clasificada anteriormente tamén neste xénero co nome ''Streptomyces erythraeus''. == Morfoloxía == O xénero ''Streptomyces'' comprende bacterias filamentosas [[grampositiva]]s [[organismo aerobio|aerobias]], que producen hifas vexetativas ben desenvolvidas (entre 0,5-2,0&nbsp;µm de diámetro) con ramificacións. Forman un complexo [[micelio]] de substrato que lles axuda a captar os compostos orgánicos dos seus substratos.<ref name=Chater/> Aínda que o micelio e as [[hifa|hifas aéreas]] que xorden del non son mótiles, conseguen mobilidade mediante a dispersión das esporas que forman.<ref name=Chater/> A superficie das esporas pode ser pelosa, rugosa, lisa, espiñenta ou verrugosa.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Dietz |first1=Alma |last2=Mathews |first2=John |year=1971 |title=Classification of ''Streptomyces'' spore surfaces into five groups. |journal=Applied Microbiology |volume=21 |issue=3 |pages=527–533}}</ref> Nalgunhas especies, as hifas aéreas constan de longos filamentos rectos, que portan 50 esporas ou máis a intervalos máis ou menos regulares, dispostas en espiral (verticilos). Cada rama dun verticilo produce, no seu ápice, unha umbela que leva desde dúas a varias cadeas de esporas esféricas ou elipsoidais lisas ou rugosas.<ref name=Chater>Chater, Keith (1984). Losick, Richard, ed. Microbial development [Morphological and physiological differentiation in Streptomyces]. pp. 89–115. ISBN 978-0-87969-172-1. Retrieved 1-19-2012.</ref> Algunhas cepas forman curtas cadeas de esporas sobre as hifas do substrato. Algunhas cepas producen estruturas de tipo esclerocio, picnidio, esporanxio e sinnemato. == Xenómica == O [[xenoma]] completo da cepa "''S. coelicolor'' A3(2)" publicouse en 2002.<ref name=Bentley_2002>{{Cita publicación periódica | author = Bentley SD, ''et al.'' | title = Complete genome sequence of the model actinomycete ''Streptomyces coelicolor'' A3(2) | journal = Nature | year = 2002 | volume = 417 | issue = 6885| pages = 141–147 | doi = 10.1038/417141a |pmid=12000953}}</ref> Naquela época pensábase que o xenoma de "''S. coelicolor A3(2)''" era o que contiña o maior número de [[xene]]s de todas as bacterias (despois veríase que o de ''S. scabies'' era aínda meirande).<ref name=Bentley_2002/> O cromosoma ten 8.667.507 [[par de bases|bp]] cun [[contido G+C]] de 72,1%, e prediciuse que contén 7.825 xenes que codifican proteínas.<ref name=Bentley_2002/> Taxonomicamente, "''S. coelicolor'' A3(2)" pertence á especie ''[[Streptomyces violaceoruber|S. violaceoruber]]'', e non está descrita validamente como unha especie separada; a cepa "''S. coelicolor'' A3(2)" non debe confundirse coa verdadeira ''[[Streptomyces coelicolor|S. coelicolor]]'' (Müller), aínda que a miúdo se refiran a ela por conveniencia simplemente como ''S. coelicolor'' (sen indicar a letra e número de cepa).<ref>Chater, K. F.; Biró, S.; Lee, K. J.; Palmer, T.; Schrempf, H. (2010). "The complex extracellular biology of Streptomyces". FEMS Microbiology Reviews 34 (2): 171–198. doi:10.1111/j.1574-6976.2009.00206.x. PMID 20088961.</ref> A primeira secuencia xenómica completa de ''[[Streptomyces avermitilis|S. avermitilis]]'' completouse en 2003.<ref name=Ikeda_2003>{{Cita publicación periódica | author = Ikeda H; Ishikawa J; Hanamoto A; Shinose M; Kikuchi H; Shiba T; Sakaki Y; Hattori M; Omura S | title= Complete genome sequence and comparative analysis of the industrial microorganism ''Streptomyces avermitilis'' | journal = Nat. Biotechnol. | year = 2003 | volume = 21 | issue = 5| pages = 526–531 | url = http://www.nature.com/cgi-taf/DynaPage.taf?file=/nbt/journal/v21/n5/abs/nbt820.html | pmid= 12692562 | doi = 10.1038/nbt820}}</ref> Estes xenomas forman cada un un cromosoma con estrutura liñal, a diferenza da maioría dos cromosomas bacterianos, que son circulares.<ref name="Dyson2011">{{Cita libro|author=Paul Dyson|title=Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology|url=http://books.google.com/books?id=3z9_QwFumi8C|accessdate=16 January 2012|date=1 January 2011|publisher=Horizon Scientific Press|isbn=978-1-904455-77-6|page=5}}</ref> A secuencia xenómica de ''S. scabies'', outro membro do xénero con capacidade de causar unha enfermidade nas [[pataca]]s, determinouse no ''[[Sanger Institute|Wellcome Trust Sanger Institute]]''. Con 10,1 Mbp de longo e 9.107 xenes codificantes provisionais, é o xenoma máis grande secuenciado de ''Streptomyces'', probablemente debido á súa grande [[illa de patoxenicidade]].<ref name="Dyson201115">{{Cita libro|author=Paul Dyson|title=Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology|url=http://books.google.com/books?id=3z9_QwFumi8C|accessdate=16 January 2012|date=1 January 2011|publisher=Horizon Scientific Press|isbn=978-1-904455-77-6|page=15}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.sanger.ac.uk/Projects/S_scabies|title=Streptomyces scabies|publisher=Sanger Institute|accessdate=2001-02-26}}</ref> == Biotecnoloxía == Nos últimos anos os investigadores en [[biotecnoloxía]] empezaron a usar especies de ''Streptomyces'' para a [[expresión heteróloga]] de proteínas. Tradicionalmente, ''[[Escherichia coli]]'' era a especie que se elixía para expresar nela xenes eucariotas, xa que se coñecía ben e era doado traballar con ela.<ref name=Brawner_1991>{{Cita publicación periódica |author=Brawner M, Poste G, Rosenberg M, Westpheling J |title=''Streptomyces'': a host for heterologous gene expression |journal=Curr Opin Biotechnol |volume=2 |issue=5 |pages=674–81 |year=1991 |pmid=1367716 |doi=10.1016/0958-1669(91)90033-2}}</ref><ref name=Payne_1990>{{Cita publicación periódica |author=Payne G, DelaCruz N, Coppella S |title=Improved production of heterologous protein from ''Streptomyces lividans'' |url=https://archive.org/details/sim_applied-microbiology-and-biotechnology_1990-07_33_4/page/395 |journal=Appl Microbiol Biotechnol |volume=33 |issue=4 |pages=395–400 |year=1990 |pmid=1369282 |doi=10.1007/BF00176653}}</ref> Pero a expresión de proteínas eucarióticas en ''E. coli'' ten varios problemas. Ás veces as proteínas non se pregan debidamente, o que pode orixinar a súa insolubilidade, deposición en [[corpo de inclusión|corpos de inclusión]], e a perda de bioactividade do produto.<ref name=Binnie_1997>{{Cita publicación periódica |author=Binnie C, Cossar J, Stewart D |title=Heterologous biopharmaceutical protein expression in ''Streptomyces'' |journal=Trends Biotechnol |volume=15 |issue=8 |pages=315–20 |year=1997 |pmid=9263479 |doi=10.1016/S0167-7799(97)01062-7}}</ref> Aínda que ''E. coli'' ten mecanismos de [[secreción]], estes teñen baixa eficacia e prodúcese secreción no [[espazo periplásmico]], mentres que a secreción por parte de bacterias [[grampositiva]]s como ''Streptomyces sp.'' ten lugar directamente no medio extracelular. Ademais, ''Streptomyces spp.'' teñen mecanismos de secreción máis eficaces ca os de ''E.coli''. As propiedades do sistema de secreción son unha vantaxe para a produción industrial de proteínas expresadas heterologamente porque simplifican os pasos subseguintes de purificación do produto e poden incrementar o rendemento. Estas propiedades entre outras fan de ''Streptomyces spp.'' unha alternativa atractiva a outras bacterias como ''E. coli'' e ''[[Bacillus subtilis]]''.<ref name="Binnie_1997"/> == Bacterias patóxenas == Ata agora atopáronse dez especies pertencentes a este xénero patóxenas para plantas, que son:<ref name=Labeda2011/> # ''[[Streptomyces scabiei|S. scabiei]]'' (ou ''S. scabies''), # ''[[Streptomyces acidiscabies|S. acidiscabies]]'', # ''[[Streptomyces europaeiscabiei|S. europaeiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces luridiscabiei|S. luridiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces niveiscabiei|S. niveiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces puniciscabiei|S. puniciscabiei]]'', # ''[[Streptomyces reticuliscabiei|S. reticuliscabiei]]'', # ''[[Streptomyces stelliscabiei|S. stelliscabiei]]'', # ''[[Streptomyces turgidiscabies|S. turgidiscabies]]'' (causa unha enfermidade nas patacas) # ''[[Streptomyces ipomoeae|S. ipomoeae]]'' (causa unha enfermidade nas batatas ou patacas doces -''[[Ipomoea batatas]]'') Poden causar infeccións en humanos o ''[[Streptomyces somaliensis]]'' e o ''[[Streptomyces sudanensis]]''. == Medicina == ''Streptomyces'' é o principal xénero de bacterias produtor de [[antibiótico]]s, que sintetiza drogas antibacterianas, [[antifúnxico|antifúnxicas]], e antiparasitos, e tamén unha grande variedade doutros compostos bioactivos, como [[droga inmunosupresora|inmunosupresores]].<ref name="pmid11702082">{{Cita publicación periódica |author=Watve MG, Tickoo R, Jog MM, Bhole BD |title=How many antibiotics are produced by the genus Streptomyces? |journal=Arch. Microbiol. |volume=176 |issue=5 |pages=386–90 |year=2001 |pmid=11702082 |doi=10.1007/s002030100345 |url=}}</ref> Case todos os compostos bioactivos producidos por ''Streptomyces'' se empezan a formar durante a formación de hifas aéreas a partir do micelio do substrato.<ref name=Chater/> === Antifúnxicos === Os estreptomicetos producen numerosos compostos antifúnxicos de importancia medicinal, como a [[nistatina]] (producida por ''[[Streptomyces noursei|S. noursei]]''), [[anfotericina B]] (de ''[[Streptomyces nodosus|S. nodosus]]''), e [[natamicina]] (de ''[[Streptomyces natalensis|S. natalensis]]''). === Antibacterianos === Membros do xénero ''Streptomyces'' son a fonte de numerosos axentes antibacterianos farmacéuticos; entre os máis importantes están os seguintes: * [[Cloranfenicol]] (de ''[[Streptomyces venezuelae|S. venezuelae]]'')<ref>{{Cita publicación periódica|título=A Plasmid Involved in Chloramphenicol Production in Streptomyces venezuelae: Evidence from Genetic Mapping|url=http://mic.microbiologyresearch.org/content/journal/micro/10.1099/00221287-90-2-336|revista=Journal of General Microbiology|data=1975-10-01|ISSN=0022-1287|páxina=336–346|volume=90|número=2|doi=10.1099/00221287-90-2-336|lingua=en|nome=H.|apelidos=Akagawa|nome2=M.|apelidos2=Okanishi|nome3=H.|apelidos3=Umezawa}}</ref> * [[Daptomicina]] (de ''[[Streptomyces roseosporus|S. roseosporus]]'')<ref>Miao, V. (2005). "Daptomycin biosynthesis in Streptomyces roseosporus: Cloning and analysis of the gene cluster and revision of peptide stereochemistry". Microbiology 151 (5): 1507–1523. doi:10.1099/mic.0.27757-0. PMID 15870461.</ref> * [[Fosfomicina]] (de ''[[Streptomyces fradiae|S. fradiae]]'')<ref name="pmid17113999">{{Cita publicación periódica |author=Woodyer RD, Shao Z, Thomas PM, ''et al'' |title=Heterologous production of fosfomycin and identification of the minimal biosynthetic gene cluster |journal=Chemistry & biology |volume=13 |issue=11 |pages=1171–82 |year=2006 |pmid=17113999 |doi=10.1016/j.chembiol.2006.09.007 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1074-5521(06)00340-1}}</ref> * [[Lincomicina]] (de ''[[Streptomyces lincolnensis|S. lincolnensis]]'')<ref>Peschke, U.; Schmidt, H.; Zhang, H. Z.; Piepersberg, W. (1995). "Molecular characterization of the lincomycin-production gene cluster of Streptomyces lincolnensis 78-11". Molecular Microbiology 16 (6): 1137–1156. doi:10.1111/j.1365-2958.1995.tb02338.x. PMID 8577249.</ref> * [[Neomicina]] (de ''S. fradiae'')<ref>{{Cita publicación periódica|author=Howard T. Dulmage |title=The Production of Neomycin by Streptomyces fradiae in Synthetic Media |journal=Applied Microbiology |volume=1 |issue=2 |date=March 1953 |pages=103–106 |accessdate=2012-01-19 |pmc=1056872 |pmid=13031516}}</ref> * [[Puromicina]] (de ''[[Streptomyces alboniger|S. alboniger]]'')<ref>{{Cita publicación periódica |author=L. Sankaran and Burton M. Pogell |url=http://aac.asm.org/content/8/6/721.abstract |title=Biosynthesis of Puromycin in Streptomyces alboniger: Regulation and Properties of O-Demethylpuromycin O-Methyltransferase |journal=Antimicrobial Agents and Chemotherapy |volume=8 |issue=6 |date=1975-12-01 |accessdate=2012-01-19 |apelidos= |data-arquivo=18 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190918154014/https://aac.asm.org/content/8/6/721.abstract |url-morta=yes }}</ref> * [[Estreptomicina]] (de ''[[Streptomyces griseus|S. griseus]]'')<ref>Distler, J. R.; Ebert, A.; Mansouri, K.; Pissowotzkri, K.; Stockmann, M.; Piepersberg, W. (1987). "Gene cluster for streptomycin biosynthesis in Streptomyces griseus: Nucleotide sequence of three genes and analysis of transcriptional activity". Nucleic Acids Research 15 (19): 8041–8056. doi:10.1093/nar/15.19.8041. PMC 306325. PMID 3118332.</ref> * [[Tetraciclina]] (de ''[[Streptomyces rimosus|S. rimosus]]'' e '' ''[[Streptomyces aureofaciens|S. aureofaciens]]''<ref name="NelsonGreenwald2001">{{Cita libro|author1= Mark Nelson|author2=Robert A. Greenwald|author3=Wolfgang Hillen|title=Tetracyclines in biology, chemistry and medicine|url=http://books.google.com/books?id=kHNW4tFhZD4C&pg=PA8|accessdate=17 January 2012|year=2001|publisher=Birkhäuser|isbn=978-3-7643-6282-9|pages=8–}}</ref> O [[ácido clavulánico]] (de ''[[Streptomyces clavuligerus|S. clavuligerus]]'') é unha droga que se usa en combinación con algúns antibióticos (como a [[amoxicilina]]) para bloquear e/ou debilitar certos mecanismos de resistencia bacterianos por medio dunha inhibición irreversible do [[encima]] bacteriano [[beta-lactamase]], que doutro modo neutralizaría os [[antibiótico]]s beta-lactámicos. === Drogas antiparasitarias === ''[[Streptomyces avermitilis|S. avermitilis]]'' é responsable da produción dunha das drogas máis empregadas en todo o mundo contra as infestacións por vermes [[nematodos]] e [[artrópodos]], chamada [[ivermectina]]. === Outros === Menos comunmente, os estreptomicetos producen compostos utilizados noutros tratamentos médicos, como a [[migrastatina]] (de ''S. platensis'') e a [[bleomicina]] (de ''S. verticillus''), que son drogas antineoplásicas (anticancro). ''[[Streptomyces hygroscopicus|S. hygroscopicus]]'' e ''[[Streptomyces viridochromeogenes|S. viridochromeogenes]]'' producen o herbicida natural [[bialafos]] (''bialaphos''). == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro | author = Baumberg S | title = Genetics and Product Formation in Streptomyces | publisher = Kluwer Academic | year = 1991 | isbn= 978-0-306-43885-1}} * {{Cita libro | author = Gunsalus IC | title = Bacteria: Antibiotic-producing Streptomyces | publisher = Academic Press | year = 1986 | isbn= 978-0-12-307209-2 | authorlink = Irwin Gunsalus}} * {{Cita libro | author = Hopwood DA | title = Streptomyces in Nature and Medicine: The Antibiotic Makers | publisher = Oxford University Press | year = 2007 | isbn= 978-0-19-515066-7}} * {{Cita libro | editor = Dyson P | title = Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology | publisher = [[Caister Academic Press]] | year = 2011 | isbn= 978-1-904455-77-6}} === Ligazóns externas === * [http://www.micron.ac.uk/organisms/sco.html Current research on ''Streptomyces coelicolor'' at the ''Norwich Research Park''] * [http://www.openwetware.org/wiki/Streptomyces Some current ''Streptomyces'' Research & Methods / Protocols / Resources] * [https://web.archive.org/web/20110430014526/http://avermitilis.ls.kitasato-u.ac.jp/ ''S. avermitilis'' genome homepage] ([http://www.kitasato-u.ac.jp/lisci/ Kitasato Institute for Life Sciences]) * [http://www.sanger.ac.uk/Projects/S_coelicolor/ ''S. coelicolor'' A3(2) genome homepage] ([http://www.sanger.ac.uk Sanger Institute]) * [http://streptomyces.org.uk/ Streptomyces.org.uk homepage] ([https://web.archive.org/web/20050408080136/http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ John Innes Centre]) * [http://strepdb.streptomyces.org.uk/ StrepDB - the ''Streptomyces'' genomes annotation browser] * [http://www.genomesonline.org/search.cgi?colcol=all&goldstamp=ALL&gen_type=ALL&org_name1=genus&gensp=Streptomyces&org_domain=ALL&org_status=ALL&size2=ALL&org_size=Kb&gen_gc=ALL&phylogeny2=ALL&gen_institution=ALL&gen_funding=ALL&gen_data=ALL&cont=ALL&gen_country=ALL&gen_pheno=ALL&gen_eco=ALL&gen_disease=ALL&gen_relevance=ALL&gen_avail=ALL&selection=submit+search Streptomyces Genome Projects] from [http://www.genomesonline.org Genomes OnLine Database] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Actinomycetales]] [[Categoría:Fitopatoloxía]] gofb4gqbew9zcink18xh4flz2krpycm 6168390 6168373 2022-08-27T16:53:07Z MAGHOI 15490 ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Streptomyces''}} {{Taxobox | name = ''Streptomyces'' | image = Streptomyces_sp_01.png | image_width = 240px | image_caption = Cultivo de ''Streptomyces'' sp. | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Actinobacteria]] | classis = Actinobacteria | ordo = [[Actinomycetales]] | familia = [[Streptomycetaceae]] | genus = Streptomyces | genus_authority = Waksman &amp; Henrici 1943 | species = Máis de 550 [[especies]] | synonyms = ''Streptoverticillium'' }} '''''Streptomyces''''' é un xénero de [[actinobacterias]] que comprende numerosas especies e o xénero tipo da familia [[Estreptomicetáceas|Streptomycetaceae]].<ref name=Kämpfer>{{Cita libro |author=Kämpfer P |chapter=The Family Streptomycetaceae, Part I: Taxonomy |title=The prokaryotes: a handbook on the biology of bacteria (Dworkin, M et al., eds.) |publisher=Springer |location=Berlin |year=2006 |pages=538–604 |isbn=0-387-25493-5}}</ref> Describíronse unhas 500 especies de [[bacterias]] do xénero ''Streptomyces''.<ref>{{Cita web|author=Euzéby JP|url=http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html|title=Genus Streptomyces|work=List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature|year=2008|accessdate=2008-09-28|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20121225223831/http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html|dataarquivo=25 de decembro de 2012|urlmorta=yes}}</ref> Igual que as outras Actinobacteria, os estreptomicetos son [[Bacteria grampositiva|grampositivos]], e teñen [[xenoma]]s cun [[Contido GC|contido G+C]] moi alto.<ref name=Brock>{{Cita libro | author = Madigan M, Martinko J (eds.) | title = Brock Biology of Microorganisms | edition = 11th | publisher = Prentice Hall | year = 2005 | isbn= 0-13-144329-1}}</ref> Encóntranse predominantemente no solo e na vexetación en descomposición. A maioría dos estreptomicetos producen [[espora]]s, e é característico deles o seu olor a terra, que se orixina pola produción dun [[metabolito]] volátil chamado [[xeosmina]]. Os ''Streptomyces'' caracterízanse por ter un [[metabolismo secundario]] complexo.<ref name=Brock/> Prooducen uns 2/3 dos [[antibiótico]]s clinicamente útiles de orixe natural (por exemplo, [[neomicina]] e [[cloranfenicol]]).<ref>{{Cita libro |author=Kieser T, Bibb MJ, Buttner MJ, Chater KF, Hopwood DA |title=Practical Streptomyces Genetics |edition=2nd |publisher=John Innes Foundation |location=Norwich, England |year=2000 |pages= |isbn=0-7084-0623-8}}</ref> O antibiótico actualmente pouco usado [[estreptomicina]] toma o seu nome directamente deste xénero de bacterias, que o produce. Os estreptomicetos son [[Axente biolóxico patóxeno|patóxenos]] pouco frecuentes, aínda que hai infeccións en humanos como o [[Eumicetoma|micetoma]], causadas por ''[[Streptomyces somaliensis|S. somaliensis]]'' e ''[[Streptomyces sudanensis|S. sudanensis]]'', e nas plantas son patóxenos o ''[[Streptomyces caviscabies|S. caviscabies]]'', ''[[Streptomyces acidiscabies|S. acidiscabies]]'', ''[[Streptomyces turgidiscabies|S. turgidiscabies]]'' e ''[[Streptomyces scabies|S. scabies]]''. No nome deste xénero está a raíz grega ''myces'', que significa fungo, debido a que forman filamentos que lembran as hifas e micelios dos fungos, pero os ''Streptomyces'' non son fungos senón bacterias. == Taxonomía == ''Streptomyces'' é o xénero tipo da [[familia (bioloxía)|familia]] ''Streptomycetaceae''<ref name=Anderson2001>{{Cita publicación periódica |last1=Anderson |first1=AS |last2=Wellington |first2=Elizabeth |year=2001 |title=The taxonomy of ''Streptomyces'' and related genera. |journal=International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology |volume=51 |issue=3 |pages=797–814}}</ref> e actualmente comprende unhas 576 [[especie]]s, número que se incrementa cada ano.<ref name=Labeda2011>Labeda, D. P. (2010). "Multilocus sequence analysis of phytopathogenic species of the genus Streptomyces". International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology 61 (10): 2525. doi:10.1099/ijs.0.028514-0.</ref> As cepas [[acidofílico|acidofílicas]] e ácido-tolerantes que foron clasificadas inicialmente neste xénero foron movidas máis tarde ao xénero ''[[Kitasatospora]]'' (1997) <ref>Zhang, Z.; Wang, Y.; Ruan, J. (1997). "A Proposal to Revive the Genus Kitasatospora (Omura, Takahashi, Iwai, and Tanaka 1982)". International Journal of Systematic Bacteriology 47 (4): 1048–1054. doi:10.1099/00207713-47-4-1048. PMID 9336904.</ref> e ''[[Streptacidiphilus]]'' (2003).<ref>Kim, S. B.; Lonsdale, J.; Seong, C. N.; Goodfellow, M. (2003). "Streptacidiphilus gen. Nov., acidophilic actinomycetes with wall chemotype I and emendation of the family Streptomycetaceae (Waksman and Henrici (1943)AL) emend. Rainey et al. 1997". Antonie van Leeuwenhoek 83 (2): 107–116. doi:10.1023/A:1023397724023. PMID 12785304.</ref> A nomenclatura das especies baséase xeralmente na cor das súas [[hifa]]s e [[espora]]s. ''[[Saccharopolyspora erythraea]]'' estaba clasificada anteriormente tamén neste xénero co nome ''Streptomyces erythraeus''. == Morfoloxía == O xénero ''Streptomyces'' comprende bacterias filamentosas [[Bacteria grampositiva|grampositivas]] [[organismo aerobio|aerobias]], que producen hifas vexetativas ben desenvolvidas (entre 0,5-2,0&nbsp;µm de diámetro) con ramificacións. Forman un complexo [[micelio]] de substrato que lles axuda a captar os compostos orgánicos dos seus substratos.<ref name=Chater/> Aínda que o micelio e as [[hifa|hifas aéreas]] que xorden del non son mótiles, conseguen mobilidade mediante a dispersión das esporas que forman.<ref name=Chater/> A superficie das esporas pode ser pelosa, rugosa, lisa, espiñenta ou verrugosa.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Dietz |first1=Alma |last2=Mathews |first2=John |year=1971 |title=Classification of ''Streptomyces'' spore surfaces into five groups. |journal=Applied Microbiology |volume=21 |issue=3 |pages=527–533}}</ref> Nalgunhas especies, as hifas aéreas constan de longos filamentos rectos, que portan 50 esporas ou máis a intervalos máis ou menos regulares, dispostas en espiral (verticilos). Cada rama dun verticilo produce, no seu ápice, unha umbela que leva desde dúas a varias cadeas de esporas esféricas ou elipsoidais lisas ou rugosas.<ref name="Chater">Chater, Keith (1984). Losick, Richard, ed. Microbial development [Morphological and physiological differentiation in Streptomyces]. pp. 89–115. ISBN 978-0-87969-172-1. Retrieved 1-19-2012.</ref> Algunhas cepas forman curtas cadeas de esporas sobre as hifas do substrato. Algunhas cepas producen estruturas de tipo esclerocio, picnidio, esporanxio e sinnemato. == Xenómica == O [[xenoma]] completo da cepa "''S. coelicolor'' A3(2)" publicouse en 2002.<ref name=Bentley_2002>{{Cita publicación periódica | author = Bentley SD, ''et al.'' | title = Complete genome sequence of the model actinomycete ''Streptomyces coelicolor'' A3(2) | journal = Nature | year = 2002 | volume = 417 | issue = 6885| pages = 141–147 | doi = 10.1038/417141a |pmid=12000953}}</ref> Naquela época pensábase que o xenoma de "''S. coelicolor A3(2)''" era o que contiña o maior número de [[xene]]s de todas as bacterias (despois veríase que o de ''S. scabies'' era aínda meirande).<ref name=Bentley_2002/> O cromosoma ten 8.667.507 [[par de bases|bp]] cun [[contido G+C]] de 72,1%, e prediciuse que contén 7.825 xenes que codifican proteínas.<ref name=Bentley_2002/> Taxonomicamente, "''S. coelicolor'' A3(2)" pertence á especie ''[[Streptomyces violaceoruber|S. violaceoruber]]'', e non está descrita validamente como unha especie separada; a cepa "''S. coelicolor'' A3(2)" non debe confundirse coa verdadeira ''[[Streptomyces coelicolor|S. coelicolor]]'' (Müller), aínda que a miúdo se refiran a ela por conveniencia simplemente como ''S. coelicolor'' (sen indicar a letra e número de cepa).<ref>Chater, K. F.; Biró, S.; Lee, K. J.; Palmer, T.; Schrempf, H. (2010). "The complex extracellular biology of Streptomyces". FEMS Microbiology Reviews 34 (2): 171–198. doi:10.1111/j.1574-6976.2009.00206.x. PMID 20088961.</ref> A primeira secuencia xenómica completa de ''[[Streptomyces avermitilis|S. avermitilis]]'' completouse en 2003.<ref name=Ikeda_2003>{{Cita publicación periódica | author = Ikeda H; Ishikawa J; Hanamoto A; Shinose M; Kikuchi H; Shiba T; Sakaki Y; Hattori M; Omura S | title= Complete genome sequence and comparative analysis of the industrial microorganism ''Streptomyces avermitilis'' | journal = Nat. Biotechnol. | year = 2003 | volume = 21 | issue = 5| pages = 526–531 | url = http://www.nature.com/cgi-taf/DynaPage.taf?file=/nbt/journal/v21/n5/abs/nbt820.html | pmid= 12692562 | doi = 10.1038/nbt820}}</ref> Estes xenomas forman cada un un cromosoma con estrutura liñal, a diferenza da maioría dos cromosomas bacterianos, que son circulares.<ref name="Dyson2011">{{Cita libro|author=Paul Dyson|title=Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology|url=http://books.google.com/books?id=3z9_QwFumi8C|accessdate=16 January 2012|date=1 January 2011|publisher=Horizon Scientific Press|isbn=978-1-904455-77-6|page=5}}</ref> A secuencia xenómica de ''S. scabies'', outro membro do xénero con capacidade de causar unha enfermidade nas [[pataca]]s, determinouse no ''[[Sanger Institute|Wellcome Trust Sanger Institute]]''. Con 10,1 Mbp de longo e 9.107 xenes codificantes provisionais, é o xenoma máis grande secuenciado de ''Streptomyces'', probablemente debido á súa grande [[illa de patoxenicidade]].<ref name="Dyson201115">{{Cita libro|author=Paul Dyson|title=Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology|url=http://books.google.com/books?id=3z9_QwFumi8C|accessdate=16 January 2012|date=1 January 2011|publisher=Horizon Scientific Press|isbn=978-1-904455-77-6|page=15}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.sanger.ac.uk/Projects/S_scabies|title=Streptomyces scabies|publisher=Sanger Institute|accessdate=2001-02-26}}</ref> == Biotecnoloxía == Nos últimos anos os investigadores en [[biotecnoloxía]] empezaron a usar especies de ''Streptomyces'' para a [[expresión heteróloga]] de proteínas. Tradicionalmente, ''[[Escherichia coli]]'' era a especie que se elixía para expresar nela xenes eucariotas, xa que se coñecía ben e era doado traballar con ela.<ref name=Brawner_1991>{{Cita publicación periódica |author=Brawner M, Poste G, Rosenberg M, Westpheling J |title=''Streptomyces'': a host for heterologous gene expression |journal=Curr Opin Biotechnol |volume=2 |issue=5 |pages=674–81 |year=1991 |pmid=1367716 |doi=10.1016/0958-1669(91)90033-2}}</ref><ref name=Payne_1990>{{Cita publicación periódica |author=Payne G, DelaCruz N, Coppella S |title=Improved production of heterologous protein from ''Streptomyces lividans'' |url=https://archive.org/details/sim_applied-microbiology-and-biotechnology_1990-07_33_4/page/395 |journal=Appl Microbiol Biotechnol |volume=33 |issue=4 |pages=395–400 |year=1990 |pmid=1369282 |doi=10.1007/BF00176653}}</ref> Pero a expresión de proteínas eucarióticas en ''E. coli'' ten varios problemas. Ás veces as proteínas non se pregan debidamente, o que pode orixinar a súa insolubilidade, deposición en [[corpo de inclusión|corpos de inclusión]], e a perda de bioactividade do produto.<ref name=Binnie_1997>{{Cita publicación periódica |author=Binnie C, Cossar J, Stewart D |title=Heterologous biopharmaceutical protein expression in ''Streptomyces'' |journal=Trends Biotechnol |volume=15 |issue=8 |pages=315–20 |year=1997 |pmid=9263479 |doi=10.1016/S0167-7799(97)01062-7}}</ref> Aínda que ''E. coli'' ten mecanismos de [[secreción]], estes teñen baixa eficacia e prodúcese secreción no [[espazo periplásmico]], mentres que a secreción por parte de bacterias grampositivas como ''Streptomyces sp.'' ten lugar directamente no medio extracelular. Ademais, ''Streptomyces spp.'' teñen mecanismos de secreción máis eficaces ca os de ''E.coli''. As propiedades do sistema de secreción son unha vantaxe para a produción industrial de proteínas expresadas heterologamente porque simplifican os pasos subseguintes de purificación do produto e poden incrementar o rendemento. Estas propiedades entre outras fan de ''Streptomyces spp.'' unha alternativa atractiva a outras bacterias como ''E. coli'' e ''[[Bacillus subtilis]]''.<ref name="Binnie_1997"/> == Bacterias patóxenas == Ata agora atopáronse dez especies pertencentes a este xénero patóxenas para plantas, que son:<ref name=Labeda2011/> # ''[[Streptomyces scabiei|S. scabiei]]'' (ou ''S. scabies''), # ''[[Streptomyces acidiscabies|S. acidiscabies]]'', # ''[[Streptomyces europaeiscabiei|S. europaeiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces luridiscabiei|S. luridiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces niveiscabiei|S. niveiscabiei]]'', # ''[[Streptomyces puniciscabiei|S. puniciscabiei]]'', # ''[[Streptomyces reticuliscabiei|S. reticuliscabiei]]'', # ''[[Streptomyces stelliscabiei|S. stelliscabiei]]'', # ''[[Streptomyces turgidiscabies|S. turgidiscabies]]'' (causa unha enfermidade nas patacas) # ''[[Streptomyces ipomoeae|S. ipomoeae]]'' (causa unha enfermidade nas batatas ou patacas doces -''[[Ipomoea batatas]]'') Poden causar infeccións en humanos o ''[[Streptomyces somaliensis]]'' e o ''[[Streptomyces sudanensis]]''. == Medicina == ''Streptomyces'' é o principal xénero de bacterias produtor de [[antibiótico]]s, que sintetiza drogas antibacterianas, [[antifúnxico|antifúnxicas]], e antiparasitos, e tamén unha grande variedade doutros compostos bioactivos, como [[droga inmunosupresora|inmunosupresores]].<ref name="pmid11702082">{{Cita publicación periódica |author=Watve MG, Tickoo R, Jog MM, Bhole BD |title=How many antibiotics are produced by the genus Streptomyces? |journal=Arch. Microbiol. |volume=176 |issue=5 |pages=386–90 |year=2001 |pmid=11702082 |doi=10.1007/s002030100345 |url=}}</ref> Case todos os compostos bioactivos producidos por ''Streptomyces'' se empezan a formar durante a formación de hifas aéreas a partir do micelio do substrato.<ref name=Chater/> === Antifúnxicos === Os estreptomicetos producen numerosos compostos antifúnxicos de importancia medicinal, como a [[nistatina]] (producida por ''[[Streptomyces noursei|S. noursei]]''), [[anfotericina B]] (de ''[[Streptomyces nodosus|S. nodosus]]''), e [[natamicina]] (de ''[[Streptomyces natalensis|S. natalensis]]''). === Antibacterianos === Membros do xénero ''Streptomyces'' son a fonte de numerosos axentes antibacterianos farmacéuticos; entre os máis importantes están os seguintes: * [[Cloranfenicol]] (de ''[[Streptomyces venezuelae|S. venezuelae]]'')<ref>{{Cita publicación periódica|título=A Plasmid Involved in Chloramphenicol Production in Streptomyces venezuelae: Evidence from Genetic Mapping|url=http://mic.microbiologyresearch.org/content/journal/micro/10.1099/00221287-90-2-336|revista=Journal of General Microbiology|data=1975-10-01|ISSN=0022-1287|páxina=336–346|volume=90|número=2|doi=10.1099/00221287-90-2-336|lingua=en|nome=H.|apelidos=Akagawa|nome2=M.|apelidos2=Okanishi|nome3=H.|apelidos3=Umezawa}}</ref> * [[Daptomicina]] (de ''[[Streptomyces roseosporus|S. roseosporus]]'')<ref>Miao, V. (2005). "Daptomycin biosynthesis in Streptomyces roseosporus: Cloning and analysis of the gene cluster and revision of peptide stereochemistry". Microbiology 151 (5): 1507–1523. doi:10.1099/mic.0.27757-0. PMID 15870461.</ref> * [[Fosfomicina]] (de ''[[Streptomyces fradiae|S. fradiae]]'')<ref name="pmid17113999">{{Cita publicación periódica |author=Woodyer RD, Shao Z, Thomas PM, ''et al'' |title=Heterologous production of fosfomycin and identification of the minimal biosynthetic gene cluster |journal=Chemistry & biology |volume=13 |issue=11 |pages=1171–82 |year=2006 |pmid=17113999 |doi=10.1016/j.chembiol.2006.09.007 |url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1074-5521(06)00340-1}}</ref> * [[Lincomicina]] (de ''[[Streptomyces lincolnensis|S. lincolnensis]]'')<ref>Peschke, U.; Schmidt, H.; Zhang, H. Z.; Piepersberg, W. (1995). "Molecular characterization of the lincomycin-production gene cluster of Streptomyces lincolnensis 78-11". Molecular Microbiology 16 (6): 1137–1156. doi:10.1111/j.1365-2958.1995.tb02338.x. PMID 8577249.</ref> * [[Neomicina]] (de ''S. fradiae'')<ref>{{Cita publicación periódica|author=Howard T. Dulmage |title=The Production of Neomycin by Streptomyces fradiae in Synthetic Media |journal=Applied Microbiology |volume=1 |issue=2 |date=March 1953 |pages=103–106 |accessdate=2012-01-19 |pmc=1056872 |pmid=13031516}}</ref> * [[Puromicina]] (de ''[[Streptomyces alboniger|S. alboniger]]'')<ref>{{Cita publicación periódica |author=L. Sankaran and Burton M. Pogell |url=http://aac.asm.org/content/8/6/721.abstract |title=Biosynthesis of Puromycin in Streptomyces alboniger: Regulation and Properties of O-Demethylpuromycin O-Methyltransferase |journal=Antimicrobial Agents and Chemotherapy |volume=8 |issue=6 |date=1975-12-01 |accessdate=2012-01-19 |apelidos= |data-arquivo=18 de setembro de 2019 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20190918154014/https://aac.asm.org/content/8/6/721.abstract |url-morta=yes }}</ref> * [[Estreptomicina]] (de ''[[Streptomyces griseus|S. griseus]]'')<ref>Distler, J. R.; Ebert, A.; Mansouri, K.; Pissowotzkri, K.; Stockmann, M.; Piepersberg, W. (1987). "Gene cluster for streptomycin biosynthesis in Streptomyces griseus: Nucleotide sequence of three genes and analysis of transcriptional activity". Nucleic Acids Research 15 (19): 8041–8056. doi:10.1093/nar/15.19.8041. PMC 306325. PMID 3118332.</ref> * [[Tetraciclina]] (de ''[[Streptomyces rimosus|S. rimosus]]'' e '' ''[[Streptomyces aureofaciens|S. aureofaciens]]''<ref name="NelsonGreenwald2001">{{Cita libro|author1= Mark Nelson|author2=Robert A. Greenwald|author3=Wolfgang Hillen|title=Tetracyclines in biology, chemistry and medicine|url=http://books.google.com/books?id=kHNW4tFhZD4C&pg=PA8|accessdate=17 January 2012|year=2001|publisher=Birkhäuser|isbn=978-3-7643-6282-9|pages=8–}}</ref> O [[ácido clavulánico]] (de ''[[Streptomyces clavuligerus|S. clavuligerus]]'') é unha droga que se usa en combinación con algúns antibióticos (como a [[amoxicilina]]) para bloquear e/ou debilitar certos mecanismos de resistencia bacterianos por medio dunha inhibición irreversible do [[enzima]] bacteriano [[beta-lactamase]], que doutro modo neutralizaría os [[antibiótico]]s beta-lactámicos. === Drogas antiparasitarias === ''[[Streptomyces avermitilis|S. avermitilis]]'' é responsable da produción dunha das drogas máis empregadas en todo o mundo contra as infestacións por vermes [[nematodos]] e [[artrópodos]], chamada [[ivermectina]]. === Outros === Menos comunmente, os estreptomicetos producen compostos utilizados noutros tratamentos médicos, como a [[migrastatina]] (de ''S. platensis'') e a [[bleomicina]] (de ''S. verticillus''), que son drogas antineoplásicas (anticancro). ''[[Streptomyces hygroscopicus|S. hygroscopicus]]'' e ''[[Streptomyces viridochromeogenes|S. viridochromeogenes]]'' producen o herbicida natural [[bialafos]] (''bialaphos''). == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro | author = Baumberg S | title = Genetics and Product Formation in Streptomyces | publisher = Kluwer Academic | year = 1991 | isbn= 978-0-306-43885-1}} * {{Cita libro | author = Gunsalus IC | title = Bacteria: Antibiotic-producing Streptomyces | publisher = Academic Press | year = 1986 | isbn= 978-0-12-307209-2 | authorlink = Irwin Gunsalus}} * {{Cita libro | author = Hopwood DA | title = Streptomyces in Nature and Medicine: The Antibiotic Makers | publisher = Oxford University Press | year = 2007 | isbn= 978-0-19-515066-7}} * {{Cita libro | editor = Dyson P | title = Streptomyces: Molecular Biology and Biotechnology | publisher = [[Caister Academic Press]] | year = 2011 | isbn= 978-1-904455-77-6}} === Ligazóns externas === * [http://www.micron.ac.uk/organisms/sco.html Current research on ''Streptomyces coelicolor'' at the ''Norwich Research Park''] * [http://www.openwetware.org/wiki/Streptomyces Some current ''Streptomyces'' Research & Methods / Protocols / Resources] * [https://web.archive.org/web/20110430014526/http://avermitilis.ls.kitasato-u.ac.jp/ ''S. avermitilis'' genome homepage] ([http://www.kitasato-u.ac.jp/lisci/ Kitasato Institute for Life Sciences]) * [http://www.sanger.ac.uk/Projects/S_coelicolor/ ''S. coelicolor'' A3(2) genome homepage] ([http://www.sanger.ac.uk Sanger Institute]) * [http://streptomyces.org.uk/ Streptomyces.org.uk homepage] ([https://web.archive.org/web/20050408080136/http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ John Innes Centre]) * [http://strepdb.streptomyces.org.uk/ StrepDB - the ''Streptomyces'' genomes annotation browser] * [http://www.genomesonline.org/search.cgi?colcol=all&goldstamp=ALL&gen_type=ALL&org_name1=genus&gensp=Streptomyces&org_domain=ALL&org_status=ALL&size2=ALL&org_size=Kb&gen_gc=ALL&phylogeny2=ALL&gen_institution=ALL&gen_funding=ALL&gen_data=ALL&cont=ALL&gen_country=ALL&gen_pheno=ALL&gen_eco=ALL&gen_disease=ALL&gen_relevance=ALL&gen_avail=ALL&selection=submit+search Streptomyces Genome Projects] from [http://www.genomesonline.org Genomes OnLine Database] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Actinomycetales]] [[Categoría:Fitopatoloxía]] 0r8pnv831lxm0czzbvqw9yrasr9l84t 0 255958 6168344 5925554 2022-08-27T15:22:28Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Serratia marcescens''}} {{Taxobox | color = darkgrey | image = Serratia marcescens 01.jpg | image_width = 240px | image_caption = ''S.&nbsp;marcescens'' on an XLD agar plate. | domain= [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Gammaproteobacteria]] | ordo = [[Enterobacteriales]] | familia = [[Enterobacteriaceae]] | genus = [[Serratia]] | species = '''''S.&nbsp;marcescens''''' | binomial = ''Serratia marcescens'' | binomial_authority = Bizio 1823 }} '''''Serratia marcescens''''' é unha especie de [[bacteria]]s [[gramnegativa]], con forma de [[bacilo]] da familia [[Enterobacteriaceae]], que é patóxena para os humanos e está implicada en [[infección nosocomial|infeccións nosocomiais]] (en hospitais), especialmente [[bacteremia]]s asociadas ao uso de [[catéter]]es, [[infeccións do tracto urinario]] e infeccións de feridas.<ref name=Hejazi_1997>{{Cita publicación periódica | author=Hejazi A, Falkiner FR | title=Serratia marcescens | url=https://archive.org/details/sim_journal-of-medical-microbiology_1997-11_46_11/page/903 | journal=J Med Microbiol | year=1997 |pages=903–12 | volume=46 | issue=11 | pmid= 9368530 | doi=10.1099/00222615-46-11-903}}</ref><ref name=POC-IT>{{Cita web |url=http://prod.hopkins-abxguide.org/pathogens/bacteria/serratia_species.html |title=Serratia species |author=Auwaerter P |date=October 8, 2007 |work=Point-of-Care Information Technology ABX Guide |publisher=[[Johns Hopkins University]] |data-acceso=30 de xullo de 2013 |urlarquivo=https://archive.is/20130414231031/http://prod.hopkins-abxguide.org/pathogens/bacteria/serratia_species.html |dataarquivo=14 de abril de 2013 |urlmorta=yes }}.</ref><ref name=Medscape/> Atópase normalmente nos tractos respiratorio e urinario de adultos hospitalizados e no tracto gastrointestinal de nenos. Debido á súa presenza ubicua no medio ambiente, e a súa preferencia polos ambientes húmidos, ''S.&nbsp;marcescens'' é común nos cuartos de baño (especialmente nas unións entre os azulexos, esquinas das duchas, liñas de pingas de auga do inodoro e lavabo), onde se manifesta como unha coloración rosa e película viscosa na que se alimenta de materiais que conteñen fósforo e substancias graxas dos residuos de xabón e champú. Unha vez establecida, a completa erradicación do organismo é a miúdo difícil, pero pode conseguirse coa aplicación de [[lixivia]]. Escorrer e secar as superficies despois de usalas pode tamén previr o establecemento da bacteria ao eliminar as súas fontes de alimentación e facer o seu ambiente menos hospitalario. ''S.&nbsp;marcescens'' pode atoparse tamén en ambientes como o lixo, ou en sitios supostamente "estériles", e na [[biopelícula]] subxinxival dos dentes. Debido a isto, e ao feito de que ''S.&nbsp;marcescens'' produce un [[pigmento]] [[pirrol|tripirrólico]] de cor vermella-laranxa chamado [[prodixiosina]], pode causar manchas nos dentes. A vía bioquímica pola que se produce a prodixiosina non se coñece excepto as súas fases finais. Nestas fases, un [[pirrol|monopirrol]] (MAD) e un bipirrol (MBC) sofren unha reacción de condensación encimática para finalmente formar a prodixiosina. A produción de prodixiosina está regulada por un produto do xene hexS. A produción de prodixiosina está regulada por cambios no medio de crecemento e cambios de temperatura.<ref>TanikawaT, Nakagawa Y, Matsuyama T (2006). "Transcriptional downregulator hexS Controlling Prodigiosin and serrawettin W1 biosynthesis in Serratia marcescens.". Microbiol Immunol 50 (8): 587–96. PMID 16924143.</ref> == Identificación == ''S.&nbsp;marcescens'' é un organismo móbil e pode crecer a temperaturas que van desde 5–40&nbsp;°C e a [[pH]]s entre 5 e 9. Diferénciase doutras bacterias gramnegativas pola súa capacidade de [[hidrólise|hidrolizar]] a [[caseína]], o que permite que produza unha [[metaloproteinase]] extracelular que se cre funciona nas interaccións entre a célula e a matriz extracelular. ''S.&nbsp;marcescens'' tamén pode degradar o [[triptófano]] e o [[citrato]]. Un dos produtos finais da degradación do triptófano é o [[ácido pirúvico]], que se incorpora despois a diferentes procesos [[metabolismo|metabólicos]] da bacteria. ''S.&nbsp;marcescens'' pode utilizar o citrato como fonte de carbono. Para identificar o organismo, pódese realizar tamén unha proba de [[vermello de metilo]], que determina se o microorganismo realiza a [[fermentación]] ácida mixta, que é negativa en ''S.&nbsp;marcescens''. Outra determinación é a capacidade de producir [[ácido láctico]] por medio do seu metabolismo fermentativo e oxidativo, na que ''S.&nbsp;marcescens'' mostra ser ácido láctico O/F+. {| class="wikitable" |- ! Proba !! Resultado |- | [[Tinguidura de Gram]] || - |- | [[proba da oxidase|Oxidase]] || - |- | [[proba do indol|Produción de indol]] || - |- | Vermello de metilo || >70% - |- | Voges-Proskaeur || + |- | Citrato (Simmons) || + |- | Produción de sulfuro de hidróxeno || - |- | [[proba rápida de urease|Hidrólise da urea]] || >70% - |- | Fenilalanina desaminase || - |- | Lisina descarboxilase || + |- | [[Motilidade]] || + |- | Hidrólise da xelatina, 22&nbsp;°C || + |- | Produción de ácido a partir da lactosa || - |- | Ácido a partir da glicosa || + |- | Ácido a partir da maltosa || + |- | Ácido a partir do manitol || + |- | Ácido a partir da sacarosa || + |- | Redución do nitrato || + (para o [[nitrito]]) |- | Desoxirribonuclease, 25&nbsp;°C || + |- | [[Lipase]] || + |- | Pigmento || vermello nalgúns [[biovar]]es |- | Produción de catalase (24h) || + |} <ref>[[manual de Bergey|Bergey's Manuals of Determinative Bacteriology]], by John G. Holt, 9th ed. Lippincott Williams & Wilkins, January 15, 1994. pp. 217</ref> == Patoxenicidade == Nos humanos, ''S.&nbsp;marcescens'' pode causar infeccións en varios sitios do corpo, como o [[infección do tracto urinario|tracto urinario]], [[infeccións do tracto respiratorio|tracto respiratorio]], feridas,<ref name=Medscape>{{Cita web |author=Anía BJ |title=Serratia: Overview |url=http://emedicine.medscape.com/article/228495-overview |date=October 1, 2008 |publisher=[[WebMD]] |work=[[eMedicine]]}}.</ref> e ollos, onde pode causar [[conxuntivite]], [[queratite]], [[endoftalmite]], e infeccións no [[conduto lacrimal]].<ref>{{Cita web| title=''Serratia Marcescens'' seton implant infection & orbital cellulitis| work=EyeRounds.org| url=http://webeye.ophth.uiowa.edu/eyeforum/cases/case34-setoninfection.htm| accessdate=2006-04-06| urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140222041740/http://webeye.ophth.uiowa.edu/eyeforum/cases/case34-setoninfection.htm| dataarquivo=22 de febreiro de 2014| urlmorta=yes}}</ref> En raros casos pode causar [[endocardite]] e [[osteomielite]] (especialmente en persoas adictas a drogas intravenosas), [[pneumonía]], e [[meninxite]].<ref name=POC-IT/><ref name=Medscape/> A maioría das cepas de ''S.&nbsp;marcescens'' son resistentes a varios [[antibiótico]]s debido á presenza de [[factor R|factores R]], que son un tipo de [[plásmido]]s que levan un ou máis xenes de [[resistencia a antibióticos]], e todas se consideran resistentes á [[ampicilina]], [[macrólido]]s, e [[cefalosporina]]s da primeira xeración (como a [[cefalexina]]).<ref name=POC-IT/> ''S.&nbsp;marcescens'' causa no [[coral (animal)|coral]] corno de alce ''[[Acropora palmata]]'' unha doenza decolorante.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Patterson KL, Porter JW, Ritchie KB, ''et al.'' |title=The etiology of white pox, a lethal disease of the Caribbean elkhorn coral, ''Acropora palmata'' |journal=Proc Natl Acad Sci USA |volume=99 |issue=13 |pages=8725–30 |year=2002 |pmid=12077296 |pmc=124366 |doi=10.1073/pnas.092260099}}</ref><ref>[http://books.google.es/books?id=-gBuWCe6lfYC&pg=PA291&dq=serratia+marcescens+elkhorn+coral&hl=es&sa=X&ei=iSj4UdTSHcid7QaWzoGQDQ&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=serratia%20marcescens%20elkhorn%20coral&f=false Eugene Rosenberg, Yossi. Coral Health and Disease. (Google books)]</ref> Pode infectar tamén ao [[verme da seda]].<ref>Lu Yup-Lian. Silkworm Diseases, Números 73-74. Páxina 30. (Google book) [http://books.google.es/books?id=D8ZwZCgrHtcC&pg=PP10&dq=serratia+marcescens+silkworm&hl=es&sa=X&ei=ISn4UejYNMO07QaewIDgBg&ved=0CDQQ6AEwAA#v=onepage&q=serratia%20marcescens%20silkworm&f=false]</ref> En laboratorios de investigación nos que se emprega a mosca ''[[Drosophila]]'', estes insectos sofren con certa frecuencia infeccións por ''S.&nbsp;marcescens''. A infección maniféstase como un coloración rosa ou placa dentro ou sobre as larvas e pupas, ou sobre a súa comida habitual de azucres e [[amidón]] (especialmente se foi indebidamente preparada). == Historia == === Posible papel en milagros medievais === Debido á pigmentación producida pola expresión do seu pigmento [[prodixiosina]],<ref>{{Cita publicación periódica | author=Bennett JW, Bentley R | journal=Adv Appl Microbiol | year=2000 | pages=1–32 | volume=47 | pmid=12876793 | doi=10.1016/S0065-2164(00)47000-0 | título=Seeing red: The story of prodigiosin | series=Advances in Applied Microbiology | isbn=978-0-12-002647-0}}</ref> e a súa capacidade para crecer no pan, ''S.&nbsp;marcescens'' foi proposta como unha explicación natural aos relatos medievais da "milagrosa" aparición de sangue durante a [[Eucaristía]], que fixo que o [[Papa Urbano IV]] instituíse a [[festa do Corpus Christi]] en 1264. A historia desenvólveuse durante unha [[misa]] en [[Bolsena]] en 1263 celebrada por un crego de [[Bohemia]] que, segundo di o relato, tiña dúbidas sobre a [[transubstanciación]], ou conversión do pan e o viño eucarísticos no sangue e corpo de [[Cristo]]. Durante esa misa, o pan da Eucaristía parecía sangrar e o crego non daba limpado do pan todo ese "sangue".<ref name=Vatican_Raphael>{{Cita web | title=The Mass at Bolsena by Raphael | work=Vatican Museums | url=http://mv.vatican.va/3_EN/pages/x-Schede/SDRs/SDRs_02_01_012.html | accessdate=2006-05-03}}</ref> === Descubrimento === ''Serratia marcescens'' descubriuna en 1819 o farmacéutico [[República de Venecia|veneciano]] [[Bartolomeo Bizio]], como causa dun episodio de coloración vermello sangue da [[polenta]] na cidade de [[Padua]].<ref name=Sehdev>{{Cita publicación periódica |author=Sehdev PS, Donnenberg MS |title=Arcanum: The 19th-century Italian pharmacist pictured here was the first to characterize what are now known to be bacteria of the genus ''Serratia'' |journal=Clin Infect Dis |volume=29 |issue=4 |pages=770, 925 |year=1999 |pmid=10589885 |doi=10.1086/520431 |url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/pdf/10.1086/520459}}</ref> Bizio deulle nome ao microorganismo catro anos despois en honor a Serafino Serrati, un físico que inventou un modelo primitivo de [[barco de vapor]]. O epíteto ''marcescens'' (do [[latín]] "descomposición") elixiuno pola rápida deterioración do pigmento; de feito, as observacións de Bizio fixéronlle crer que o organismo se descompoñía nunha substancia [[mucílago|mucilaxinosa]] unha vez chegado á madurez<ref>{{Cita publicación periódica |author=Merlino CP |title=Bartolomeo Bizio's Letter to the most Eminent Priest, Angelo Bellani, Concerning the Phenomenon of the Red Colored Polenta |journal=J Bacteriol |volume=9 |issue=6 |pages=527–43 |year=1924 |pmid=16559067 |pmc=379088 |doi= |url=http://jb.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=16559067}}</ref> Despois, ''Serratia'' foi renomeada como ''Monas prodigiosus'' e ''Bacillus prodigiosus'' antes de que fose finalmente restaurado o nome orixinal de Bizio na década de 1920.<ref name=Sehdev/> === Papel en probas de guerra biolóxica === Ata a década de 1950, críase erradamente que ''S.&nbsp;marcescens'' non era patóxena,<ref name=Medscape/> e a súa coloración vermella foi usada en experimentos escolares para rastrear infeccións. Durante a [[guerra fría]], foi utilizada como simulante en probas de [[guerra biolóxica]] das forzas armadas dos [[Estados Unidos de América|EEUU]]<ref>{{Cita web |url=http://www.democracynow.org/article.pl?sid=05%2F07%2F13%2F1357237 |páxina-web=Democracy Now! |título=How the U.S. Government Exposed Thousands of Americans to Lethal Bacteria to Test Biological Warfare |data-acceso=27 de agosto de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071114203741/http://www.democracynow.org/article.pl?sid=05%2F07%2F13%2F1357237 |dataarquivo=14 de novembro de 2007 |urlmorta=yes }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://archive.webactive.com/pacifica/demnow/dn980220.html |título=Copia arquivada |data-acceso=30 de xullo de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20061111223949/http://archive.webactive.com/pacifica/demnow/dn980220.html |dataarquivo=11 de novembro de 2006 |urlmorta=yes }}</ref> que a pretendían estudar en probas de campo como substituta da bacteria da [[tularemia]], que fora utilizada como arma nesa época. En 1950 na operación secreta da mariña chamada "[[Operation Sea-Spray]]" ''S.&nbsp;marcescens'' foi liberada desde globos que se facían estourar sobre a área da baía de [[San Francisco]] en [[California]], pouco despois 11 persoas enfermaron e unha morreu de infeccións das que se culpou á bacteria<ref>{{Cita libro | author = Cole, Leonard A. | title = Clouds of Secrecy: The Army's Germ-Warfare Tests Over Populated Areas. (Foreword by Alan Cranston.) | url = https://archive.org/details/cloudsofsecrecya00cole | edition = | location= Totowa, New Jersey | publisher=Rowman & Littlefield. | year = 1988 | isbn = 0-8476-7579-3}}</ref><ref>{{Cita libro | author = Regis, Ed | title = The Biology of Doom : America's Secret Germ Warfare Project. | edition = | publisher = Diane Publishing Company. | year = | isbn = 0-7567-5686-3}}</ref> (con todo, non se demostrou concluintemente que o responsable fora esa bacteria).<ref>Cole, ''Op. cit.'', pp 85-104.</ref> A bacteria foi tamén combinada con [[fenol]] e un simulante do ''[[Bacillus anthracis]]'' e esparexida pola área de [[Dorset]] por científicos militares de EEUU e [[Reino Unido]] como parte das probas DICE de 1971 a 1975.<ref>{{Cita novas |title=Millions were in germ war tests |first=Antony |last=Barnett |url=http://www.guardian.co.uk/politics/2002/apr/21/uk.medicalscience |newspaper=The Guardian |date=2002-04-21 |accessdate=2012-10-27}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * eMedicine [http://emedicine.medscape.com/article/228495-overview] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Enterobacteriales]] 8n3xl9p5jyb36szx6dqk5d4or08jsoq 0 258875 6168323 5823257 2022-08-27T15:10:08Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} ::''Este artigo trata da bacteria ''R. rickettsii'' como ser vivo. Para a enfermidade que causa ver [[febre manchada das Montañas Rochosas]].'' {{Taxobox | color = lightgrey | name = ''Rickettsia rickettsii'' | image = Rickettsia rickettsii.jpg | domain = [[Bacteria]] | regnum = | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Alphaproteobacteria]] | ordo = [[Rickettsiales]] | familia = [[Rickettsiaceae]] | genus = [[Rickettsia]] | species = '''R. rickettsii''' | binomial = ''Rickettsia rickettsii'' | binomial_authority = Brumpt, 1922 }} '''''Rickettsia rickettsii''''' é unha especie de [[bacteria]]s [[gramnegativa]]s con forma de [[cocobacilo]] da familia das [[Rickettsiaceae]], que é nativa do [[Novo Mundo]], causante da [[febre manchada das Montañas Rochosas]] (ou febre das Montañas Rochosas), transmitida por [[carracha]]s. Pertence ao grupo da febre manchada (SFG) das ''[[Rickettsia]]''. É un [[parasito intracelular obrigado]] que sobrevive dentro doutras células. ''R. rickettsii'' é un organismo aeróbico non formador de esporas e non motil. As súas células son normalmente de 0,3-0,5 X 0,8-2,0 [[micron]]s. A súa membrana externa está formada principalmente por [[lipopolisacárido]]s. A febre manchada das Montañas Rochosas (FMMR ou RMSF) transmítese por medio da picadura de carrachas infectadas pola bacteria, cando estas se alimentan de mamíferos, incluíndo os humanos. Non obstante, os humanos considérase que son hóspedes accidentais no ciclo de vida desta ''Rickettsia'' e non son necesarios para manter as poboacións desta bacteria na natureza. == Historia == [[Ficheiro:Rocky Mountain spotted fever PHIL 1962 lores.jpg|miniatura|Síntomas cutáneos iniciais da febre manchada dsas Montañas Rochosas.]] A febre manchada das Montañas Rochosas apareceu por primeira vez no val de [[Idaho]] en 1896. Daquela non se tiña moita información sobre a doenza, e inicialmente denominouse sarampelo negro, porque os pacientes tiñan unhas erupcións cutáneas características por todo o corpo. O patólogo norteamericano [[Howard Ricketts]] (1871–1910) foi o primeiro en identificar e estudar o organismo que causaba esta febre. En 1902, cando H. Ricketts traballaba na Universidade de Chicago, a febre estenduse ao oeste de [[Montana]], onde tiña unhas taxas de mortalidade do 80-90%, e Ricketts foi encargado de estudala pola súa Universidade, o estado de Montana e a Asociación Médica Americana, e identificou o axente. [[S. Burt Wolbach]] foi o primeiro que fixo unha descrición en grande detalle do axente etolóxico desta febre en 1919. Descubriu que se trataba dunha bacteria intracelular que aparecía máis frecuentemente nas [[célula endotelial|células endoteliais]]. Comprobou que a bacteria nas células da caracha e do mamífero aparecía dentro do núcleo, e ás veces o [[núcleo celular]] estaba ateigado de pequenas partículas e ás veces distendido. Aínda que Wolbach se decatou das semellanzas cos axentes do [[tifo exantemático]] e da [[febre tsutsugamushi]], non considerou que a denominación 'Rickettsia' fose apropiada para o microorganismo e propuxo o nome ''Dermacentroxenus rickettsi''. Foi Dr. [[Emile Brumpt]] quen a asignou ao xénero ''Rickettsia'' e en 1922 propuxo o nome que ten hoxe, ''Rickettsia rickettsii''. == Ciclo de vida do patóxeno == O ciclo de vida de ''Rickettsia rickettsii'' é bastante complexo e nel interveñen un [[artrópodos|artrópodo]] (carrachas da familia [[Ixodidae]]) e un [[hóspede]] [[mamíferos]] (principalmente ratos, coellos, cans e só accidentalmente humanos). === Transmisión polo vector artrópodo === Identificáronse catro [[vector epidemiolóxico|vectores]] artrópodos como transmisores significativos de ''R. rickettsii'' aos humanos, que son as carrachas ''[[Dermacentor]] variabilis'' e ''Dermacentor andersoni'', e en menor medida ''Rhipicephalus sanguineus'' <ref>{{Cita web |url=http://www.cdc.gov/ticks/diseases/rocky_mountain_spotted_fever/faq.html#whatis |title=Tickborne Rickettsial Diseases |publisher=Centers for Disease Control |work=Rocky Mountain Spotted Fever }}</ref> e ''Amblyomma cajennense''.<ref>Elizângela Guedes; Romário C Leite; Márcia CA Prata; Richard C Pacheco; David H Walker; Marcelo B Labruna. Detection of Rickettsia rickettsii in the tick Amblyomma cajennense in a new Brazilian spotted fever-endemic area in the state of Minas Gerais. Mem. Inst. Oswaldo Cruz vol.100 no.8 Rio de Janeiro Dec. 2005. [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0074-02762005000800004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100110134007/http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext# |date=10 de xaneiro de 2010 }}</ref> As carrachas inféctanse coa bacteria nos estados de larva ou ninfa cando se alimentan de sangue dun mamífero que está infectado, un modo de transmisión chamado ''[[transmisión transestadial]]''. Unha vez que a carracha está infectada, seguirá infectada toda a vida. As dúas especies de carrachas ''Dermacentor'' mencionadas serven como reservorios a longo prazo da ''R. rickettsii'', nas cales o organismo se alberga nos divertículos posteriores do intestino medio, o intestino delgado e os ovarios. Debido ao seu confinamento fundamentalmente no tubo dixestivo, é posible que os mamíferos, incluídos os humanos, contraian a infección polo contacto de feridas con feces do artrópodo, que conteñen as bacterias. Ademais, un macho de carracha infectado pode transmitir o organismo a unha femia infectada durante o apareamento, a través dos seus [[fluídos corporais]] ou dos espermatozoides. Unha vez infectada, a femia de carracha, como ten bacterias no seu ovario, pode transmitir a infección á súa descendencia a través dos ovos, nun proceso chamado ''[[transmisión transovárica]]''. === Transmisión aos mamíferos === Os mamíferos inféctanse coa ''R. rickettsii'' pola picadura dunha carracha infectada ou cando inxiren alimentos que conteñan feces dunha larva ou ninfa de carracha infectada. Os humanos contraen a infección dos vectores infectados pola picadura, despois da cal as rickettsias pasan á corrente sanguínea polas secrecións salivares da carracha ou, por contaminación de feridas con feces do animal. En ''R. rickettsii'' evolucionaron varios mecanismos estratéxicos ou factores de [[virulencia]] que lle permiten evadirse do [[sistema inmunitario]] do hóspede e infectalo con éxito. == Virulencia == ''R. rickettsii'' invade as [[célula endotelial|células endoteliais]] que tapizan os vasos sanguíneos. As células endoteliais non son [[fagocitose|fagocíticas]], pero despois da adhesión da bacteria á superficie da célula hóspede, o patóxeno causa cambios no [[citoesqueleto]] de dita célula que inducen a [[fagocitose]]. As bacterias poden evitar a fusión dos [[lisosoma]]s aos [[fagosoma]]s e a [[explosión oxidativa]] porque saen do fagosoma ao [[citoplasma]], onde se multiplican e espallan. Identificáronse varios factrores de virulencia en ''R. rickettsii''. === OmpA e OmpB === OmpA (rOmp) e '''Omp B''' (rOmp) foron identificados como proteínas da superficie externa das rickettsias e están implicadas na adherencia da bacteria á célula hóspede. Os xenes que codifican estas dúas proteínas de superficie denomínanse ''ompA'' e ''ompB'', respectivamente. rOmp B é a proteína da membrana superficial predominante en ''R. rickettsii''; Policastro ''et al.'', estimaron que a proporción de rOmpA con respecto a rOmpB é de 1:9. Aínda que se identificaron estas proteínas da bacteria, as proteínas receptoras da superficie da célula non foron aínda identificadas. === T4SS === A entrada na célula hóspede está mediada por un sistema de [[secreción]] de tipo 4 (T4SS), que se encontra en todas as rickettsias. A organización do aparato de secreción de T4SS é bastante elaborada; ten unha estrutura de túnel que está inserida na membrana bacteriana interna e se estende ata a membrana externa, e está formado por 12 proteínas ou máis. Unha vez que se produce e estabiliza a adherencia á célula hóspede, o T4SS das ''Rickettsia'' recruta substratos no fondo do aparato de secreción, activando o complexo por medio dun proceso dependente da [[Adenosina trifosfato|ATP]], que ten como resultado a transferencia directa de macromoléculas da bacteria ao interior da célula. === Fosfolipase A2 === A invasión das células endoteliais activa inmediatamente a fagocitose, e as bacterias quedan dentro dun fagosoma, pero despois escapan ao [[citosol]], onde se replican. Aínda que non se coñece ben como se produce o escape do fagosoma, crese que está mediado pola actividade da '''[[fosfolipase A2]]'''. === Polimerización da actina === No citosol, outro factor de virulencia chamado '''ActA''', permite a supervivencia da bacteria. [[ActA]] é unha proteína da superficie bacteriana que está asociada coa nucleación da [[actina]] do hóspede e a formación da chamada cola de actina en ''R. rickettsii''. Despois de interaccionar coas proteínas do citoesqueleto do hóspede, a bacteria forma unha "[[cola de actina]]", que fai que a bacteria adquira [[motilidade]], que lle permite facer movementos unidireccionais rápidos polo citoplasma ata a membrana e pasar ás células adxacentes, o que promove o espallamento dunha célula a outra.<ref>Levi S. Van Kirk, Stanley F. Hayes, Robert A. Heinzen. Ultrastructure of Rickettsia rickettsii Actin Tails and Localization of Cytoskeletal Proteins. Infect Immun. 2000 August; 68(8): 4706–4713. PMCID: PMC98416. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC98416/]</ref> Os danos ás células endoteliais causados por ''R. rickettsii'' poden orixinar a insuficiencia de certos órganos (ril, corazón), coagulación intravascular, e mesmo a morte. == Estudos in vivo e in vitro == Nos estudos ''[[in vivo]]'' ''R. rickettsii'' invade as células do revestimento endotelial dos vasos sanguíneos pequenos ou medianos no hóspede humano, causando un aumento da permeabilidade vascular, pero cando se estuda ''[[in vitro]]'' a bacteria pode infectar todo tipo de células do hóspede mamífero. == Epidemioloxía == A febre das Montañas Rochosas debe o seu nome que se descubriu nesa área xeográfica, pero hai casos da enfermidade en moitas partes de Norteamérica afastadas das [[Montañas Rochosas]] (a maior parte dos casos danse en estados do centro e zona sur atlántica de EEUU) e tamén noutros países de América do Norte, Central e do Sur. Aproximadamente o 90% de todas as infeccións ocorren entre os meses de abril a setembro, que é o período en que as carrachas adultas e ninfas son máis abondosas. == Notas e bibliografía == {{Listaref}} * Brenner, D., Krieg, N., Garrity, G., & Staley, J. (2005). [[Bergey's Manual of Systematic Bacteriology]], Volume Two: The Proteobacteria (Part C). USA: Williams & Wilkins. * Weiss K., The Role of Rickettsioses in History. 2 - 14. In: Walker, D.H., Biology of Rickettsial Diseases, Volume I., 1988. CRC Press Inc, Boca Raton, Florida. * Weiss, E., History of Rickettsiology. 15 - 32. In: Walker, D.H., Biology of Rickettsial Diseases, Volume I., 1988. CRC Press Inc, Boca Raton, Florida. * Wilson, B., Salyers, A., Whitt, D., & Winkler, M. (2011) Bacterial Pathogenesis: A Molecular Approach, Third Edition. USA: ASM Press. == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20140307163227/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=783 Rickettsia rickettsii]xenomas e información relacionada en [http://patricbrc.org/ PATRIC]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140307163227/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=783 |date=07 de marzo de 2014 }}, un Centro de Recursos Bioinformáticos do [http://www.niaid.nih.gov/ NIAID] * [http://bioweb.uwlax.edu/bio203/s2008/gibson_chel/Classification.htm Rickettsia rickettsii: Causante da febre manchada das Montañas Rochosas] * [http://www.textbookofbacteriology.net/Rickettsia.html Doenzas de rickettsiales, incluíndo o tifo e a febre manchada das Montañas Rochosas] * [http://mic.sgmjournals.org/cgi/reprint/140/11/2941.pdf Actividade diferencial das rexións promotoras ompA e ompB de ''Rickettsia rickettsii'' nun sistema sénico reporteiro heterólogo]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }} * [http://www.cdc.gov/rmsf/ ''Centers for Disease Control and Prevention'': Febre manchada das Montañas Rochosas (RMSF)] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Rickettsiales]] pc3681v9pj8xmdyl2znayxxmsiiywnc 0 260134 6168365 6120360 2022-08-27T16:09:31Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | image = Clostridium_perfringens.jpg | image_width = 240px | image_caption = Bacilos grampositivos de ''Clostridium perfringens'' vistos ao microscopio. | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Firmicutes]] | classis = [[Clostridia]] | ordo = [[Clostridia]]les | familia = [[Clostridiaceae]] | genus = [[Clostridium]] | species = C. perfringens | binomial = Clostridium perfringens | binomial_authority = Veillon & Zuber 1898<br />Hauduroy ''et al.'' 1937 }} '''''Clostridium perfringens''''' (antes chamado ''C. welchii,'' ou ''Bacillus welchii'') é unha especie de [[bacteria]]s con forma de [[bacilo]] [[grampositiva]]s, [[organismo anaeróbico|anaeróbicas]], formadoras de [[endóspora]]s e non mótiles.<ref name=Sherris>{{Cita libro | author = Ryan KJ; Ray CG (editors) | title = Sherris Medical Microbiology | edition = 4th | publisher = McGraw Hill | year = 2004|isbn = 0-8385-8529-9}}</ref> ''C. perfringens'' é moi común na natureza e pode encontrarse como un compoñente normal da flora de microorganismos da vexetación en descomposición, sedimentos mariños, tracto intestinal humano e doutros vertebrados e [[insecto]]s, e no [[solo]]. ''C. perfringens'' é unha dos principais axentes causantes de [[intoxicación alimentaria|intoxicacións alimentarias]], aínda que ás veces pode ser inxerido sen que faga dano. Ademais das intoxicacións alimentarias, pode producir infeccións. As infeccións debidas a ''C. perfringens'' poden causar [[necrose]] de tecidos, [[bacteremia]], [[colecistite]] [[enfisema]]tosa, e [[gangrena gasosa]], que se coñece tamén como [[mionecrose]] clostridial. Na gangrena gasosa está implicada unha toxina da bacteria chamada [[alfa toxina de Clostridium perfringens|α-toxina]]. ''C. perfringens'' pode participar en infeccións anaerobias polimicrobianas. ''Clostridium perfringens '' encóntrase moitas veces neste tipo de infeccións como un compoñente da flora normal, e nese caso o seu papel na infección é pouco importante. A acción de ''C. perfringens'' nos cadáveres é producir gas nos tecidos, que só pode evitarse co [[embalsamamento]]. == Características == É un bacilo non mótil grampositivo anaerobio, que forma endósporas moi resistentes. Pode realizar a [[respiración anaerobia]] utilizando o [[nitrato]] como [[aceptor final de electróns]], e tamén fermentacións nas que produce gases, como o CO<sub>2</sub>. É un organismo [[Mesófilo (organismo)|mesófilo]] cunha temperatura de crecemento óptima de 37&nbsp;°C. Ten un xenoma de algo máis de 3 millóns de pares de bases (3,6 millón no tipo A) e un [[contido GC]] relativamente baixo (de 24 a 53%)<ref>B Canard and S T Cole. Genome organization of the anaerobic pathogen Clostridium perfringens. Proc Natl Acad Sci U S A. 1989 September; 86(17): 6676–6680. PMCID: PMC297908. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC297908/]</ref>. Non pode sintetizar todos os aminoácidos. Os [[serotipo]]s de ''C. perfringens'' denomínanse A, B, C, D e E e dependen da exotoxina que produza (as catro principais son: alfa, beta, épsilon e iota), que teñen efectos citotóxicos e necrotizantes. Ademais das exotoxinas, produce unha [[enterotoxina]], que é o seu factor de virulencia principal, e denomínase enterotoxina de Clostridium perfringens (CPE), que afecta á permeabilidade das membranas celulares nas enfermidades gastrointestinais que produce.<ref>McClane BA, Hanna PC, Wnek AP. Clostridium perfringens enterotoxin. Microb Pathog. 1988 May;4(5):317-23. PMID 2907364. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2907364]</ref><ref>Tohru Shimizu, Kaori Ohtani, Hideki Hirakawa, Kenshiro Ohshima, Atsushi Yamashita, Tadayoshi Shiba, Naotake Ogasawara, Masahira Hattori, Satoru Kuhara, and Hideo Hayashi. Complete genome sequence of Clostridium perfringens, an anaerobic flesh-eater. Proc Natl Acad Sci U S A. 2002 January 22; 99(2): 996–1001. Published online 2002 January 15. doi: 10.1073/pnas.022493799. PMCID: PMC117419. Microbiology. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC117419/?tool=pmcentrez]</ref><ref>{{Cita web |url=http://enhs.umn.edu/current/5103_spring2003/perfringens/perfmetabolic.html |título=University of Minesota. Clostridium perfringens enterotoxin |data-acceso=15 de setembro de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20100720121330/http://enhs.umn.edu/current/5103_spring2003/perfringens/perfmetabolic.html |dataarquivo=20 de xullo de 2010 |urlmorta=yes }}</ref> == Intoxicación alimentaria == ''C. perfringens'' é un dos principais causantes de [[intoxicación alimentaria|intoxicacións alimentarias]], que se poden producir principalmente por inxerir carne ou aves pouco cociñadas e contaminada coa bacteria, ou carne que foi suficientemente cociñada pero que se gardou demasiado tempo antes de consumirse.<ref name="O.T.M">{{Cita libro | author = Warrell et al. | title = Oxford Textbook of Medicine | edition = 4th | publisher = Oxford University Press | year = 2003 | isbn = 0-19-262922-0}}</ref> A [[enterotoxina de Clostridium perfringens]] (CPE)<ref>John F. Kokai-Kun, Kimberly Benton, Eva U. Wieckowski, and Bruce A. McClane. Identification of a Clostridium perfringens Enterotoxin Region Required for Large Complex Formation and Cytotoxicity by Random Mutagenesis. Infect Immun. 1999 November; 67(11): 5634–5641. PMCID: PMC96936. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC96936/]</ref> que media na enfermidade é lábil á calor (inactívase a 74&nbsp;°C) e pode aparecer na comida contaminada, se non se prepara debidamente, e nas [[feces]].<ref name=M.D.T>{{Cita libro | author = Murray et al. | title = Medical Microbiology | edition = 6th | publisher = Mosby Elsevier | year = 2009 | isbn = 978-0-323-05470-6}}</ref> O [[período de incubación]] é de entre 6 e 24 horas (normalmente 10-12 horas) despois da inxestión de comida contaminada. Como ''C. perfringens'' forma esporas que poden resistir as temperaturas de cocción, se a comida preparada se deixa estar durante certo tempo a temperatura moderada sen consumir, pode producirse a xerminación das esporas e orixinárense colonias bacterianas infectivas. Os síntomas típicos son [[cambra]]s abdominais, [[diarrea]]; [[vómito]]s e [[febre]]. Xeralmente desaparecen en 24 horas. Hai tamén casos raros mortais de [[enterite necrotizante clostridial]] no que están implicados as cepas de tipo C do microorganismo, que producen unha potente [[beta toxina de Clostridium perfringens|β-toxina]] ulcerativa. Estas cepas encóntranse principalmente en [[Papúa Nova Guinea]]. Moitos casos de intoxicación alimentaria por ''C. perfringens'' son probablemente [[subclínico]]s, xa que os [[anticorpo]]s contra a toxina son comúns na poboación, o que quere dicir que a maioría da poboación padeceu algunha intoxicación alimentaria por ''C. perfringens'' aínda que fose leve. A pesar do seu perigo potencial, ''C. perfringens'' (xunto con outras bacterias) utilízase como axente para levedar certos tipos de [[pan]] sen lévedo orixinarios dos [[Montes Apalaches]], xa que o proceso de enfornado reduce a contaminación bacteriana evitando efectos negativos.<ref>{{Cita publicación periódica |pmid=18646681 |year=2008 |last1=Juckett |first1=G |last2=Bardwell |first2=G |last3=McClane |first3=B |last4=Brown |first4=S |title=Microbiology of salt rising bread |volume=104 |issue=4 |pages=26–7 |journal=The West Virginia medical journal}}</ref> == Infección == ''Clostridium perfringens'' é o axente bacteriano máis común que produce a [[gangrena gasosa]], a cal é unha necrose ou putrefacción dos tecidos con produción de gas. É causada principalmente pola [[alfa-toxina de Clostridium perfringens]].<ref>Awad, M.M., Bryant, A.E., Stevens, D.L. & Rood, J.I. (1995). "Virulence studies on chromosomal alpha-toxin and alpha-toxin mutants constructed by allelic exchange provide genetic evidence for the essential role of alpha-toxin in Clostridium perfringens-mediated gas gangrene". Mol Microbiol 15 (2): 191–202. doi:10.1111/j.1365-2958.1995.tb02234.x. PMID 7746141.</ref> Os gases forman burbullas nos músculos e un característico cheiro a tecido en descomposición. Despois de espallarse localmente de forma rápida e destrutiva (o cal pode producirse só nunha horas), prodúcese o espallamento sistémico da bacteria, e as toxinas bacterianas poden causar a morte. Este é un problema moi importante nas feridas traumáticas graves e de guerra (na [[Primeira Guerra Mundial]] causou a morte por gangrena gasosa de moitos soldados feridos). ''C. perfringens'' crece doadamente en [[placa de ágar|placas]] de [[ágar sangue]] en condicións anaeróbicas, e a miúdo produce unha zona dobre de [[hemólise (microbioloxía)|beta-hemólise]]. == Diagnose == ''C. perfringens'' pode diagnosticarse mediante a [[reacción de Nagler]] cando o organismo sospeitoso se cultiva en placas con medio de xema de ovo (fonte de [[lecitina]]). Un lado da placa contén anti-alfa-toxina, e o outro lado non. Seméntase unha estría co organismo sospeitoso en ambos os lados. Fórmase unha área de turbidez arredor do lado que non ten a anti-alfa-toxina, o que indica que a actividade de [[lecitinase]] non está inhibida.<ref>[http://ourmicrobiology.blogspot.com.es/2009/10/20-naglers-reaction.html Microbiology Mqs post graduation entrance preparation]</ref><ref>[http://medicine.academic.ru/156213/Nagler_reaction Academic Dictionaries and Encyclopaedia. Nagler reaction]</ref> == Tratamento == O tratamento clínico debe ser rápido, sen agardar polos resultados do laboratorio. As feridas traumáticas deben limparse con coidado. As feridas que non se poden limpar non deberían pecharse con puntos de sutura. A profilaxe con [[penicilina]] mata moitos clostridios, e é útil en feridas sucias e amputacións da parte inferior das pernas. Para que se estableza a infección requírese unha alta dose do microorganismo; o estado de portador persiste durante varios días. Na intoxicación alimentaria non se recomendan antibióticos, senón que se fai unha rehidratación oral ou, en casos graves, intravenosa.<ref>[http://www.cdc.gov/foodsafety/clostridium-perfingens.html CDC- Clostridium perfringens. Food safety]</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20120301210849/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=1502 Clostridium perfringens]: xenomas e información relacionada en [http://patricbrc.org/ PATRIC]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120301210849/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=1502 |date=01 de marzo de 2012 }}, un Centro de Recursos Bioinformáticos da [http://www.niaid.nih.gov/ NIAID] * [https://web.archive.org/web/20130615235817/http://pathema.jcvi.org/cgi-bin/Clostridium/PathemaHomePage.cgi Pathema-''Clostridium'' Resource] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Clostridiales]] [[Categoría:Intoxicacións alimentarias]] 8it06w909rjr6und6kxyjeh15nmn517 0 262683 6168343 5365878 2022-08-27T15:21:37Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} ::''Para a enfermidade causada por este parasito ver [[amebíase]]'' {{Taxobox | name = ''Entamoeba histolytica'' | image = Entamoeba_histolytica_01.jpg | image_width = 240px | image_caption = Quiste de ''Entamoeba histolytica'' | domain = [[Eukaryota]] | kingdom = [[Protista]] | phylum = [[Amoebozoa]] | classis = [[Archamoebae]] | ordo = [[Amoebida]] | genus = '''[[Entamoeba]]''' | species = '''E. histolytica''' | binomial = '''Entamoeba histolytica''' | binomial_authority = [[Fritz Schaudinn|Schaudinn]], 1903 }} [[Ficheiro:Entamoeba histolytica life cycle-gl.svg|miniatura|dereita|450px|Ciclo de vida de ''Entamoeba histolytica''.]] '''''Entamoeba histolytica''''' é unha especie de [[protozoo]] [[parasito]] [[organismo anaeróbico|anaeróbico]] [[ameboide]],<ref name=Sherris>{{Cita libro | author = Ryan KJ, Ray CG (editors) | title = Sherris Medical Microbiology | edition = 4th | pages=733–8 | publisher = McGraw Hill | year = 2004 | isbn = 0-8385-8529-9}}</ref> que infecta predominantemente a humanos e outros primates causando fundamentalmente [[diarrea]]. Outros mamíferos como cans e gatos poden ser infectados transitoriamente, pero non contribúen significativamente á transmisión. Estímase que ''E. histolytica'' infecta a uns 50 millóns de persoas en todo o mundo anualmente. Antes pensábase que ata o 10% da poboación mundial estaba infectada por ela, pero estas cifras eran anteriores a que se recoñecese (en 1993) que existía outra especie do xénero ''[[Entamoeba]]'', morfoloxicamente igual, que producía polo menos o 90% das infeccións (asintomáticas), chamada ''[[E. dispar]]'', que non causa doenza, pero que se detectaba como ''E, histolytica'' nas probas diagnósticas.<ref name=amebiasis>{{Cita publicación periódica |author= |title=Amoebiasis |journal=Wkly. Epidemiol. Rec. |volume=72 |issue=14 |pages=97–9 |year=1997 |pmid=9100475 |doi= |url=http://www.who.int/docstore/wer/pdf/1997/wer7214.pdf}}</ref> Antes distinguíase entre ''E. histolytica'' patoxénica e non patoxénica, pero a non patoxénica considérase hoxe que é ''E. dispar''.<ref name=amebiasis/> A [[OMS]] define [[amebíase]] como a enfermidade que produce ''E. histolytica''.<ref name=amebiasis/> ''E. dispar'' non produce enfermidade. == Transmisión == O estadio activo do parasito ([[trofozoíto]]) existe só no [[hóspede]] e nas feces diarreicas frescas; os [[quiste]]s sobreviven fóra do corpo do hóspede na auga, solo, e alimentos, especialmente se están en condicións húmidas. Os quistes morren rapidamente coa calor e a temperaturas de conxelación, e sobreviven só durante uns poucos meses fóra do seu hóspede.<ref>{{Cita libro|title=Waterborne Pathogens|date=2006-06|publisher=[[American Water Works Association]]|isbn=978-1-58321-403-9|author = American Water Works Association}}</ref> Cando se tragan os quistes causan infeccións ao desenquistarse (liberando trofozoítos) no tracto dixestivo. Informouse por primeira vez da natureza patoxénica de ''E. histolytica'' en 1875 por [[Lösch]], pero non se lle deu o seu nome científico ata que a describiu [[Fritz Schaudinn]] en 1903. ''E. histolytica'', como indica o seu nome (''histo''–''lytica'' = destrutora de tecidos), é patoxénica; a infección pode ser asintomática ou orixinar [[disentería|disentería amebiana]] ou [[absceso hepático|abscesos hepáticos]] amebianos.<ref name=Sherris/> Entre os síntomas están: disentería fulminante, diarrea sangrante, perda de peso, fatiga, dor abdominal, e [[ameboma]] (granulomas). A ameba pode perforar a parede intestinal, onde causa lesións e síntomas intestinais, e pode chegar á circulación sanguínea. Desde alí, pode acadar diversos órganos vitais, xeralmente o [[fígado]], e por veces os pulmóns, cerebro, bazo e outros. Unha manifestación común desta invasión é a formación de abscesos hepáticos, que poden ser mortais se non se tratan. No [[citoplasma]] das amebas poden verse ás veces [[eritrocito]]s [[fagocitose|fagocitados]]. == Morfoloxía == [[Ficheiro:Trophozoites of Entamoeba histolytica with ingested erythrocytes.JPG |miniatura|dereita|Trofozoítos de ''Entamoeba histolytica'' que inxeriron eritrocitos.]] Poden distinguirse varias formas ou fases de desenvolvemento en ''E. histolytica'', presentes durante as diversas fases do seu ciclo de vida, que son: * '''Trofozoíto''': é a forma activamente móbil da especie. Caracterízase por ter un [[núcleo celular|núcleo]] cunha concentración de [[cromatina]] puntiforme e xeralmente concéntrica chamado [[cariosoma]] central; e pola formación de cromatina na periferia do núcleo (o aspecto que ten dise que é de ''anel e punto''). O seu corpo celular divídese en dúas partes: o ectoplasma claro, hialino, e o endoplasma, de estrutura granular. Clasicamente, distinguíanse trofozoítos con dúas formas: ** Forma '''''magna''''': tipo de [[trofozoíto]] moi patóxeno, causante da [[disentería amebiana]]. Mide de 20 a 30 μm e inxire [[eritrocito]]s. Vive nos tecidos do intestino. Está rodeada polos [[pseudópodo]]s que emite, que lle permiten moverse. A presenza de pseudópodos é unha das maneiras de distinguir ''E. histolytica'' doutra especie común no home, que é ''[[Entamoeba coli]]'', que carece de pseudópodos. ** Forma '''''minuta''''': trofozoíto non patóxeno, que mide de 10 a 20 μm e non inxire eritrocitos. Vive na [[lume (bioloxía)|luz]] intestinal como [[comensal]]. Ten pseudópodos, aínda que máis curtos e delgados que a forma magna. * '''Quiste''': o [[quiste (microbioloxía)|quiste]] é a forma infectante. Contén de 1 a 4 núcleos, dependendo da madurez do quiste. Son de forma arredondada, refrinxentes cunha [[Membrana celular|membrana]] claramente marcada. No [[citoplasma]] pódense ver con frecuencia de 1 a 3 inclusións de [[glicóxeno]] escuras chamadas ''corpos cromatidais''. Esta é a forma de resistencia e multiplicación, que pasa ilesa pola [[zume gástrico|barreira ácida]] do [[estómago]], pasa sen sufrir modificacións a través do [[duodeno]] e o resto do [[intestino delgado]], onde ten lugar o [[enquistamento|desenquistamento]], no cal a cuberta de [[quitina]] do quiste rompe liberando catro [[célula]]s, as cales se dividen inmediatamente orixinando as formas infectantes. * '''Metaquiste''': ten as mesmas características que o quiste, xa que derivan destes durante o proceso de desenquistamento na luz do [[colon]] proximal. Son estes metaquistes os que darán orixe aos trofozoítos, polo que teñen unha membrana máis irregular e delgada que a dos quistes. == Ciclo de Vida == [[Ficheiro:Ehistdisp_cyst_wtmt.jpg|miniatura|dereita| Quiste inmaduro de ''Entamoeba histolytica'' (os quistes maduros teñen 4 núcleos).]] O [[hábitat]] da ''E. histolytica'' é a parede e a luz do [[intestino groso]], e en especial o [[cego (anatomía)|cego]], [[colon]] ascendente e o sigmoide e [[recto]], lugar onde polo xeral ocorre a [[estase]] [[feces|fecal]]. Os [[quiste]]s, de 15 [[micron|µm]], son formas esféricas, resistentes excretadas coas feces polas persoas infectadas. Tras inxerir auga ou alimentos contaminados, pasa sen modificación polo ambiente ácido do [[estómago]], ata o [[cego (anatomía)|cego]] e inicio do [[colon]], onde se transforma en metaquistes, os cales rapidamente se dividen en oito trofozoítos, tamén [[ameba|amébicos]]. Os trofozoítos adhírense fortemente á mucosa do [[colon]], multiplicándose e poden causar moitas doenzas. Algúns metaquistes transfórmanse en formas quísticas, que non se adhiren á mucosa e son expelidas nas feces. A [[disentería amebiana]] ou amebíase é a forma de [[diarrea]] infecciosa con [[sangue]] e [[moco]], causada por ''E. histolytica''. Ademais disto a [[ameba]] pode atacar o [[fígado]] causando un [[abceso hepático]] amebiano. == Fisioloxía e patoxenia == [[Ficheiro:Amoebic Ulcer Intestine.jpg|miniatura|dereita|Úlcera intestinal amebiana causada por ''Entamoeba histolytica''.]] ''E. histolytica'' aliméntase do bólo alimenticio que tragamos, [[bacteria]]s intestinais, líquidos intracelulares das [[célula]]s que destrúe e ademais, ás veces [[Fagocitose|fagocita]] células sanguíneas como os [[eritrocito]]s. Ten [[proteína de membrana|proteínas de membrana]] que poden formar poros nas [[membrana plasmática|membranas]] das [[célula]]s humanas, destruíndoas por choque [[osmose|osmótico]], e [[adhesina]]s que lle permiten fixarse ás células da [[mucosa]] para non seren arrastradas polo fluxo da [[diarrea]]. Ademais, producen [[encima]]s [[protease]]s de [[cisteína]], que degradan o medio extracelular humano, permitíndolle invadir outros órganos. Hai varias cepas, a maioría practicamente inocuas, pero algunhas son moi patóxenas, e a infección xeralmente non xera imunidade posterior. Grande parte do armamento [[encima|encimático]] que se cre emprega ''E. histolytica'' e que probablemente lle confire o seu modo de acción patoxénica, sitúao entre os organismos chamados [[Zimodemo|Zimodemo II]].<ref>Amador, F., Jimenez, E. & Kumate J. 1986. Correlación clínica del zimodemo de Entamoeba histolytica en pacientes de un hospital psiquiátrico. Seminario sobre amibiasis. 10, ''INCONNU'', vol. 17, suppl., nº 1, pp. 331-334 (11 ref.) [http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=8332800] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131017024934/http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN |date=17 de outubro de 2013 }}</ref> Pénsase que a presenza no organismo ou a capacidade de uso maior ou menor de dito arsenal encimático lle dá ás diferentes cepas as súas características virulentas, e son máis daniñas as que combinan o maior número destes compoñentes. O uso polo parasito dese repertorio encimático do grupo Zimodemo II é o método máis común para diferenciar entre un organismo patóxeno ou non patóxeno de ''E. histolytica''. Algúns dos factores patoxénicos principais que aumentan a capacidade de causar dano ao hóspede humano, son: * Actividade [[colaxenase]]. Os trofozoítos teñen propiedades [[secreción|secretoras]] [[bioquímica]]s con actividade de [[protease]]s, que degradan o [[coláxeno]], como ocorre no tecido hepático, e pode ser ese un dos métodos para a formación dos [[absceso]]s hepáticos. * Encimas [[proteólise|proteolíticos]]. Ademais de colaxenases, demostrouse a acción dun encima [[citotoxicidade|citotóxico]] moi parecido á [[catepsina B]] chamado EhCP112, implicado na disolución da [[matriz extracelular|matriz]] intercelular que mantén unidas as [[célula]]s da mucosa epitelial. Ten tamén un efecto destrutivo contra certas células [[leucocito|leucocitarias]]. * [[Proteína]]s formadoras de poros. A produción destas [[molécula]]s ocasiona a [[lise]] na célula diana por medio de cambios osmóticos. * Substancias neurohormonais. Poden ser responsables de conferir a certas cepas a facultade de crear distorsións no transporte intestinal de [[electrólito]]s, o que se observa nas [[diarrea]]s. == Interacción patoxénica == ''E. histolytica'' pode modular a virulencia de certos [[virus]] humanos e ademais o protozoo é hóspede de certros virus específicos. Por exemplo, a [[SIDA]] acentúa os danos e a patoxenicidade de ''E. histolytica''.<ref name= Hung>{{Cita publicación periódica |doi= 10.1001/archinte.165.4.409 |author= Hung CC, Deng HY, Hsiao WH, Hsieh SM, Hsiao CF, Chen MY, Chang SC, Su KE. | year=2005 |title=Invasive amebiasis as an emerging parasitic disease in patients with human immunodeficiency virus type 1 infection in Taiwan.|journal=Arch Intern Med. |volume=165 |issue=4 |pages=409–415 |pmid= 15738369}}</ref> Por outra parte, ''E. histolytica'' fagocita con frecuencia células infectadas polo [[VIH]]. O VIH infectivo permanece viable dentro da ameba, aínda que afortunadamente non hai probas de que se produzan reinfeccións polo VIH nos humanos por infectarse con ''E. histolytica'' portadora do virus.<ref name= Brown>{{Cita publicación periódica |doi= 10.1097/00002030-199101000-00014 |author= Brown M, Reed S, Levy JA, Busch M, McKerrow JH. | year=1991 |title=Detection of HIV-1 in Entamoeba histolytica without evidence of transmission to human cells.|journal=AIDS. |volume=5 |issue=1 |pages=93–6 |pmid= 2059366}}</ref> Fixéronse moitas investigacións sobre os virus que afectan a ''E. histolytica'' desde 1972 a 1979 realizadas por Diamond ''et al''. En 1972, estes investigadores formularon a hipótese de que había dúas cepas virais distintas, poliédrica e filamentosa, dentro de ''E. histolytica'' que causaban lise celular. Quizais a información máis novidosa era que na cepa da ameba HB-301 a cepa do virus poliédrico non exercía un efecto negativo sobre o protozoo, pero si que orixinaba a lise celular nos protozoos da cepa HK-9. Aínda que Mattern ''et al''. intentaron explorar a posibilidade de que estes virus protozoarios puidesen funcionar como o fan os [[bacteriófago]]s, non encontraron cambios significativos na virulencia de ''E. histolytica'' cando estaba infectada con estes virus. Porén, non se volveron a publicar investigacións sobre este asunto desde entón.<ref name= Diamond>{{Cita publicación periódica |author= Diamond LS, Mattern CF, Bartgis IL | year=1972 |title=Viruses of Entamoeba histolytica. I. Identification of transmissible virus-like agents. |journal=J Virol. |volume=9 |issue=2 |pages=326–41 |pmid= 4335522 |pmc= 356300}}</ref> == Xenoma == Os datos [[xenoma|xenómicos]] coñecidos de ''E. histolytica'' foron reensamblados e reanotados, incorporando modificacións funcionais e estruturais significativas aos modelos anteriores existentes. O seu xenoma de 20 millóns de [[par de bases|pares de bases]] contén 8.160 [[xene]]s preditos; caracterizáronse e mapáronse [[transposón|elementos transpoñibles]] coñecidos ou novos, as asigancións funcionais foron revisadas e postas ao día, e incorporouse información adicional sobre [[vía metabólica|vías metabólicas]], asignacións de [[ontoloxía xénica]], transportadores, e xeración de [[familia xénica|familias xénicas]].<ref name= Caleretal>{{Cita libro |author= Caler, E and Lorenzi, H| year=2010 |chapter=''Entamoeba histolytica'': Genome Status and Web Resources |title=Anaerobic Parasitic Protozoa: Genomics and Molecular Biology | publisher=[[Caister Academic Press]] | isbn= 978-1-904455-61-5}}</ref> O principal grupo de elementos transpoñibles de ''E. histlytica'' son [[retrotransposón]]s sen [[LTR]], que foron divididos en familias chamadas EhLINEs e EhSINEs (EhLINE1,2,3 e EhSINE1,2,3).<ref>{{Cita publicación periódica|last=Bakre|first=Abhijeet A.|autor2=Rawal, Kamal, Ramaswamy, Ram, Bhattacharya, Alok, Bhattacharya, Sudha|title=The LINEs and SINEs of Entamoeba histolytica: Comparative analysis and genomic distribution|journal=Experimental Parasitology|date=NaN undefined NaN|volume=110|issue=3|pages=207–213|doi=10.1016/j.exppara.2005.02.009}}</ref> As EhLINE1 codifican unha [[endonuclease]] (ademais dunha [[reversotranscritase]] e un [[ORF]]1 para a unión de nucleótidos), que teñen semellanzas coa [[endonuclease de restrición]] bacteriana. Esta semellanza coa proteína bacteriana indica que estes elementos transpoñibles deste protozoo foron adquiridos de procariotas por [[transferencia horizontal de xenes]].<ref>{{Cita publicación periódica|last=Yadav|first=VP|autor2=Mandal, PK, Rao, DN, Bhattacharya, S|title=Characterization of the restriction enzyme-like endonuclease encoded by the Entamoeba histolytica non-long terminal repeat retrotransposon EhLINE1.|journal=The FEBS journal|date=2009 Dec|volume=276|issue=23|pages=7070–82|pmid=19878305|doi=10.1111/j.1742-4658.2009.07419.x}}</ref> == Diagnose e tratamento == Pode diagnosticarse en mostras fecais, pero é importante ter presente que non se pode distinguir doutras especies (como ''E, dispar'') só co exame microscópico. Os trofozoítos poden examinarse en frotis fecais, e os quistes en mostras fecais ordinarias. Tamén se usan as técnicas [[ELISA]] ou o [[radioinmunoensiao]] (RIA). Trátase por prescrición médica con [[fármaco]]s como o [[metronidazol]], [[iodoquinol]], [[paromomicina]] ou [[furoato de diloxanida]] e [[tinidazol]]. Os abscesos hepáticos avanzados poden requirir cirurxía. {{Artigo principal|Amebíase}} Resúmense na táboa algunhas das principais características da infección por ''E. histolytica''. {| class="wikitable" border="2" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" |- | width="200pt" align="center"| '''Xénero e especie''' | width="600pt" align="center"| ''Entamoeba histolytica'' |- | width="200pt" align="center"| '''Axente etiolóxico de:''' | width="600pt" align="center"| [[Amebíase]]; [[disentería amebiana]]; amebíase extraintestinal (xeralmente abscesos hepáticos amebianos); [[Amoeba Cutis]]; abscesos pulmonares amebianos (esputos da cor do fígado) |- | width="200pt" align="center"| '''Estadio infectivo''' | width="600pt" align="center"| Quiste tetranucleado (con 4 núcleos) |- | width="200pt" align="center"| '''Hóspede definitivo''' | width="600pt" align="center"| Humano |- | width="200pt" align="center"| '''Portal de entrada''' | width="600pt" align="center"| Boca |- | width="200pt" align="center"| '''Modo de transmisión''' | width="600pt" align="center"| Inxestión de quistes maduros contidos en alimentos ou auga contaminadas |- | width="200pt" align="center"| '''Hábitat''' | width="600pt" align="center"| Colon e cego |- | width="200pt" align="center"| '''Estadio patoxénico''' | width="600pt" align="center"| [[Trofozoíto]] |- | width="200pt" align="center"| '''Aparato locomotor''' | width="600pt" align="center"| Pseudópodos |- | width="200pt" align="center"| '''[[Motilidade]]''' | width="600pt" align="center"| Activo, progresivo e direccional |- | width="200pt" align="center"| '''Núcleo''' | width="600pt" align="center"| Aspecto de ''anel e punto'': cromatina periférica e cariosoma central |- | width="200pt" align="center"| '''Modo de reprodución''' | width="600pt" align="center"| Fisión binaria |- | width="200pt" align="center"| '''Patoxénese''' | width="600pt" align="center"| Necrose lítica (parecen buracos con forma de matraz nas seccións do tracto gastrointestinal) |- | width="200pt" align="center"| '''Tipo de enquistamento''' | width="600pt" align="center"| Protector e reprodutor |- | width="200pt" align="center"| '''Diagnose de laboratorio''' | width="600pt" align="center"| O máis común é facer un frotis fecal directo e tinguilo (pero non serve para identificala ao nivel de especie); [[Inmunoensaio encimático]] (EIA); [[hemaglutinación indirecta]] (IHA); [[anticorpo monoclonal|anticorpos monoclonais]] para a detección de [[antíxeno]]s; [[reacción en cadea da polimerase]] (PCR) para a identficación de especies. Ás veces o único método efectivo para a detección de quistes é o uso dun fixador ([[formol]]). Cultivo: A partir de mostras fecais, en medio Robinson ou medio Jones. |- | width="200pt" align="center"| '''Tratamento''' | width="600pt" align="center"| [[Metronidazol]] para os trofozoítos invasivos xunto cun amebicida luminal para os trofozoítos que aínda permanecen no intestino. A [[paromomicina]] (Humatin) é a droga luminal de elección, (a [[furoato de diloxanida]] (Furamide) pode utilizarse nalgúns países). Unha comparación directa da eficacia mostrou que a paromomicina presentaba unha maior taxa de curacións.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Blessmann J, Tannich E |title=Treatment of asymptomatic intestinal Entamoeba histolytica infection |journal=N. Engl. J. Med. |volume=347 |issue=17 |pages=1384 |year=2002 |pmid=12397207 |doi=10.1056/NEJM200210243471722 |url=}}</ref> A [[paromomicina]] (Humatin) debería utilizarse con precaución en pacientes con colite, xa que é [[nefrotóxica]] e [[ototóxica]]. A absorción a través da parede intestinal danada do medicamento pode orixinar unha perda permanente de audición e danos nos riles.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Stanley SL |title=Amoebiasis |journal=Lancet |volume=361 |issue=9362 |pages=1025–34 |year=2003 |pmid=12660071 |doi=10.1016/S0140-6736(03)12830-9 |url=}}</ref><ref>{{Cita web|title=Diloxanide (Systemic)|url=http://www.drugs.com/mmx/diloxanide-furoate.html|accessdate=17 November 2011}}</ref> |- | colspan="2" align="center" bgcolor="khaki"| '''Estadio de trofozoíto''' |- | width="200pt" align="center"| '''Características patognomónicas/diagnósticas''' | width="600pt" align="center"| Eritrocitos inxeridos; núcleo distintivo |- | colspan="2" align="center" bgcolor="khaki"| '''Estadio de quiste''' |- | width="200pt" align="center"| '''Corpo cromatoidal''' | width="600pt" align="center"| Corpos con forma de cigarro (constituídos por ribosomas cristalizados) |- | width="200pt" align="center"| '''Número de núcleos''' | width="600pt" align="center"| 1 nos estadios iniciais, 4 cando madura |- | width="200pt" align="center"| '''Características patognomónicas/diagnósticas''' | width="600pt" align="center"| Núcleos coa figura de ''anel e punto'' e corpos cromatoides - |} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Entamoeba gingivalis]], outra entameba patóxena humana === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20131020131048/http://www.dpd.cdc.gov/dpdx/HTML/ImageLibrary/Amebiasis_il.htm Imaxes de ''Entamoeba histolytica''] * [http://www.cdc.gov/parasites/amebiasis/ ''Entamoeba histolytica''] - [[Centers for Disease Control and Prevention]] * [[Centers for Disease Control and Prevention|CDC]] [https://web.archive.org/web/20130710103131/http://www.dpd.cdc.gov/DPDx/ ''DPDx Parasitology Diagnostic Web Site''] * [[LSHTM]] [http://entamoeba.lshtm.ac.uk/ ''Entamoeba Homepage''] * [http://amoebadb.org/amoeba/ ''Entamoeba'' Genome Resource] - [[AmoebaDB]] *{{Cita libro|título=Bad Bug Book, Foodborne Pathogenic Microorganisms and Natural Toxins Handbook|apelidos=US Food and Drug Administration|editorial=|ano=2012|ISBN=|ref=|url=https://www.fda.gov/food/foodborneillnesscontaminants/causesofillnessbadbugbook/|edición=2ª|capítulo=Entamoeba histolytica|páxinas=127-130}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Amebozoos]] hfiqbe423e3ihgfy2qvfvepbitntvjy 0 262707 6168335 5858067 2022-08-27T15:17:41Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = khaki | name = ''Naegleria fowleri'' | image = Naegleria (formes).png | image_width = 250px | image_caption = Diferentes estadios de ''Naegleria fowleri'' | domain = [[Eukaryota]] | regnum= [[Excavata]] | phylum = [[Percolozoa]] | classis = [[Heterolobosea]] | ordo = [[Schizopyrenida]] | familia = [[Vahlkampfiidae]] | genus = [[Naegleria]] | species = '''N. fowleri''' | binomial = ''Naegleria fowleri'' | binomial_authority = [[Rodney F. Carter|Carter]] (1970) }} '''''Naegleria fowleri''''' é un protista do grupo dos [[Excavata]] de vida libre, que pode ser [[parasito]] do ser humano. Ten forma [[ameboide]] nalgúns estadios, pero non é taxonomicamente un [[Amebozoo]], senón un Escavado Percolozoo. Encóntrase en augas doces temperadas, como lagoas, lagos, ríos, e fontes termais. Tamén se encontra no solo, preto de onde hai descargas de auga quente, como en certas plantas industriais, e tamén en piscinas de augas non cloradas ou pouco cloradas en estado ameboide ou temporalmente [[flaxelo|flaxelado]]. Non hai probas de que este organismo vive en augas salgadas. ''N. fowleri'' pode invadir e atacar o sistema nervioso humano, incluíndo o [[cerebro]], causando [[meningoencefalite amébica primaria]], a cal é moi pouco frecuente,<ref>{{Cita web|url=http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/faqs.html |title=The Centers for Disease Control and Prevention, Division of Parasitic Diseases – Naegleria FAQs |accessdate=2012-01-14 }}</ref> pero case sempre acaba coa morte do paciente.<ref>{{Cita novas |agency=Associated Press |title=6 die from brain-eating amoeba after swimming |url=http://www.msnbc.msn.com/id/21034344/ |publisher=MSNBC |date=September 28, 2007 |data-acceso=19 de outubro de 2013 |data-arquivo=05 de novembro de 2012 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20121105165815/http://www.msnbc.msn.com/id/21034344/ |url-morta=yes }}</ref> A taxa de mortalidade desta infección é de arredor do 99%.<ref>{{Cita web|url=http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/general.html#fatalityrate |title=Naegleria fowleri – Primary Amebic Meningoencephalitis (PAM) – fatality rate |publisher=Centers for Disease Control and Prevention |date= |accessdate=2013-08-27}}</ref> == Ciclo de vida == [[Ficheiro:Naegleria fowleri lifecycle stages.JPG|miniatura|dereita|Fases bióticas: [[quiste (microbioloxía)|quiste]], flaxelado, trofozoíto.]] ''Naegleria fowleri'' aparece en tres formas segundo o momento do seu ciclo de vida: quiste, trofozoíto (ameboide) e flaxelado. === Estadio de quiste === Os trofozoítos enquístanse cando están en condicións desfavorables. Os factores que inducen a formación de quistes poden ser: privación de alimento, sobrepoboación do parasito, desecamento, acumulación de produtos residuais, e temperaturas frías.<ref name="M1988"/> ''N. fowleri'' enquístase a temperaturas por debaixo de 10&nbsp;°C.<ref>{{Cita publicación periódica |pmid=637538 |pmc=242840 |year=1978 |last1=Chang |first1=SL |title=Resistance of pathogenic Naegleria to some common physical and chemical agents |volume=35 |issue=2 |pages=368–75 |journal=Applied and environmental microbiology}}</ref> === Estadio de trofozoíto === Este é o estadio reprodutivo do protozoo, que se transforma de quiste a trofozoíto preto dos 25&nbsp;°C e ten o seu óptimo de crecemento arredor dos 42&nbsp;°C, proliferando por [[fisión binaria]]. Os trofozoítos caracterízanse por ter un núcleo rodeado dun halo. Móvense por medio de [[pseudópodo]]s. Os pseudópodos fórmanse en diferentes puntos da célula, o que permite que o protozoo se poida mover en todas as direccións. No seu estadio de vida libre, os trofozoítos aliméntanse de [[bacteria]]s. Nos tecidos, [[fagocitose|fagocitan]] [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]] do sangue e destrúen os tecidos.<ref name="M1988"/> === Estadio flaxelado === É unha forma biflaxelada que se orixina cando os trofozoítos son expostos a un cambio nas concentracións iónicas, como situalos en auga destilada. A transformación dos trofozoítos a formas [[flaxelo|flaxeladas]] ocorre en poucas horas.<ref name="M1988">{{Cita publicación periódica |pmid=3280964 |pmc=372708 |year=1988 |last1=Marciano-Cabral |first1=F |title=Biology of Naegleria spp |volume=52 |issue=1 |pages=114–33 |journal=Microbiological reviews}}</ref> == Enfermidade infecciosa == === Historia === Os médicos M. Fowler e R. F. Carter foron os que describiron por primeira vez unha enfermidade humana causada por un ameboflaxelado en [[Australia]] en 1965.<ref>{{Cita publicación periódica |pmid=5825411 |pmc=1846173 |year=1965 |last1=Fowler |first1=M |last2=Carter |first2=RF|title=Acute pyogenic meningitis probably due to Acanthamoeba sp.: a preliminary report |volume=2 |issue=5464 |pages=740–2|journal=British Medical Journal |doi=10.1136/bmj.2.5464.734-a}}</ref> O seu traballo con ameboflaxelados probou que o protozoo podía vivir libre no medio ambiente ou dentro do [[hóspede]] humano. Desde 1965, confirmáronse máis de 144 casos de infección por este protozoo en humanos en diversos países. En 1966, Fowler denominou a infección orixinada por ''N. fowleri'' [[meningoencefalite]] amébica primaria (PAM) para distingur esta invasión do [[sistema nervioso central]] doutras invasións secundarias causadas por outras verdadeiras amebas (Amebozoos) como ''[[Entamoeba histolytica]]''.<ref>{{Cita publicación periódica |pages=1473–6|doi=10.1056/NEJM196606302742605 |title=Primary Amebic Meningoencephalitis |year=1966 |last1=Butt |first1=Cecil G.|journal=New England Journal of Medicine |volume=274 |issue=26 |pmid=5939846}}</ref> Un estudo retrospectivo determinou que o primeiro caso documentado de meningoencefalite amébica primaria ocorreu en Gran Bretaña en 1909.<ref>{{Cita publicación periódica |pmid=5354833 |pmc=1630535|year=1969 |last1=Symmers |first1=WC |title=Primary amoebic meningoencephalitis in Britain |volume=4 |issue=5681|pages=449–54 |journal=British Medical Journal |doi=10.1136/bmj.4.5681.449}}</ref> === Signos e síntomas === Os síntomas iniciais da infección comezan en aproximadamente cinco días (varía dun a sete) despois da exposición. Entre estes síntomas iniciais están, entre outros, os seguintes: cambios no gusto e olfacto, dores de cabeza, febres, náuseas, vómitos, e rixidez do pescozo. Os síntomas secundarios son: confusión, alucinacións, falta de atención, [[ataxia]], e convulsións. Unha vez que empezan os síntomas, a enfermidade progresa rapidamente nos de tres a sete días posteriores, e sobrevén a morte entre sete e catorce días despois da exposición.<ref>[http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/general.html CDC Naegleria fowleri.]</ref> === Causa === [[Ficheiro:Naegleria fowleri infection gl.png|miniatura|300px|dereita|Ciclo de vida de ''N. fowleri''.]] Nos humanos, ''N. fowleri'' pode invadir o [[sistema nervioso central]] por vía nasal, a través da [[mucosa olfactoria]] e a [[lámina cribosa]] do [[etmoide]]. O protozoo ascende polas fibras nerviosas a través da base do [[cranio]] ata a lámina cribosa do etmoide e dese modo accede ao [[cerebro]]. A penetración orixina inicialmente unha significativa [[necrose]] e [[hemorraxia]] no [[bulbo olfactorio]]. O organismo empeza despois a alimentarse de fragmentos das células do cerebro por medio dun aparato de succión que se estende desde a súa superficie celular.<ref name="Cytopathogenicity">{{Cita publicación periódica|pmid=6852919 |pmc=348179 |year=1983 |last1=Marciano-Cabral |first1=F |last2=John |first2=DT |title=Cytopathogenicity of Naegleria fowleri for rat neuroblastoma cell cultures: scanning electron microscopy study |volume=40 |issue=3|pages=1214–7 |journal=Infection and immunity}}</ref> Desde modo, convértese en patoxénico, causando a meningoencefalite amébica primaria (PAM ou PAME).<ref>{{Cita web|author=Monsters Inside Me |url=http://animal.discovery.com/videos/monsters-inside-me-the-brain-eating-amoeba.html|title=Monsters Inside Me: The Brain-Eating Amoeba : Video : Animal Planet |publisher=Animal.discovery.com|date=2010-12-22 |accessdate=2012-09-04}}</ref> Esta meningoencefalite aparece en nenos con boa saúde ou adultos novos sen antecedentes de [[inmunocomprometido|debilidade inmunitaria]], que estiveran hai pouco tempo expostos a auga doce de lagos, lagoas etc.<ref name="MMWR2008">{{Cita publicación periódica|pmid=18509301 |url=http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5721a1.htm |year=2008 |author1=Centers for Disease Control and Prevention (CDC) |title=Primary amebic meningoencephalitis – Arizona, Florida, and Texas, 2007 |volume=57 |issue=21|pages=573–7 |journal=MMWR. Morbidity and mortality weekly report}}</ref> A [[amfotericina B]] é efectiva contra ''N. fowleri'' ''[[in vitro]]'', pero o prognóstico non é bo para os que conrtraen esta meningoencefalite, xa que a taxa de supervivencia é de aproximadamente só o 1%.<ref name="MMWR2008"/> Baseándose só nas evidencias obtidas ''in vitro'', axencias como o [[CDC]] de EEUU recomendan actualmente o tratamento con amfotericina B, pero non hai evidencias de que este tratamento afecte ao resultado final.<ref name="MMWR2008"/> O tratamento combinado con [[miconazol]], [[sulfadiazina]], e [[tetraciclina]] obtivo un éxito limitado e só cando se administrou ao inicio da infección.<ref>{{Cita libro|author=Bauman, Robert W. |chapter=Microbial Diseases of the Nervous System and Eyes |title=Microbiology, With Diseases by Body System |publisher=Pearson Education |location=San Francisco |year=2009 |page=617 |edition=2nd}}</ref> Tamén se probaron fármacos nos [[rato]]s. Aínda que a [[miltefosina]] tivo efectos terapéuticos en estudos ''[[in vivo]]'' con ratos, a [[clorpromazina]] (Thorazine) foi máis efectiva, polo que os autores do estudo concluíron que: "A clorpromazina tivo a mellor actividade terapéutica contra ''N. fowleri'' ''in vitro''. Por tanto, pode ser un axente terapéutico máis útil para o tratamento da PAME que a amfotericina B."<ref>{{Cita publicación periódica |pages=4010–6 |doi=10.1128/AAC.00197-08 |title=Effect of Therapeutic Chemical Agents In Vitro and on Experimental Meningoencephalitis Due to Naegleria fowleri |year=2008 |last1=Kim|first1=J.-H. |last2=Jung |first2=S.-Y. |last3=Lee |first3=Y.-J. |last4=Song |first4=K.-J. |last5=Kwon |first5=D.|last6=Kim |first6=K. |last7=Park |first7=S. |last8=Im |first8=K.-I. |last9=Shin |first9=H.-J. |journal=Antimicrobial Agents and Chemotherapy |volume=52 |issue=11 |pmid=18765686 |pmc=2573150}}</ref> Os diagnósticos tardíos son un impedimento significativo para o éxito do tratamento desta infección, xa que en moitos casos só se descobre ''post mortem''. === Diagnose e cultivo === ''N. fowleri'' pode crecer en varios tipos de medios líquidos [[axénico]]s ou en [[placa de ágar|placas de ágar]] non nutriente cubertas de bacterias. A bacteria ''[[Escherichia coli]]'' pode utilizarse para cubrir a placa de ágar e engádese despois unha pinga de sedimento de [[líquido cefalorraquídeo]]. As placas incúbanse a 37&nbsp;°C e compróbanse diariamente na procura de aclaramentos no ágar formando finas liñas ou trazas, que indican que os trofozoítos se alimentaron das bacterias.<ref>{{Cita libro |author=Donald C. Lehman; Mahon, Connie; Manuselis, George |title=Textbook of Diagnostic Microbiology |publisher=Saunders |location=Philadelphia |year=2006 |isbn=1-4160-2581-2 |edition=3rd}}</ref> A detección na auga realízase por [[centrifugación]] dunha mostra de auga á que se engadiu ''E. coli'', e despois o ''pellet'' obtido aplícase a unha placa de [[ágar]] non nutriente. Desois de varios días, a placa inspecciónase microscopicamente e os quistes de ''Naegleria'' identifícanse pola súa morfoloxía. A confirmación final da identidade da especie pode facerse por diversos métodos bioquímicos ou moleculares.<ref>{{Cita publicación periódica |pages=3102–7 |doi=10.1128/AEM.68.6.3102-3107.2002 |pmc=123984 |title=Rapid Detection and Enumeration of Naegleria fowleri in Surface Waters by Solid-Phase Cytometry |year=2002 |last1=Pougnard |first1=C. |last2=Catala |first2=P. |last3=Drocourt |first3=J.-L. |last4=Legastelois |first4=S. |last5=Pernin |first5=P. |last6=Pringuez |first6=E. |last7=Lebaron |first7=P. |journal=Applied and Environmental Microbiology |volume=68 |issue=6 |pmid=12039772}}</ref> A confirmación da presenza de ''Naegleria'' pode facerse pola chamada proba de flaxelación, no que o organismo se expón a un ambiente hipotónico ([[auga destilada]]). ''Naegleria'', a diferenza doutras amebas, diferénciase nunhas dúas horas a unha forma flaxelada. A patoxenicidade pode ser confirmada expoñendo a mostra a altas temperaturas (42&nbsp;°C), xa que ''N. fowleri'' pode crecer a esa temperatura, pero a especie non patóxena ''[[Naegleria gruberi]]'' non pode. === Investigación === ==== Diagnóstico ==== As investigacións actuais están centrándose en desenvolver métodos de diagnóstico de [[PCR en tempo real]]. Un método en desenvolvemento implica a monitorización do proceso de amplificación en tempo real con sondas marcadas con fluorescencia que se unen á secuencia [[MpC15]], que é exclusiva de ''N. fowleri''.<ref>{{Cita publicación periódica |pages=37–41 |doi=10.1016/j.exppara.2009.11.001 |title=A real-time PCR diagnostic method for detection of Naegleria fowleri |year=2010 |last1=Maďarová |first1=Lucia |last2=Trnková |first2=Katarína |last3=Feiková |first3=Soňa |last4=Klement |first4=Cyril |last5=Obernauerová |first5=Margita |journal=Experimental Parasitology |volume=126 |pmid=19919836 |issue=1}}</ref> Outro grupo de investigación utiliza tres reaccións de PCR en tempo real múltiplex como método de diagnóstico para ''N. fowleri'', e tamén para as amebas ''[[Acanthamoeba]]'' spp. e ''[[Balamuthia mandrillaris]]'',<ref>{{Cita publicación periódica |pages=3589–95 |pmc=1594764 |doi=10.1128/JCM.00875-06 |title=Multiplex Real-Time PCR Assay for Simultaneous Detection of Acanthamoeba spp., Balamuthia mandrillaris, and Naegleria fowleri |year=2006 |last1=Qvarnstrom |first1=Y. |last2=Visvesvara |first2=G. S. |last3=Sriram |first3=R. |last4=Da Silva |first4=A. J. |journal=Journal of Clinical Microbiology |volume=44 |issue=10 |pmid=17021087}}</ref> o que podería ser un eficaz método de diagnóstico para distinguir entre protozoos ameboides parasitos. ==== Factores de patoxenicidade ==== Como non hai un tratamento efectivo contra a meningoencefalite amébica primaria, o desenvolvemento dunha terapéutica nesta área é de grande interese. Actualmente, estanse a facer moitos traballos para determinar que factores específicos de ''N. fowleri'' son os que a fan patoxénica e se eses factores de virulencia poden converterse na diana de drogas terapéuticas. Un factor potencial de [[motilidade]] deste protozoo ameboide é a proteína codificada polo [[xene]] ''Nfa1''. Cando o xene ''Nfa1'' se [[expresión xénica|expresa]] na especie non patoxénica ''N. gruberi'' e o protozoo se cocultiva con células dos tecidos diana, a proteína atopouse localizada no citoplasma e pseudópodos e principalmente na ''copa de alimentación'' do protozoo (que se forma na superficie do protozoo cando contacta coas células diana), que é a responsable de inxerir as células das que se alimenta.<ref>{{Cita publicación periódica |pages=115–20 |doi=10.1016/j.exppara.2005.10.004 |title=Naegleria fowleri: Functional expression of the Nfa1 protein in transfected Naegleria gruberi by promoter modification |year=2006 |last1=Song |first1=K |last2=Jeong |first2=S |last3=Park |first3=S |last4=Kim |first4=K |last5=Kwon |first5=M |last6=Im |first6=K |last7=Pak |first7=J |last8=Shin |first8=H |journal=Experimental Parasitology |volume=112 |issue=2 |pmid=16321386}}</ref> Posteriormente realizáronse experimentos de [[knockdown de xenes|knockdown]] da expresión do xene ''Nfa1'' utilizando [[interferencia de ARN]]. Neste experimento, introduciuse un ARN bicatenario dirixido contra a secuencia ''Nfa1'' e seguidamente os niveis de expresión do [[produto xénico|produto do xene]] caeron drasticamente.<ref>{{Cita publicación periódica |pages=208–13 |doi=10.1016/j.exppara.2007.08.008 |title=Naegleria fowleri: nfa1 gene knock-down by double-stranded RNAs |year=2008 |last1=Jung |first1=S |last2=Kim |first2=J |last3=Lee |first3=Y |last4=Song |first4=K |last5=Kim |first5=K |last6=Park |first6=S |last7=Im |first7=K |last8=Shin |first8=H |journal=Experimental Parasitology |volume=118 |issue=2 |pmid=17904122}}</ref> Este método podería ser potencialmente unha técnica aplicable para realizar o [[knockdown de xenes|knockdown]] da expresión de factores de patoxenicidade nos trofozoítos de ''N. fowleri''. ==== Investigación en vacinas ==== Non hai vacina para protexerse contra ''N. fowleri'', pero estase investigando na obtención dunha. Investigacións actuais indicaron que a administración intranasal da [[protoxina]] [[Cry1Ac]] soa ou en combinación con lisados amébicos incrementa a protección contra a meningoencefalite por ''N. fowleri'' en [[rato]]s. Estase a investigar se a [[resposta inmunitaria]] de [[linfocito Th2|linfocitos Th2]] inducida por [[STAT6]] conferida por inmunización con lisados amébicos combinados con Cry1Ac é esencial para a resistencia á infección por ''N. fowleri''. Os ratos STAT6+/+-inmunizados protexidos presentaron unha resposta inmune principalmente de tipo Th2 que producía predominantemente [[inmunidade humoral]]; os ratos STAT6-/- non protexidos mostraban unha resposta celular principalmente de tipo [[linfocito Th1|Th1]]. Estes descubrimentos suxiren que a vía de [[sinalización celular|sinalización]] STAT6 é fundamental para a defensa contra a infección por ''N. fowleri''.<ref>Saúl Rojas-Hernández, Marco A. Rodríguez-Monroy, Rubén López-Revilla, Aldo A. Reséndiz-Albor and Leticia Moreno-Fierros. Intranasal Coadministration of the Cry1Ac Protoxin with Amoebal Lysates Increases Protection against Naegleria fowleri Meningoencephalitis. Infect Immun. 2004 August; 72(8): 4368–4375. doi: 10.1128/IAI.72.8.4368-4375.2004. PMCID: PMC470623. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC470623/]</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Acanthamoeba]] * [[Balamuthia mandrillaris]] === Ligazóns externas === * [http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/ Páxina de información sobre a infección por N. fowleri] dos [[Centers for Disease Control and Prevention]] * [http://www.cdc.gov/parasites/naegleria/general.html Información xeral sobre Naegleria] dos Centers for Disease Control and Prevention * [http://tolweb.org/Naegleria/124653 Tree of Life: Naegleria] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Protistas]] [[Categoría:Percolozoos]] ibpg3mepfddr0h52ofexdxc24a2io7b 0 264091 6168338 6006491 2022-08-27T15:19:23Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = khaki | image = Trichomonas vaginalis phase contrast microscopy.jpg | image_width = 240px | image_caption = ''T. vaginalis'' vista con microscopio de contraste de fase | domain = [[Eukarya]] | regnum = [[Excavata]] | phylum = [[Metamonada]] | classis = [[Parabasalia]] | ordo = [[Trichomonadida]] | genus = '''[[Trichomonas]]''' | species = '''T. vaginalis''' | binomial = '''Trichomonas vaginalis''' | binomial_authority = ([[Alfred François Donné|Donné]] 1836) }} [[Ficheiro:Trichomonas Giemsa DPDx.JPG|miniatura|dereita|240px|Tinguidura de [[Giemsa]] de ''T. vaginalis''.]] '''''Trichomonas vaginalis''''' é uha especie de [[protozoo]] [[flaxelado]] [[organismo anaeróbico|anaeróbico]], que pode orixinar unha infección denominada [[tricomoníase]], que é a infección protozoaria humana máis común nos países industrializados.<ref name=Soper_2004>{{Cita publicación periódica |last1=Soper |first1=D |title=Trichomoniasis: under control or undercontrolled? |url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-obstetrics-and-gynecology_2004-01_190_1/page/281 |journal=American Journal of Obstetrics and Gynecology |volume=190 |issue=1 |pages=281–90 |year=2004 |pmid=14749674 |doi=10.1016/j.ajog.2003.08.023}}</ref> Só afecta aos seres humanos. Estímase que as taxas de infección en homes e mulleres son as mesmas, aínda que nas mulleres é sintomática, mentres que nos homes é xeralmente asintomática e pasa desapercibida. A transmisión ten lugar normalmente de forma directa porque a forma de [[trofozoíto]] do protozoo non orixina [[quiste (microbioloxía)|quistes]], polo que é unha [[enfermidade de transmisión sexual]]. A [[OMS]] estima que hai 160 millóns de casos desta infección no mundo ao ano.<ref name="pmid21440359"/><ref name=Hook_1999>{{Cita publicación periódica |last1=Hook |first1=Edward W. |title=''Trichomonas vaginalis''—No Longer a Minor STD |url=https://archive.org/details/sim_sexually-transmitted-diseases_1999-08_26_7/page/388 |journal=Sexually Transmitted Diseases |volume=26 |issue=7 |pages=388–9 |year=1999 |pmid=10458631 |doi=10.1097/00007435-199908000-00004}}</ref> == Características xerais == * Só ten un hóspede (parasito monoxeno), é cosmopolita e ten unha única forma celular no seu ciclo vital, o trofozoíto, xa que non forma quistes. * O [[trofozoíto]] de ''T. vaginalis'' é oval e flaxelado, ou ten forma de pera en preparacións microscópicas húmidas. É un pouco meirande que un [[leucocito]] do sangue, e mide 9 x 7 [[micron|μm]] como media. Preto do seu [[citostoma]] saen cinco [[flaxelo]]s; catro deles son anteriores e libres e esténdense xuntos fóra da célula, e o quinto dóbrase cara atrás ao longo da superficie do microorganismo formando unha especie de membrana ondulante. Paralelo a dita membrana discorre polo interior da célula un feixe de microtúbulos denominado costa. A función do quinto flaxelo non se coñece.<ref name=Sherris>{{Cita libro |editor1-first=Kenneth James |editor1-last=Ryan |editor2-first=C. George |editor2-last=Ray |editor3-first=John C. |editor3-last=Sherris |title=Sherris Medical Microbiology |edition=4th | publisher=McGraw Hill |year=2004 |isbn=978-0-8385-8529-0}}</ref> * Posúe un [[aparato de Golgi]] asociado a microfilamentos (os filamentos parabasais) que, en conxunto, forman o denominado corpo parabasal. * Atravesando o [[citoplasma]] como un eixe e sobresaíndo polo extremo posterior e en dirección oposta ao conxunto de catro flaxelos, presenta unha estrutura formada por microtúbulos denominada [[axostilo]]. Este axostilo, na súa parte anterior, faise máis amplo e cobre parcialmente o [[núcleo celular|núcleo]]. O axostilo pode utilizarse para adherirse a superficies e pode tamén causar danos no tecido nas tricomoníases.<ref name=Sherris/> Como continuación do axostilo cara á parte anterior hai outra estrutura de microtúbulos, a pelta, que cobre parcialmente as estruturas basais dos flaxelos. * O núcleo, que posúe un endosoma, está disposto na zona anterior, preto do punto de inserción dos flaxelos. Nas tinguiduras, o conxunto núcleo-corpo parabasal-axostilo (parte anterior)-pelta adoita tinguirse como unha masa única. * Carece de [[mitocondria]]s e posúe no seu lugar uns orgánulos chamados [[hidroxenosoma]]s situados en posición paracostal (preto da costa) e paraxostilar (preto do axostilo), que producen enerxía en condicións anaeróbicas. * O trofozoito é a forma vexetativa que se alimenta, reproduce e infecta. * Alimentación por [[fagocitose]] e [[pinocitose]] de [[bacteria]]s, descamacións celulares e [[leucocito]]s (pode producir [[leucopenia]]). * Reprodución por división binaria lonxitudinal, podendo formar poboacións de millóns de individuos en pouco tempo. Non presenta [[reprodución sexual]]. == Ciclo vital e infección == ''T. vaginalis'' vive exclusivamente no tracto uroxenital dos seres humanos. Nas mulleres pode encontrarse na [[vaxina]] e na [[uretra]], mentres que nos homes pode atoparse na [[uretra]], a [[próstata]] e o [[epidídimo]]. Non se pode encontrar en ningún outro órgano ou medio, a excepción de en cultivos de laboratorio, xa que sobrevive poucas horas fóra do corpo. ''T. vaginalis'' necesita para o seu desenvolvemento óptimo un pH de 5,5, polo que non vai poder sobrevivir nunha vaxina sa, cuxo pH é máis ácido, de 4-4,5). Porén, unha vez que prospera a infección o propio parasito causará un aumento da alcalinidade do medio para favorecer o seu crecemento. Desde ese momento, os trofozoitos dividiranse incrementando o seu número. No momento en que se produza un contacto sexual os trofozoitos estarán en disposición de infectar ao novo hospedador. == Funcións das proteínas == ''T. vaginalis'' é un dos poucos eucariotas que carece de [[mitocondria]]s e, por tanto, dos encimas e citocromos necesarios para realizar a [[fosforilación oxidativa]]. Obtén os nutrientes do exterior transportándoos a través da [[membrana plasmática]] ou por [[fagocitose]]. O organismo pode obter a enerxía que precisa usando unha pequena cantidade de encimas pola vía da [[glicólise]] da [[glicosa]] a [[glicerol]] e [[succinato]] no seu [[citoplasma]], seguido dunha conversión posterior do [[piruvato]] e [[malato]] a hidróxeno e [[acetato]] nun [[orgánulo]] especial chamado [[hidroxenosoma]].<ref name=Upcroft_2001>{{Cita publicación periódica |last1=Upcroft |first1=P. |last2=Upcroft |first2=J. A. |title=Drug Targets and Mechanisms of Resistance in the Anaerobic Protozoa |journal=Clinical Microbiology Reviews |volume=14 |issue=1 |pages=150–64 |year=2001 |pmid=11148007 |pmc=88967 |doi=10.1128/CMR.14.1.150-164.2001}}</ref> == Factores de virulencia == Unha das características distintivas de ''T. vaginalis'' son os factores de adherencia que ten, que lle permiten a colonización do epitelio cervicovaxinal das mulleres. A adherencia que mostra este organismo é específica para as células do epitelio vaxinal e depende do [[pH]], tempo e temperatura. Este proceso está mediado por varios factores de virulencia, algúns dos cales son [[microtúbulo]]s e [[microfilamento]]s, encimas [[adhesina]]s, e cisteína proteinases. As adhesinas son catro encimas de tricomónadas chamados AP65, AP51, AP33, e AP23, que median a interacción do [[parasito]] con moléculas receptoras das células do [[epitelio]] vaxinal.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Arroyo |first1=R. |last2=Engbring |first2=J. |last3=Alderete |first3=J. F. |title=Molecular basis of host epithelial cell recognition by ''Trichomonas vaginalis'' |url=https://archive.org/details/sim_molecular-microbiology_1992-04_6_7/page/853 |journal=Molecular Microbiology |volume=6 |issue=7 |pages=853–862 |year=1992 |pmid=1602965 |doi=10.1111/j.1365-2958.1992.tb01536.x}}</ref> As cisteína proteinases poden ser outro factor de virulencia porque estas proteínas de 30 kD non só se unen á superficie das células do hóspede senón que tamén poden degradar as proteínas da [[matriz extracelular]] como a [[hemoglobina]], [[fibronectina]] ou [[coláxeno]] IV.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Mendoza-Lopez |first1=M. R. |last2=Becerril-Garcia |first2=C. |last3=Fattel-Facenda |first3=L. V. |last4=Avila-Gonzalez |first4=L. |last5=Ruiz-Tachiquin |first5=M. E. |last6=Ortega-Lopez |first6=J. |last7=Arroyo |first7=R. |title=CP30, a Cysteine Proteinase Involved in ''Trichomonas vaginalis'' Cytoadherence |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2000-09_68_9/page/4907 |journal=Infection and Immunity |volume=68 |issue=9 |pages=4907–12 |year=2000 |pmid=10948104 |pmc=101697 |doi=10.1128/IAI.68.9.4907-4912.2000}}</ref> == Xenoma == O [[xenoma]] de ''T. vaginalis'' ten un tamaño dunhas 160 [[megabase]]s,<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Carlton |first1=J. M. |last2=Hirt |first2=R. P. |last3=Silva |first3=J. C. |last4=Delcher |first4=A. L. |last5=Schatz |first5=M. |last6=Zhao |first6=Q. |last7=Wortman |first7=J. R. |last8=Bidwell |first8=S. L. |last9=Alsmark |first9=U. C. M. |title=Draft Genome Sequence of the Sexually Transmitted Pathogen ''Trichomonas vaginalis'' |journal=Science |volume=315 |issue=5809 |pages=207–12 |year=2007 |pmid=17218520 |pmc=2080659 |doi=10.1126/science.1132894}}</ref> polo que é dez veces máis grande que o predito polas primeiras medicións de tamaño de [[cromosoma]]s en xel <ref>{{Cita publicación periódica |last1=Lehker |first1=M. W. |last2=Alderete |first2=J. F. |title=Resolution of Six Chromosomes of ''Trichomonas vaginalis'' and Conservation of Size and Number among Isolates |journal=The Journal of Parasitology |volume=85 |issue=5 |pages=976–9 |year=1999 |pmid=10577741 |jstor=3285842 |doi=10.2307/3285842}}</ref> (O [[xenoma humano]] é de ~3,5 [[xigabase]]s en compoaración).<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Zimmer |first1=C. |title=EVOLUTION: Jurassic Genome |journal=Science |volume=315 |issue=5817 |pages=1358–9 |year=2007 |pmid=17347424 |doi=10.1126/science.315.5817.1358}}</ref> Ata 2/3 das secuencias xenómicas de ''T. vaginalis'' son repetitivas e [[elemento transpoñible|elementos transpoñibles]], o que indica que houbo unha expansión masiva do xenoma evolutivamente recente. O número toral de xenes codificantes de proteínas preditos é de ~98.000, o cal inclúe ~38.000 xenes "repetidos" (xenes de tipo vírico, de tipo [[transposón]], de tipo [[retrotransposón]], e repeticións non clasificadas, todas cun alto número de copias e un baixo [[Polimorfismo (bioloxía)|polimorfismo]]). Aproximadamente 26.000 destes xenes codificadores de proteínas foron clasificados como "apoiados nas evidencias" (o que quere dicir que son xenes de proteínas coñecidas ou a que son [[marcador de secuencia expresada|ESTs]]), e do resto dos xenes non se coñece a súa función. Estas extraordinarias estatísticas do seu xenoma probablemente cambiarán a cifras máis pequenas a medida que a secuencia xenómica, que actualemnte está moi fragmentada debido á dificultade de ordenar o ADN repetitivo, sexa ensamblada en cromosomas, e a medida que se teñan máis datos de [[transcrición xenética|transcrición]] ([[EST]]s, [[micromatrices de ADN]]). Pero, malia todo, parece que o número de xenes deste parasito está como mínimo á par co do seu hóspede humano. En 2007 comezou a funcionar [http://www.trichdb.org TrichDB.org], que é un repositorio de datos xenómicos público de libre acceso e un servizo de recuperación de datos dedicado aos datos das tricomónadas a escala xenómica. O sitio web contén actualmente todos os datos de proxectos de secuenciación de ''T. vaginalis'', varias librarías de EST, e ferramentas para a mostra e minado de datos. TrichDB é parte do proxecto de bases de datos xenómicas funcionais do NIH/NIAID [http://www.Eupathdb.org EupathDB].<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Aurrecoechea |first1=Cristina |last2=Brestelli |first2=John |last3=Brunk |first3=Brian P. |last4=Carlton |first4=Jane M. |last5=Dommer |first5=Jennifer |last6=Fischer |first6=Steve |last7=Gajria |first7=Bindu |last8=Gao |first8=Xin |last9=Gingle |first9=Alan |title=GiardiaDB and TrichDB: integrated genomic resources for the eukaryotic protist pathogens ''Giardia lamblia'' and ''Trichomonas vaginalis'' |journal=Nucleic Acids Research |volume=37 |issue=Database issue |pages=D526–30 |year=2009 |pmid=18824479 |pmc=2686445 |doi=10.1093/nar/gkn631}}</ref> == Evolución == A bioloxía de ''T. vaginalis'' ten implicacións no coñecemento da orixe da reprodución sexual en eucariotas. En ''T. vaginalis'' nunca se observou [[meiose]], que é unha fase fundamental no ciclo sexual dos eucariotas. Porén, cando Malik et al.<ref name=Malik>{{Cita publicación periódica |author=Malik SB, Pightling AW, Stefaniak LM, Schurko AM, Logsdon JM |title=An expanded inventory of conserved meiotic genes provides evidence for sex in ''Trichomonas vaginalis'' |journal=PLoS ONE |volume=3 |issue=8 |pages=e2879 |year=2008 |pmid=18663385 |pmc=2488364 |doi=10.1371/journal.pone.0002879 |url=}}</ref> estudaron a presenza en ''T. vaginalis'' de 29 [[xene]]s que se sabe que exercen a súa función na meiose, atoparon que 27 deles estaban presentes, incluíndo 8 dos 9 xenes que son específicos da meiose en [[organismo modelo|organismos modelo]]. Estes descubrimentos suxiren que a capacidade para facer a meiose, e, por tanto, a reprodución sexual, estaba presente nos antepasados recentes de ''T. vaginalis''. Un total de 21 xenes dos 27 da meiose atópanse tamén noutro parasito, o ''[[Giardia lamblia]]'' (tamén chamado ''G. intestinalis''), o que indica que estes xenes meióticos estaban presentes nun antepasado común de ''T. vaginalis'' e ''G. lamblia''. Como estas dúas especies son descendentes de liñaxes que son moi diverxentes entre os eucariotas, Malik et al.<ref name=Malik /> sinalaron que estes xenes meióticos probablemente xa estaban presentes no antecesor común de todos os eucariotas. Estas consideracións, xunto con datos doutras especies, suxiren que a meiose, e a reprodución sexual, xa estaba presente no antepasado común de todos os eucariotas.<ref>Bernstein H, Bernstein C, Michod RE (2012). DNA repair as the primary adaptive function of sex in bacteria and eukaryotes. Chapter 1: pp.1-49 in: DNA Repair: New Research, Sakura Kimura and Sora Shimizu editors. Nova Sci. Publ., Hauppauge, N.Y. ISBN 978-1-62100-808-8 https://www.novapublishers.com/catalog/product_info.php?products_id=31918 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029202307/https://www.novapublishers.com/catalog/product_info.php?products_id=31918 |date=29 de outubro de 2013 }}</ref> == Aspectos clínicos == {{Artigo principal|Tricomoníase}} === Mecanismos de infección === ''Trichomonas vaginalis'' é o axente causante da [[tricomoníase]], que é unha [[enfermidade de transmisión sexual]] que afecta ao tracto uroxenital.<ref name="pmid21440359"/><ref name="pmid18192787">{{Cita publicación periódica |author=Johnston VJ, Mabey DC |title=Global epidemiology and control of Trichomonas vaginalis |journal=Current Opinion in Infectious Diseases |volume=21 |issue=1 |pages=56–64 |year=2008 |pmid=18192787 |doi=10.1097/QCO.0b013e3282f3d999}}</ref> Máis de 160 millóns de persoas se infectan por este protozoo no mundo cada ano.<ref name="pmid21440359">{{Cita publicación periódica |pages=3–9 |doi=10.1016/j.ejogrb.2011.02.024 |title=Trichomoniasis: Evaluation to execution |year=2011 |last1=Harp |first1=Djana F. |last2=Chowdhury |first2=Indrajit |journal=European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology |volume=157 |pmid=21440359 |issue=1}}</ref> === Síntomas === [[Ficheiro:Pap test trichomonas.JPG|miniatura|dereita|Frotis de Papanicolau (Pap), no que se mostra unha infestación por ''T. vaginalis'' (tinguidura de Papanicolau a 400 aumentos).]] A tricomoníase, é unha causa común de [[vaxinite]] nas mulleres, pero nos homes esta infección pode ser asintomática ou presentar síntomas de [[uretrite]]. É característica nas mulleres unha descarga vaxinal escumosa cun cheiro a mofo.<ref name="Pmid">{{Cita publicación periódica |pmid=16441214 |year=2006 |last1=Nanda |first1=N |last2=Michel |first2=RG |last3=Kurdgelashvili |first3=G |last4=Wendel |first4=KA |title=Trichomoniasis and its treatment |volume=4 |issue=1 |pages=125–35 |doi=10.1586/14787210.4.1.125 |journal=Expert review of anti-infective therapy}}</ref> === Signos === O 20% das mulleres con esta infección teñen unha vaxina ou cérvix eritematoso con ''colpitis macularis'', e áreas punteadas de exsudación.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Swygard H, Seña AC, Hobbs MM, Cohen MS |title=Trichomoniasis: clinical manifestations, diagnosis and management |journal=Sex Transm Infect |volume=80 |issue=2 |pages=91–5 |year=2004 |pmid=15054166 |pmc=1744792 |url=http://sti.bmj.com/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15054166 |doi=10.1136/sti.2003.005124}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Petrin D, Delgaty K, Bhatt R, Garber G |title=Clinical and microbiological aspects of ''Trichomonas vaginalis'' |journal=Clin. Microbiol. Rev. |volume=11 |issue=2 |pages=300–17 |year=1998 |pmid=9564565 |pmc=106834 |url=http://cmr.asm.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=9564565}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Garber GE |title=The laboratory diagnosis of ''Trichomonas vaginalis'' |journal=Can J Infect Dis Med Microbiol |volume=16 |issue=1 |pages=35–8 |year=2005 |pmid=18159526 |pmc=2095007}}</ref> Isto débese á dilatación capilar como resultado da resposta inflamatoria. === Complicacións === Algunhas complicacións da infección por ''T. vaginalis'' nas mulleres son: parto prematuro, baixo peso do neno ao nacer, e aumento da mortalidade e predisposición á infección por VIH, [[SIDA]], e [[cancro cervical]].<ref name=Schwebke_2004>{{Cita publicación periódica |last1=Schwebke |first1=J. R. |last2=Burgess |first2=D. |title=Trichomoniasis |journal=Clinical Microbiology Reviews |volume=17 |issue=4 |pages=794–803, table of contents |year=2004 |doi=10.1128/CMR.17.4.794-803.2004 |pmid=15489349 |pmc=523559}}</ref> ''T. vaginalis'' tamén se atopou no tracto urinario, [[trompa de Falopio|trompas de Falopio]], e [[pelve]]. Os [[condón]]s son efectivos para reducir a transmisión, pero non eliminan o risco por completo.<ref name=CDCfactsheet>{{Cita web |url=http://www.cdc.gov/std/trichomonas/stdfact-trichomoniasis.htm |title=Trichomoniasis |work=CDC Fact Sheet |date=2007-12-17 |publisher=Centers for Disease Control and Prevention |accessdate=2010-06-11}}</ref> Investigacións recentes suxiren que pode haber unha ligazón entre a infección por ''T. vaginalis'' en machos e un subseguinte [[cancro de próstata]] agresivo.<ref name=pmid19741211>{{Cita publicación periódica |last1=Stark |first1=Jennifer R. |last2=Judson |first2=Gregory |last3=Alderete |first3=John F. |last4=Mundodi |first4=Vasanthakrishna |last5=Kucknoor |first5=Ashwini S. |last6=Giovannucci |first6=Edward L. |last7=Platz |first7=Elizabeth A. |last8=Sutcliffe |first8=Siobhan |last9=Fall |first9=Katja |title=Prospective Study of ''Trichomonas vaginalis'' Infection and Prostate Cancer Incidence and Mortality: Physicians' Health Study |journal=JNCI Journal of the National Cancer Institute |volume=101 |issue=20 |pages=1406–11 |year=2009 |doi=10.1093/jnci/djp306 |pmid=19741211 |pmc=2765259}}</ref> === Diagnose === Clasicamente, faise cun [[frotis cervical]] (proba Pap ou Papanicolau), no cal as células das mulleres infectadas teñen un "halo" transparente arredor do núcleo. ''T. vaginalis'' era diagnosticada tradicionalmente facendo unha preparación húmida, na cal se observaba unha [[motilidade]] en "sacarrollas" do parasito. Actualmente, o método máis común de diagnóstico é o cultivo durante un día,<ref name=Ohlermeyer_1998>{{Cita publicación periódica |last1=Ohlemeyer |first1=C |last2=Hornberger |first2=L |last3=Lynch |first3=D |last4=Swierkosz |first4=E |title=Diagnosis of ''Trichomonas vaginalis'' in adolescent females: InPouch TV® culture versus wet-mount microscopy |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-adolescent-health_1998-03_22_3/page/205 |journal=Journal of Adolescent Health |volume=22 |issue=3 |pages=205–8 |year=1998 |pmid=9502007 |doi=10.1016/S1054-139X(97)00214-0}}</ref><ref name=Sood_2007>{{Cita publicación periódica |first1=Seema |last1=Sood |first2=Srujana |last2=Mohanty |first3=Arti |last3=Kapil |first4=Jorge |last4=Tolosa |first5=Suneeta |last5=Mittal |title=InPouch TV culture for detection of ''Trichomonas vaginalis'' |pmid=17598943 |year=2007 |pages=567–71 |issue=4 |volume=125 |journal=The Indian journal of medical research |url=http://www.icmr.nic.in/ijmr/2007/April/0410.pdf |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=03 de novembro de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20131104191823/http://www.icmr.nic.in/ijmr/2007/April/0410.pdf |dataarquivo=04 de novembro de 2013 |urlmorta=yes }}</ref> cun rango de sensibilidade de 75-95%.<ref name=pmid17578778>{{Cita publicación periódica |last1=Huppert |first1=Jill S. |last2=Mortensen |first2=Joel E. |last3=Reed |first3=Jennifer L. |last4=Kahn |first4=Jessica A. |last5=Rich |first5=Kimberly D. |last6=Miller |first6=William C. |last7=Hobbs |first7=Marcia M. |title=Rapid Antigen Testing Compares Favorably with Transcription‐Mediated Amplification Assay for the Detection of ''Trichomonas vaginalis'' in Young Women |journal=Clinical Infectious Diseases |volume=45 |issue=2 |pages=194–8 |year=2007 |pmid=17578778 |doi=10.1086/518851}}</ref> Hai métodos novos aínda pouco usados, pero de grande sensibilidade, como a proba de antíxenos rápida e a [[amplificación mediada por transcrición]].<ref name=pmid17578778/> Tamén se pode detectar por medio da [[PCR]], usando [[cebador]]es específicos para [[GenBank|GENBANK]]/L23861.<ref name=Schirm_2007>{{Cita publicación periódica |last1=Schirm |first1=Jurjen |last2=Bos |first2=Petra A.J. |last3=Roozeboom-Roelfsema |first3=Irene K. |last4=Luijt |first4=Dirk S. |last5=Möller |first5=Lieke V. |title=''Trichomonas vaginalis'' detection using real-time TaqMan PCR |journal=Journal of Microbiological Methods |volume=68 |issue=2 |pages=243–7 |year=2007 |pmid=17005275 |doi=10.1016/j.mimet.2006.08.002}}<br/>{{Cita web |title=''Trichomonas vaginalis'' repeated DNA target for PCR identification |id=L23861.1 |work=GenBank Nucleotide Database |publisher=National Center for Biotechnology Information |url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/nuccore/496275}}<br/>{{Cita publicación periódica |author=Kengne P, Veas F, Vidal N, Rey JL, Cuny G |title=''Trichomonas vaginalis'': repeated DNA target for highly sensitive and specific polymerase chain reaction diagnosis |journal=Cell. Mol. Biol. (Noisy-le-grand) |volume=40 |issue=6 |pages=819–31 |year=1994 |pmid=7812190}}</ref> === Tratamento === A infección trátase e cúrase con [[metronidazol]]<ref>{{Cita web|title=Metronidazole|url=http://www.healthexpress.co.uk/metronidazole.html|publisher=HealthExpress|accessdate=31 July 2013}}</ref> ou [[tinidazole]]. O tratamento tamén o deberían aplicar as parellas sexuais das persoas afectadas, xa que poden ser [[portador asintomático|portadores asintomáticos]].<ref name="Pmid" /><ref name=Cudmore_2004>{{Cita publicación periódica |last1=Cudmore |first1=S. L. |last2=Delgaty |first2=K. L. |last3=Hayward-Mcclelland |first3=S. F. |last4=Petrin |first4=D. P. |last5=Garber |first5=G. E. |title=Treatment of Infections Caused by Metronidazole-Resistant ''Trichomonas vaginalis'' |url=https://archive.org/details/sim_clinical-microbiology-reviews_2004-10_17_4/page/783 |journal=Clinical Microbiology Reviews |volume=17 |issue=4 |pages=783–93, table of contents |year=2004 |doi=10.1128/CMR.17.4.783-793.2004 |pmid=15489348 |pmc=523556}}</ref> == Aumento da susceptibilidade ao VIH == Os danos causados por ''Trichomonas vaginalis'' ao epitelio vaxinal aumentan a susceptibilidade das mulleres á infección polo [[VIH]]. Ademais da inflamación, o parasito tamén causa a [[lise]] das células epiteliais e de [[eritrocito]]s na área, o que orixina máis inflamación e altera as barreiras protectoras normais do epitelio. Ter unha infección por ''T. vaginalis'' tamén pode incrementar as posibilidades de que unha muller infectada transmita o VIH á súa parella sexual.<ref>{{Cita publicación periódica |last1=Mulla |first1=Summaiyaa |last2=Kosambiya |first2=JK |last3=Desai |first3=Vikask |last4=Shethwala |first4=Nimishad |title=Sexually transmitted infections and reproductive tract infections in female sex workers |journal=Indian Journal of Pathology and Microbiology |volume=52 |issue=2 |pages=198–9 |year=2009 |pmid=19332911 |doi=10.4103/0377-4929.48916}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |last1=Mavedzenge |first1=Sue Napierala |last2=Van der Pol |first2=Barbara |last3=Cheng |first3=Helen |last4=Montgomery |first4=Elizabeth T. |last5=Blanchard |first5=Kelly |last6=de Bruyn |first6=Guy |last7=Ramjee |first7=Gita |last8=Van der Straten |first8=Ariane |title=Epidemiological Synergy of ''Trichomonas vaginalis'' and HIV in Zimbabwean and South African Women |url=https://archive.org/details/sim_sexually-transmitted-diseases_2010-07_37_7/page/460 |journal=Sexually Transmitted Diseases |volume=37 |issue=7 |pages=460–6 |year=2010 |pmid=20562586 |doi=10.1097/OLQ.0b013e3181cfcc4b}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Markell, E.K., Voge, M., e John D.T. 1990.-Parasitología médica. Interamericana. McGraw-Hill. Madrid. === Ligazóns externas === * TIGR's ''Trichomonas vaginalis'' [https://web.archive.org/web/20091013080348/http://www.tigr.org/tdb/e2k1/tvg/ genome sequencing] project. * [http://trichdb.org/trichdb/ TrichDB: the ''Trichomonas vaginalis'' genome sequencing project] * Sitio web do NIH sobre a [http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/001331.htm tricomoníase]. * [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?id=5722 Taxonomy] * eMedicine article on [http://emedicine.medscape.com/article/787722-overview trichomoniasis]. * Encyclopaedia of life [http://eol.org/pages/2915544/overview T. vaginalis] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131031073449/http://eol.org/pages/2915544/overview |date=31 de outubro de 2013 }} * [https://web.archive.org/web/20130213072325/http://www.patient.co.uk/health/Trichomonas-Infection.htm Patient UK] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Escavados]] [[Categoría:Doenzas infecciosas]] denfjii4j3xzqg58pom022uoizy78c9 0 265403 6168364 5671137 2022-08-27T16:08:49Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = lightgrey | name = ''Francisella'' | image = Francisella_tularensis_01.jpg | image_width = 240px | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Gammaproteobacteria]] | ordo = [[Thiotrichales]] | familia = [[Francisellaceae]] | genus = '''Francisella''' | genus_authority = Dorofe'ev 1947 | subdivision_ranks = Species | subdivision = ''[[Francisella hispaniensis|F. hispaniensis]]''<br/> ''[[Francisella novicida|F. novicida]]''<br/> ''[[Francisella noatunensis|F. noatunensis]]''<br/> ''[[Francisella philomiragia|F. philomiragia]]''<br/> ''[[Francisella piscicida|F. piscicida]]''<br/> ''[[Francisella tularensis|F. tularensis]]'' }} '''''Francisella''''' é un xénero de [[bacteria]]s [[patóxeno|patóxenas]] [[gramnegativa]]s, e único xénero da familia '''''Francisellaceae''''' ('''Franciseláceas''')<ref>LPSN Classification of families [http://www.bacterio.net/-classiffamilies.html ver Lista de xéneros incluídos na familia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131202233834/http://www.bacterio.net/-classiffamilies.html |date=02 de decembro de 2013 }}</ref>. Teñen forma de pequenos [[cocobacilo]]s ou [[bacilo]]s, non son mótiles, e son tamén parasitos intracelulares facultativos de [[macrófago]]s.<ref name=Allen_2003>{{Cita publicación periódica | author=Allen LA | title=Mechanisms of pathogenesis: evasion of killing by polymorphonuclear leukocytes | journal=Microbes Infect | year=2003 | pages=1329–35 | volume=5 | issue=14 | pmid=14613776 | doi=10.1016/j.micinf.2003.09.011}}</ref> Son organismos estritamente [[organismo aerobio|aerobios]]. O xénero foi nomeado en honor do bacteriólogo americano [[Edward Francis]], que foi o primeiro en recoñecer en 1922 a ''[[Francisella tularensis|F. tularensis]]'' (entón chamada ''Bacterium tularensis'') como o axente causante da [[tularemia]].<ref name=Francis>{{Cita publicación periódica | author = Francis E | year = 1921 | title = Tularemia. I. The occurrence of tularemia in nature as a disease of man | journal = Public Health Rep | issue = 36 | pages = 1731–53}}</ref> == Patoxénese e clasificación == A especie tipo do xénero é ''[[Francisella tularensis|F. tularensis]]'', que causa a enfermidade chamada [[tularemia]].<ref name=Baron>{{Cita libro | author = Collins FM | title = Pasteurella, Yersinia, and Francisella. ''In:'' Baron's Medical Microbiology ''(Baron S ''et al.'', eds.)| edition = 4th | publisher = Univ of Texas Medical Branch | year = 1996 | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=mmed.section.1624 | isbn = 0-9631172-1-1}}</ref> ''[[Francisella novicida|F. novicida]]'' e ''[[Francisella philomiragia|F. philomiragia]]'' (previamente coñecida como ''Yersinia philomiragia'') están asociadas con [[septicemia]]s e infeccións sistémicas invasivas. A taxonomía do xénero non é moi segura, especialmente no caso de ''F. novicida'' (pode ser unha subespecie de ''F. tularensis''). En xeral, a identificación de especies realízase polo perfil bioquímico ou pola secuenciación do [[ARNr 16S]]. Publicouse recentemente unha filoxenia posta ao día baseada en [[secuenciación de xenoma completo|secuenciacións de xenomas completos]], que mostra que o xénero ''Francisella'' podería ser dividido en dous clados xenéticos principais: un incluiría a ''F. tularensis'', ''F. novicida'', ''F. hispaniensis'' e ''Wolbachia persica'', e o outro incluiría a ''F. philomiragia'' e ''F. noatunensis''.<ref name=Sjodin_2012>{{Cita publicación periódica |author=Sjödin A, Svensson K, Öhrman C, Ahlinder J, Lindgren P, Duodu S, Johansson A, Colquhoun DJ, Larsson P, Forsman M |title=Genome characterisation of the genus Francisella reveals insight into similar evolutionary paths in pathogens of mammals and fish |journal=BMC Genomics |volume=13 |issue=268 |year=2012 |pmid=22727144 |doi=10.1186/1471-2164-13-268}}</ref> == Características de laboratorio == As ''Francisella'' poden sobrevivir durante varias semanas no medio ambiente, pero a pesar diso son difíciles de cultivar e manter no laboratorio.<ref name=Ellis_2002>{{Cita publicación periódica |author=Ellis J, Oyston P, Green M, Titball R |title=Tularemia |journal=Clin Microbiol Rev |volume=15 |issue=4 |pages=631–46 |year=2002 |pmid=12364373 |doi=10.1128/CMR.15.4.631-646.2002 |pmc=126859}}</ref> O seu crecemento é lento (aínda que se incrementa con suplementación de [[dióxido de carbono|CO<sub>2</sub>]]), son moi esixentes, e a maioría das cepas de ''Francisella'' requiren a suplementación do medio con [[cistina]] e [[cisteína]] para crecer. O cultivo pode conseguirse en varios tipos de [[medio de cultivo|medios]], como o [[ágar chocolate]] e o [[Thayer-Martin]] cos aditivos apropiados xa mencionados. Os intentos de illalas en [[ágar MacConkey]] non son fiables nin en xeral exitosos.<ref name=Baron/> Despois de 24 horas de incubación no medio axeitado, aparecen colonias de ''Francisella'', xeralmente pequenas (de 1 a 2&nbsp;mm), opacas, e de cor de gris claro a gris azulado. As colonias son lisas, con beiras nítidas e, despois de 48 horas de crecemento, tenden a ter unha superficie brillante. As colonias de ''Francisella'' lembran morfoloxicamente ás do xénero ''[[Brucella]]''.<ref name=Sherris>{{Cita libro | author = Ryan KJ; Ray CG (editors) | title = Sherris Medical Microbiology | edition = 4th | pages = 488&ndash;90 | publisher = McGraw Hill | year = 2004 | isbn = 0-8385-8529-9}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20100714202419/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=262 xenomas de Francisella]e información relacionada en [http://patricbrc.org/ PATRIC]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100714202419/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=262 |date=14 de xullo de 2010 }}, un centro de recursos bioinformáticos do [http://www.niaid.nih.gov/ NIAID] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Proteobacterias]] ro9r2akml29vv3trgq3vt6n1avuaeyr 0 265452 6168326 5925326 2022-08-27T15:12:08Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} :''Este artigo trata das bacterias Leptospira. Para o xénero de braquiópodos do mesmo nome ver [[Leptospira (braquiópodo)]]. '' {{Taxobox | color = lightgrey | name = ''Leptospira'' | image = Leptospira_interrogans_strain_RGA_01.png | image_width = 240px | image_caption = Micrografía electrónica de varrido de ''Leptospira interrogans''. | domain = [[Bacteria]] | regnum= | phylum = [[Spirochaetes]] | classis = [[Spirochaetes]] | ordo = [[Spirochaetales]] | familia = [[Leptospiraceae]] | genus = '''''Leptospira''''' | genus_authority = Noguchi 1917 emend. Faine e Stallman 1982 | subdivision_ranks = Especies | subdivision = *''[[Leptospira alexanderi|L. alexanderi]]'' <small>Brenner et al. 1999</small> *''[[Leptospira alstoni|L. alstoni]]'' ♠ <small>Haake et al. 1993</small> *''[[Leptospira biflexa|L. biflexa]]'' <small>(Wolbach e Binger 1914) Noguchi 1918 emend. Faine e Stallman 1982</small> *''[[Leptospira borgpetersenii|L. borgpetersenii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira broomii|L. broomii]]'' <small>Levett et al. 2006</small> *''[[Leptospira fainei|L. fainei]]'' <small>Perolat et al. 1998</small> *''[[Leptospira inadai|L. inadai]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira interrogans|L. interrogans]]'' <small>(Stimson 1907) Wenyon 1926 emend. Faine e Stallman 1982</small> *''[[Leptospira kirschneri|L. kirschneri]]'' <small>Ramadass et al. 1992</small> *''[[Leptospira kmeyti|L. kmetyi]]'' <small>Slack et al. 2009</small> *''[[Leptospira licerasiae|L. licerasiae]]'' <small>Matthias et al. 2009</small> *''[[Leptospira meyeri|L. meyeri]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira noguchii|L. noguchii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira santarosai|L. santarosai]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira weilii|L. weilii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira wolbachii|L. wolbachii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> *''[[Leptospira wolffii|L. wolffii]]'' <small>Slack et al. 2008</small> *''[[Leptospira genomospecies 1|L. genomospecies 1]] *''[[Leptospira genomospecies 3|L. genomospecies 3]] *''[[Leptospira genomospecies 4|L. genomospecies 4]] *''[[Leptospira genomospecies 5|L. genomospecies 5]] ♠ [[cepa (bioloxía)|Cepas]] que se encontran no NCBI pero non están na lista da LPSN. }} '''''Leptospira''''' (do [[lingua grega|grego]] ''leptos'': delgado; e do [[latín]] ''spira'': espiral)<ref>{{Cita web | título= leptospirosis | obra= American Heritage® Dictionary of the English Language: Fourth Edition | editorial= Bartleby.com | data= 2000 | url= http://www.bartleby.com/61/66/L0126650.html | dataacceso= 13-5-2007 | urlarquivo= https://web.archive.org/web/20071115215352/http://www.bartleby.com/61/66/L0126650.html | dataarquivo= 15-11-2007 | urlmorta= yes }}</ref> é un [[xénero (bioloxía)|xénero]] de [[bacteria]]s do [[filo]] das [[espiroquetas]], no que están incluídas unhas poucas especies [[patóxeno|patóxenas]] e [[saprófito|saprófitas]].<ref name=Sherris>{{cita libro | autor= Ryan KJ; Ray CG (editors) | título= Sherris Medical Microbiology | edición= 4th ed. | editorial= McGraw Hill |ano= 2004 | id= ISBN 0-8385-8529-9 }}</ref> As ''Leptospira'' descubríronse en [[1907]] en tecido renal dun paciente que fora diagnosticado inicialmente como falecido por causa da [[febre amarela]].<ref>Stimson AM (1907). "Note on an organism found in yellow-fever tissue." ''Public Health Reports'' '''22''':541.</ref> As ''Leptospira'' son espiroquetas flexibles e helicoidais de 0,1 [[micron|μm]] de diámetro e de 6-20 μm de lonxitude, con extremos curvados en forma de gancho. Caracteristicamente, presentan unha [[tinguidura de Gram]] feble, xa que teñen unha parede con estrutura similar á das [[gramnegativa]]s. Para a súa visualización úsanse técnicas de impregnación arxéntica.<ref>{{cita libro | apelidos = Farreras Valentí | nome = Pedro |autor2= Ciril Rozman Borstnar | título = Medicina interna | edición = 15<sup>va</sup> ed. | ano = 2004 | editorial = Elsevier España | id = ISBN 84-8174-736-X | capítulo = Capítulo 297 }}</ref> == Historia == Coñécense as infeccións por ''Leptospira'' probablemente desde hai miles de anos, xa que se encontraron posibles descricións das mesmas nas culturas do [[Antigo Exipto]] e [[Mesopotamia]],<ref name=historia>{{Cita publicación periódica| autor= Erosa Barbachano, Arturo | título= Leptopirosis | revista= Rev. bioméd. (México) | volume= 12| número= 4 | páxinas= 282-287 | ano = oct.-dic. 2001}} [http://bases.bireme.br/cgi-bin/wxislind.exe/iah/online/?IsisScript=iah/iah.xis&src=google&base=LILACS&lang=p&nextAction=lnk&exprSearch=314269&indexSearch=ID]</ref> aínda que o papel destas bacterias como causantes de doenzas só foi identificado en investigacións relativamente recentes. Unha publicación do médico alemán [[Adolf Weil]] de 1886 considérase como a primeira descrición detallada da [[Leptospirose|infección]] que causa, e a forma [[ictericia|ictérica]] desta doenza leva o nome dese investigador (enfermidade de Weil).<ref>Huttner, Maura Dumont, Pereira, Hugo Cataud Pacheco e Tanaka, Rosemeire Mitsuko. Leptospiral pneumonia. J. Pneumologia [online]. 2002, vol. 28, no. 4 [citado 19-11-2007], pp. 229-232. Dispoñible en [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0102-35862002000400007&lng=en&nrm=iso]. [[ISSN]] 0102-3586.</ref> A [[infección]] en realidade era coñecida desde moito antes, e había informes que asociaban [[febre]]s e ictericia en agricultores, con inundacións e [[gando]], desde [[República Popular da China|China]] e [[India]] ata [[Europa]]. [[Hipócrates]] e [[Galeno]] falaron sobre isto, e tamén houbo casos nas campañas [[napoleón]]icas e en viaxeiros que ían a América. Atribuíase ás [[espiroqueta]]s a causa de moitas enfermidades. O primeiro en informar do illamento dunha ''Leptospira'' dun paciente humano foi Stimpson en [[1907]], que describiu a concentración do organismo nos túbulos renais. Stimpson deulle ao novo microorganismo o nome de ''Spirocheta interrogans'' debido á morfoloxía do organismo en forma de signo de interrogación.<ref>The Leptospirosis Information Center. [http://www.leptospirosis.org/topic.php?t=36 The history of leptospirosis and Weil's diease. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070728191213/http://www.leptospirosis.org/topic.php?t=36 |date=28 de xullo de 2007 }}</ref> A [[primeira guerra mundial]] incrementou as investigacións, debido a que as condicións nas trincheiras causaban un incremento non usual da infección.<ref name=historia /> Os investigadores de ambos os bandos fixeron descubrimentos importantes sobre o organismo, os seus [[serotipo]]s e o papel que xogan nas infeccións, e o tratamento. Descubriuse que o [[reservorio natural]] eran as [[rata]]s nos anos 1818 e 1819 en [[Ecuador]] e [[México]].<ref name=historia /> A maioría do que se sabe da [[patoloxía]] e [[epidemioloxía]] foi definido antes de 1940, de modo que a investigación actual está enfocada á [[secuenciación do ADN]] e os procesos celulares internos que lle confiren ao organismo a súa [[virulencia]], a estudos de [[Inmunidade (medicina)|inmunidade]] e á mellora e desenvolvemento de medidas profilácticas. == Taxonomía == ''Leptospira'', xunto cos xéneros ''[[Leptonema]]'' e ''[[Turneriella]]'', forma parte da familia [[Leptospiraceae]]. Tradicionalmente clasificáronse as ''Leptospira'' polos seus determinantes antixénicos, agrupándoas en dous complexos: o complexo ''interrogans'' e o complexo ''biflexa''.<ref name=zoonosis>Céspedes Z, Manuel. Leptospirosis: Enfermedad Zoonótica Emergente. Rev. perú. med. exp. salud publica. [online]. oct./dic 2005, vol.22, no.4 [citado 15 novembro de 2007], p.290-307. Dispoñible en [http://www.scielo.org.pe/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1726-46342005000400008&lng=es&nrm=iso]. ISSN 1726-4634.</ref> O xénero ''Leptospira'' está dividido en 17 xenomoespecies, baseándose en estudos de [[hibridación ADN-ADN|hibridación]] de [[ADN]].<ref name="pmid10319510">{{Cita publicación periódica|autor=Brenner DJ, Kaufmann AF, Sulzer KR, Steigerwalt AG, Rogers FC, Weyant RS |título=Further determination of DNA relatedness between serogroups and serovars in the family Leptospiraceae with a proposal for Leptospira alexanderi sp. nov. and four new Leptospira genomospecies |revista=Int. J. Syst. Bacteriol. |volume=49 Pt 2 |número= |páxinas=839–58 |ano=1999 |pmid=10319510}}</ref><ref name="pmid14652202">{{Cita publicación periódica|autor=Bharti AR, Nally JE, Ricaldi JN, Matthias MA, Diaz MM, Lovett MA, Levett PN, Gilman RH, Willig MR, Gotuzzo E, Vinetz JM |título=Leptospirosis: a zoonotic disease of global importance |revista=The Lancet infectious diseases |volume=3 |número=12 |páxinas=757–71 |ano=2003 |pmid=14652202}}</ref><ref name="pmid16514048">{{Cita publicación periódica|autor=Levett PN, Morey RE, Galloway RL, Steigerwalt AG |título=Leptospira broomii sp. nov., isolated from humans with leptospirosis |revista=Int. J. Syst. Evol. Microbiol. |volume=56 |número=Pt 3 |páxinas=671–3 |ano=2006 |pmid=16514048 |doi=10.1099/ijs.0.63783-0}}</ref> Ademais, hai polo menos outra especie máis que continúa sen recibir nome desde a súa identificación.<ref name="pmid16933963">{{Cita publicación periódica|autor=Ganoza CA, Matthias MA, Collins-Richards D, Brouwer KC, Cunningham CB, Segura ER, Gilman RH, Gotuzzo E, Vinetz JM |título=Determining risk for severe leptospirosis by molecular analysis of environmental surface waters for pathogenic Leptospira |revista=PLoS Med. |volume=3 |número=8 |páxinas=e308 |ano=2006 |pmid=16933963 |doi=10.1371/journal.pmed.0030308}}</ref> Os membros das ''Leptospira'' agrúpanse tamén en [[serogrupo]]s, e estes subdivídense en [[serovar]]es de acordo coas súas relacións [[antíxeno|antixénicas]]. Actualmente recoñécense máis de 200 serovares. Na xuntanza celebrada no ano [[2002]] do Comité de Taxonomía de Leptospira da Unión Internacional de Sociedades Microbiolóxicas, aprobouse a seguinte nomenclatura para ''Leptospira''. O xénero e a especie deben escribirse en [[cursiva]], co nome do serotipo sen cursiva e a primeira letra en maiúscula, é dicir: :''Xénero especie'' serotipo Nome serotipo Por exemplo: * ''Leptospira interrogans'' serotipo Australis * ''Leptospira biflexa'' serotipo Patoc ==== ''Leptospira'' patoxénicas ==== :''Leptospira interrogans'' :''Leptospira kirschneri'' :''Leptospira noguchii'' :''Leptospira alexanderi'' :''Leptospira weilii'' :''Leptospira alstonii'' :''Leptospira borgpetersenii'' :''Leptospira santarosai'' ==== ''Leptospira'' intermedias ou oportunistas ==== :''Leptospira inadai'' :''Leptospira fainei'' :''Leptospira broomii'' ==== ''Leptospira'' non patoxénicas ==== :''Leptospira biflexa'' :''Leptospira meyeri'' :''Leptospira wolbachii'' :''Leptospira vanthielii'' :''Leptospira terpstrae'' :''Leptospira yanagawae'' == Filoxenia == {{VT|Taxonomía bacteriana}} A taxonomía actualmente aceptada baséase na [[LPSN]] (''List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature'')<ref>{{Cita web | author=J.P. Euzéby | url=http://www.bacterio.cict.fr/classifphyla.html#Spirochaetes | title=''Spirochaeta'' | accessdate=2013-03-20 | publisher=[[List of Prokaryotic names with Standing in Nomenclature]] (LPSN) | urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130127030659/http://www.bacterio.cict.fr/classifphyla.html#Spirochaetes | dataarquivo=27 de xaneiro de 2013 | urlmorta=yes }}</ref> e no [[NCBI]] (''National Center for Biotechnology Information''),<ref>{{Cita web |author = Sayers et al.| url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Undef&id=203691&lvl=6&lin |title=''Spirochaeta'' |accessdate=2013-03-20 |publisher=[[National Center for Biotechnology Information]] (NCBI) taxonomy database}}</ref> e a filoxenia está baseada en datos do [[ARNr 16S]] da LTP 111 de ''[[The All-Species Living Tree Project]]''.<ref>[[All-Species Living Tree Project]].{{Cita web | url=http://www.arb-silva.de/fileadmin/silva_databases/living_tree/LTP_release_111/LTPs111_SSU_tree.pdf | title=16S rRNA-based LTP release 111 (full tree) | publisher=[[Silva Comprehensive Ribosomal RNA Database]]| accessdate=2013-03-20}}</ref> {{Clade |1={{clade |1=?''[[Leptospira terpstrae|L. terpstrae]]'' <small></small> (Leptospira genomosp. 4) |2=?''[[Leptospira vanthielii|L. vanthielii]]'' <small></small> (Leptospira genomosp. 3) |3=?''[[Leptospira yanagawae|L. yanagawae]]'' <small></small> (Leptospira genomosp. 5) |4=?''[[Leptospira alstoni|L. alstoni]]'' <small></small> |5={{clade |1={{clade |1=''[[Leptospira biflexa|L. biflexa]]'' <small>(Wolbach e Binger 1914) Noguchi 1918 emend. Faine e Stallman 1982</small> |2=''[[Leptospira meyeri|L. meyeri]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> |3=''[[Leptospira wolbachii|L. wolbachii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> }} |2={{clade |1={{clade |1=''[[Leptospira inadai|L. inadai]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> |2={{clade |1={{clade |1=''[[Leptospira licerasiae|L. licerasiae]]'' <small>Matthias et al. 2009</small> |2=''[[Leptospira wolffii|L. wolffii]]'' <small>Slack et al. 2008</small> }} |2={{clade |1=''[[Leptospira broomi|L. broomi]]'' <small>Levett et al. 2006</small> |2=''[[Leptospira fainei|L. fainei]]'' <small>Perolat et al. 1998</small> }} }} }} |2={{clade |1=''[[Leptospira kmetyi|L. kmetyi]]'' <small>Slack et al. 2009</small> |2={{clade |1=''[[Leptospira nogchii|L. nogchii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> |2={{clade |1=''[[Leptospira interrogans|L. interrogans]]'' <small>(Stimson 1907) Wenyon 1926 emend. Faine e Stallman 1982</small> (especie tipo) |2=''[[Leptospira kirschneri|L. kirschneri]]'' <small>Ramadass et al. 1992</small> }} |3={{clade |1=''[[Leptospira alexanderi|L. alexanderi]]'' <small>Brenner et al. 1999</small> |2={{clade |1=''[[Leptospira weilii|L. weilii]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> |2={{clade |1=''[[Leptospira borgpeterseni|L. borgpeterseni]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> |2=''[[Leptospira santarosai|L. santarosai]]'' <small>Yasuda et al. 1987</small> }} }} }} }} }} }} }} }} }} ♠ Cepas que se encontran no NCBI pero non están nas listas da LPSN. == Características == [[Ficheiro:Leptospirosis in kidney.jpg|miniatura|Células de ''Leptospira'' en tecido de ril, con tinguidura arxéntica.]] As ''Leptospira'' son organismos moi finos, difíciles de observar co [[microscopio óptico]] corrente. Aínda que se describiron máis de 200 serotipos de ''Leptospira'', todos eles teñen características similares. A súa característica aparencia é en forma de espiral de 6-20 μm de longo e 0,1 μm de diámetro, cunha distancia media entre cristas consecutivas da ondulación duns 0,5 μm.<ref name="pmid11292640">{{Cita publicación periódica|autor=Levett PN |título=Leptospirosis |url=https://archive.org/details/sim_clinical-microbiology-reviews_2001-04_14_2/page/296 |revista=Clin. Microbiol. Rev. |volume=14 |número=2 |páxinas=296–326 |ano=2001 |pmid=11292640 |doi=10.1128/CMR.14.2.296-326.2001}}</ref> En xeral, un ou ambos os extremos do organismo está curvado en forma de gancho. Como son tan delgadas, son bacterias que se ven con maior facilidade cun [[microscopio de campo escuro]].<ref name=zoonosis /> As ''Leptospira'' son [[organismo aerobio|organismos aerobios]] obrigatorios, [[motilidad|móbiles]] polo uso de filamentos axiais que forman unha especie de ''[[axostilo]]'', e divídense por [[fisión binaria]]. Ao longo do seu eixe lonxitudinal a súa espiral pode ter ata 20 enrolamentos en función da lonxitude total que teñan. A capacidade de invadir tecidos está tamén facilitada pola produción do [[encima]] [[hialuronidase]], que altera a permeabilidade do [[tecido conxuntivo]] ao [[hidrólise|hidrolizar]] o [[ácido hialurónico]].<ref>{{Cita web |url=http://www.avpa.ula.ve/docuPDFs/libros_online/manual-ganaderia/seccion5/articulo4-s5.pdf |título=Asociación Venezolana de Producción Animal - Leptospirosis |data-acceso=24 de novembro de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20150923180903/http://www.avpa.ula.ve/docuPDFs/libros_online/manual-ganaderia/seccion5/articulo4-s5.pdf |dataarquivo=23 de setembro de 2015 |urlmorta=yes }}</ref> === Morfoloxía === ''Leptospira'' ten unha envoltura celular similar á das bacterias [[gramnegativa]]s, que consiste nunha [[membrana plasmática]] e outra [[Membrana externa|externa]] adicional. Porén, a capa de [[peptidoglicano]] está asociada coa membrana plasmática en vez de coa membrana externa, algo que é único dentro das espiroquetas. Os dous [[Flaxelo#Flaxelo bacteriano|flaxelos]] das ''Leptospira'' esténdense desde a membrana plasmática nos extremos da bacteria, discorrendo a través do [[espazo periplásmico]], e son necesarios para a [[motilidade]] do microorganismo.<ref name="pmid11298286">{{Cita publicación periódica|autor=Picardeau M, Brenot A, Saint Girons I |título=First evidence for gene replacement in ''Leptospira spp.'' Inactivation of ''L. biflexa flaB'' results in non-motile mutants deficient in endoflagella |revista=Mol. Microbiol. |volume=40 |número=1 |páxinas=189–99 |ano=2001 |pmid=11298286}}</ref> A membrana externa contén diversas [[lipoproteína]]s, [[Proteína periférica de membrana|proteínas periféricas]] e [[Proteína transmembrana|transmembrana]].<ref name="pmid11953365">{{Cita publicación periódica|autor=Cullen PA, Cordwell SJ, Bulach DM, Haake DA, Adler B |título=Global analysis of outer membrane proteins from ''Leptospira interrogans'' serovar Lai |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2002-05_70_5/page/2311 |revista=Infect. Immun. |volume=70 |número=5 |páxinas=2311–8 |ano=2002 |pmid=11953365}}</ref> A composición proteica da membrana externa difire se comparamos as ''Leptospira'' que crecen en medio artificial coas que están presentes nun [[animal]] infectado.<ref name="pmid9529084">{{Cita publicación periódica|autor=Haake DA, Martinich C, Summers TA, Shang ES, Pruetz JD, McCoy AM, Mazel MK, Bolin CA |título=Characterization of leptospiral outer membrane lipoprotein LipL36: downregulation associated with late-log-phase growth and mammalian infection |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_1998-04_66_4/page/1579 |revista=Infect. Immun. |volume=66 |número=4 |páxinas=1579–87 |ano=1998 |pmid=9529084}}</ref><ref name="pmid12379666">{{Cita publicación periódica|autor=Palaniappan RU, Chang YF, Jusuf SS, Artiushin S, Timoney JF, McDonough SP, Barr SC, Divers TJ, Simpson KW, McDonough PL, Mohammed HO |título=Cloning and molecular characterization of an immunogenic LigA protein of ''Leptospira interrogans'' |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2002-11_70_11/page/5924 |revista=Infect. Immun. |volume=70 |número=11 |páxinas=5924–30 |ano=2002 |pmid=12379666}}</ref><ref name="pmid17101664">{{Cita publicación periódica|autor=Nally JE, Whitelegge JP, Bassilian S, Blanco DR, Lovett MA |título=Characterization of the outer membrane proteome of ''Leptospira interrogans'' expressed during acute lethal infection |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2007-02_75_2/page/766 |revista=Infect. Immun. |volume=75 |número=2 |páxinas=766–73 |ano=2007 |pmid=17101664 |doi=10.1128/IAI.00741-06}}</ref> Demostrouse que varias das proteínas da membrana externa adhírense á [[matriz extracelular]] e ao [[factor H]], unha proteína que controla o [[sistema do complemento]]. Estas proteínas poden ser importantes para a adhesión da ''Leptospira'' aos [[Tecido (bioloxía)|tecidos]] do [[hóspede]] e na resistencia ás accións do sistema do complemento.<ref name="pmid16622202">{{Cita publicación periódica|autor=Verma A, Hellwage J, Artiushin S, Zipfel PF, Kraiczy P, Timoney JF, Stevenson B |título=LfhA, a novel factor H-binding protein of ''Leptospira interrogans'' |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2006-05_74_5/page/2659 |revista=Infect. Immun. |volume=74 |número=5 |páxinas=2659–66 |ano=2006 |pmid=16622202 |doi=10.1128/IAI.74.5.2659-2666.2006}}</ref><ref name="pmid16954400">{{Cita publicación periódica|autor=Barbosa AS, Abreu PA, Neves FO, Atzingen MV, Watanabe MM, Vieira ML, Morais ZM, Vasconcellos SA, Nascimento AL |título=A newly identified leptospiral adhesin mediates attachment to laminin |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2006-11_74_11/page/6356 |revista=Infect. Immun. |volume=74 |número=11 |páxinas=6356–64 |ano=2006 |pmid=16954400 |doi=10.1128/IAI.00460-06}}</ref><ref name="pmid17296754">{{Cita publicación periódica|autor=Choy HA, Kelley MM, Chen TL, Møller AK, Matsunaga J, Haake DA |título=Physiological osmotic induction of ''Leptospira interrogans'' adhesión: LigA and LigB bind extracellular matrix proteins and fibrinogen |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2007-05_75_5/page/2441 |revista=Infect. Immun. |volume=75 |número=5 |páxinas=2441–50 |ano=2007 |pmid=17296754 |doi=10.1128/IAI.01635-06}}</ref> === Hábitat === As ''Leptospira'', tanto as patoxénicas coma as saprofíticas, poden ocupar diversos ambientes ou [[hábitat]] e teñen distintos ciclos de vida. Xeralmente acéptase que estas bacterias son virtualmente ubicuas en canto á súa distribución xeográfica, xa que están presentes en todo o planeta con excepción da [[Antártida]].<ref name=Brock>{{cita libro | autor= Madigan M; Martinko J (editors). | título= Brock Biology of Microorganisms | edición= 11th ed. | editorial= Prentice Hall | ano= 2005 | id= ISBN 0-13-144329-1 }}</ref> A maioría das ''Leptospira'' son hidrofílicas, é dicir, para a súa supervivencia nos reservorios naturais ambientais son esenciais moita humidade e [[pH]] neutro (6,9-7,4), que encontran nas augas encoradas, [[pantano]]s, lagoas, [[estanque]]s, e charcas, preferidos polas ''Leptospira''. Como reservorios son frecuentes nos [[roedor]]es, como ratas e ratos, e os únicos roedores que non conteñen esta bacteria son o [[hámster]] e outrras especies como da súa familia. Outros mamíferos ([[cobaia]]s, [[can]]s e [[vacún]]s, por exemplo) tamén interveñen na diseminación de ''Leptospira'' debido ao [[tropismo]] do microorganismo polos [[ril]]es, que fai que a bacteria se libere ao ambiente coa [[urina]].<ref>Sacsaquispe C, Rosa, Glenny A, Martha y Céspedes Z, Manuel. Estudio preliminar de leptospirosis en roedores y canes en salitral, Piura-1999. Rev. perú. med. exp. salud publica. [online]. ene./mar. 2003, vol.20, no.1 [citado 19 novembro de 2007], p.39-40. Dispoñible en [http://www.scielo.org.pe/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1726-46342003000100008&lng=es&nrm=iso]. [[ISSN]] 1726-4634.</ref> == Cultivo == [[Ficheiro:Leptospirosis darkfield.jpg|miniatura|Células de ''Leptospira'' olladas cun microscopio de campo escuro, 200x.]] As ''Leptospira'' cultívanse tipicamente a 30&nbsp;°C en [[medio de cultivo|medio]] Ellinghausen-McCullough-Johnson-Harris (EMJH), que pode ser suplementado con 0,2-1% de soro de [[coello]] para favorecer o crecemento de [[cepa (bioloxía)|cepas]] moi esixentes.<ref name="pmid6027998">{{Cita publicación periódica|autor=Johnson RC, Harris VG |título=Differentiation of pathogenic and saprophytic letospires. I. Growth at low temperatures |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-bacteriology_1967-07_94_1/page/27 |revista=J. Bacteriol. |volume=94 |número=1 |páxinas=27–31 |ano=1967 |pmid=6027998}}</ref> O crecemento de ''Leptospira'' patóxenas nun medio nutritivo artificial como o EMJH faise evidente aos 4-7 días; o crecemento das cepas saprofíticas ocorre aos 2 ou 3 días. A temperatura mínima de crecemento de especies patóxenas é de 13 a 15&nbsp;°C. Debido a que a temperatura mínima de crecemento das especies saprofíticas é de 5-10&nbsp;°C, a capacidade dalgunhas ''Leptospira'' de creceren a 13&nbsp;°C pode utilizarse para distinguir entre os organismos patóxenos e os que son flora saprofítica.<ref name="pmid6027998" /> O [[pH]] óptimo para o crecemento de ''Leptospira'' está entre 7,2 e 7,6. Polas súas características aeróbicas, as ''Leptospira'' utilizan como fonte principal de [[carbono]] e [[enerxía]] durante o seu crecemento ''[[in vitro]]'' os [[ácido graxo|ácidos graxos]] de cadea longa, os cales son [[metabolismo|metabolizados]] por [[Beta oxidación|β-oxidación]].<ref name="pmid6027998" /><ref name="pmid14044026">{{Cita publicación periódica|autor=Johnson RC, Gary ND |título=Nutrition of ''Leptospira pomona''. II. Fatty acid requirements |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-bacteriology_1963-05_85_5/page/976 |revista=J. Bacteriol. |volume=85 |número= |páxinas=976–82 |ano=1963 |pmid=14044026}}</ref><ref name="pmid5415967">{{Cita publicación periódica|autor=Henneberry RC, Cox CD |título=Beta-oxidation of fatty acids by ''Leptospira'' |url=https://archive.org/details/sim_canadian-journal-of-microbiology_1970-01_16_1/page/41 |revista=Can. J. Microbiol. |volume=16 |número=1 |páxinas=41–5 |ano=1970 |pmid=5415967}}</ref> As moléculas de ácido graxo están ligadas a [[albumina]] en EMJH e son liberadas lentamente ao medio de cultivo para previr a súa acumulación tóxica. Como a maioría das bacterias, as ''Leptospira'' requiren [[ferro]] para o seu crecemento.<ref name="pmid13654718">{{Cita publicación periódica|autor=Faine S |título=Iron as a growth requirement for pathogenic ''Leptospira'' |revista=J. Gen. Microbiol. |volume=20 |número=2 |páxinas=246–51 |ano=1959 |pmid=13654718}}</ref> ''L. interrogans'' e ''L. biflexa'' teñen a capacidade de obter ferro en diferentes formas.<ref name="pmid16980464">{{Cita publicación periódica|autor=Louvel H, Bommezzadri S, Zidane N, Boursaux-Eude C, Creno S, Magnier A, Rouy Z, Médigue C, Saint Girons I, Bouchier C, Picardeau M |título=Comparative and functional genomic analyses of iron transport and regulation in ''Leptospira'' spp |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-bacteriology_2006-11_188_22/page/7893 |revista=J. Bacteriol. |volume=188 |número=22 |páxinas=7893–904 |ano=2006 |pmid=16980464 |doi=10.1128/JB.00711-06}}</ref> Para a utilización do ferro en forma ferrosa cómpre un receptor dependente de [[TonB]], que se sabe posúe a ''L. biflexa'', e no xenoma de ''L. interrogans'' está codificado un [[Homoloxía (bioloxía)|homólogo]] dese receptor. ''L. interrogans'' pode tamén obter ferro do grupo [[hemo]], o cal contén case todo o ferro no corpo humano. Na superficie de ''L. interrogans'' identificouse a proteína de unión á hemina ''HbpA'', que pode estar implicada na obtención de [[hemina]].<ref>{{Cita publicación periódica| autor= M. Elena Garrido, et al. |título= Regulación fur-independiente del gen hbpA de Pasteurella multocida que codifica para la proteína de unión a la hemina. |revista= Microbiology |volume= 149 |páxinas= 2273-2281 | ano= 2003}} [http://mic.sgmjournals.org/cgi/content/full/149/8/2273?ck=nck]{{Ligazón morta|data=setembro de 2018 }}</ref><ref name="pmid17576761">{{Cita publicación periódica|autor=Asuthkar S, Velineni S, Stadlmann J, Altmann F, Sritharan M |título=Expression and characterization of an iron-regulated hemin-binding protein, HbpA, from ''Leptospira interrogans'' serovar Lai |url=https://archive.org/details/sim_infection-and-immunity_2007-09_75_9/page/4582 |revista=Infect. Immun. |volume=75 |número=9 |páxinas=4582–91 |ano=2007 |pmid=17576761 |doi=10.1128/IAI.00324-07}}</ref> Aínda que outras cepas patoxénicas de ''Leptospira'' e ''L. biflexa'' carecen de HbpA, teñen outra proteína de unión á hemina, a ''LipL41'', que pode ser a que lles permita usar hemina como a súa fonte de ferro.<ref name="pmid17576761" /> Aínda que ''L. biflexa'' e ''L. interrogans'' non [[secreción|segreguen]] [[sideróforo]]s, si poden obter ferro de sideróforos segregados por outros microorganismos.<ref name="pmid16980464" /> == Xenoma == O [[xenoma]] das ''Leptospira'' patoxénicas consta de dous [[cromosoma]]s. O tamaño dos xenomas das ''L. interrogans'' serotipos Copenhageni e Lai é de aproximadamente 4,6 [[par de bases|Mb]].<ref name="pmid12712204">{{Cita publicación periódica|autor=Ren SX, Fu G, Jiang XG, Zeng R, Miao YG, Xu H, Zhang YX, Xiong H, Lu G, Lu LF, Jiang HQ, Jia J, Tu YF, Jiang JX, Gu WY, Zhang YQ, Cai Z, Sheng HH, Yin HF, Zhang Y, Zhu GF, Wan M, Huang HL, Qian Z, Wang SY, Ma W, Yao ZJ, Shen Y, Qiang BQ, Xia QC, Guo XK, Danchin A, Saint Girons I, Somerville RL, Wen YM, Shi MH, Chen Z, Xu JG, Zhao GP |título=Unique physiological and pathogenic features of Leptospira interrogans revealed by whole-genome sequencing |revista=Nature |volume=422 |número=6934 |páxinas=888–93 |ano=2003 |pmid=12712204 |doi=10.1038/nature01597}}</ref> Ambos os xenomas foron secuenciados, a ''L. interrogans'' [[serovar]] Copenhageni, ten dous cromosomas que codifican 3728 [[xene]]s, dous [[operón]]s de [[ARNm]] e 37 [[ARNt]].<ref name="pmid15028702">{{Cita publicación periódica|autor=Nascimento AL, Ko AI, Martins EA, Monteiro-Vitorello CB, Ho PL, Haake DA, Verjovski-Almeida S, Hartskeerl RA, Marques MV, Oliveira MC, Menck CF, Leite LC, Carrer H, Coutinho LL, Degrave WM, Dellagostin OA, El-Dorry H, Ferro ES, Ferro MI, Furlan LR, Gamberini M, Giglioti EA, Góes-Neto A, Goldman GH, Goldman MH, Harakava R, Jerônimo SM, Junqueira-de-Azevedo IL, Kimura ET, Kuramae EE, Lemos EG, Lemos MV, Marino CL, Nunes LR, de Oliveira RC, Pereira GG, Reis MS, Schriefer A, Siqueira WJ, Sommer P, Tsai SM, Simpson AJ, Ferro JA, Camargo LE, Kitajima JP, Setubal JC, Van Sluys MA |título=Comparative genomics of two Leptospira interrogans serovars reveals novel insights into physiology and pathogenesis |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-bacteriology_2004-04_186_7/page/2164 |revista=J. Bacteriol. |volume=186 |número=7 |páxinas=2164–72 |ano=2004 |pmid=15028702}}</ref> A ''L. interrogans'' [[serovar]] Lai é case do mesmo tamaño e ten 4727 xenes anotados con case 1000 xenes máis que a anterior, quizais debido á diferenza nos puntos de corte dos xenes de ambos os grupos.<ref name="pmid12712204" /><ref name="pmid15028702" /> Pola súa parte, o xenoma de ''L. borgpetersenii'' serotipo Hardjo é de só 3,9 Mb, cun gran número de [[pseudoxene]]s, é dicir, fragmentos de xenes con [[secuencia de inserción|secuencias de inserción]], en comparación con ''L. interrogans.''<ref name="pmid16973745">{{Cita publicación periódica|autor=Bulach DM, Zuerner RL, Wilson P, Seemann T, McGrath A, Cullen PA, Davis J, Johnson M, Kuczek E, Alt DP, Peterson-Burch B, Coppel RL, Rood JI, Davies JK, Adler B |título=Genome reduction in Leptospira borgpetersenii reflects limited transmission potential |revista=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=103 |número=39 |páxinas=14560–5 |ano=2006 |pmid=16973745 |doi=10.1073/pnas.0603979103}}</ref> ''L. borgpetersenii'' serotipo Hardjo transmítese xeralmente por exposición directa a tecidos infectados, mentres que ''L. interrogans'' polo general adquíerese da auga e o chan contaminados con [[urina]] de animais portadores de ''Leptospira'' nos seus [[ril]]es. O grande número de xenes defectuosos e de xenes de inserción que ten en comparación con ''L. interrogans'' suxire que ''L. borgpetersenii'' está pasando por unha decadencia xenómica, cunha continua perda de xenes necesarios para a supervivencia fóra do hóspede animal.<ref name="pmid16973745" /> == Patoxenia == {{Artigo principal|Leptospirose}} A espiroqueta '''''Leptospira interrogans''''' produce a [[enfermidade de Weil]], unha enfermidade [[Zoonose|zoonótica]] de distribución mundial pero máis común nas zonas [[clima tropical|tropicais]] e [[subtrópico|subtropicais]]<ref name=zoonosis /> e transmitida pola urina de animais salvaxes e domésticos, en especial [[rata]]s e [[can]]s. A [[infección]], no home prodúcese por contacto directo coa urina ou os tecidos do animal infectado ou por medio da auga e o chan contaminados. Obsérvase [[ictericia]], [[hemorraxia]] cutánea, [[febre]], calafríos e dor muscular. As ''Leptospira'' son moi invasivas e difunden por vía sanguínea e están asociadas á [[endotoxina]] [[fibrolisina]]. No estado agudo pode illarse a espiroqueta na urina e no [[sangue]]. Durante a convalecencia aparecen [[anticorpo]]s. Con moita frecuencia a leptospirose confúndese con outras doenzas febrís, que son tamén abundantes nas rexións tropicais, como o [[Dengue (enfermidade)|dengue]] e outras enfermidades [[virus|virais]] e mesmo co [[arrefriado común]]. Por iso, a confirmación do diagnóstico faise por [[PCR]] debido á súa grande especificidade, capacidade de detectar xenomoespecies e a rapidez con que se dispón dos resultados (en só unhas 3 horas).<ref>{{Cita publicación periódica|título=A rapid and quantitative method for the detection of Leptospira species in human leptospirosis|nome2=Denis|nome6=Guy|apelidos5=Berlioz-Arthaud|nome5=Alain|apelidos4=Charavay|nome4=Françoise|apelidos3=Bourhy|nome3=Pascale|apelidos2=Portnoi|apelidos=Merien|url=https://academic.oup.com/femsle/article/249/1/139/753886|nome=Fabrice|lingua=en|doi=10.1016/j.femsle.2005.06.011|número=1|volume=249|páxina=139–147|ISSN=0378-1097|data=2005-08-01|revista=FEMS Microbiology Letters|apelidos6=Baranton}}</ref> A mesma sintomatoloxía está presente en animais, como o [[can]], búfalo acuático (''[[Bubalus bubalis]]''),<ref>Vasconcelos, Silvio A., Oliveira, João C.F., Morais, Zenáide M. et al. Isolation of Leptospira santarosai, serovar guaricura from buffaloes (Bubalus bubalis) in Vale do Ribeira, São Paulo, Brazil. Braz. J. Microbiol. [online]. 2001, vol. 32, no. 4 [citado 16-11-2007], pp. 298-300. Dispoñible en [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1517-83822001000400008&lng=en&nrm=iso]. ISSN 1517-8382.</ref> [[Equidae|equinos]],<ref>Pescador, Caroline Argenta, Corbellini, Luís Gustavo, Loretti, Alexandre Paulino et al. Leptospira sp. as a cause of equine abortion. Cienc. Rural [online]. 2004, vol. 34, no. 1 [citado 16-11-2007], pp. 271-274. Dispoñible en [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0103-84782004000100042&lng=en&nrm=iso]. ISSN 0103-8478.</ref> [[vaca]]s e outros 160 [[mamífero]]s.<ref>Michel, Virginie, Branger, Christine e Andre-Fontaine, Geneviene. Epidemiology of leptospirosis. Rev Cubana Med Trop. [online]. ene.-abr. 2002, vol.54, no.1 [citado 16 novembro de 2007], p.7-10. Dispoñible en [http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0375-07602002000100002&lng=es&nrm=iso]. ISSN 0375-0760.</ref> A infección por ''Leptospira'' xera inmunidade, porén, debido ás variacións na composición de [[lipopolisacárido]]s, reflicte unha diversidade antixénica entre un serotipo e outro dunha mesma especie patoxénica. Por tanto, a inmunidade e específica só contra o organismo infectante e non contra outros serotipos.<ref>{{Cita publicación periódica| autor= Koizumi N, Watanabe H |título= Leptospirosis vaccines: Past, present, and future | revista= Journal of Postgraduate Medicine | volume= 51 | número= 3 | páxinas= 210-214 | ano= 2005}} [http://www.jpgmonline.com/article.asp?issn=0022-3859;year=2005;volume=51;issue=3;spage=210;epage=214;aulast=Koizumi]</ref> === Tratamento === O tratamento con [[penicilina]] ou [[tetraciclina]]s pode ser eficaz nos primeiros días da infección. É esencial a substitución de líquidos e [[electrólito]]s se a enfermidade é moi grave. Adoita ter un curso suave e autolimitado, pero as infeccións graves poden danar os riles e o [[fígado]]. Deben controlarse os signos vitais e a [[presión arterial]] e débense manipular con coidado as mostras de urina do paciente para evitar a extensión do xerme. Existen [[vacina]]s contra a leptospirose específicas para o serotipo, aínda que de curta duración,<ref>González, A., Rodríguez, Y., Batista, N. et al. Immunogenicity and protective capacity of leptospiral whole-cell monovalent serogroup Ballum vaccines in hamsters. Rev. Argent. Microbiol. [online]. Oct./Dec. 2005, vol.37, no.4 [citado 19 novembro de 2007], p.169-175. Dispoñible en [https://www.researchgate.net/publication/7274293_Immunogenicity_and_protective_capacity_of_leptospiral_whole-cell_monovalent_serogroup_Ballum_vaccines_in_hamsters]. [[ISSN]] 0325-7541.</ref> tanto para animais coma para humanos, usadas en xeral só en persoas que estean en áreas de alto risco, como certos destacamentos militares, por exemplo.<ref>Martínez, Raydel, Pérez, Alberto, Quinones, María del C. et al. Efficacy and safety of a vaccine against human leptospirosis in Cuba. Rev Panam Salud Publica [online]. 2004, vol. 15, no. 4 [citado 19 novembro de 2007], pp. 249-255. Dispoñible en [http://www.scielosp.org/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1020-49892004000400005&lng=en&nrm=iso]. [[ISSN]] 1020-4989}}</ref> A [[doxiciclina]] é efectiva tanto para a [[profilaxe]] previa á exposición á leptospirose, coma no tratamento terapéutico.<ref>Gonsalez, Claudio R., Casseb, Jorge, Monteiro, Francisco G. V. et al. Use of doxycycline for leptospirosis after high-risk exposure in São Paulo, Brazil. Rev. Inst. Med. trop. S. Paulo [online]. 1998, vol. 40, no. 1 [citado 19 novembro de 2007], pp. 59-61. Dispoñible en [http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0036-46651998000100012&lng=en&nrm=iso]. [[ISSN]] 0036-4665.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} {{commonscat}} {{wikispecies|Leptospira}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Espiroquetas]] [[Categoría:Zoonoses]] ku42rr8mglvqdvhxxbia2jfqtayt5bn 0 266570 6168320 5926589 2022-08-27T15:08:35Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Encima | Name = Frutosa-bisfosfato aldolase | EC_number = 4.1.2.13 | CAS_number = 9024-52-6 | IUBMB_EC_number = 4/1/2/13 | GO_code = 0004332 | image = | width = | caption = }} {{Pfam_box | Símbolo = Glicolítica | Name = Frutosa-bisfosfato aldolase clase-I | imaxe = PDB 1fdj EBI.jpg | width = | lenda = Frutosa-1,6-bisfosfato aldolase de fígado de coello | Pfam = PF00274 | Pfam_clan = | InterPro = IPR000741 | SMART = | PROSITE = PDOC00143 | MEROPS = | SCOP = 1ald | TCDB = | OPM family = | OPM protein = | CAZy = | CDD = }} {{Pfam_box | Símbolo = F_bP_aldolase | Name = Frutosa-bisfosfato aldolase clase-II | imaxe = PDB 1b57 EBI.jpg | width = | lenda = A frutosa-1,6-bisfosfato aldolase de clase II en complexo co fosfoglicolohidroxamato. | Pfam = PF01116 | Pfam_clan = CL0036 | InterPro = IPR000771 | SMART = | PROSITE = PDOC00523 | MEROPS = | SCOP = 1dos | TCDB = | OPM family = | OPM protein = | CAZy = | CDD = }} A '''frutosa-bisfosfato aldolase''' ([[Número EC]]:4.1.2.13) ou '''frutosa-1,6-bisfosfato aldolase''', moitas veces chamada simplemente '''aldolase''' (aínda que hai outros tipos de [[aldolase]]s), é un [[encima]] que cataliza unha [[reacción reversible]] que divide o composto [[aldol]], [[frutosa 1,6-bisfosfato]], nas [[triosa]]s fosfato [[dihidroxiacetona fosfato]] (DHAP) e [[gliceraldehido 3-fosfato]] (GAP). Este encima pode tamén producir DHAP a partir doutras (3S,4R)-[[cetosa]] 1-fosfato como a [[frutosa 1-fosfato]] e a [[sedoheptulosa 1,7-bisfosfato]]. Na [[glicólise]] prodúcese a reacción de clivaxe do aldol, mentres que a [[gliconeoxénese]] e o [[ciclo de Calvin]], que son vías [[anabolismo|anabólicas]], utilizan a reacción inversa. Hai dous tipos de aldolases segundo o seu mecanismo de acción, chamadas de clase I e II. As de clase I teñen tres isoformas nos vertebrados, chamadas aldolases A, B e C. As reaccións catalizadas por este encima son: '''D-frutosa-1,6-bisfosfato {{eqm}} dihidroxiacetona fosfato + D-gliceraldehido-3-fosfato''' '''D-frutosa-1-fosfato {{eqm}} dihidroxiacetona fosfato + D-gliceraldehido''' '''D-sedoheptulosa 1,7-bisfosfato {{eqm}} dihidroxiacetona fosfato + D-eritrosa 4-fosfato'''. == Mecanismo e estrutura == As proteínas de clase I forman un intermediario [[base de Schiff]] protonado unido a unha [[lisina]] do [[sitio activo]] moi conservada co carbono [[carbonilo]] da [[dihidroxiacetona fosfato|DHAP]]. Adicionalmente, os residuos de [[tirosina]] son cruciais neste mecanismo porque actúan como aceptores de hidróxeno estabilizantes. As poroteínas de clase II utilizan un mecanismo diferente no cal se polariza o grupo carbonilo cun catión [[divalente]] como o [[cinc|Zn<sup>2+</sup>]]. A proteína do [[operón]] [[galactitol]] de ''[[Escherichia coli]]'', gatY, e a do operón da [[N-acetilgalactosamina]], agaY, que son [[tagatosa-bisfosfato aldolase]]s, son [[Homoloxía (bioloxía)|homólogas]] da frutosa-bisfosfato aldolase de clase II. Dous residuos de [[histidina]] na primeira metade da secuencia destes homólogos están implicados na unión ao cinc.<ref name=Zgiby00/> Todas as [[subunidade proteica|subunidades proteicas]] de ambas as clases teñen un [[dominio proteico|dominio α/β]] pregado formando un [[barril TIM]] que contén o sitio activo. Para formar a [[estrutura cuaternaria das proteínas|proteína completa]] ensámblanse varias subunidades. As dúas clases comparten pouca identidade de secuencia. Con poucas excepcións nos animais, plantas, e [[algas verdes]] só se encontran as proteínas de clase I.<ref name=Patron04/> Con poucas excepcións en fungos só se atoparon as proteínas de clase II. Ambas as clases atopáronse amplamente distribuídas entre os outros eucariotas e en [[bacteria]]s. Proteínas das dúas clases poden aparecer a miúdo no mesmo organismo. As plantas e as algas teñen unha aldolase [[plastidio|plastidial]], que ás veces é un relicto da [[endosimbiose]], ademais da habitual aldolase citosólica. En [[arqueas]] e algunhas bacterias atopouse amplamente distribuída unha frutosa-bisfosfato aldolase/fosfatase bifuncional, co mecanismo de clase I.<ref name=Siebers01/> O sitio activo desta aldolase de arqueas ten tamén estrutura de barril TIM. == Na gliconeoxénese e glicólise == A [[gliconeoxénese]] e a [[glicólise]] comparten seis reaccións encimáticas reversibles. Na gliconeoxénese o [[fosfoenolpiruvato]] (PEP) redúcese a frutosa 1,6-bisfosfato e a aldolase cataliza a última reacción. Na glicólise a frutosa 1,6-bisfosfato oxídase a PEP e a aldolase cataliza a primeira reacción. A aldolase utilizada na glicólise e na gliconeoxénese é unha proteína citoplásmica. Nos [[vertebrados]] encóntranse tres formas da proteína aldolase de clase I, chamadas aldolases A, B e C. A [[aldolase A]] [[expresión xénica|exprésase]] preferencialmente no músculo e cerebro; a [[aldolase B]] no fígado, riles, e nos [[enterocito]]s; e a [[aldolase C]] no cerebro. As aldolases A e C están implicadas principalmente na [[glicólise]], mentres que a aldolase B está implicada tanto na glicólise coma na gliconeoxénese.<ref name=Walther98/> Algúns defectos na aldolase B causan [[intolerancia á frutosa hereditaria]]. O [[metabolismo]] da [[frutosa]] libre no fígado aproveita a capacidade da aldolase B de usar a [[frutosa 1-fosfato]] como [[substrato encimático|substrato]].<ref name=Gopher90/> A frutosa-bisfosfato aldolase/fosfatase de arqueas está probablemente implicada na gliconeoxénese porque o seu produto é a [[frutosa 6-fosfato]].<ref name=Estelmann11/> == No ciclo de Calvin == o [[ciclo de Calvin]] é unha vía de [[fixación do carbono]]. Este ciclo e a gliconeoxénese comparten catro reaccións reversibles. En ambas as vías o [[3-fosfoglicerato]] (3-PGA ou 3-PG) redúcese a frutosa 1,6-bisfosfato e a aldolase cataliza a última reacción. Unha quinta reacción, catalizada en ambas as vías pola [[frutosa 1,6-bisfosfatase]], [[hidrólise|hidroliza]] a frutosa 1-6-bisfosfato a frutosa 6-fosfato e fosfato inorgánico. O grande decrecemento de [[enerxía libre de Gibbs]] fai esta reacción irreversible. A aldolase do ciclo de Calvin tamén cataliza a produción de [[sedoheptulosa 1,7-bisfosfato]] a partir de dihidroxiacetona fosfato e [[eritrosa 4-fosfato]]. Os produtos principais do ciclo de Calvin son triosas fosfato (TP), que son unha mestura de [[DHAP]] e [[gliceraldehido 3-fosfato|GAP]], xunto con frutosa 6-fosfato. Cómpren ambas as triosas para rexenerar a [[ribulosa 1,5-bisfosfato]] (RuBP). A aldolase utilizada polas plantas e algas no cilco de Calvin é xeralmente unha proteína destinada aos [[plastidio]]s codificada por un [[xene]] nuclear. == Reaccións == A aldolase cataliza a seguinte reacción: :frutosa 1,6-bisfosfato {{eqm}} DHAP + GAP e tamén :sedoheptulosa 1,7-bisfosfato {{eqm}} DHAP + eritrosa 4-fosfato :frutosa 1-fosfato {{eqm}} DHAP + gliceraldehido A aldolase utilízase na parte troncal reversible da gliconeoxénese/glicólise :2([[fosfoenolpiruvato|PEP]] + NADH + H<sup>+</sup> + ATP + H<sub>2</sub>O) {{eqm}} frutosa 1,6-bisfosfato + 2(NAD<sup>+</sup> + ADP + P<sub>i</sub>) A aldolase utilízase tamén na parte do ciclo de Calvin compartida coa gliconeoxénese, na que a hidrólise do fosfato irreversible do final é catalizada pola [[frutosa 1,6-bisfosfatase]] :2([[3-fosfoglicerato|3-PG]] + NADPH + H<sup>+</sup> + ATP + H<sub>2</sub>O) {{eqm}} frutosa 1,6-bisfosfato + 2(NADP<sup>+</sup> + ADP + P<sub>i</sub>) :frutosa 1,6-bisfosfato + H<sub>2</sub>O → frutosa 6-fosfato + P<sub>i</sub> Na gliconeoxénese o 3-PG prodúceno a [[enolase]] e a [[fosfoglicerato mutase]] actuando en serie :PEP + H<sub>2</sub>O {{eqm}} 2-PG {{eqm}} 3-PG No ciclo de Calvin o 3-PG prodúceo a [[rubisco]] :[[Ribulosa 1,5-bisfosfato|RuBP]] + CO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O → 2(3-PG) O GAP prodúceo a [[fosfoglicerato quinase]] que actúa en serie coa [[gliceraldehido-3-fosfato deshidroxenase]] (GAPDH) na gliconeoxénese, e en serie coa [[gliceraldehido-3-fosfato deshidroxenase (NADP+) (fosforilante)]] no cilco de Calvin :3-PG + ATP {{eqm}} 1,3-bisfosfoglicerato + ADP :1,3-bisfosfoglicerato + NAD(P)H + H<sup>+</sup> {{eqm}} GAP + P<sub>i</sub> + NAD(P)<sup>+</sup> A [[triosa-fosfato isomerase]] mantén a DHAP e o GAP próximas ao equilibrio, producindo a mestura chamada triosa fosfato (TP) :GAP {{eqm}} DHAP Así, tanto a DHAP coma o GAP están dispoñibles para a aldolase. == Outras propiedades == A aldolase foi implicada en moitas funcións non catalíticas ou ''"moonlighting"'', debido á súa afinidade para unirse a moitas outras proteínas como a [[F-actina]], [[alfa-tubulina|α-tubulina]], cadea lixeira da [[dineína]], proteína [[proteína da síndrome de Wiskott–Aldrich|WASP]], intercambiador de anións [[Banda 3]], [[fosfolipase D]] ([[PLD2]]), transportador de glicosa [[GLUT4]], [[inositol trisfosfato]], [[ATPase V]] e ARNO (un [[factor de intercambio do nucleótido guanina]] de [[ARF6]]). Estas asociacións pénsase que están implicadas principalmente na estrutura celular, porén, tamén se explorou a súa posible implicación na [[endocitose]], invasión de parasitos, rearranxo do [[citoesqueleto]], [[motilidade celular]], reciclaxe e tráfico de [[proteína de membrana|proteínas de membrana]], [[transdución de sinais]] e compartimentalización dos tecidos.<ref name=Rangarajan10/><ref name=Ahn94/><ref name=Merkulova11/> == Notas == {{Listaref|refs= <ref name=Zgiby00>{{Cita publicación periódica |author=Zgiby SM, Thomson GJ, Qamar S, Berry A |year=2000 |title=Exploring substrate binding and discrimination in fructose1, 6-bisphosphate and tagatose 1,6-bisphosphate aldolases |journal=Eur. J. Biochem. |volume=267 |issue=6 |pages=1858–68 |doi=10.1046/j.1432-1327.2000.01191.x |pmid=10712619}}</ref> <ref name=Patron04>{{Cita publicación periódica |author=Patron NJ, Rogers MB, Keeling PJ |year=2004 |title=Gene replacement of fructose-1,6-bisphosphate aldolase supports the hypothesis of a single photosynthetic ancestor of chromalveolates |journal=Eukaryotic Cell |volume=3 |issue=5 |pages=1169–75 |doi=10.1128/EC.3.5.1169-1175.2004 |pmid=15470245 |pmc=522617}}</ref> <ref name=Siebers01>{{Cita publicación periódica |author=Siebers B, Brinkmann H, Dörr C, Tjaden B, Lilie H, van der Oost J, Verhees CH |year=2001 |title=Archaeal fructose-1,6-bisphosphate aldolases constitute a new family of archaeal type class I aldolase |journal=J. Biol. Chem. |volume=276 |issue=31 |pages=28710–8 |doi=10.1074/jbc.M103447200 |pmid=11387336}}</ref> <ref name=Walther98>{{Cita publicación periódica |author=Walther EU, Dichgans M, Maricich SM, Romito RR, Yang F, Dziennis S, Zackson S, Hawkes R, Herrup K |year=1998 |title=Genomic sequences of aldolase C (Zebrin II) direct lacZ expression exclusively in non-neuronal cells of transgenic mice |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=95 |issue=5 |pages=2615–20 |doi= |pmid=9482935 |pmc=19434}}</ref> <ref name=Gopher90>{{Cita publicación periódica |author=Gopher A, Vaisman N, Mandel H, Lapidot A |year=1990 |title=Determination of fructose metabolic pathways in normal and fructose-intolerant children: a C-13 NMR study using C-13 fructose |journal=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=87 |issue=14 |pages=5449–53 |doi= |pmid=2371280 |pmc=54342}}</ref> <ref name=Estelmann11>{{Cita publicación periódica |author=Estelmann S, Hügler M, Eisenreich W, Werner K, Berg IA, Ramos-Vera WH, Say RF, Kockelkorn D, Gad'on N, Fuchs G |year=2011 |title=Labeling and enzyme studies of the central carbon metabolism in ''Metallosphaera sedula'' |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-bacteriology_2011-03_193_5/page/1191 |journal=J. Bacteriol. |volume=193 |issue=5 |pages=1191–200 |doi=10.1128/JB.01155-10 |pmid=21169486 |pmc=3067578}}</ref> <ref name= Rangarajan10>{{Cita publicación periódica |author=Rangarajan ES, Park H, Fortin E, Sygusch J, Izard T |year=2010 |title=Mechanism of Alolase Control of Sorting Nexin 9 Function in Endocytosis |journal=J. Biol. Chem. |volume=285 |issue=16 |pages=11983–90 |doi=10.1074/jbc.M109.092049 |pmid= 20129922}}</ref> <ref name= Ahn94>{{Cita publicación periódica |author= Ahn AH, Dziennis S, Hawkes R, Herrup K |year=1994 |title=The cloning of zebrin II reveals its identity with aldolase C |journal=Development |volume=120 |issue=8 |pages=2081-90 |doi=10.1152/ajpcell.00076.2010 |pmid= 7925012}}</ref> <ref name= Merkulova11>{{Cita publicación periódica |author= Merkulova M, Hurtado-Lorenzo A, Hosokawa H, Zhuang Z, Brown D, Ausiello DA, Marshansky V |year=2011 |title=Aldolase directly interacts with ARNO and modulates cell morphology and acid vesicle distribution |journal= Am J Physiol Cell Physiol. |volume=300 |issue=6 |pages= C1442-55 |doi=10.1152/ajpcell.00076.2010 |pmid= 21307348}}</ref> }} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita publicación periódica |author=Berry A, Marshall KE |title=Identification of zinc-binding ligands in the class II fructose-1,6-bisphosphate aldolase of Escherichia coli |journal=FEBS Lett. |volume=318 |issue=1 |pages=11–6 |year=1993 |pmid=8436219 |doi=10.1016/0014-5793(93)81317-S}} * {{Cita publicación periódica |author=Freemont PS, Dunbar B, Fothergill-Gilmore LA |title=The complete amino acid sequence of human skeletal-muscle fructose-bisphosphate aldolase |journal=Biochem. J. |volume=249 |issue=3 |pages=779–88 |year=1988 |pmid=3355497 |pmc=1148774}} * {{Cita publicación periódica |author=Galkin A, Li Z, Li L, Kulakova L, Pal LR, Dunaway-Mariano D, Herzberg O |year=2009 |title=Structural insights into the substrate binding and stereoselectivity of giardia fructose-1,6-bisphosphate aldolase |journal=Biochemistry |volume=48 |issue=14 |pages=3186–96 |doi=10.1021/bi9001166 |pmid=19236002 |pmc=2666783}} * {{Cita publicación periódica |author=Marsh JJ, Lebherz HG |title=Fructose-bisphosphate aldolases: an evolutionary history |journal=Trends Biochem. Sci. |volume=17 |issue=3 |pages=110–3 |year=1992 |pmid=1412694 |doi=10.1016/0968-0004(92)90247-7}} * {{Cita publicación periódica |author=Perham RN |title=The fructose-1,6-bisphosphate aldolases: same reaction, different enzymes |journal=Biochem. Soc. Trans. |volume=18 |issue=2 |pages=185–7 |year=1990 |pmid=2199259}} === Ligazóns externas === * [http://www.bu.edu/aldolase/lab/research.html Tolan Laboratory da Universidade de Boston] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Liases]] [[Categoría:Glicólise]] 70in3mzuaz4tcvea5iys3eh8gm8ylgc 0 268183 6168324 5721790 2022-08-27T15:10:57Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Operón ''lac''}} O '''operón ''lac''''' é un [[operón]] (sistema xenético regulatorio) necesario para a regulación do transporte e [[metabolismo]] da [[lactosa]] na [[bacteria]] ''[[Escherichia coli]]'' e algunhas outras bacterias [[Enterobacteriáceas|entéricas]]. O operón consta dun [[promotor (xenética)|promotor]] e rexións regulatorias no ADN e ten tres [[xene estrutural|xenes estruturais]] adxacentes aos que controla, chamados ''lacZ'', ''lacY'', e ''lacA'', os cales codifican os [[encima]]s [[beta-galactosidase|β-galactosidase]], [[lactosa permease]], e [[tiogalactósido transacetilase]] (ou galactósido O-acetiltransferase), respectivamente. Na natureza o operón ''lac'' permite a utilización da lactosa pola bacteria (que vai ser utilizada como fonte de enerxía). A lactosa permease, que se encontra na [[membrana plasmática]], transporta lactosa á célula. A β-galactosidase, que é un encima citoplasmático, cliva posteriormente o azucre lactosa orixinando o [[glicosa]] e [[galactosa]]. Como é un gasto inútil de enerxía producir os encimas cando non hai lactosa dispoñible ou cando hai unha fonte de enerxía máis fácil de utilizar, como a glicosa, nesas situacións eses xenes están inactivados pola regulación feita polo operón. A [[regulación da expresión xénica|regulación xénica]] do operón ''lac'' foi o primeiro mecanismo xenético regulatorio que se chegou a comprender claramente e é un dos principais exemplos de regulación xénica en [[procariota]]s. O operón ''lac'' é un dos modos máis báxicos de explicar como un represor encimático funciona sobre o [[ADN]] da célula, e por esa razón o exemplo exponse en moitos libros e programas introdutorios de bioloxía celular e molecular. [[Ficheiro:lac operon1.png|Esquema do operón ''lac''.]] [[Ficheiro:Lac Operon.svg|miniatura|250px|O operón ''lac''. Arriba: Reprimido. Abaixo: Activo. <br /> '''''1'': ARN polimerase, ''2'': Represor, ''3'': Promotor, ''4'': Operador, ''5'': Lactosa, ''6'': ''lacZ'', ''7'': ''lacY'', ''8'': ''lacA''.]] O operón ''lac'' operon utiliza un mecanismo de control que consta de dúas partes para asegurar que a célula gasta enerxía en producir os encimas codificados polo operón ''lac'' só cando é necesario. Está controlado principalmente polo [[represor lac|represor ''lac'']], que detén a produción de encimas en ausencia de lactosa, e polo [[translocación de grupo PEP|EIIA<sup>Glc</sup>]], que corta a produción de lactosa permease cando se está a transportar glicosa á célula. Este mecanismo de control dual causa a utilización secuencial da glicosa e a lactosa en dúas fases distintas do crecemento da bacteria, o que se coñece como [[diauxia]]. == Estrutura do operón ''lac'' == [[Ficheiro:Lactose etc.png|miniatura|300px|Estrutura da lactosa e dos produtos da súa clivaxe por [[hidrólise]].]] O operón ''lac'' consta de tres [[xene estrutural|xenes estruturais]], un [[promotor (xenética)|promotor]], un [[terminador (xenética)|terminador]], un [[xene regulador|regulador]], e un [[operador (xenética)|operador]]. Os tres xenes estruturais son: ''lacZ'', ''lacY'', e ''lacA''. :* ''lacZ'' codifica o encima [[Beta-galactosidase|β-galactosidase]] (ou LacZ), que é un encima intracelular que cliva o [[disacárido]] [[lactosa]] nos seus dous compoñentes os [[monosacárido]]s [[glicosa]] e [[galactosa]]. :* ''lacY'' codifica o encima [[Beta-galactósido permease|β-galactósido permease]] (LacY), un transportador de membran de tipo [[simportador]] que bombea lactosa ao interior da célula utilizando un grandiente de protóns. :* ''lacA'' codifica o encima [[beta-galactósido transacetilase|β-galactósido transacetilase]] (LacA), un encima que transfire un grupo [[acetilo]] desde o [[acetil-CoA]] a [[beta-galactósido|β-galactósidos]]. Só os xenes ''lacZ'' e ''lacY'' parecen ser estritamente necesarios para o [[catabolismo]] da lactosa. === Nomenclatura xenética === Utilízanse abreviacións de tres letras empezando con maiúscula e con letra normal para describir os [[fenotipo]]s de bacterias como ''[[E. coli]]''. Son exemplos: * Lac (capacidade de utilizar lactosa). Neste caso, as células de tipo salvaxe son Lac<sup>+</sup> e poden utilizar a lactosa como fonte de carbonos e enerxía, mentres que o mutante Lac<sup>-</sup> non a pode usar. * His (capacidade de sintetizar o aminoácido [[histidina]]). * Mot ([[motilidade]] natatoria). * Sm<sup>R</sup> ([[resistencia a antibióticos|resistencia]] ao antibiótico [[estreptomicina]]). As mesmas tres letras utilízanse normalmente para designar os xenes implicados nun determinado xenotipo, pero esta vez escritas con minúscula e en cursiva. Cada xene diferente distínguese cunha letra adicional; por exemplo os xenes ''lac'' que codifican os tres encimas do operón ''lac'' denomínanse ''lacZ'', ''lacY'', e ''lacA''. Hai un cuarto xene ''lac'' que é ''lacI'', que codifica o represor da lactosa, no que "I" significa ''inducibilidade''. O uso actual designa as proteínas codificadas por un xene coas mesmas letras en maiúscula e normais (non cursivas). Así, LacZ é o produto proteico (a β-galactosidase) do xene ''lacZ''. Varias secuencias curtas que non son xenes pero tamén afectan á [[expresión xénica]] son o promotor ''lac'' ou ''lac p'', e o operador ''lac'' ou ''lac o''. Aínda que non é estritamente un uso estándar, as mutacións que afectan a ''lac o'' denomínanse ''lac o''<sup>c</sup>, por razóns históricas. == Regulación == O control específico dos xenes ''lac'' depende da dispoñibilidade do [[substrato encimático|substrato]] lactosa para a bacteria. A bacteria non produce estas proteínas cando a lactosa non está dispoñible como fonte de carbono. Os xenes ''lac'' están organizados nun [[operón]]; é dicir, están orientados na mesma dirección uns detrás dos outros no cromosoma e son cotranscritos nunha soa molécula de [[ARNm]] [[policistrónico]]. A transcrición de todos os xenes empeza coa unión do encima [[ARN polimerase]] (RNAP), que é unha proteína que se une ao ADN nun sitio de unión específico do ADN, que é o [[promotor (xenética)|promotor]], situado inmediatamente ''[[augas arriba]]'' do xene. Na unión da ARN polimerase ao promotor colabora a [[proteína activadora por catabolito]] (CAP) unida á [[AMPc|adenosina monofosfato cíclica]] ou AMPc (a CAP tamén se chama proteína receptora do AMPc).<ref name=Busby2001>{{Cita publicación periódica |author=Busby S., [[Richard H. Ebright|Ebright]] RH. |title=Transcription activation by catabolite activator protein (CAP) |journal=J. Mol. Biol. |volume=293 |pages=199–213 |year=2001 |pmid=10550204 |doi=10.1006/jmbi.1999.3161}}</ref> Desde esta posición a [[ARN polimerase]] avanza para [[transcrición xenética|transcribir]] os tres xenes (''lacZYA'') nun ARNm. As [[secuencia de ADN|secuencias de ADN]] do operón ''lac'' de ''E. coli'', do ARNm lacZYA, e dos xenes ''lacI '' están dispoñibles en [[GenBank]] [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/viewer.fcgi?db=nucleotide&val=146575 (ver)]. '''Resposta á lactosa'''. Este primeiro mecanismo de control é a resposta regulatoria á lactosa, que utiliza unha ''proteína reguladora'' intracelular chamada ''represor da lactosa'' para dificultar a produción de [[Beta-galactosidase|β-galactosidase]] en ausencia de lactosa. O xene ''lacI'' que codifica o represor sitúase preto do operón ''lac'' e exprésase sempre (''constitutivamente''). Se desaparece a lactosa do medio de crecemento, o represor únese moi fortemente a unha curta secuencia de ADN situada ''[[augas abaixo]]'' do promotor preto do inicio de ''lacZ'' chamada ''operador lac''. A unión do represor ao [[operador (xenética)|operador]] interfire coa unión da [[ARN polimerase]] ao promotor, e deste modo a transcrición do ARNm que codifica LacZ e LacY apenas pode realizarse a moi baixos niveis. polo contrario, cando as célula crecen en presenza de lactosa, fórmase un [[metabolito]] da lactosa chamado [[alolactosa]], que se une ao represor, causando un cambio na súa forma. Este cambio de conformación altera o represor de tal xeito que é incapaz de unirse ao operador, o que permite que a ARN polimerase poida transcribir os xenes ''lac'' e facendo que aumentten os niveis das proteínas codificadas nos xenes. '''Resposta á glicosa'''. O segundo mecanismo de control é unha resposta á [[glicosa]], que é transportada dentro da célula bacteriana polo [[translocación de grupo PEP|sistema da fosfotransferase dependente de PEP]]. O grupo fosfato do [[fosfoenolpiruvato]] (PEP) transfírese por medio dunha fervenza de [[fosforilación]] que consta das proteínas do sistema PTS (sistema da fosfotransferase) xerais HPr e EIA e as proteínas PTS específicas da glicosa EIIA<sup>Glc</sup> e EIIB<sup>Glc</sup>, que é o [[dominio proteico|dominio]] citoplasmático do transportador de glicosa EII. O transporte de glicosa é acompañado pola súa fosforilación por EIIB<sup>Glc</sup>, tomando o grupo fosfato das outras proteínas PTS, como EIIA<sup>Glc</sup>. A forma [[desfosforilación|desfosforilada]] de EIIA<sup>Glc</sup> únese á permease ''lac'' e impide que esta transporte máis lactosa ao interior da célula. Por tanto, se están presentes tanto a glicosa coma a lactosa, o transporte de glicosa bloquea o transporte do indutor do operón ''lac''. Este proceso denomínase ''exclusión do indutor''.<ref name=Gorke2008>{{Cita publicación periódica |author=Görke B, Stülke J |title=Carbon catabolite repression in bacteria: many ways to make the most out of nutrients |journal=Nature Reviews. Microbiology |volume=6 |issue=8 |pages=613–24 |year=2008 |pmid=18628769 |doi=10.1038/nrmicro1932 |url=}}</ref> '''Resumo'''. En consecuencia as situacións que se poden dar son: * Hai glicosa: operón inactivo. A célula usa a glicosa tanto se hai lactosa como se non. A lactosa non a usa. * Non hai glicosa nin lactosa: operón inactivo. * Non hai glicosa pero si lactosa: operón activo. A célula usa a lactosa. === Natureza multimérica do represor === [[Ficheiro:Annotated Theoretical Model of Bound Tetrameric Lac Repressor.png|miniatura|dereita|300px|'''A LacI tetramérica únese a dúas secuencias operadoras e induce a formación dun bucle no ADN'''. Dúas subunidades funcionais diméricas de ''LacI'' (vermello+azul e verde+laranxa) únense á secuencia operadora do ADN (indicada). Estas dúas subunidades funcionais están acopladas á rexión de tetramerización (indicada); deste modo, a ''LacI'' tetramérica únese a dúas secuencias operadoras. Isto permite que a ''LacI'' tetramérica induza a formación do bucle no ADN.]] O [[represor lac]] é unha proteína [[tetrámero|tetrámera]] de subunidades idénticas. Cada subunidade contén un motivo [[hélice-xiro-hélice]] (HTH) que pode unirse ao ADN. O sitio [[operador (xenética)|operador]] onde se une o represor é unha secuencia de ADN con simetría repetida invertida. Os dous medios sitios no ADN do operador xuntos únense a dúas das subunidades do represor tetramérico. As outras dúas subunidades do represor non teñen función neste modelo, pero esta propiedade non se comprendeu durante moitos anos. Finalmente, descubriuse que están implicados dous operadores adicionais na regulación ''lac''.<ref>Oehler, S.; Eismann, E. R.; Krämer, H.; Müller-Hill, B. (1990). "The three operators of the lac operon cooperate in repression". The EMBO Journal 9 (4): 973–979. PMC 551766. PMID 2182324.</ref> Un (chamado O<sub>3</sub>) sitúase ao final do xene ''lacI'' e o outro (O<sub>2</sub>) está situado a 400 [[par de bases|pares de bases]] ''augas abaixo'' na parte inicial do ''lacZ''. Estes dous sitios non foron atopados nas primeiras investigacións porque teñen funcións redundantes e as mutacións individuais non afectan moito á represión. Unha soa mutación en O<sub>2</sub> ou O<sub>3</sub> ten só efectos na desrepresión nun factor de 2 ou 3. Con todo, a súa importancia demóstrase polo feito de que un mutante dobre defectivo tanto en O<sub>2</sub> coma en O<sub>3</sub> é drasticamente desreprimido (nun factor de 70). No modelo actual, o represor está unido simultaneamente tanto ao principal operador O<sub>1</sub> coma a O<sub>2</sub> ou a O<sub>3</sub>. O ADN intercalado forma un bucle desde o complexo. A natureza redundante dos dous operadores menores suxire que non é importante a formación dun complexo en bucle específico. Unha idea é que o sistema funciona por medio de ligaduras (''tethering''). Se o represor unido se libera de O<sub>1</sub> momentaneamente, a unión a un operador menor manteno na súa veciñanza, para que poida volverse a unir rapidamente. Isto incrementaría a afinidade do represor por O<sub>1</sub>. ==== Mecanismo de indución ==== [[Ficheiro:Lac Operon.svg|miniatura|250px|Operón ''lac''. '''''1'': ARN polimerase, ''2'': Represor, ''3'': Promotor, ''4'': Operador, ''5'': Lactosa, ''6'': ''lacZ'', ''7'': ''lacY'', ''8'': ''lacA''. ''' '''Arriba''': O xene está esencialmente desactivado. Non hai lactosa que inhiba o represor, así que o represor se une ao operador, o cal obstrúe a unión da ARN polimerase ao promotor e a formación de encima. '''Abaixo''': O xene está activado. A lactosa está inhibindo ao represor, o que permite que a ARN polimerase se una ao promotor, os xenes exprésanse e prodúcese o encima. Finalmente, o encima dixire toda a lactosa, ata que non hai ningunha para que se una ao represor. O represor agora pode unirse ao operador, facendo parar a produción de encima.]] [[Ficheiro:IPTG2.svg|miniatura|150px|[[IPTG]].]] [[Ficheiro:ONPG.svg|miniatura|150px|[[orto-nitrofenil-β-galactósido]] ou ONPG.]] [[Ficheiro:X-Gal.svg|miniatura|150px|[[X-gal]].]] [[Ficheiro:allolactose.svg|miniatura|150px|[[alolactosa]].]] O represor é unha [[regulación alostérica|proteína alostérica]], é dicir, pode adoptar dúas formas algo distintas, que están en equilibrio entre si. Nunha das súas formas o represor únese ao operador do ADN co cal ten alta especificidade, e na outra forma perde esa especificidade. Segundo o modelo clásico de indución, a unión do indutor, sexa a [[alolactosa]] ou o IPTG, ao represor afecta á distribución das dúas formas do represor. Así, o represor unido a un indutor está estabilizado na conformación que non se une ao ADN. Con todo, este modelo simple non pode explicar todo o fenómeno, porque o represor está unido bastante establemente ao ADN, pero libérase rapidamente coa adición do indutor, polo que quedan cousas por coñecer sobre este mecanismo de unión. === Análogos da lactosa === Describíronse varios derivados ou análogos da lactosa que son útiles para traballar co operón ''lac''. Estes compostos son principalmente [[galactósido]]s substituídos, nos que en vez do residuo glicosa da lactosa teñen outro grupo químico. Son os seguintes: * [[Isopropil-β-D-tiogalactopiranósido]] (IPTG). Utilízase frecuentemente como indutor do operón ''lac'' en traballos fisiolóxicos.{{ref|Stryer}} O IPTG únese ao represor e inactívao, pero non é un [[substrato encimático|substrato]] da β-galactosidase. Unha vantaxe do IPTG nos estudos ''[[in vivo]]'' é que como non pode ser metabolizado por ''E. coli'' a súa concentración permanece constante e o grao de expresión dos xenes controlados polo ''lac p/o'', non é unha variable no experimento. A captación de IPTG é dependente da acción da lactosa permease en ''[[Pseudomonas fluorescens]]'', pero non en ''E. coli''.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Hansen LH, Knudsen S, Sørensen SJ |title=The effect of the lacY gene on the induction of IPTG inducible promoters, studied in ''Escherichia coli'' and ''Pseudomonas fluorescens'' |journal=Curr. Microbiol. |volume=36 |issue=6 |pages=341–7 |year=1998 |pmid=9608745 |url=http://link.springer-ny.com/link/service/journals/00284/bibs/36n6p341.html |doi=10.1007/s002849900320 |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=31 de decembro de 2013 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20001018103727/http://link.springer-ny.com/link/service/journals/00284/bibs/36n6p341.html |dataarquivo=18 de outubro de 2000 |urlmorta=yes }}</ref> * [[Fenil-β-D-galactosa]] (fenil-Gal). É un substrato da β-galactosidase, pero non inactiva o represor e, por tanto, non é un indutor. Como as células de tipo salvaxe producen moi pouca β-galactosidase, non poden crecer con fenil-Gal como fonte de carbono e enerxía. Os mutantes que carecen de represor son capaces de crecer con fenil-Gal. Así, [[medio de cultivo|medios]] mínimos que conteñan só fenil-Gal como fonte de carbono e enerxía son selectivos para mutantes do represor e mutantes do operador. Se sementamos 10<sup>8</sup> células dunha cepa de tipo salvaxe nunha [[placa de ágar]] que contén fenil-Gal, as escasas colonias que crecen son principalmente mutantes espontáneos para o represor. A distribución relativa de mutantes do represor e o operador está afectada polo tamaño da diana. Como o xene ''lacI'' que codifica o represor é 50 veces máis grande que o operador, os mutantes do represor predominan na selección. * Outros compostos que serven de indicadores coloreados da actividade da β-galactosidase son: ** [[Orto-nitrofenil-β-galactósido]] (ONPG). Este composto é clivado para producir o composto intensamente amarelo [[ortonitrofenol]], e utilízase comunmente como un substrato para ensaios de β-galactosidase ''[[in vitro]]''.<ref name=roth>{{Cita web|url=http://rothlab.ucdavis.edu/protocols/beta-galactosidase-3.html|title=ONPG (β-Galactosidase) test|year=2000|data-acceso=31 de decembro de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20071103080625/http://rothlab.ucdavis.edu/protocols/beta-galactosidase-3.html|dataarquivo=03 de novembro de 2007|urlmorta=yes}}</ref> ** [[X-gal]]. As colonias que producen β-galactosidase vólvense azuis co [[X-gal]] (5-bromo-4-cloro-3-indolil-β-D-galactósido).<ref name=joung>{{Cita publicación periódica |author=Joung J, Ramm E, Pabo C |title=A bacterial two-hybrid selection system for studying protein–DNA and protein–protein interactions |journal=Proc Natl Acad Sci USA |volume=97 |issue=13 |pages=7382–7 |year=2000 |pmid=10852947 |pmc=16554 |doi=10.1073/pnas.110149297}}</ref> * [[Alolactosa]]. É un [[isómero]] da lactosa producido naturalmente na célula e é o indutor do operón ''lac''. A lactosa é o disacárido galactosa-(β1→4)-glicosa, mentres que a alolactosa é galactosa-(β1→6)-glicosa. A lactosa convértese en alolactosa pola β-galactosidase nunha rección alternativa á hidrolítica. Un experimento fisiolóxico que demostra o papel de LacZ na produción do "verdadeiro" indutor en células de ''E. coli'' é a observación de que un mutante nulo de ''lacZ'' pode aínda producir permease LacY cando crece con IPTG pero non cando crece con lactosa. A explicación é que o procesamento da lactosa a alolactosa (catalizado pola β-galactosidase) é necesario para producir o indutor dentro da célula. == Desenvolvemento do modelo clásico == Os descubridores deste operón, [[François Jacob]] e [[Jacques Monod]] utilizaron nos seus experimentos a bacteria, ''E. coli'', pero moitos dos conceptos básicos sobre regulación que descubriron son fundamentais para a regulación celular de todos os organismos. A idea básica é que as proteínas non se sintetizan cando non se necesitan. ''E. coli'' conserva os seus recursos celulares e enerxía ao non producir as tres proteínas do operón ''lac'' cando no hai necesidade de metabolizar a lactosa, como cando hai outros azucres máis facilmente metabolizables como a glicosa. Na seguinte sección discútese como ''E. coli'' controla certos xenes en resposta ás necesidades metabólicas. Durante a [[Segunda Guerra Mundial]], Monod estaba probando os efectos de combinacións de azucres como fontes de nutrientes para ''E. coli'' e ''[[Bacillus subtilis]]''. Monod seguía estudos similares que levaran a cabo outros científicos con bacterias e [[lévedo]]s. Atopou que as bacterias que crecían con dous diferentes azucres a miúdo mostraban dúas fases de crecemento. Por exemplo, se dispoñían de glicosa e lactosa, metabolizábase primeiro a glicosa (fase I de crecemento, ver figura 2) e despois a lactosa (fase II de crecemento). A lactosa non era metabolizada durante a primeira parte dunha curva de crecemento diáuxico porque non se produce β-galactosidase cando están presentes no medio á vez a glicosa e a lactosa. Monod denominou a este fenómeno [[diauxia]].<ref>{{Cita libro|last=Muller-Hill|first=Benno|title=The lac Operon, a Short History of a Genetic Paradigm|url=https://archive.org/details/lacoperonshorthi0000mull|year=1996|publisher=Walter de Gruyter|location=Berlin|isbn=3-11-014830-7|pages=[https://archive.org/details/lacoperonshorthi0000mull/page/7 7]–10}}</ref> [[Ficheiro:Bacterial growth monod.png|miniatura|dereita|200px|Figura 2: Curva de crecemento bifásica atopada por Monod.]] Monod enfocou entón a súa atención na indución da formación de β-galactosidase que ocorría cando o único azucre no medio de cultivo era a lactosa.<ref>{{Cita libro|last=McKnight|first=Steven L.|title=Transcriptional Regulation|url=https://archive.org/details/transcriptionalr00mckn|year=1992|publisher=Cold Spring Harbor Laboratory Press|location=Cold Spring Harbor, NY|isbn=0-87969-410-6|pages=[https://archive.org/details/transcriptionalr00mckn/page/n102 3]–24}}</ref> === Clasificación dos mutantes regulatorios === Un grande avance conceptual de Jacob e Monod<ref> {{Cita publicación periódica |title=Genetic regulatory mechanisms in the synthesis of proteins |journal=[[Journal of Molecular Biology|J Mol Biol.]] |author=Jacob F |authorlink=François Jacob |autor2=[[Jacques Monod|Monod J]] |year=1961 |volume=3 |pages=318–56 |pmid=13718526 |doi=10.1016/S0022-2836(61)80072-7 |issue=3}} </ref> foi recoñecer a distinción entre substancias regulatorias e sitios onde actúan para cambiar a expresión xénica. Jacob, que foi un antigo soldado, utilizou a analoxía dun bombardeiro que libera o seu cargamento letal segundo a recepción dun sinal especial dun radiotransmisor. Un sistema que funcione require tanto un transmisor en terra coma un receptor no avión. Agora, supoñamos que o transmisor está avariado. O sistema pode poñerse a funcionar se introducimos un segundo transmisor funcional. Pero, dixo, se consideramos que o bombardeiro ten un receptor defectuoso, o comportamento "deste" bombardeiro non poderá cambiarse pola introdución dun segundo avión funcional. Para analizar os mutantes reguladores do operón ''lac'', Jacob desenvolveu un sistema polo cal podía introducirse unha segunda copia dos xenes ''lac'' (''lacI'' co seu promotor, e ''lacZYA'' co seu promotor e operador) nunha soa célula. Un cultivo de tales bacterias, que son [[diploide]]s só para os xenes ''lac'' pero polo demais son normais, pode comprobarse para o fenotipo regulatorio. En concreto, determínase se se producen LacZ e LacY mesmo en ausencia de IPTG (debido a que o ''represor da lactosa'' producido polo xene mutante non é funcional). Este experimento, no cal os xenes ou agrupacións de xenes son probados por pares, chámase [[Complementación (xenética)|''proba de complementación'']]. [[Ficheiro:Lac complementation.png|center|500px]] Esta proba ilústrase na figura (''lacA'' foi omitido para maior simplicidade). Primeiro, móstranse certos estados [[haploide]]s (é dicir, a célula leva unha soa copia dos xenes ''lac''). No panel, (a) mostra a represión, (b) mostra a indución por IPTG, e (c) e (d) mostran o efecto dunha mutación no xene ''lacI'' ou no operador, respectivamente. No panel, (e) mostra a proba de complementación para o represor. Se unha copia dos xenes ''lac'' leva unha mutación en ''lacI'', pero a segunda copia é de tipo salvaxe para ''lacI'', o [[fenotipo]] resultante é normal, pero lacZ exprésase cando se expón ao indutor IPTG. As [[mutación]]s que afectan ao represor dise que son ''recesivas'' para o tipo salvaxe (e que o tipo salvaxe é ''dominante''), e isto explícase porque o represor é unha pequena proteína que pode difundir na célula. A copia do operón ''lac'' adxacente ao xene ''lacI'' defectivo é efectivamente desactivada pola proteína producida pola segunda copia do ''lacI''. Se o mesmo experimento se leva a cabo utilizando unha mutación no operador, obtense un resultado diferente (panel (f)). O fenotipo dunha célula que leve un mutante e un sitio operador de tipo salvaxe é que se producen LacZ e LacY mesmo en ausencia do indutor IPTG; porque o sitio operador danado non permite a unión do represor para inhibir a transcrición dos xenes estruturais. A mutación do operador é dominante. Cando está danado pola mutación o sitio operador onde debe unirse o represor, a presenza dun segundo sitio funcional na mesma célula non produce ningunha diferenza na expresión dos xenes controlados polo sitio mutante. Unha versión máis sofisticada deste experimento usa operóns ''marcados'' para distinguir entre as dúas copias dos xenes ''lac'' e mostrar que o xene ou xenes estruturais non regulados son os que están despois do operador mutante (panel (g). Por exemplo, supoñamos que se marca unha copia por medio dunha mutación que inactiva ''lacZ'' para que só poida producir a proteína LacY, mentres que a segunda copia leva unha mutación que afecta a ''lacY'' e só pode producir LacZ. Nesta versión, só a copia do operón ''lac'' que está adxacente ao operador mutante poderá expresarse sen IPTG. Dise que a mutación do operador é ''cis-dominante'', é dicir, é dominante para o tipo salvaxe pero afecta só á copia do operón que está inmediatamente adxacente a el. Esta explicación é un pouco enganosa nun importante sentido: procede dunha descrición do experimento e despois explica os resultados segundo un modelo. De feito, a miúdo é certo que o que se fai primeiro é o modelo, e despois o experimento deséñase especificamente para comprobar ese modelo. Monod primeiro imaxinou que debería haber un ''sitio'' no ADN coas propiedades do operador, e despois deseñou a súa proba de complementación para demostrar iso. A dominancia dos mutantes no operador tamén suxire un procedemento para seleccionalos especificamente. Se selecionamos nun cultivo do tipo salvaxe os mutantes reguladores utilizando fenil-Gal, como se describiu máis arriba, as mutacións no operador son raras comparadas cos mutantes no represor porque o tamaño da diana é pequeno. Pero se en vez de facelo así, empezamos cunha cepa que leva dúas copias da rexión ''lac'' completa (que é diploide para ''lac''), non se obteñen aparentemente mutacións no represor (que aínda ocorren), porque a complementación polo segundo xene ''lacI'' salvaxe fai que teña un fenotipo salvaxe. Polo contrario, a mutacióm dunha copia no operador fai que apareza un fenotipo mutante, porque é dominante sobre o segunda copia de tipo salvaxe. == Uso en bioloxía molecular == O xene ''lac'' e os seus derivados son moi axeitados para ser usados como [[xene reporteiro|xenes reporteiros]] en varias técnicas de selección baseadas en cultivos bacterianos, como a análise de [[dous híbridos]], na cal debe determinarse a unión exitosa dun [[activador transcricional]] a unha secuencia promotora específica.<ref name="joung"/> En placas LB que conteñen o produto X-gal, o cambio de cor de colonias brancas a escuras ou azuis corresponde coa presenza no cultivo de 20-100 unidades de β-galactosidase, mentres que en [[medio de cultivo|medios]] de tetrazolio lactosa e MacConkey lactosa o rango é de 100-1000 unidades, e son máis sensibles nas partes alta e baixa dese rango, respectivamente.<ref name="joung"/> Como os medios MacConkey lactosa e tetrazolio lactosa dependen dos produtos da degradación da lactosa, requiren a presenza á vez dos xenes ''lacZ'' e ''lacY''. Hai moitas técnicas de fusión ''lac'' que inclúen só o xene ''lacZ'', que son axeitadas para as placas X-gal <ref name="joung"/> ou caldos líquidos ONPG. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{MeshName|Lac+Operon}} * Virtual Cell Animation Collection [http://vcell.ndsu.nodak.edu/animations/lacOperon/index.htm Presentando: O operón lac] * [http://www.youtube.com/watch?v=10YWgqmAEsQ O operón lac: Bozeman Science] * [http://www.cshprotocols.org/cgi/content/full/2007/8/pdb.prot4725 Tinguidura de embrións de rato completos para a actividade da β-galactosidase (lacZ)] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Expresión xenética]] [[Categoría:Xenética]] [[Categoría:Secuencias regulatorias]] [[Categoría:Operóns]] igl3azn0vfwebub477p5hjccuvk8t05 0 271724 6168322 6147626 2022-08-27T15:09:38Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{taxobox |image = Arabidopsis thaliana.jpg |image_width = 250px |regnum = [[Plantae]] |divisio = [[Magnoliophyta]] |classis = [[Magnoliopsida]] |subclassis = [[Dilleniidae]] |ordo = [[Brassicales]] |familia = [[Brassicaceae]] |genus = ''[[Arabidopsis]]'' |species = '''''A. thaliana''''' |binomial = ''Arabidopsis thaliana'' |binomial_authority = ([[Carl Linnaeus|L.]]) Heynh. |range_map = Arabidopsis thaliana distribution.svg |range_map_caption = '''Chave:''' {{Legend|#007000|Países onde ''A. thaliana'' é nativa.}} {{Legend|#0000FF|Países onde ''A. thaliana'' está naturalizada.}} {{Legend|#E0E0E0|Países onde ''A. thaliana'' non se encontra.}} |synonyms = ''Arabis thaliana'' }} [[Ficheiro:Müürlooga (Arabidopsis thaliana) lehekarv (trihhoom) 311 0804.JPG|miniatura|Micrografía electrónica de varrido dun tricoma, un pelo das follas de ''Arabidopsis thaliana'', formado por unha soa célula.]] [[Ficheiro:Arabidopsis thaliana seedling.jpg|miniatura|''A. thaliana'' xerminando.]] '''''Arabidopsis thaliana''''' é unha pequena planta do grupo das [[anxiospermas]] [[brasicácea]] nativa de [[Europa]] e [[Asia]].<ref name=grin>Germplasm Resources Information Network: [http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/taxon.pl?3769 ''Arabidopsis thaliana'']</ref><ref>Biogeography of Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. (Brassicaceae) Matthias H. Hoffmann, Journal of Biogeography, 29, 125±134, 2002</ref><ref>Arabidopsis thaliana and its wild relatives: a model system for ecology and evolution, Thomas Mitchell-Olds, TRENDS in Ecology & Evolution Vol.16 No.12, pp.693-700 ,December 2001</ref><ref>Molecular Ecology (2000) 9, 2109–2118, Genetic isolation by distance in Arabidopsis thaliana: biogeography and postglacial colonization of Europe Timothy F. Sharbel, Bernhard Haubold And Thomas Mitchell-Olds</ref> É unha planta anual de inverno cun ciclo de vida relativamene curto, que é un [[organismo modelo]] moi utilizado nos estudos da bioloxía e xenética das plantas. Para ser un [[eukarya|eucariota]] pluricelular complexo, ''Arabidopsis thaliana'' ten un [[xenoma]] relativamente pequeno de aproximadamente 135 [[par de bases|megapares de bases]] (Mbp).<ref>http://www.arabidopsis.org/portals/genAnnotation/gene_structural_annotation/agicomplete.jsp</ref> Pensouse durante moito tempo que tiña o xenoma máis pequeno de todas as plantas con flores,<ref>Informouse que Arabidopsis ten o menor xenoma entre as plantas con flores (Leutwileret al., 1984)</ref> pero en realidade o menor xenoma coñecido entre as plantas con flores é o das plantas do xénero ''[[Genlisea]]'', da orde [[Lamiales]], no que a especie de [[planta carnívora]] ''[[Genlisea margaretae]]'' ten un xenoma de só 63,4 Mbp.<ref>Greilhuber, J., Borsch, T., Müller, K., Worberg, A., Porembski, S., and Barthlott, W. (2006). Smallest angiosperm genomes found in Lentibulariaceae, with chromosomes of bacterial size. Plant Biology, 8: 770-777.</ref> ''Arabidopsis thaliana'' foi a primeira planta da que se secuenciou o xenoma, e é moi utilizada para comprender a [[bioloxía molecular]] de moitos trazos das plantas, como o desenvolvemento das [[flor]]es e o [[fototropismo]]. == Descubrimento e orixe do nome == A planta foi descrita por primeira vez en 1577 nas [[Montañas Harz]] do norte de [[Alemaña]] por [[Johannes Thal]] (1542–1583), un médico de [[Nordhausen]], [[Turinxia]], Alemaña, que lle deu o nome de ''Pilosella siliquosa''. En 1753, [[Linneo|Carl Linné]] renomeou a planta como ''Arabis thaliana'' en honor a Thal. En 1842, o botánico alemán [[Gustav Heynhold]] creou o novo xénero ''Arabidopsis'' e situou a planta en dito xénero. O nome do xénero procede do grego e significa "lembra a ''[[Arabis]]''" (o xénero no que inicialmente a situara Linné). == Hábitat, morfoloxía e ciclo de vida == ''Arabidopsis'' é nativa de [[Europa]], [[Asia]], e noroeste de [[África]]. Tamén parece ser nativo dos ecosistemas afroalpinos tropicais.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Hedberg|first=Olov|title=Afroalpine Vascular Plants: A Taxonomic Revision|journal=Acta Universitatis Upsaliensis: Symbolae botanicae Upsalienses|year=1957|volume=15|issue=1|pages=1–144}}</ref> É unha planta anual (raramente bienial), que normalmente crece ata os 20–25&nbsp;cm de altura. As follas forman unha roseta na base da planta, e ten unhas poucas follas adicionais no talo florido. As follas basais son de verdes a lixeiramente púrpuras, de 1,5–5&nbsp;cm de longo e 2–10&nbsp;mm de largo, cunhas beiras enteiras ou serradas; as follas do talo son menores e sen pecíolo, xeralmente de beiras enteiras. As follas están cubertas de pequenos pelos unicelulares chamados [[tricoma]]s. As [[flor]]es son de 3&nbsp;mm de diámetro, dispostas en [[inflorescencia]]s de tipo [[corimbo]] coa estrutura típica das [[Brassicaceae]]. Os [[froito]]s son [[sílicua]]s de 5–20&nbsp;mm de longo, e conteñen de 20–30 [[semente]]s.<ref name=fnwe>Flora of NW Europe: [http://ip30.eti.uva.nl/BIS/flora.php?selected=beschrijving&menuentry=soorten&id=2273 ''Arabidopsis thaliana''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071208204350/http://ip30.eti.uva.nl/BIS/flora.php?selected=beschrijving&menuentry=soorten&id=2273 |date=08 de decembro de 2007 }}</ref><ref name=blamey>Blamey, M. & Grey-Wilson, C. (1989). ''Flora of Britain and Northern Europe''. ISBN 0-340-40170-2</ref><ref name=fop>Flora of Pakistan: [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=5&taxon_id=200009201 ''Arabidopsis thaliana'']</ref><ref name=foc>Flora of China: [http://www.efloras.org/florataxon.aspx?flora_id=2&taxon_id=200009201 ''Arabidopsis thaliana'']</ref> As raíces son de estrutura simple; a única raíz primaria crece verticalmente cara abaixo, e despois produce pequenas raíces laterais. Estas raíces interaccionan coas [[bacterias]] da [[rizosfera]] como ''[[Bacillus megaterium]]''.<ref>{{Cita publicación periódica |author=López-Bucio J, Campos-Cuevas JC, Hernández-Calderón E, ''et al'' |title=Bacillus megaterium rhizobacteria promote growth and alter root-system architecture through an auxin- and ethylene-independent signaling mechanism in Arabidopsis thaliana |journal=Mol. Plant Microbe Interact. |volume=20 |issue=2 |pages=207–17 |year=2007 |pmid=17313171 |doi=10.1094/MPMI-20-2-0207}}</ref> Arabidopsis pode completar todo o seu ciclo de vida en seis semanas. O talo central que produce flores medra durante unhas tres semanas e as flores autopolinízanse na natureza. No laboratorio, arabidopsis pode cultivarse en [[placa de Petri|placas de Petri]], testos ou sistemas hidropónicos, baixo luz [[fluorescencia|fluorescente]] ou en invernadoiros.<ref>{{Cita publicación periódica|title=Arabidopsis thaliana: A Model Plant for Genome Analysis| author=D.W. Meinke, J.M. Cherry, C. Dean, S.D. Rounsley, M. Koornneef| journal=Science| year=1998| volume=282| issue=5389| pages=662–682 | doi = 10.1126/science.282.5389.662| pmid=9784120 }}</ref> == Uso como organismo modelo == Os botánicos e biólogos empezaron a experimentar con ''A. thaliana'' a principios do século XX, e a primeira colección sistemática das súas mutacións fíxose en 1945.<ref>[http://www.arabidopsis.org/portals/education/aboutarabidopsis.jsp] TAIR: sobre ''[[Arabidopsis]]''</ref> Hoxe utilízase moito para o estudo das ciencias das plantas, incluíndo a [[xenética]], [[evolución]], xenética de poboacións, e o desenvolvemento das plantas.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Rensink WA, Buell CR |title=Arabidopsis to Rice. Applying Knowledge from a Weed to Enhance Our Understanding of a Crop Species |journal=Plant Physiol. |volume=135 |issue=2 |pages=622–9 |year=2004 |pmid=15208410 |doi=10.1104/pp.104.040170 |pmc=514098}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Coelho SM, Peters AF, Charrier B, ''et al'' |title=Complex life cycles of multicellular eukaryotes: new approaches based on the use of model organisms |journal=Gene |volume=406 |issue=1–2 |pages=152–70 |year=2007 |pmid=17870254 |doi=10.1016/j.gene.2007.07.025}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Platt A, Horton M, Huang YS, Li Y, Anastasio AE, ''et al''|year=2010 |title=The Scale of Population Structure in Arabidopsis thaliana |journal=PLOS Genetics |volume=6 |issue=2 |url=http://www.plosgenetics.org/article/info:doi/10.1371/journal.pgen.1000843 |doi=10.1371/journal.pgen.1000843 |pmid=20169178 |pages=e1000843 |pmc=2820523 |editor1-last=Novembre |editor1-first=John}}</ref> Xoga un papel equivalente na bioloxía das plantas ao do [[Mus musculus|rato]] e a [[Drosophila melanogaster|mosca da froita ''Drosophila'']] na bioloxía animal. Aínda que ''A. thaliana'' ten escasa importancia directa na agricultura, ten varios trazos que fan dela un útil modelo para a comprensión da bioloxía molecular, celular e xenética das plantas con flores. O pequeno tamaño do seu [[xenoma]], e o feito de que sexa [[diploide]], fai a ''Arabidopsis thaliana'' moi útil para o mapado xenético e a [[secuenciación]]; cuns 157 [[par de bases|megapares de bases]]<ref>{{Cita publicación periódica| author=Bennett, M. D., Leitch, I. J., Price, H. J., & Johnston, J. S.| year=2003| title=Comparisons with Caenorhabditis (100 Mb) and Drosophila (175 Mb) Using Flow Cytometry Show Genome Size in Arabidopsis to be 157 Mb and thus 25% Larger than the Arabidopsis Genome Initiative Estimate of 125 Mb| journal=Annals of Botany| volume=91| pages=547–557| doi= 10.1093/aob/mcg057 | pmid=12646499| issue=5}}</ref> e cinco [[cromosoma]]s, arabidopsis ten un dos xenomas máis pequenos entre as plantas. Foi a primeira planta da que se secuenciou o xenoma, que se completou en 2000 pola Iniciativa do Xenoma de Arabidopsis.<ref>{{Cita publicación periódica| author=The Arabidopsis Genome Initiative| title=Analysis of the genome sequence of the flowering plant Arabidopsis thaliana| journal=Nature| year=2000| volume=408| pages=796–815| doi=10.1038/35048692 | pmid=11130711| issue=6814}}</ref> A maioría da versión actualizada do xenoma de ''A. thaliana'' é mantida pola ''Arabidopsis Information Resource'' (TAIR).<ref>{{Cita web| title= TAIR - Genome Annotation:| url=http://www.arabidopsis.org/portals/genAnnotation/gene_structural_annotation/annotation_data.jsp}}</ref> Realizáronse moitas investigacións para asignarlles funcións aos seus 27.000 [[xene]]s e ás 35.000 proteínas que codifican.<ref>{{Cita web| title= Integr8 - A.thaliana Genome Statistics:| url=http://www.ebi.ac.uk/integr8/OrganismStatsAction.do;jsessionid=08E9058B5B688A4F7FF7D161CB9E36A4?orgProteomeId=3}}</ref> A investigación postxenómica e a [[metabolómica]], tamén proporcionaron útiles visións do [[metabolismo]] desta especie e de como as perturbacións ambientais <ref>Bundy JG, Davey MP, Viant, MR. 2009. Environmental Metabolomics: A Critical Review and Future Perspectives. (Invited Review) Metabolomics 5: 3-21.</ref> poden afectar aos procesos metabólicos.<ref>Lake JA, Field KJ, Davey MP, Beerling DJ, Lomax BH. 2009. Metabolomic and physiological responses reveal multi-phasic acclimation of Arabidopsis thaliana to chronic UV radiation. Plant Cell and Environment. 32: 1377-1389</ref> O pequeno tamaño da planta e o seu ciclo de vida rápido son tamén vantaxosos para a investigación. Como esta especie está especializada como [[efémera primaveral]], foi utilizada para encontrar varias cepas de laboratorio que tardan unhas seis semanas en pasar desde a xerminación ata a formación de sementes maduras. O pequeno tamaño destas plantas é conveniente para o seu cultivo nun pequeno espazo, e produce moitas sementes. A natureza autopolinizadora desta planta axuda aos experimentos xenéticos. Ademais, cada planta pode producir varios miles de sementes. Todo isto fai que ''A. thaliana'' sexa valorada como un bo organismo modelo xenético. A [[transformación xenética]] en arabidopsis realízase de rotina, utilizando ''[[Agrobacterium tumefaciens]]'' para transferir [[ADN]] ao xenoma da planta. O protocolo actual, denominado "mergullado floral" (''"floral-dip"''), que implica simplemente mergullar a flor nunha disolución que contén ''Agrobacterium'', o ADN de interese, e un deterxente.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Clough SJ, Bent AF |title=Floral dip: a simplified method for Agrobacterium-mediated transformation of Arabidopsis thaliana |url=https://archive.org/details/sim_plant-journal_1998-12_16_6/page/735 |journal=Plant J |volume=16 |issue=6 |pages=735–743 |year=1998 |pmid=10069079 |doi=10.1046/j.1365-313x.1998.00343.x}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |author=Zhang X, Henriques R, Lin SS, Niu QW, Chua NH |title=Agrobacterium-mediated transformation of Arabidopsis thaliana using the floral dip method |journal=Nat Protoc |volume=1 |issue=2 |pages=641–6 |year=2006 |pmid=17406292 |doi=10.1038/nprot.2006.97}}</ref> Este método evita a necesidade de facer un [[cultivo de tecidos]] ou a rexeneración das plantas. As coleccións de [[knockout de xenes]] de arabidopsis son un recurso único para o estudo da bioloxía das plantas, feito posible pola aplicación de transformación de alto rendemento e o financiamento dos recursos xenómicos. Os sitios das insercións de [[ADN-T]] foron determinados por unhas 300.000 liñas transxénicas independentes, coa información e as sementes accesibles en [http://signal.salk.edu/cgi-bin/tdnaexpress bases de datos de ADN-T] en liña. Por medio destas coleccións, hai dispoñibles mutantes insertacionais para a maioría dos xenes de arabidopsis. Finalmente, a planta é moi axeitada para a análise por [[microscopía óptica]]. As plantas novas enteiras, e as súas raíces en particular, son relativamente translúcidas. Isto, xunto co seu pequeno tamaño, facilita obter imaxes de células vivas utilizando [[microscopía de florescencia|fluorescencia]] e [[microscopía de varrido láser confocal]].<ref>Moreno N, Bougourd S, Haseloff J and Fiejo JA. 2006. Chapter 44: Imaging Plant Cells. In: Pawley JB (Editor). Handbook of Biological Confocal Microscopy - 3rd edition. SpringerScience+Business Media, New York. p769-787</ref> Facendo montaxes húmidas das plantiñas en auga ou en medios de cultivo, poden obterse imaxes das plantas de xeito non invasivo, obviando a necesidaded de [[Fixación (histoloxía)|fixación]] e corte e permitindo tomar medidas nun [[time-lapse|lapso de tempo]].<ref>{{Cita publicación periódica |author=Shaw S |title=Imaging the live plant cell |journal=The Plant Journal |volume=45 |pages=573–598 |year=2006 |doi=10.1111/j.1365-313X.2006.02653.x |pmid=16441350 |issue=4}}</ref> Os constructos de proteína fluorescente poden ser introducidos por medio de [[transformación xenética]]. O estado de desenvolvemento de cada célula pode inferirse da súa localización na planta ou polo uso de [[biomarcador]]es como a [[proteína fluorescente verde]], que permiten unha análise do desenvolvemento detallado. [http://www.arabidopsis.org/ TAIR] e [http://arabidopsis.info/ NASC] son fontes revisadas de diversa información de bioloxía molecular e xenética de arabidopsis, que tamén proporcionan numerosas ligazóns, por exemplo, a [http://www.arabidopsis.org/portals/expression/microarray/microarrayDatasetsV2.jsp bases de datos] que almacenan os resultados de centos de experimentos de perfís de [[expresión de xenes]] de todo o xenoma. Os stocks de sementes e ADN poden obterse no NASC ou no [https://web.archive.org/web/20140203143317/http://www.abrc.osu.edu/ ''Arabidopsis Biological Resource Center'']. == Historia da investigación en arabidopsis == [[Ficheiro:Arabidopsis mutants.jpg|miniatura|200px|Mutante de flor dobre de arabidopsis, documentado por primeira vez en 1873.]] O primeiro mutante descuberto en arabidopsis documentouno en 1873 [[Alexander Braun]], que describiu un [[fenotipo]] de flor dobre (o [[xene]] mutado era probablemente o ''Agamous'', que foi clonado e caracterizado en 1990).<ref>{{Cita publicación periódica| author=M.F. Yanofsky, H. Ma, J.L. Bowman, G.N. Drews, K.A. Feldmann & E.M. Meyerowitz| title=The protein encoded by the Arabidopsis homeotic gene agamous resembles transcription factors| year=1990| journal=Nature| volume=346| pages=35–39| doi=10.1038/346035a0 | pmid=1973265 | url=http://www.nature.com/nature/journal/v346/n6279/abs/346035a0.html| issue=6279}}</ref> Porén, ata 1943 a planta non foi proposta como organismo modelo, por [[Friedrich Laibach]], que publicara o número de cromosomas da planta en 1907.<ref name=meyerowitz2001>{{Cita publicación periódica|author=E.M. Meyerowitz| title=Prehistory and History of Arabidopsis Research| journal=Plant Physiology| year=2001| volume=125| pages=15–19| url=http://www.plantphysiol.org/cgi/content/full/125/1/15 | pmid=11154286|doi=10.1104/pp.125.1.15| pmc=1539315|issue=1}}</ref> Erna Reinholz, unha estudante de Laibach, publicou a súa tese sobre arabidopsis en 1945, describindo a primeira colección de mutantes de arabidopsis que foran xerados usando [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)|mutaxénese]] por [[raios X]]. Laibach continuou coas súas importantes contribucións á investigación de arabidopsis recollendo un grande número de [[ecotipo]]s. Coa axuda de Albert Kranz, estes ecotipos foron organizados na actual colección de ecotipos que ten 750 tipos naturais de ''A. thaliana'' de todo o mundo. Nas décadas de 1950 e 1960, [[John Langridge]] e [[George Rédei]] xogaron un importante papel no establecemento de arabidopsis como un organismo útil para os experimentos biolóxicos de laboratorio. Rédei escribiu varios artigos científicos que foron fundamentais para presentar o modelo á comunidade científica. O comezo dunha comunidade científica de investigación sobre arabidopsis data da publicación dunha carta chamada Servizo de Información de Arabidopsis (AIS), establecido en 1964. A primeira Conferencia Internacionla sobre Arabidopsis celebrouse en 1965, en [[Göttingen]], Alemaña. Na década de 1980, arabidopsis empezou a converterse nunha planta que era amplamente utilizada nos laboratorios de investigación de todo o mundo. Foi un dos varios candidatos como organismo modelo entre os que tamén estaban o [[millo]], [[petunia]] e [[tabaco]].<ref name=meyerowitz2001 /> Os dous últimos eran interesantes porque eran doadamente transformables coas tecnoloxías existentes entón, mentres que o millo era un modelo xenético ben establecido para a bioloxía das plantas. O ano crucial para que arabidopsis acabase por ser o modelo preferido foi 1986, ano en que se publicaron as técnicas de [[transformación xenética|transformación]] mediadas por [[ADN-T]] (''Transfer DNA'' ou T-DNA), e isto coincidiu coa publicación da clonación do primeiro xene de arabidopsis.<ref>{{Cita publicación periódica| author=Lloyd AM, Barnason AR, Rogers SG, Byrne MC, Fraley RT, Horsch RB| title=Transformation of Arabidopsis thaliana with Agrobacterium tumefaciens| year=1986| journal=Science| volume=234| pages=464–466 | pmid=17792019 | doi=10.1126/science.234.4775.464| issue=4775}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|author=Chang C, Meyerowitz EM| title=Molecular cloning and DNA sequence of the Arabidopsis thaliana alcohol dehydrogenase gene| year=1986| journal=Proc Natl Acad Sci USA| volume=83| pages=1408–1412 |pmid=2937058 |doi=10.1073/pnas.83.5.1408|issue=5|pmc=323085}}</ref> Os ecotipos e mutantes caracterizados de arabidopsis serven como material experimental nos estudos de laboratorio, e entre eles as liñas de base máis utilizadas son a L''er'', ou Landsberg erecta, e a Col, ou Columbia.<ref name="arabidopsis.info">NASC-Nottingham Arabidopsis Stock Center - http://arabidopsis.info</ref> Outras liñas menos citadas na literatura científica son a Ws, ou Wassilewskija, a C24, a Cvi, ou Illas Cabo Verde, a Nossen etc. (ver por exemplo<ref>Teresa M. Alconada Magliano, Javier F. Botto, A. Veronica Godoy, V. Vaughan Symonds, Alan M. Lloyd and Jorge J. Casal . New Arabidopsis Recombinant Inbred Lines (Landsberg erecta x Nossen) Reveal Natural Variation in Phytochrome-Mediated Responses. Plant Physiology 138:1126-1135 (2005).</ref>). Obtivéronse e caracterizáronse tamén series de mutantes denominadas L''er''-x, Col-x; as liñas mutantes están dispoñibles en centros de almacenamento, dos cales o máis coñecido é o ''Nottingham Arabidopsis Stock Center'' (NASC)<ref name="arabidopsis.info"/> e o ''Arabidopsis Biological Resource Center'' (ABRC) de [[Ohio]], EUA.<ref>The Arabidopsis Biological Resource Center (ABRC), http://abrc.osu.edu</ref> O ecotipo Col ou Columbia foi seleccionado por Rédei como liña agronomicamente eficiente, de entre unha poboación (non irradiada) de sementes chamada Landsberg que Rédei recibira de Laibach.<ref>NASC-Nottingham Arabidopsis Stock Center-Background Lines-Description- http://arabidopsis.info/CollectionInfo?id=94</ref> Columbia é o ecotipo que foi secuenciado pola Iniciativa do Xenoma de Arabidopsis. A liña L''er'' ou Landsberg erecta foi seleccionada por Rédei de entre unha poboación Landsberg na que se realizaran experimentos de mutaxénese de raios X. Como a colección L''er'' de mutantes deriva desta liña inicial, L''er''-0 non corresponde co ecotipo Landsberg denominado La-0. == Investigación == [[Ficheiro:ABC flower development.svg|miniatura|150px|O modelo ABC do desenvolvemento das flores foi ideado estudando a arabidopsis.]] === Desenvolvemento das flores === Estudouse exhaustivamente a arabidopsis como modelo para o desenvolvemento das flores. A flor en desenvolvemento ten catro pezas ou órganos básicos: [[sépalo]]s, [[pétalo]]s, [[estame]]s, e [[carpelo]]s (os cales forman o [[pistilo]]). Estas pezas están dispostas nunha serie de verticilos en espiral: catro sépalos no máis externo, seguidos de catro pétalos máis ao interior, despois seis estames e unha rexión central cos carpelos. As mutacións [[homeótico|homeóticas]] en arabidopsis causan o cambio dun tipo de peza floral por outra. No caso da mutación ''Agamous'', por exemplo, os estames convértense en pétalos e os carpelos son substituídos por unha nova flor, orixinando un patrón repetido recorrentemente sépalo-pétalo-pétalo. As observacións de mutacións homeóticas levaron á formulación do [[modelo ABC]] do desenvovemento das flores e E. Coen e Elliot Meyerowitz.<ref>{{Cita publicación periódica |last=Coen |first=Henrico S. |autor2=Elliot M. Meyerowitz |year=1991 |title=The war of the whorls: Genetic interactions controlling flower development |journal=Nature |volume=353 |issue= 6339|pages=31–37 | pmid=1715520 | doi=10.1038/353031a0}}</ref> Segundo este modelo, os xenes para a identidade dos órganos florais divídense en tres clases: xenes de clase A (que afectan a sépalos e pétalos), xenes de clase B (que afectan a pétalos e estames), e xenes de clase C (que afectan a estames e carpelos). Estes xenes codifican [[factor de transcrición|factores de transcrición]] que se combinan para causar a especificación do tecido nas súas respectivas rexións durante o desenvolvemento. Aínda que o modelo se desenvolveuu grazas ao estudo das flores de arabidopsis, pode aplicarse de forma xeral a outras plantas. === Percepción da luz === Os fotorreceptores [[fitocromo]]s A, B, C, D e E median a resposta fototrópica baseada na luz vermella. A comprensión do funcionamento destes receptores axudou aos biólogos de plantas a comprender a fervenza de sinalización que regula o [[fotoperíodo]], a [[xerminación]], [[desetiolación]] e [[evitación da sombra]] nas plantas. A proteína [[UVR8]] detecta a luz [[luz ultravioleta|UV-B]] e media a resposta a esta [[lonxitude de onda]] que dana o [[ADN]]. Arabidopsis utilizouse moito no estudo das bases xenéticas do [[fototropismo]], aliñamento de [[cloroplasto]]s, e apertura de [[estoma]]s e outros procesos influenciados pola luz azul.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Sullivan JA, Deng XW |title=From seed to seed: the role of photoreceptors in Arabidopsis development |journal=Dev. Biol. |volume=260 |issue=2 |pages=289–97 |year=2003 |pmid=12921732 | doi = 10.1016/S0012-1606(03)00212-4}}</ref> Estes trazos responden á luz azul, que é percibida polos receptores de luz de [[fototropina]]. A arabidopsis tamén foi importante para comprender as funcións doutro receptor de luz azul, o [[criptocromo]], que é especialmente importante para o axuste á luz para controlar os [[ritmo circadiano|ritmos circacidanos]] das plantas.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Más P |title=Circadian clock signaling in Arabidopsis thaliana: from gene expression to physiology and development |journal=Int. J. Dev. Biol. |volume=49 |issue=5–6 |pages=491–500 |year=2005 |pmid=16096959 |doi=10.1387/ijdb.041968pm |url=http://www.intjdevbiol.com/paper.php?doi=10.1387/ijdb.041968pm}}</ref> A resposta á luz atopouse mesmo nas raíces, as cales se cría que non eran especialmente sensibles á luz. Aínda que a resposta [[gravitropismo|gravitrópica]] das raíces de arabidopsis é a súa resposta trópica predominante, os espécimes tratados con [[mutáxeno]]s e seleccionados pola ausencia neles de acción gravitrópica mostraron unha resposta fototrópica negativa á luz azul ou branca, e positiva á luz vermella, o que indica que as raíces tamén teñen fototropismo positivo.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Ruppel NJ, Hangarter RP, Kiss JZ |title=Red-light-induced positive phototropism in arabidopsis roots |url=https://archive.org/details/sim_planta_2001-02_212_3/page/424 |journal=Planta |volume=212 |issue=3 |pages=424–30 |year=2001 |pmid=11289607 | doi = 10.1007/s004250000410}}</ref> === Emisión de luz === En 2000, o Dr. [[Janet Braam]] da [[Universidade Rice]] modificou por enxeñaría xenética a arabidopsis para que resplandecese na escuridade cando fose tocada. O efecto era visible con cámaras ultrasensibles.<ref>[http://www.bioresearchonline.com/doc/Plants-that-Glow-in-the-Dark-0001 “Plant that Glow in the Dark”, Bioresearch Online, 18 May 2000]</ref> En 2013, un proxecto financiado por [[micromecenado]] na plataforma de Internet [[Kickstarter]] ofreceu enviar sementes de arabidopsis modificadas xeneticamente que “resplandecían na escuridade” aos seus patrocinadores. Espérase que as plantas produzan un feble resplandor.<ref>(4 May 2013) [http://www.newscientist.com/article/mg21829156.500-one-per-cent.html One Per Cent: Grow your own living lights] The New Scientist, Issue 2915, Retrieved 7 May 2013</ref> === Posible herdanza non mendeliana === En 2005, científicos da [[Universidade Purdue]] propuxeron que arabidopsis posuía un mecanismo alternativo aos previamente coñecidos de [[reparación do ADN]], ao cal un dos científicos chamaou unha "vía paralela de [[herdanza non mendeliana|herdanza]]". Observouse en [[mutación]]s do xene ''[[HOTHEAD]]''. As plantas mutantes para este xene mostran fusión de órganos, e o seu [[pole]] pode [[xerminar]] en todas as superficies da planta, e non só no [[Carpelo|estigma]] do pistilo como é o normal. Despois de desbotar outras explicacións máis simples, os investigadores indicaron que as plantas "gardaban" versións dos xenes dos seus antepasados de ata polo menos catro xeracións anteriores, e utilizaban estas gravacións de xenes como moldes para corrixir a mutación ''HOTHEAD'' e outros [[polimorfismo dun só nucleótido|polimorfismos dun só nucleótido]]. A hipótese inicial propoñía que as gravacións podían estar baseadas no [[ARN]]<ref>{{Cita publicación periódica | journal=Nature | volume=434 | pages=505–9 | year=2005 | author=Lolle SJ, Victor JL, Young JM, Pruitt RE | title=Genome-wide non-mendelian inheritance of extra-genomic information in Arabidopsis | doi = 10.1038/nature03380 | pmid=15785770 | issue=7032}}[http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A58349-2005Mar22_2.html] ''[[The Washington Post]]''</ref> Desde entón, propuxéronse modelos alternativos que explicarían o [[fenotipo]] sen que fose necesario aplicar un novo modelo de herdanza.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Chaudhury, A. | year=2005 | title=Hothead healer and extragenomic information | journal=Nature | volume=437| pages=E1–E2| pmid=16136082| doi=10.1038/nature04062 |issue=7055}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | journal=Plant Cell | volume=17 | pages=2856–8 | year=2005 | author=Comai L, Cartwright RA | title=A Toxic Mutator and Selection Alternative to the Non-Mendelian RNA Cache Hypothesis for hothead Reversion | pmid=16267378 | doi = 10.1105/tpc.105.036293 | issue=11 | pmc=1276014}} [http://www.dererumnatura.us/archives/2005/11/blog_about_hoth.html summary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130621162331/http://dererumnatura.us/archives/2005/11/blog_about_hoth.html |date=21 de xuño de 2013 }}</ref> Máis recentemente, todo este fenómeno está sendo discutido ao considerarse un simple artefacto da contaminación de pole por polinización cruzada.<ref>{{Cita publicación periódica | author=Peng P., et al. |year=2006 | journal=Nature | title=Plant genetics: Increased outcrossing in hothead mutants | volume=443 | pages=E8–E9 | doi = 10.1038/nature05251 | pmid=17006468 | issue=7110}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | journal=Science | volume=313 | pages=1864 | year=2006 | author=Pennisi E | title=Genetics. Pollen contamination may explain controversial inheritance | url=http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=17008492 | pmid=17008492 | doi = 10.1126/science.313.5795.1864 | issue=5795}}</ref> En resposta a este novo achado, Lolle e Pruitt estiveron de acordo en que Peng ''et al.'' observaran polinización cruzada, pero indicaron que algúns dos seus propios datos, como dobres reversións de ambos os xenes mutantes á forma normal, non podían explicarse por polinización cruzada.<ref>{{Cita publicación periódica| author=Lolle S. J., et al. | title=Increased outcrossing in hothead mutants (Reply)| journal=Nature| doi= 10.1038/nature05252 | volume=443 | pages=E8–E9 | pmid=<!--none--> | year = 2006| issue=7110}}</ref> === Interaccións planta-patóxeno === Ten grande importancia comprender o modo como as plantas adquiren resistencia para protexer a produción de alimentos no mundo, e a industria agrícola. Desenvolvéronse moitos sistemas modelo para comprender mellor as interaccións entre plantas e [[bacteria]]s, [[fungo (bioloxía)|fungos]], [[oomiceto]]s, [[virus]] e [[nematodo]]s [[patóxeno]]s. ''Arabidopsis thaliana'' foi utilizada con éxito no estudo da [[patoloxía de plantas]], é dicir, a interacción entre as plantas e patóxenos causantes de doenzas. {| class="wikitable" |- ! Tipo de patóxeno !! Exemplo en ''Arabidopsis thaliana'' |- | '''Bacterias''' || ''[[Pseudomonas syringae]]'', [[Xanthomonas campestris pv. campestris|''Xanthomonas campestris'']] |- | '''Fungos''' || ''[[Colletotrichum destructivum]]'', ''[[Botrytis cinerea]]'', ''[[Golovinomyces orontii]]'' |- | '''Oomicetos''' || ''[[Hyaloperonospora arabidopsidis]]'' |- | '''Virus''' || [[Virus do mosaico da coliflor]] (CaMV), [[virus do mosaico do tabaco]] (TMV) |- | '''Nematodos''' || [[Meloidogyne|''Meloidogyne incognita'']], [[Heterodera|''Heterodera schachtii'']] |} O uso de arabidopsis levou a facer grandes avances no coñecemento do modo en que as plantas menifestan resistencia a enfermidades. A razón de que moitas plantas sexan resistentes á maioría dos patóxenos é por medio de resistencia de ''non hóspede'', é dicir, non todos os patóxenos infectan todas as plantas. Un exemplo no que arabidopsis foi utilizada para determinar os xenes responsables deste tipo de resistencia é o patóxeno ''[[Blumeria graminis]]'', axente causal dun mildiu pulverulanto das herbas. Desenvolvéronse mutantes de arabidopsis utilizando o mutáxeno [[etil metanosulfonato]] e examináronse para determinar en que mutantes se incrementara a infección por ''B. graminis''.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Collins|first=NC|autor2=Thordal-Christensen H, Lipka V, Bau S, Kombrink E, Qiu JL, Hückelhoven R, Stein M, Freialdenhoven A, Somerville SC, Schulze-Lefert P|title=SNARE-protein-mediated disease resistance at the plant cell wall|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2003-10-30_425_6961/page/973|journal=Nature|date=30 Oct 2003|volume=425|pages=973–7|doi=10.1038/nature02076|pmid=14586469|issue=6961}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|last=Lipka|first=V|autor2=Dittgen J, Bednarek P, Bhat R, Wiermer M, Stein M, Landtag J, Brandt W, Rosahl S, Scheel D, Llorente F, Molina A, Parker J, Somerville S, Schulze-Lefert P|title=Pre- and postinvasion defenses both contribute to nonhost resistance in Arabidopsis|journal=Science|date=18 November 2005|volume=310|issue=5751|pages=1180–3|doi=10.1126/science.1119409|pmid=16293760}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|last=Stein|first=M|autor2=Dittgen J, Sánchez-Rodríguez C, Hou BH, Molina A, Schulze-Lefert P, Lipka V, Somerville S.|title=Arabidopsis PEN3/PDR8, an ATP Binding Cassette Transporter, Contributes to Nonhost Resistance to Inappropriate Pathogens That Enter by Direct Penetration|journal=Plant Cell|date=18 March 2006|volume=3|pages=731–46|doi=10.1105/tpc.105.038372|pmid=16473969|issue=3|pmc=1383646}}</ref> Os mutantes con maiores taxas de infección denomínanse mutantes PEN debido á capacidade de ''B. graminis'' de penetrar en arabidopsis para comezar o proceso da enfermidade. Os xenes PEN foron despois mapados para identificar os xenes responsables deste tipo de resistencia a ''B. graminis''. [[Ficheiro:ArabidopsisPlantPathology.jpg|miniatura|450px|'''Compoñentes do recoñecemento de patóxenos en ''Arabidopsis thaliana'' '''<br/>Esquema da inmunidade activada por PAPM, especificamente o recoñecemento da flaxelina por FLS2 (arriba á esquerda). Inmunidade activada por efector mostrada polo recoñecemento de avrRpt2 por RPS2 a través de RIN4 (arriba á dereita). Visión microscópica da deposición de [[calosa]] nunha folla de ''A. thaliana'' (abaixo á esquerda). Un exemplo de resposta non hipersensible (HR) (arriba), e HR en follas de ''A. thaliana'' (abaixo á dereita).]] Xeralmente, cando unha planta se expón a un patóxeno, ou a un microbio [[comensalismo|non patóxeno]], hai unha resposta inicial, coñecida como inmunidade activada por PAMP (PTI, ''PAPMP-triggered immunity''), porque a planta detecta motivos conservados coñecidos como [[[[padrón molecular asociado a patóxenos|padróns moleculares asociados a patóxenos]] (PAMPs).<ref>{{Cita publicación periódica|last=Knepper|first=Caleb|autor2=Day, Brad|title=From Perception to Activation: The Molecular-Genetic and Biochemical Landscape of Disease Resistance Signaling in Plants|journal=The Arabidopsis Book|date=March 2010|pages=1–17|doi=10.1199/tab.0124|url=http://www.bioone.org/doi/abs/10.1043/tab.00124}}</ref> Estes PAMPs detéctanse por medio de receptores especializados do hóspede chamados [[receptores de recoñecemento de patrón]] (PRRs) da superficie da célula da planta. O PRR mellor caracterizado en ''A. thaliana'' é o FLS2 (''Flagellin-Sensing2''), que recoñece a [[flaxelina]] bacteriana,<ref>{{Cita publicación periódica|last=Gomez-Gomez|first=L|autor2=Felix G, Boller T|title=A single locus determines sensitivity to bacterial flagellin in Arabidopsis thaliana|url=https://archive.org/details/sim_plant-journal_1999-05_18_3/page/277|journal=Plant J|date=18 May 1999|volume=3|pages=277–84|doi=10.1046/j.1365-313X.1999.00451.x|pmid=10377993|issue=3}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|last=Gomez-Gomez|first=L|autor2=Boller T|title=FLS2: an LRR receptor-like kinase involved in the perception of the bacterial elicitor flagellin in Arabidopsis|journal=Mol Cell|date=5 June 2000|volume=5|pages=1003–11|doi=10.1016/S1097-2765(00)80265-8|pmid=10911994|issue=6}}</ref> compoñente do [[flaxelo#Flaxelo bacteriano|flaxelo]], [[orgánulo]] especializado utilizado polos microorganismos para a súa [[motilidade]], e tamén o [[ligando]] flg22, [[peptido]] que comprende a zona de 22 aminoácidos recoñecida por FLS2. O descubrimento de FLS2 foi facilitado pola identificación dun ecotipo ''A. thaliana'', Ws-0, que non podía detectar a flg22, que levou á identificación do xene codificante FLS2. Un segundo PRR é o receptor EF-Tu (EFR), identificado en ''A. thaliana'', que recoñece a proteína bacteriana [[EF-Tu]], que é o factor de elongación procariótico utilizado na [[síntese proteica]], e o ligando elf18 utilizado no laboratorio.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Zipfel|first=C|autor2=Kunze G, Chinchilla D, Caniard A, Jones JD, Boller T, Felix G|title=Perception of the bacterial PAMP EF-Tu by the receptor EFR restricts Agrobacterium-mediated transformation|journal=Cell|date=19 May 2006|volume=4|pages=749–60|doi=10.1016/j.cell.2006.03.037|pmid=16713565|issue=4}}</ref> Utilizando a transformación mediada por ''[[Agrobacterium]]'', unha técnica que aproveita o proceso natural polo cal ''Agrobacterium'' transfire xenes nas súas plantas hóspede, provocábase a transformación co xene EFR en ''[[Nicotiana benthamiana]]'', unha planta de tabaco que normalmente non recoñece a EF-Tu, o que permitía o recoñecemento do EF-Tu bacteriano,<ref>{{Cita publicación periódica|last=Lacombe|first=S|autor2=Rougon-Cardoso A, Sherwood E, Peeters N, Dahlbeck D, van Esse HP, Smoker M, Rallapalli G, Thomma BP, Staskawicz B, Jones JD, Zipfel C|title=Interfamily transfer of a plant pattern-recognition receptor confers broad-spectrum bacterial resistance|journal=Nat Biotechnol|date=28 April 2010|volume=4|pages=365–9|doi=10.1038/nbt.1613|pmid=20231819|issue=4}},</ref> confirmando así ao EFR como receptor de EF-Tu. Tanto FLS2 coma EFR usan vías de [[transdución de sinais]] similares para iniciar a inmunidade activada por PAMP (ou PTI). ''A. thaliana'' utilizouse para diseccionar estas vías e comprender mellor a regulación das respostas inmunitarias, principalmente a fervenza da [[proteína quinase activada por mitóxeno]] (quinase MAP). As respostas ''[[Direccionalidade (bioloxía molecular)#Augas arriba e augas abaixo|augas abaixo]]'' da inmunidade activada por PAMP inclúen a deposición de [[calosa]], a [[explosión oxidativa]], e a [[transcrición (xenética)|transcrición]] de xenes relacionados coa defensa.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Zhang|first=J|autor2=Zhou JM|title=Plant immunity triggered by microbial molecular signatures|journal=Mol Plant|date=3 September 2010|volume=3|pages=783–93|doi=10.1093/mp/ssq035|pmid=20713980|issue=5}}</ref> A inmunidade activada por PAMP pode combater patóxenos dunha maneira non específica. Unha resposta máis forte e específica en plantas é a da inmunidade activada por efector (ETI, ''effector-triggered immunity''). Esta inmunidade depende do recoñecemento de efectores do patóxeno (proteínas [[secreción|segregadas]] polo patóxeno que alteran as funcións do hóspede) polos [[xene R|xenes R]] de resistencia das plantas, a miúdo descritos como [[relación xen-para-xene|relacións xene-para-xene]]. Este recoñecemento pode ocorrer directamente ou indirectamente por medio dunha proteína gardiá segundo unha hipótese coñecida como hipótese da gardiá. O primeiro xene R clonado en ''A. thaliana'' foi o RPS2 (resistencia a ''Pseudomonas syringe'' 2), que é responsable do recoñecemento do efector avrRpt2.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Kunkel|first=BN|autor2=Bent AF, Dahlbeck D, Innes RW, Staskawicz BJ.|title=RPS2, an Arabidopsis disease resistance locus specifying recognition of Pseudomonas syringae strains expressing the avirulence gene avrRpt2|journal=Plant Cell|date=5 August 1993|volume=5|pages=865–75|doi=10.1105/tpc.5.8.865|pmid=8400869|issue=8|pmc=160322}}</ref> O efector bacteriano avrRpt2 introdúcese en ''A. thaliana'' por medio do [[sistema de secreción de tipo III]] de ''Pseudomonas syringae pv tomate'' cepa DC3000. O recoñecemento de avrRpt2 polo RPS2 ocorre por medio da proteína gardiá RIN4. O recoñecemento dun efector do patóxeno orixina unha forte resposta inmunitaria coñecida como [[resposta hipersensitiva]], na cal as células da planta infectada sofren unha morte celular para impedir o espallamento do patóxeno.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Axtell|first=MJ,|autor2=Staskawicz BJ|title=Initiation of RPS2-specified disease resistance in Arabidopsis is coupled to the AvrRpt2-directed elimination of RIN4|journal=Cell|date=7 February 2003|volume=3|pages=369–77|doi=10.1016/S0092-8674(03)00036-9|pmid=12581526|issue=3}}</ref> A [[resistencia adquirida sistémica]] (SAR) é outro exemplo de resistencia que se comprendeu mellor nas plantas grazas ás investigacións feitas en ''A. thaliana''. O benzotiadiazol (BTH), que é un análogo do [[ácido salicílico]], utilizouse historicamente como un composto [[antifúnxico]] en plantas agrícolas. O BTH, e tamén o ácido salicílico, inducen a resistencia adquirida sistémica nas plantas. A iniciación desta vía de resistencia demostrouse primeiro en ''A. thaliana'', na cal o incremento dos niveis de ácido salicílico son recoñecidos polo nonexpresador 1 dos xenes PR (NPR1)<ref>{{Cita publicación periódica|last=Cao|first=H|autor2=Bowling SA, Gordon AS, Dong X.|title=Characterization of an Arabidopsis Mutant That Is Nonresponsive to Inducers of Systemic Acquired Resistance|journal=Plant Cell|date=6 November 1994|volume=11|pages=1583–1592|doi=10.1105/tpc.6.11.1583|pmid=12244227|issue=11|pmc=160545}}</ref> debido aos cambios de [[pH]] no [[citosol]], o que orixina a [[redución]] de NPR1. O NPR1, que xeralmente está en estado oligomérico (varias unidades), faise monomérico (unha unidade) despois da redución.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Mou|first=Z|autor2=Fan W, Dong X.|title=Inducers of plant systemic acquired resistance regulate NPR1 function through redox changes|journal=Cell|date=27 June 2003|volume=7|pages=935–44|doi=10.1016/S0092-8674(03)00429-X|pmid=12837250|issue=7}}</ref> Cando o NPR1 se fai monomérico, translócase ao núcleo, onde interacciona con moitos [[factor de transcrición|factores de transcrición]] TGA, e pode inducir a xenes relacionados co patóxeno como PR1.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Johnson|first=C|autor2=Boden E, Arias J.|title=Salicylic Acid and NPR1 Induce the Recruitment of trans-Activating TGA Factors to a Defense Gene Promoter in Arabidopsis|journal=Plant Cell|date=15 August 2003|volume=8|pages=1846–58|doi=10.1105/tpc.012211|pmid=12897257|issue=8|pmc=167174}}</ref> === Reprodución multixeneracional === Estanse realizando investigacións sobre arabidopsis na [[Estación Espacial Internacional]] pola [[Axencia Europea do Espazo]]. Os obxectivos son estudar o crecemento e reprodución das plantas en varias xeracións de semente a semente en [[microgravidade]]. == ''Arabidopsis thaliana'' en dispositivos microfluídos == Nos dispositivos chamados planta-nun-chip (''plant-on-chip'') poden cultivarse tecidos de ''Arabidopsis thaliana'' en condicións semi in vitro.<ref>{{Cita publicación periódica |author= AK Yetisen, L Jiang, J R Cooper, Y Qin, R Palanivelu and Y Zohar |title=A microsystem-based assay for studying pollen tube guidance in plant reproduction. |journal= J. Micromech. Microeng. |volume=25 |issue= |pages= |date=May 2011 |pmid= |doi= |url=http://iopscience.iop.org/0960-1317/21/5/054018}}</ref> Espérase que os dispositivos planta-nun-chip xoguen un importante papel na comprensión do guiado do tubo polínico e no mecanismo da [[reprodución sexual]] en ''Arabidopsis thaliana''. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === {{commons|Arabidopsis thaliana}} * [http://www.arabidopsis.info The European Arabidopsis Stock Centre] * [http://www.arabidopsis.org/ The Arabidopsis Information Resource (TAIR)] * [https://web.archive.org/web/20090925075140/http://www.aspb.org/publications/arabidopsis/ The Arabidopsis Book - libro electrónico] * [http://signal.salk.edu/index.html Salk Institute Genomic Analysis Laboratory] * [http://www.genomenewsnetwork.org/articles/04_00/what_makes_plants.shtml What Makes Plants Grow? The Arabidopsis genome knows] Artigo destacado en Genome News Network * [http://www.nasa.gov/mission_pages/station/science/experiments/Multigen.html Multigen en NASA.gov]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100702151736/http://www.nasa.gov/mission_pages/station/science/experiments/Multigen.html |date=02 de xullo de 2010 }} * [http://pax-db.org/#!species/3702 Abundancia de proteínas en A. thaliana] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Arabidopsis]] [[Categoría:Organismos modelo]] [[Categoría:Plantas descritas en 1753]] 3hq92yrkkm7iybfjxuxbqq3nt0w2aka 0 275920 6168367 5675209 2022-08-27T16:10:08Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = lightgrey | image = Burkholderia pseudomallei 01.jpg | image_width = 240px | image_caption = Colonias de ''B. pseudomallei'' en placa de [[ágar sangue]]. | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Betaproteobacteria]] | ordo = [[Burkholderiales]] | familia = [[Burkholderiaceae]] | genus = '''Burkholderia''' | subdivision_ranks = Especies | subdivision = ''[[Burkholderia acidipaludis]]'' <br> ''[[Burkholderia ambifaria]]'' <br> ''[[Burkholderia andropogonis]]'' <br> ''[[Burkholderia anthina]]'' <br> ''[[Burkholderia arboris]]'' <br> ''[[Burkholderia bannensis]]'' <br> ''[[Burkholderia brasilensis]]'' <br> ''[[Burkholderia bryophila]]'' <br> ''[[Burkholderia caledonica]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia calva|''Candidatus'' Burkholderia calva]] <br> ''[[Burkholderia caribensis]]'' <br> ''[[Burkholderia caryophylli]]'' <br> ''[[Burkholderia cenocepacia]]'' <br> ''[[Burkholderia cepacia]]'' <br> ''[[Complexo Burkholderia cepacia]]'' <br> ''[[Burkholderia cocovenenans]]'' <br> ''[[Burkholderia contaminans]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia crenata|''Candidatus'' Burkholderia crenata]] <br> ''[[Burkholderia denitrificans]]'' <br> ''[[Burkholderia diazotrophica]]'' <br> ''[[Burkholderia diffusa]]'' <br> ''[[Burkholderia dolosa]]'' <br> ''[[Burkholderia endofungorum]]'' <br> ''[[Burkholderia ferrariae]]'' <br> ''[[Burkholderia fungorum]]'' <br> ''[[Burkholderia ginsengisoli]]'' <br> ''[[Burkholderia gladioli]]'' <br> ''[[Burkholderia glathei]]'' <br> ''[[Burkholderia glumae]]'' <br> ''[[Burkholderia graminis]]'' <br> ''[[Burkholderia grimmiae]]'' <br> ''[[Burkholderia heleia]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia hispidae|''Candidatus'' Burkholderia hispidae]] <br> ''[[Burkholderia hospita]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia kirkii|''Candidatus'' Burkholderia kirkii]] <br> ''[[Burkholderia kururiensis]]'' <br> ''[[Burkholderia lata]]'' <br> ''[[Burkholderia latens]]'' <br> ''[[Burkholderia mallei]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia mamillata|''Candidatus'' Burkholderia mamillata]] <br> ''[[Burkholderia megapolitana]]'' <br> ''[[Burkholderia metallica]]'' <br> ''[[Burkholderia mimosarum]]'' <br> ''[[Burkholderia multivorans]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia nigropunctata|''Candidatus'' Burkholderia nigropunctata]] <br> ''[[Burkholderia nodosa]]'' <br> ''[[Burkholderia norimbergensis]]'' <br> ''[[Burkholderia oklahomensis]]'' <br> ''[[Burkholderia oxyphila]]'' <br> ''[[Burkholderia phenazinium]]'' <br> ''[[Burkholderia phenoliruptrix]]'' <br> ''[[Burkholderia phymatum]]'' <br> ''[[Burkholderia phytofirmans]]'' <br> ''[[Burkholderia pickettii]]'' <br> ''[[Burkholderia plantarii]]'' <br> ''[[Burkholderia pseudomallei]]'' <br> ''[[Burkholderia pyrrocinia]]'' <br> ''[[Burkholderia rhizoxinica]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia rigidae|''Candidatus'' Burkholderia rigidae]] <br> ''[[Burkholderia sabiae]]'' <br> ''[[Burkholderia sacchari]]'' <br> ''[[Burkholderia sartisoli]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia schumannianae|''Candidatus'' Burkholderia schumannianae]] <br> ''[[Burkholderia sediminicola]]'' <br> ''[[Burkholderia seminalis]]'' <br> ''[[Burkholderia silvatlantica]]'' <br> ''[[Burkholderia singaporensis]]'' <br> ''[[Ralstonia solanacearum|Burkholderia solanacearum]]'' <br> ''[[Burkholderia soli]]'' <br> ''[[Burkholderia sordidicola]]'' <br> ''[[Burkholderia stabilis]]'' <br> ''[[Burkholderia symbiotica]]'' <br> ''[[Burkholderia terrae]]'' <br> ''[[Burkholderia terricola]]'' <br> ''[[Burkholderia thailandensis]]'' <br> ''[[Burkholderia tropica]]'' <br> ''[[Burkholderia tuberum]]'' <br> ''[[Burkholderia ubonensis]]'' <br> ''[[Burkholderia unamae]]'' <br> ''[[Burkholderia vandii]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia verschuerenii|''Candidatus'' Burkholderia verschuerenii]] <br> ''[[Burkholderia vietnamiensis]]'' <br> [[Candidatus Burkholderia virens|''Candidatus'' Burkholderia virens]] <br> ''[[Burkholderia xenovorans]]'' <br> ''[[Burkholderia zhejiangensis]]'' }} '''''Burkholderia''''' é un xénero de [[proteobacterias]] no que hai algunhas especies patoxénicas como ''[[Burkholderia mallei]]'', responsable de producir o [[mormo]], unha doenza que aparece principalmente nos [[cabalo]]s e outros équidos; ''[[Burkholderia pseudomallei]]'', axente causante da [[melioidose]]; e ''[[Burkholderia cepacia]]'', que é un patóxeno importante que causa infeccións pulmonares en persoas con [[fibrose quística]]. Esta última foi modernamente dividida en varias especies. Anteriormente as especies de ''Burkholderia'' formaban parte de ''[[Pseudomonas]]''. O xénero ''Burkholderia'' está formado por un grupo de especies de bacterias virtualmente ubicuas, [[gramnegativa]]s, mótiles, aeróbicas obrigadas e con forma de [[bacilo]]. Entre elas hai patóxenos de animais (como os mencionados máis arriba) e de plantas, e algunhas especies importantes no medio ambiente. En particular, ''B. xenovorans'' (previamente chamada ''Pseudomonas cepacia'' e despois ''B. cepacia'' e ''B. fungorum'') é coñecida pola súa capacidade de degradar [[pesticida]]s orgánicos e bifenilos policlorados ([[bifenilo policlorado|PCBs]]). O uso de especies do xénero ''Burkholderia'' en agricultura (para a biodegradación, biocontrol e como [[rizobacteria]]s que promoven o crecemento das plantas) está suxeito a discusión polos seus posibles efectos patoxénicos en persoas [[inmunocomprometido|inmunocomprometidas]] (especialmente nos pacientes de [[fibrose quística]]), por exemplo en [[infección nosocomial|infeccións contraídas en hospitais]]. Porén, sábese que as especies patoxénicas animais e as especies de plantas ou do solo pertencen a diferentes grupos, e propúxose separalas en diferentes xéneros para evitar malas interpretacións.<ref name="Phylogenetic analysis of burkholderia species by multilocus sequence analysis.">Estrada-De Los Santos, P.; Vinuesa, P.; Martínez-Aguilar, L.; Hirsch, A. M.; Caballero-Mellado, J. S. (2013). "Phylogenetic Analysis of Burkholderia Species by Multilocus Sequence Analysis". Current Microbiology 67 (1): 51–60. doi:10.1007/s00284-013-0330-9. PMID 23404651.</ref> Debido á alta taxa de mortalidade das doenzas asociadas a ''[[Burkholderia mallei]]'' e ''[[Burkholderia pseudomallei]]'' e á súa [[resistencia a antibióticos]], estas especies considéranse potenciais axentes de [[guerra biolóxica]], que servirían para atacar ao gando e aos seres humanos, respectivamente. O xénero recibe o seu nome por [[Walter H. Burkholder]], un patólogo de plantas da [[Universidade Cornell]]. == Notas == {{Listaref}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20100714200432/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=32008 Burkholderia]: xenomas e información relacionada en [http://patricbrc.org/ PATRIC]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100714200432/http://patricbrc.org/portal/portal/patric/Taxon?cType=taxon&cId=32008 |date=14 de xullo de 2010 }}, un centro de recursos bioinformáticos do [http://www.niaid.nih.gov/ NIAID] * [https://web.archive.org/web/20131117103025/http://pathema.jcvi.org/cgi-bin/Burkholderia/PathemaHomePage.cgi Recursos Pathema-''Burkholderia''] * [http://www.burkholderia.com Base de datos xenómicos de ''Burkholderia''] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Burkholderiales]] hsatopptsoytqmnw7jv68vxwv5xk6dn 0 276242 6168372 5667650 2022-08-27T16:13:34Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = lightgrey | name = ''Staphylococcus epidermidis | image = Staphylococcus_epidermidis_01.png | image_width = 240px | image_caption = Imaxe de microscopio electrónico de varrido de ''S. epidermidis''. | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Firmicutes]] | classis = [[Bacilli]] | ordo = [[Bacillales]] | familia = [[Staphylococcaceae]] | genus = [[Staphylococcus]] | species = '''S. epidermidis''' | binomial = ''Staphylococcus epidermidis'' | binomial_authority = (Winslow &amp; Winslow 1908)<br/>Evans 1916 | synonyms = ''Staphylococcus albus'' <small>[[Friedrich Julius Rosenbach|Rosenbach]] 1884</small> }} [[Ficheiro:Staphylococcus epidermids.jpg|miniatura|''Staphylococcus epidermidis'', visto con microscopía de campo brillante a 1000 aumentos.]] '''''Staphylococcus epidermidis''''' é unha especie [[bacteria]]na [[grampositiva]], unha das arredor de 40 especies pertencentes ao xénero ''[[Staphylococcus]]''.<ref name="SchleiferKloos1975">{{Cita publicación periódica|last1=Schleifer|first1=K. H.|last2=Kloos|first2=W. E.|title=Isolation and Characterization of Staphylococci from Human Skin I. Amended Descriptions of Staphylococcus epidermidis and Staphylococcus saprophyticus and Descriptions of Three New Species: Staphylococcus cohnii, Staphylococcus haemolyticus, and Staphylococcus xylosus|journal=International Journal of Systematic Bacteriology|volume=25|issue=1|year=1975|pages=50–61|issn=0020-7713|doi=10.1099/00207713-25-1-50}}</ref> Forma parte da flora bacteriana humana normal, normalmente da [[flora da pel]], e máis raramente da flora das mucosas.<ref name="FeyOlson2010">{{Cita publicación periódica|last1=Fey|first1=P. D.|last2=Olson|first2=M. E.|title=Current concepts in biofilm formation of Staphylococcus epidermidis|journal=Future Microbiology|volume=5|issue=6|year=2010|pages=917–933|doi=10.2217/fmb.10.56}}</ref> Aínda que ''S. epidermidis'' xeralmente non é patoxénica, as persoas con [[sistema inmunitario|sistemas inmunitarios]] [[inmunocomprometido]]s están en risco de desenvolver a infección. Estas infeccións adquírense xeralmente en hospitais ([[infección nosocomial|infeccións nosocomiais]]).<ref name="Levinson, W. 2010 94–99">{{Cita libro |author=Levinson, W. |title=Review of Medical Microbiology and Immunology |url=https://archive.org/details/reviewofmedicalm0011levi |year=2010 |edition=11th |pages=[https://archive.org/details/reviewofmedicalm0011levi/page/94 94]–99}}</ref> ''S. epidermidis'' é especialmente perigosa para as persoas ás que se lle aplican [[catéter]]es ou outros implantes cirúrxicos porque forma [[biopelícula]]s que crecen sobre estes dispositvos.<ref name="Salyers">{{Cita libro | title=Bacterial Pathogenesis: A Molecular Approach, 2nd ed. | url=https://archive.org/details/bacterialpathoge0000saly | publisher=ASM Press | author=Salyers, Abigail A. and Whitt, Dixie D. | year=2002 | location=Washington, D.C. | isbn=1-55581-171-X}}</ref> Como forma parte da flora normal da pel, ''S. epidermidis'' é un contaminante frecuente en mostras que se envían para os diagnósticos de laboratorio.<ref name="Queck">{{Cita libro |chapterurl=http://www.horizonpress.com/staph|author= Queck SY and Otto M |year=2008|chapter=Staphylococcus epidermidis and other Coagulase-Negative Staphylococci |title=Staphylococcus: Molecular Genetics|publisher=Caister Academic Press|id= [http://www.horizonpress.com/staph ISBN 978-1-904455-29-5]}}</ref> == Descubrimento == Esta especie foi distinguida por [[Friedrich Julius Rosenbach]] de ''[[Staphylococcus aureus]]'' en 1884, e inicialmente deulle o nome de ''S. albus''.<ref>WhoNamedIt [http://www.whonamedit.com/doctor.cfm/1203.html Friedrich Julius Rosenbach]</ref> Elixiu os nomes ''aureus'' e ''albus'' para estas dúas especies porque formaban, respectivamente, colonias de cor amarela e branca. Posteriormente o nome cambiouse a ''epidermidis''. == Morfoloxía celular e bioquímica == ''S. epidermidis'' é un microorganismo moi resistente, con células con forma de [[coco (bacteria)|coco]] non mótiles e [[grampositiva]]s, que forman agrupacións con forma de acio. É unha das especies de cocos que forman parte da clase [[Bacilli]] (a cal contén [[bacilo]]s e cocos). Forma colonias brancas, elevadas, cohesivas de aproximadamente 1–2 milímetros de diámetro despois de deixalas incubando dun día para outro, e non é [[hemólise (microbioloxía)|hemolítico]] en [[ágar sangue]].<ref name="Salyers" /> O tamaño/diámetro normal da célula é de 0,5 a 1,5 [[micrómetro]]s. É un organismo [[catalase]] positivo,<ref name=Todar>{{Cita web| url=http://textbookofbacteriology.net/staph.html | title=Todar's Online Textbook of Bacteriology: Staphylococcus aureus and Staphylococcal Disease | publisher=Kenneth Todar, PhD| accessdate=Dec 7, 2013}}</ref> e [[coagulase]] negativo, [[anaerobio facultativo]] que pode crecer utilizando a [[respiración aerobia]] ou a [[fermentación]]. Algunhas cepas poden non fermentar.<ref>{{Cita web | url=http://www.ebi.ac.uk/2can/genomes/bacteria/Staphylococcus_epidermidis.html | title=Bacteria Genomes - STAPHYLOCOCCUS EPIDERMIDIS | publisher=EMBL-EBI. | work=Karyn's Genomes. | accessdate=December 23, 2011}}</ref> As probas bioquímicas indican que este microorganismo tamén leva a cabo unha reacción debilmente positiva na [[proba da nitrato redutase]]. É positiva para a produción de [[urease]], é oxidase negativa, e pode utilizar [[glicosa]], [[sacarosa]], e [[lactosa]] para formar produtos ácidos. En presenza de lactosa, tamén producirá gas. ''S. epidermidis'' non posúe o [[encima]] [[xelatinase]], polo que non pode hidrolizar a xelatina. É sensible á [[novobiocina]], que pode utilizarse como un importante test para distinguila de ''[[Staphylococcus saprophyticus]]'', o cal é coagulase negativo tamén, pero resistente á novobiocina.<ref name="Levinson, W. 2010 94–99"/> A parede celular de ''S. epidermidis'', igual que a de ''S. aureus'' ten unha proteína de unión á transferrina que a bacteria utiliza para obter ferro a partir de [[transferrina]]. Crese que os [[tetrámero]]s dunha proteína exposta na superficie chamada [[gliceraldehido-3-fosfato deshidroxenase]] se unen á transferrina e retíranlle o seu ferro. Os pasos seguintes son a transferencia do ferro a [[lipoproteína]]s de superficie, e despois a proteínas de transporte, que transportan o ferro ao interior da célula.<ref name="Salyers" /> == Virulencia e resistencia a antibióticos == A capacidade de formar [[biopelícula]]s en dispositivos plásticos é un factor de virulencia importante de ''S. epidermidis''. Unha causa probable é que as proteínas de superficie se unen ás proteínas da [[matriz extracelular]] e do [[sangue]]. ''S. epidermidis'' produce un material [[polisacárido|polisacarídico]] extracelular chamado de adhesión intercelular polisacárida (PIA, ''polysaccharide intercellular adhesion''), que está feito de polisacáridos, e que permite que outras bacterias se adhiran á biopelícula xa existente, creando unha biopelícula de multicapas. A actividade metabólica das bacterias que viven nestas biopelículas diminúe. Este metabolismo diminuído, en combinación coa alteración da difusión de [[antibiótico]]s, fan máis difícil que os antibióticos poidan eliminar efectivamente este tipo de infección.<ref name="Salyers" /> As cepas de ''S. epidermidis'' son a miúdo [[resistencia a antibióticos|resistentes a antibióticos]], como á [[penicilina]], [[amoxicilina]], e [[meticilina]]. Os organismos resistentes atópanse con máis frecuencia no [[intestino]], pero os organismos que viven libremente na [[pel]] poden tamén converterse en resistentes debido a unha exposición de rotina a antibióticos segregados na [[suor]]. == Enfermidades == Como xa se indicou, ''S. epidermidis'' forma biopelículas sobre dispositivos plásticos inseridos no corpo,<ref>{{cita publicación periódica| author=Otto M |title=Staphylococcus epidermidis — the 'accidental' pathogen |journal=Nature Reviews Microbiology |volume=7 |issue=8 |year=2009 |pages=555–567 |pmid=19609257 |doi=10.1038/nrmicro2182}}</ref> como catéteres e intravenosos e [[prótese (medicina)|próteses]] médicas.<ref>{{cita publicación periódica|author=Hedin G |title=Staphylococcus epidermidis — hospital epidemiology and the detection of methicillin resistance |journal=Scandinavian Journal of Infectious Diseases Supplementum |year=1993 |volume=90 |pages=1–59 |publisher=Scandinavian University Press |location=Oslo Norway |pmid=8303217}}</ref> A infección por esta bacteria pode tamén producirse en pacientes de [[diálise]] ou naqueles nos que o dispositivo plástico implantado estivese contaminado coa bacteria. Outra doenza que pode causar é a [[endocardite]], xeralmente en pacientes con válvulas cardíacas defectuosas. Nalgúns casos pode producirse [[sepse]] en pacientes hospitalizados. Os antibióticos son pouco efectivos para eliminar as biopelículas. O tratamento máis común para estas infeccións é retirar ou substituír o implante infectado, aínda que o mellor é a prevención. Pode utilizarse a [[vancomicina]] á que se poden engadir outros antibióticos. Algunhas investigacións preliminares indican que ''S. epidermidis'' se encontra sempre dentro dos poros da pel afectados de [[acne]], mentres que se cre que nos folículos sans normalmente o único residente é ''[[Propionibacterium acnes]]''.<ref>{{Cita publicación periódica | title=Acne is Not Associated with Yet-Uncultured Bacteria | author=Bek-Thomson, M. et al. | journal=Journal of Clinical Microbiology | year=2008 | volume=46 | issue=10 | pages=3355–3360 | doi=10.1128/JCM.00799-08 | pmc=2566126 | pmid=18716234}}</ref> == Identificación == O método normal para a identificación de ''S. epidermidis'' é utilizar o [[ágar de Baird-Parker]] cun suplemento de [[xema de ovo]]. As colonias que se forman son pequenas e negras. Poden confirmarse usando a [[proba da coagulase]]. Empréganse cada vez máis técnicas como a [[PCR cuantitativa]] para a detección e identificación rápida de cepas de ''Staphylococcus''.<ref name="FrancoisP">{{Cita libro |chapterurl=http://www.horizonpress.com/staph|author= Francois P and Schrenzel J|year=2008|chapter=Rapid Diagnosis and Typing of Staphylococcus aureus|title=Staphylococcus: Molecular Genetics|publisher=Caister Academic Press|id=[http://www.horizonpress.com/staph ISBN 978-1-904455-29-5]}}</ref><ref name="Mackay">{{Cita libro | author = Mackay IM (editor). | title = Real-Time PCR in Microbiology: From Diagnosis to Characterization | publisher = Caister Academic Press | year = 2007 | url=http://www.horizonpress.com/rtmic | id = [http://www.horizonpress.com/rtmic ISBN 978-1-904455-18-9 ]}}</ref> Normalmente, a sensibilidade á [[desferrioxamina]] pode usarse tamén para distinguila da maioría dos outros [[estafilococo]]s, agás no caso de ''[[Staphylococcus hominis]]'', que tamén é sensible. Nese caso, a produción de ácido a partir da [[trehalosa]] que pode facer ''S. hominis'' serve para distinguir as dúas especies. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * ''[[Staphylococcus]]'' * [[Flora da pel]] * [[Biofilme]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bacillales]] ooaoyar0pqtvbpbcp33nm7vep3yoadr 0 277120 6168613 6148048 2022-08-28T07:05:42Z Ogalego.gal 59564 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|42|25|43|N|08|38|55|W|display=title}} {{Centro educativo non universitario |nome = IES Sánchez Cantón |imaxe = Ficheiro:IES Sánchez Cantón.jpg |pé = Vista frontal |lugar = Avenida da Raíña Vitoria, [[Pontevedra]] |creación = 1845 |inauguración = |apertura = |edificioactual = 1986 |ensinanzas = [[Educación Secundaria Obrigatoria]] e [[Bacharelato]]; ciclos formativos |alumnado = |ano = |alumnadodiúrno = |anodiúrno = |alumnadonocturno = |anonocturno = |tipo = público |propiedade = [[Xunta de Galicia]] |dirección = Carlos A. Rodríguez Blanco |web = [http://www.edu.xunta.es/centros/iessanchezcanton/ Web] |email = ies.sanchez.canton@edu.xunta.es |twitter = https://twitter.com/IESANCHEZCANTON |facebook = https://www.facebook.com/IES-Sánchez-Cantón-1593681667514110/ }} O '''Instituto de Ensino Secundario Sánchez Cantón''' é un centro pertencente á rede pública de institutos da [[Xunta de Galicia]], situado en [[Pontevedra]]. Leva o nome do [[polígrafo (autor)|polígrafo]] [[Francisco Javier Sánchez Cantón]]. Está situado no Verxel, a carón do [[río dos Gafos]]. == O centro == No instituto impártese [[Educación secundaria obrigatoria|Educación Secundaria Obrigatoria]] (ESO), [[Bacharelato]] e os títulos de Técnico Superior en Animación de Actividade Física e Deportiva, Técnico Deportivo en [[fútbol]], Técnico Deportivo en [[balonmán]], Técnico Superior en fútbol e Técnico Superior en balonmán. O Instituto Sánchez Cantón ten unha extensión no [[Centro Galego de Tecnificación Deportiva]]. O centro conta cun paraninfo grande, aparcadoiro privativo, patio de deportes, pavillón polideportivo, biblioteca, cafetaría, varias aulas de audiovisual-informática, museo de ciencias naturais, museo de física e química, grupo de teatro<ref>{{Cita web|url=http://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/course/view.php?id=507|páxina-web=www.edu.xunta.gal|título=Curso: Grupo de teatro do IES Sánchez Cantón|data-acceso=2019-01-31}}</ref>, revista Cartafol<ref>{{Cita web|url=http://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/mod/book/view.php?id=16677&chapterid=1394|páxina-web=www.edu.xunta.gal|título=CARTAFOL: Cartafol. Nº 20|data-acceso=2019-01-31}}</ref> etc. ==Historia== O Instituto de Pontevedra foi creado por Real Orde do [[30 de outubro]] de [[1845]] ao abeiro do ''Plan Xeral de Estudos'' (plan Pidal), que creaba un centro de ensino secundario en cada capital de provincia. A súa localización inicial foi no convento de San Bartolomé de Pontevedra (anterior colexio dos Xesuítas e [[Desamortización|desamortizado]] uns anos antes), actual edificio Sarmiento do [[Museo Provincial de Pontevedra|Museo de Pontevedra]]. En [[1880]] acolleu parte da [[Exposición Rexional de 1880|Exposición Rexional]] que acolleu a cidade.<ref name=":0">{{Cita libro|título=O instituto de Pontevedra Século e medio de historia 1845-1995|apelidos=Fortes Bouzán|nome=Xosé|editorial=Deputación de Pontevedra|ano=1997|ISBN=84-88363-96-6|ref=|apelidos2=Castelo Tettamancy|nome2=Mª Carmen|apelidos3=Fernández Arruti|nome3=Mª Carmen|apelidos4=Martínez Tobío|nome4=Mª Dolores|apelidos5=Mesejo Gozález|nome5=Casimiro|apelidos6=Núñez Fírvida|nome6=Mª Teresa|apelidos7=Rodríquez Gil|nome7=Rafael|apelidos8=Santillán Pedrosa|nome8=Elena|apelidos9=Valderrama Currás|nome9=Carmen}}</ref> [[Ficheiro:Pontevedra capital, Instituto modernista Valle-Inclán.jpg|miniatura|esquerda|O Instituto de Pontevedra (posteriormente IES Sánchez Cantón) estivo nas instalacións do actual IES Valle-Inclán entre 1929 e 1971.]] Despois pasou ó edificio da Escola Normal de Maxisterio (pertencente despois á [[Deputación de Pontevedra]]), e en 1929 construíuse un edificio novo a carón das [[ruínas de San Domingos]] (IES Valle-Inclán). En [[1963]] o Instituto de Pontevedra dividiuse en Masculino e Feminino. O Masculino trasladouse á localización actual a finais dos anos sesenta, inaugurada en [[1971]], e en [[1973]] recibiu o nome de [[Francisco Javier Sánchez Cantón|Sánchez Cantón]], historiador finado dous anos antes. O instituto estivo dirixido por [[Xosé Filgueira Valverde]] entre 1946 e 1976, ano da súa xubilación. O novo edificio presentaba problemas estruturais, e foi reconstruído de novo en 1986. O Sánchez Cantón herdou do histórico Instituto de Pontevedra:<ref>{{Cita web|url=http://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/course/view.php?id=396|páxina-web=www.edu.xunta.gal|título=Curso: Historia do centro|data-acceso=2019-01-31}}</ref> * A colección ornitolóxica doada por Víctor Seoane López en 1866. * Diferentes pezas do Museo de Ciencias Naturais (herbolarios, materiais didácticos, animais disecados …) e dos laboratorios de Física e Química. * Arquivo onde se conservan memorias, expedientes e outros documentos fundamentais para coñecer a historia do Instituto e dos seus alumnos e profesores. * Libros antigos da Biblioteca do centro. * Retrato de [[Martín Sarmiento|Frei Martín Sarmiento]] mercado polo Instituto en 1859. Por todo isto considérase o IES Sánchez Cantón como o herdeiro do antigo Instituto de Pontevedra (compartido co [[IES Valle Inclán]], que herdou o edificio, e cos outros institutos da cidade) e tamén do Instituto Masculino de Pontevedra. Deste xeito pertence á REDE [[Museo Pedagóxico de Galicia|MUPEGA]], que integra os institutos históricos de Galicia. Tamén participou activamente nas IV Jornadas de Institutos Históricos españois en xullo de 2010.<ref name=":1">{{Cita libro|título=Homo Sapiens, transmisor de coñecemento. Saberes humanos a través do patrimonio nos institutos históricos de Galicia|apelidos=Otero López|nome=Eladio|editorial=Xunta de Galicia Museo Pedagóxico de Galicia|ano=2018|ISBN=978-84-453-5313-4|ref=|capítulo=O IES Sánchez Cantón de Pontevedra e o seu legado histório|páxina=33}}</ref> En [[2022]] ingresou con outros tres institutos históricos galegos na Orde de Afonso X O Sabio coa categoría de Placa de Honor.<ref>{{Cita web|título=Catro institutos históricos galegos ingresarán na Orde de Afonso X O Sabio coa categoría de Placa de Honor|url=https://www.xunta.gal/notas-de-prensa/-/nova/66169/catro-institutos-historicos-galegos-ingresaran-orde-afonso-sabio-coa-categoria|páxina-web=Xunta de Galicia|data=2022-02-16|data-acceso=2022-02-17|lingua=gl|nome=Xunta de|apelidos=Galicia}}</ref> == Profesorado == Desde a súa creación foron pasando polo Instituto profesores<ref>{{Cita web|url=https://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/mod/page/view.php?id=33779|páxina-web=www.edu.xunta.gal|título=Historia_SC: Profesorado (ilustres)|data-acceso=2019-01-31}}</ref> como: [[Juan Antonio Saco y Arce]], Luís M. Sobrino, [[Jesús Muruais]], [[Andrés Muruais]], [[Emilio Álvarez Giménez]], [[Víctor Said Armesto]], [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]], [[Antón Losada Diéguez]], [[Ramón Sobrino Buhigas]], [[Carlos Sobrino Buhigas]], [[Ernesto Caballero Bellido]], [[Enrique Vidal Abascal]], [[Bibiano Fernández Osorio-Tafall]], [[Vicente García de Diego]], [[Antón Iglesias Vilarelle]]... Coa Guerra Civil do 36 hai expedientes de depuración: [[Bibiano Fernández Osorio-Tafall]], Daniel Rodríguez Castelao, Echave Susaeta; e dous profesores ligados ao instituto: [[Antón Fraguas]] e Celestino Noya. Dous profesores da preparatoria son procesados e fusilados: [[Paulo Novás]] e [[Gonzalo Martín March]]. Na posguerra prodúcese o paso fugaz de [[Antonio Blanco Porto]] e o pintor [[Laxeiro]]. Imparten docencia no instituto entre outros: [[Aquilino Iglesia Alvariño]], [[Isidoro Millán González-Pardo]], Marcelino García e, ademais, [[Xosé Filgueira Valverde]]. Nos finais do século XX, entre outros: [[Manuel Luis Casalderrey]], [[Adela Figueroa]], [[Anxo González Guerra]], [[Francisco Moldes Fontán]], [[Antonio de Ron]]... Despois de Filgueira Valverde o IES Sánchez Cantón foi dirixido por José Ramón Pereiró Rodríguez, Eladio Rodríguez Gandoy, Elena Santillán Pedrosa, [[Margariña Valderrama]], Casimiro Mesejo González, Rafael Táboas Pastor, Eladio Otero López, Rocío Vieites e Carlos A. Rodríguez Blanco. En 2018 o claustro do instituto contaba con 75 profesoras e profesores. == Alumnado == Nos primeiros anos o instituto de Pontevedra tiña entre 60 e 100 alumnos, en 1860 xa eran máis de 150. As mulleres puideron matricularse desde 1882.<ref name=":1" /> En 2018 o instituto contaba con máis de mil alumnos e alumnas. Nos anos da Restauración do século XIX foron alumnos: [[Manuel Quiroga Losada]], [[Prudencio Landín Tobío]], [[Ángel Amor Ruibal]], [[Perfecto Feijoo]], [[Augusto González Besada]], [[Eduardo Cobián Roffignac]] etc.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bará|nome=Milagros|data=19 de decembro de 2021|título=El "Instituto de Pontevedra 1845-1963" en la Sala Musart|revista=Diario de Pontevedra|páxinas=10}}</ref> Na primeira parte do século XX pasan polo instituto: [[Francisco Javier Sánchez Cantón]], [[Xerardo Álvarez Limeses]], [[Antonio Blanco Porto]], [[José Loureiro Crespo]], [[Carlos Sobrino Buhigas]], [[Xosé Filgueira Valverde]], [[Antón Fraguas]], [[Fermín Penzol]], [[Ramón María Aller]], [[Antonio Puig Gaite]], [[Antonio Palacios]] etc<ref name=":0" />. Nos anos da [[Guerra civil española|Guerra Civil]] e posteriores estudaron no instituto: [[Inmaculada Paz-Andrade]], os irmáns [[Alfredo García Alén|Afredo]] e [[Luciano García Alén]], [[Pío Cabanillas Gallas]], Abilio Bernaldo de Quirós etc. Nos anos 1950-1960 foron alumnos [[César Portela]], [[Manuel Moldes]], [[Francisco Cerviño]], [[Cándido Conde-Pumpido]], [[Luciano Varela Castro]], [[Salomé Álvarez Blanco]], [[Víctor Freixanes]], [[Jaime Terceiro|Jaime Terceiro,]] [[Mariano Rajoy]], [[Miguel Anxo Fernández Lores]], [[José Antonio Durán]], [[Luís Cochón]] etc. Desde os anos 1980 tamén estudaron no instituto Sánchez Cantón: [[Luís Bará]], [[Diego Moldes]], [[Alexander Vórtice]], [[Manuel Jabois]], [[Rafael Quintía]], [[Isaac Xubín]], [[Carlos Álvarez Taboada]], [[Enrique Mauricio Iglesias]], [[Xurxo Ayán]], [[Pedro Rielo]], [[Teresa Cuíñas]], [[David Cal]], [[Adrián Estévez]], [[Malvares de Moscoso]], [[Cora Velasco]], [[Alicia Armenteros]], [[Julia Varela]], [[Diego Bará Louro]], [[Sonia Méndez]] etc.<ref>{{Cita web|url=https://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/mod/page/view.php?id=36438|páxina-web=www.edu.xunta.gal|título=Historia_SC: Alumnado ilustre|data-acceso=2019-02-01}}</ref> == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[http://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/ Páxina web] *[https://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual/course/view.php?id=396 Historia do Instituto Sánchez Cantón] *[http://www.edu.xunta.gal/centros/iessanchezcanton/aulavirtual2/file.php/260/ROTEIRO/rinsti.html Itinerario polo IES Sánchez Cantón] *[https://www.youtube.com/watch?time_continue=18&v=G_V_3oiFf1Q Vídeo de benvida ao centro] {{ORDENAR:Sánchez Cantón, IES}} {{Control de autoridades}} {{Rede MUPEGA}} [[Categoría:MUPEGA]] [[Categoría:Pontevedra]] [[Categoría:Instituto histórico]] [[Categoría:Institutos de educación secundaria de Galicia]] 1zbx5aloheny8bw2xlw2dsguyixzlk2 0 283860 6168370 5186192 2022-08-27T16:12:26Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = lightgrey | name = ''Lactococcus'' | image =Lactococcus_lactis.jpg | image_caption = ''[[Lactococcus lactis]]'' | domain = [[Bacteria]] | divisio = [[Firmicutes]] | classis = [[Bacilli]] | ordo = [[Lactobacillales]] | familia = [[Streptococcaceae]] | genus = '''Lactococcus''' | genus_authority = Schleifer ''et al.'' 1986 | subdivision_ranks = Especies | subdivision = ''[[Lactococcus chungangensis|L. chungangensis]]''<br/> ''[[Lactococcus fujiensis|L. fujiensis]]''<br/> ''[[Lactococcus garvieae|L. garvieae]]''<br/> ''[[Lactococcus lactis|L. lactis]]''<br/> ''[[Lactococcus piscium|L. piscium]]''<br/> ''[[Lactococcus plantarum|L. plantarum]]''<br/> ''[[Lactococcus raffinolactis|L. raffinolactis]]'' }} '''''Lactococcus''''' é un [[xénero (bioloxía)|xénero]] de [[bacterias do ácido láctico]] que anteriormente estaban incluídas dentro do xénero ''[[Streptococcus]]'' Grupo N1.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Schleifer KH, Kraus J, Dvorak C, Kilpper-Balz R, Collins MD, Fischer W | title = Transfer of ''Streptococcus lactis'' and related streptococci to the genus ''Lactococcus'' gen. nov | journal = Syst. Appl. Microbiol.| year = 1985 | volume = 6 | pages = 183&ndash;195 | url = | issn = 0723-2020 | doi=10.1016/s0723-2020(85)80052-7}}</ref> Considéranse homofermentadores, xa que na súa [[fermentación]] da [[glicosa]] orixinan un só produto principal ou único, o [[ácido láctico]] neste caso. O seu carácter homofermentativo pode ser alterado axustando as condicións do medio, como o [[pH]], concentración de glicosa, e limitación de nutrientes. Son bacterias [[grampositiva]]s, [[catalase]]-negativas, non [[Motilidade|mótiles]] e con forma de [[coco (bacteria)|coco]], xeralmente agrupadas en parellas ou cadeas. O xénero contén cepas que crecen por debaixo dos 7˚C.<ref>, James M. Modern Food Microbiology, 4th ed. Van Nostrand Reinhold, 1992</ref> Actualmente recoñécense sete especies de ''Lactococcus'' xunto con catro subspecies. Son: * ''[[Lactococcus lactis|L. lactis]]'' ** ''[[Lactococcus lactis|L. lactis]]'' subsp. ''lactis'' ** ''L. lactis'' subsp. ''cremoris'' ** ''L. lactis'' subsp. ''hordniae'' ** ''L. lactis'' subsp. ''tructae'' * ''[[Lactococcus garvieae|L. garvieae]]'' * ''[[Lactococcus plantarum|L. plantarum]]'' * ''[[Lactococcus raffinolactis|L. raffinolactis]]'' * ''[[Lactococcus piscium|L. piscium]]'' * ''[[Lactococcus chungangensis|L. chungangensis]]'' * ''[[Lactococcus fujiensis|L. fujiensis]]'' Estes organismos utilízanse comunmente na [[industria láctea]] para fabricar produtos lácteos fermentados como os [[queixo]]s. Poden utilizarse en cultivos iniciadores (''starter'') dunha soa cepa, ou en cultivos de cepas mesturadas con outras bacterias do ácido láctico como ''[[Lactobacillus]]'' e ''[[Streptococcus]]''. Ten especial interese o estudo de ''Lactococcus lactis'' subsp. ''lactis'' e ''L. lactis'' subsp. ''cremoris'', xa que son as cepas utilizadas nos cultivos iniciadores nas fermentacións da industria láctea.<ref>de Vos, W.M. Simons, GFM. Genetics and Biotechnology of Lactic Acid Bacteria. eds. Gasson, M.J. de Vos, W.M. Gene Cloning and Expression Systems in Lactococci. Blackie Academic & Professional, 1994. pg. 52 – 53.</ref> A súa principal misión na produción láctea é a acidificación rápida do leite; isto causa unha caída (acidificación) do pH do produto en fermentación, o que impide o crecemento de bacterias que o estragarían, á vez que transforma o produto. As bacterias tamén xogan un papel en darlle ao produto o seu aroma final.<ref>Kok, Jan. Genetics and Molecular Biology of Streptococci, Lactococci, and Enterococci.. eds Dunny, Gary M. Cleary, P. Patrick. McKay, Larry L. Special Purpose Vectors for Lactococci. American Society for Microbiology, 1991. pg. 97</ref> Os lactococos utilízanse actualmente tamén na industria [[biotecnoloxía|biotecnolóxica]]. Poden cultivarse doadamente a escala industrial en medios baseados en soro lácteo baratos. Utilízanse na [[produción de proteínas]] alleas (doutras especies), que se aplican despois na industria alimentaria. == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Lactobacillales]] 4ya5vb78weuvgq8gae8tjwk6v7kz2yi 0 287074 6168272 6075024 2022-08-27T13:43:34Z Kst1712 68388 Modificouse a redacción e engadiuse a nota sobre a Asociación de Arquitectos de Galicia wikitext text/x-wiki {{Arquitecto |estilo = [[Modernismo]] |obras_destacadas = [[Kiosco Alfonso]]<br />[[Edificio Castromil]] |premios = Medalla da ''Exposición Nacional de Bellas Artes''<ref name="promo" /><br />Mención honorífica ó seu deseño da sede do ''Chicago Tribune'' }} '''Rafael González Villar''', nado na [[Coruña]] o [[6 de outubro]] de [[1887]] e finado o [[11 de marzo]] de [[1941]] tamén na cidade herculina, foi un arquitecto [[modernismo|modernista]] galego. Participou activamente na vida social e cultural da súa época. No 1914 foi nomeado presidente da Asociación de Arquitectos de Galicia<ref>Fundada en 1903 e logo englobada en 1930-31 no novo marco legal dos Colexios de Arquitectura, neste caso o Colexio de Arquitectos de León, con senllas delegacións provinciais na Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra, amais de Oviedo, León, Zamora, Salamanca e Palencia. Véxase {{Cita web|url=https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1931/165/A01375-01380.pdf|páxina-web=Gaceta de Madrid|título=Decreto relativo a los Estatutos para el gobierno de los Colegios de Arquitectura|data=14/06/1931|en=n.° 165, páxs. 1375-1380}}</ref>, a partir de 1927 presidiu a [[Academia Provincial de Bellas Artes]] e no 1940 foi elixido membro de número da [[Real Academia Galega]], da que, malia falecer días antes de ser investido, se considera igualmente académico numerario<ref name="doce">{{cita web|url=https://academia.gal/membro/-/membro/rafael-gonzalez-villar|título=Rafael González Villar|páxina-web=Real Academia Galega}}</ref>. == Traxectoria == Realizou os estudos de arquitectura na Escola Superior de Madrid, onde recibiu unha formación de tipo historicista e ecléctica, e concluíu os estudos en 1911 como número un da súa promoción<ref name="promo">''europa press'' (2-10-2006) [http://www.europapress.es/galicia/noticia-profesionales-coruna-rinden-homenaje-rafael-gonzalez-villar-dia-mundial-arquitectura-20061002183431.html "Los profesionales de A Coruña rinden homenaje a Rafael González Villar en el Día Mundial de la Arquitectura"]. "El autor cosmopolita" {{es}}.</ref>. Radicou a súa actividade profesional na cidade da Coruña, onde desenvolveu a maior parte da súa obra. A súa primeira creación de relevancia foi o [[Kiosco Alfonso]] no 1912, cun estilo modernista moi persoal, situado nos [[xardíns de Méndez Núñez]] da Coruña. Ese mesmo ano realizou o Chalé Rialeda e tamén a Casa Limiñón. A primeira obra é unha casa de campo, de estilo inspirado na [[Secesión vienesa]]; a segunda obra é unha casa tipo ''cottage'' de aparencia máis pintoresca. Do 1916 é tamén obra súa o Chalé Carnicero, que pode contemplarse na vila de [[Oleiros]]<ref name="carnicero">''La Voz de Galicia'' (29-9-2010) [http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/09/29/0003_8752711.htm "Una casa protegida agoniza en Perillo"]. "''Se trata de una vivienda que el arquitecto Rafael González Villar (...) diseñó para el industrial coruñés Enrique Carnicero Ríos''" {{es}}.</ref>. No 1915 proxectou a Casa Molina e o monumento a [[Concepción Arenal]] na cidade da Coruña. Constitúen tódalas obras anteriormente descritas unha arquitectura estreitamente vinculada ó academicismo que avanza paulatinamente cara a un tipo de arquitectura máis rexionalista. Encargóuselle a construción dunha escola en [[Betanzos]] no ano 1917 e un ano despois encomendóuselle a Casa do Pobo, ámbalas obras legado de [[Jesús García Naveira]] á cidade brigantina. Realizou amais outras obras, entre as que se poden destacar a Casa Núñez e as reformas do Liceo e do [[Teatro Alfonsetti]] na vila betanceira ou a Casa Companioni na [[Cidade Xardín da Coruña]], compaxinando a súa actividade profesional co cargo de arquitecto municipal da cidade herculina a partir de 1925. Atribúeselle tamén a creación dos Cines Capitol en Betanzos<ref name="nouvo">Cabano Vázquez, Ignacio; [http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab1985PDF/1985%20131_144.pdf "La Arquitectura de Rafael González Villar en Betanzos"] pdf {{es}}.</ref>. No 1922 foi proxectado polo arquitecto coruñés o [[Edificio Castromil]]<ref name="castr">[http://www.a16-01.com/pdfs/CAU/1975/CAU750901052.pdf "Otras obras destruidas. Edificio Castromil"] pdf {{es}}.</ref>, de estilo ecléctico expresionista próximo ó modernismo, situado en [[Santiago de Compostela]]. Tamén se constrúe en Compostela un edificio de vivendas proxectado polo arquitecto galego na rúa do Hórreo, facendo esquina coa actual Praza de Galicia en 1927. Rafael González Villar realizou o proxecto do Sanatorio de tuberculosos de [[Oza-Cesuras]]<ref name="cesuras">"Una joya olvidada; el conocido como Sanatorio de los Incurables de Cesuras del arquitecto Rafael González Villar". En: {{cita novas|url=http://www.lavozdegalicia.es/coruna/2010/10/03/0003_8761179.htm|título=Decenas de casas históricas agonizan en el área sin ningún tipo de protección|xornal=La Voz de Galicia|data=3 de outubro de 2010}}.</ref> entre os anos 1922 e 1924, aínda que nunca se chegou a concluír a súa construción por mor do inicio da [[guerra civil española]]. O arquitecto proxectou en 1935 o que sería coñecido como Cine Avenida, inaugurado no ano 1941 na cidade da Coruña. O novo edificio incluía un bloque de vivendas na fachada, situándose a sala do cinema no patio. Actualmente aínda existe, mais o seu futuro parece incerto<ref name="promo" /><ref name="avenida">[http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/7366/2/ARQUITECTURA%20DEL%20OCIO.pdf "A Coruña: arquitectura desaparecida"] pdf {{es}}.</ref>. == Galería de imaxes == <gallery> Ficheiro:Kiosko Alfonso, A Coruña (5482919562).jpg|[[Kiosco Alfonso]] na [[A Coruña|Coruña]] (1912). Ficheiro:Biblioteca Municipal de Perillo.jpg|Chalé Rialeda en [[Oleiros]] (1912). Ficheiro:A Coruña en obras.jpg|Casa Molina na Coruña (1915). Ficheiro:ConcepciónArenalMonumento.jpg|Monumento a [[Concepción Arenal]] na Coruña (1915). Ficheiro:HOSPITAL OPARAXON.JPG|Sanatorio de [[Tuberculose|tuberculosos]] de [[Oza-Cesuras]] (1922). Ficheiro:Antiga sucursal del "Banco de España" Betanzos.jpg|Casa de Núñez en [[Betanzos]] (1923). Ficheiro:Betanzos-ruas-04.jpg|Casa de Núñez en Betanzos. Ficheiro:Betanzos-feira-01.jpg|Palco da Música de Betanzos (1927). Ficheiro:Villa Molina, A Coruña.jpg|Villa Molina, na [[Cidade Xardín da Coruña]] (1928). Ficheiro:Cemiterio de Santo Amaro - González Villar.jpg|Tumba de González Villar no [[cemiterio de Santo Amaro da Coruña]]. </gallery> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/a-recuperacion-do-parque-forestal-do-sanatorio-de-cesuras-soben-as-vendas-de-maquinaria-agricola-pottinger-fai-balance A recuperación do parque forestal do sanatorio de Cesuras], no programa ''Labranza'' da ''TVG'' (14-9-2014). {{Control de autoridades}} {{Membros de número da Real Academia Galega}} {{ORDENAR:González Villar, Rafael}} [[Categoría:Arquitectos de Galicia do século XX]] [[Categoría:Nados na Coruña]] [[Categoría:Nados en 1887]] [[Categoría:Finados en 1941]] [[Categoría:Membros de número da Real Academia Galega]] 9h6jlr8jxapldbr333gfocphpx2eo9w 0 287729 6168416 4977153 2022-08-27T17:16:05Z Castelao 32797 Arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía}} {{Outros homónimos|Henrique de Borgoña}} '''Henrique de Borgoña''', chamando ''Donzel'' ou ''le Damoiseau'',<ref>[http://fmg.ac/Projects/MedLands/BURGUNDY.htm#Henridied10701074 Henri de Bourgogne, ''le Damoiseau'' no sitio Foundation for Medieval Genealogy] {{en}}</ref> nado contra o ano [[1035]] e finado contra [[1066]], foi un nobre [[Francia|francés]], fillo de [[Roberto I de Borgoña|Roberto I ''o Vello'']], [[Ducado de Borgoña|duque de Borgoña]] e de [[Hélie de Semur]], e neto do rei de Francia [[Roberto II de Francia|Roberto II ''o Piadoso'']]. Segundo certos historiadores, casou en [[1056]] con [[Sibila de Barcelona]], filla de [[Berenguer Ramón I]], chamado ''o Curvado'', [[Condado de Barcelona|conde de Barcelona]] e [[Xisela de Lluça]].<ref>Jean Richard: ''Les ducs de Bourgogne et la formation du duché du XIe au XIVe siècles''.</ref> Segundo outras fontes, foi esposo de [[Sibila de Borgoña (1035-1074)|Sibila]], filla do conde [[Rexinaldo I de Borgoña]] e de [[Alicia de Normandía]]. Pero en base a unha frase de Orderic Vital, falando das fazañas de [[Roberto I de Borgoña]] en varios países, parece máis probábel a primeira hipótese: «nunha expedición en [[1058]] para defender o Condado de Barcelona contra os musulmáns, casara cun parente do conde Raimundo Borrell, cuxo alcume pasou aos seus descendentes.<ref>Maurice Chaume: ''Les premières croisades bourguignonnes au-delà des Pyrénées'' in ''Annales de Bourgogne'', XVIII, 1946, p. 161-165) e ''En marges des croisades bourguignonnes, d'Espagne'', in ''Annales de Bourgogne'', IX, 1937, p. 68-73).</ref> == Descendencia == Tivo os seguintes fillos: * '''[[Hugo I de Borgoña|Hugo]]''' ([[1057]] - [[1093]]), duque de Borgoña, co nome de Hugo I. * '''[[Eudes I de Borgoña|Eudes]]''' ([[1058]] - [[1103]]), duque de Borgoña, co nome de Eudes I. * '''[[Roberto de Borgoña (1059-1111)|Roberto]]''' ([[1059]] - [[1111]]), bispo de [[Langres]] * '''[[Renaud de Borgoña|Renaud]]''' ([[1065]] - [[1092]]), abade de [[Saint-Pierre à Flavigny]]; * '''[[Henrique de Borgoña|Henrique]]''' ([[1066]] - [[1112]]), conde de [[Portugal]], de quen descende a primeira casa real de Portugal. Morreu antes que o seu pai, polo que o seu fillo [[Hugo I de Borgoña|Hugo]] sucedeu ao seu avó. == Notas == {{Listaref|30em}} [[Categoría:Nobres de Francia]] [[Categoría:Borgoña]] fl32n3yr048x4w0467w6b4kbru39xsc 0 288159 6168694 4826829 2022-08-28T11:36:29Z Snow Lion Fenian 90824 /* Escudos históricos */ wikitext text/x-wiki {{Escudo |nome = Escudo de Burundi |imaxe = Coat of arms of Burundi.svg |imaxe_ancho = 250px |medio = |medio_achno = |middle_caption = |menor = |menor_ancho = |menor_pé = |imaxe2 = |imaxe2_ancho = |imaxe2_pé = |imaxe3 = |imaxe3_ancho = |imaxe3_pé = |armiger = [[Burundi]] |ano_adopción = [[1966]] |crista = |torso = |escudo = Goles, unha cabeza de león dourada |alicerce = Tres lanzas africanas |compartment = |divisa = '''Unité, Travail, Progrès''' <br/> ("Unidade, Traballo, Progreso") |ordes = |outros = |versións_anteriores = |uso = }} O '''escudo de armas de [[Burundi]]''' é un dos símbolos nacionais do país e consiste nunha cabeza de león arrodeada de tres lanzas cruzadas. Foi adoptado no ano [[1966]] e baixo o león pódese ler o lema nacional de Burundi: ''Unité, Travail, Progrès'' ("Unidade, Traballo, Progreso").<ref>''Guide to the Flags of the World'' by Mauro Talocci, revisado e actualizado por Whitney Smith (ISBN 0-688-01141-1), p. 153.</ref> == History == O antigo escudo de armas do [[Reino de Burundi]] foi usado dende [[1962]] até [[1966]] e asemellábase moito ó actual, agás polo ''[[karyenda]]'' real e os dous [[loureiro]]s que se atopaban na parte superior como símbolo do ''[[mwami]]'' (rei). O lema nacional era ''Ganza Sabwa'', que en [[lingua kirundi|kirundi]] significa "(o mwami) goberna e reina". == Escudos históricos == <gallery> Ficheiro:Coat of arms of the Kingdom of Burundi.svg|Escudo de armas do [[Reino de Burundi]] ([[1962]]-[[1966]]). </gallery> == Notas == {{Listaref}} {{commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Símbolos de Burundi]] [[Categoría:Escudos por país|Burundi]] l1dmgyf6oxt4890wezbc48ie3khcdc7 0 290613 6168371 4646150 2022-08-27T16:12:58Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Cronobacter'' | image = | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Gammaproteobacteria]] | ordo = [[Enterobacteriales]] | familia = [[Enterobacteriaceae]] | genus = '''Cronobacter''' | genus_authority = (Iversen ''et al.'' 2008)<ref name="Iversen 2008"> {{Cita publicación periódica |last1=Iversen |first1=C |author2=et al. |year=2008 |title=''Cronobacter'' gen. nov., a new genus to accommodate the biogroups of ''Enterobacter sakazakii'', and proposal of ''Cronobacter sakazakii'' gen. nov. comb. nov., ''C. malonaticus'' sp. nov., ''C. turicensis'' sp. nov., ''C. muytjensii'' sp. nov., ''C. dublinensis'' sp. nov., ''Cronobacter'' genomospecies 1, and of three subspecies, ''C. dublinensis'' sp. nov. subsp. ''dublinensis'' subsp. nov., ''C. dublinensis'' sp. nov. subsp. ''lausannensis'' subsp. nov., and ''C. dublinensis'' sp. nov. subsp. ''lactaridi'' subsp. nov. |journal=[[IJSEM]] |volume=58 |issue=6 |pages=1442–1447 |doi=10.1099/ijs.0.65577-0 |pmid=18523192 }}</ref> (Joseph ''et al.'' 2011)<ref name="Joseph 2011"> {{Cita publicación periódica |last1=Joseph |first1=S |author2=et al. |year=2011 |title=''Cronobacter condimenti'' sp. nov., isolated from spiced meat and ''Cronobacter universalis'' sp. nov., a novel species designation for ''Cronobacter'' sp. genomospecies 1, recovered from a leg infection, water, and food ingredients |journal=[[IJSEM]] |volume= |issue= |pages= |doi=10.1099/ijs.0.032292-0 |pmid= }}</ref> | subdivision_ranks = Species | subdivision = ''[[Cronobacter sakazakii|C. sakazakii]]''<br/> ''[[Cronobacter malonaticus|C. malonaticus]]''<br/> ''[[Cronobacter turicensis|C. turicensis]]''<br/> ''[[Cronobacter muytjensii|C. muytjensii]]''<br/> ''[[Cronobacter dublinensis|C. dublinensis]]''<br/> ''[[Cronobacter universalis|C. universalis]]''<br/> ''[[Cronobacter condimenti|C. condimenti]]'' }} '''''Cronobacter''''' é un xénero de [[bacterias]] [[gramnegativa]]s, [[anaerobio facultativo|anaerobias facultativas]], [[oxidase]]-negativas, [[catalase]]-positivas, con forma de [[bacilo]] da familia [[Enterobacteriaceae]], que poden causar diversas doenzas infecciosas ([[bacteremia]]s) en humanos. En xeral son mótiles, reducen o [[nitrato]], usan [[citrato]], hidrolizan [[esculina]] e [[arxinina]], e son positivas para [[descarboxilación]] da L-[[ornitina]]. Producen ácido a partir da D-[[glicosa]], D-[[sacarosa]], D-[[rafinosa]], D-[[melibiosa]], D-[[celobiosa]], D-[[manitol]], D-[[manosa]], L-[[ramnosa]], L-[[arabinosa]], D-[[trehalosa]], [[ácido galacturónico|galacturonato]] e D-[[maltosa]]. As ''Cronobacter'' spp. son xeralmente positivas para a produción de [[acetoína]] (proba de [[Voges–Proskauer]]) e negativas para a proba do [[vermello de metilo]], que detecta [[2,3-butanodiol]] en vez dunha [[fermentación ácida mixta]]. A [[especie tipo]] do xénero é ''[[Cronobacter sakazakii]]'' comb. nov. Secuenciouse e anotouse o [[xenoma]] dunha cepa de ''Cronobacter sakazakii'' (BAA-894).<ref> {{Cita publicación periódica |last1=Kucerova |first1=E |author2=et al. |year=2010 |journal=[[PLoS ONE]] |volume=5 |issue=3 |page=e9556 |title=Genome sequence of ''Cronobacter sakazakii'' BAA-894 and comparative genomic hybridization analysis with other ''Cronobacter'' species |doi=10.1371/journal.pone.0009556 }}</ref> De acordo cunha análise de secuencia multilocus (MLSA) o xénero orixinouse hai ~40 millóns de anos, e a especie máis importante clinicamente, ''C. sakazakii'', estaba individualizada hai uns ~15-23 millóns de anos. .<ref name="ReferenceA">{{Cita publicación periódica |last1=Joseph |first1=E |author2=et al. |year=2012 |title=Diversity of the ''Cronobacter'' genus as revealed by multi locus sequence typing |journal=[[J Clin Microbiol]] |volume=50 |issue= 9|pages=3031–3039 |doi=10.1128/JCM.00905-12 }}</ref> == Importancia médica == Todas as especies de ''Cronobacter'', agás ''C. condimenti'', foron ligadas retrospectivamente a casos clínicos de infeccións en adultos ou nenos pequenos. A maioría dos casos de infección por ''Cronobacter'' ocorren en adultos, xeralmente son bacteremias que non foron estudadas en detalle. Porén, a maioría das infeccións en neonatos e nenos pequenos foron asociadas con ''C. sakazakii'' e recibiron considerable atención.<ref> {{Cita publicación periódica |last1=Kucerova |first1=E |author2=et al. |year=2011 |title=''Cronobacter'': diversity and ubiquity |journal=[[Quality Assurance and Safety of Foods and Crops]] |volume=3 |issue= 3|pages=104–122 |doi=10.1111/j.1757-837X.2011.00104.x }}</ref> Ademais, ''Cronobacter'' spp. están asociados con bacteremias neonatais, [[meninxite]]s e [[enterocolite necrotizante]]. Porén, a [[tipificación de secuencias multilocus]] <ref> {{Cita publicación periódica |last1=Baldwin |first1=A |author2=et al. |year=2009 |title=Multilocus sequence typing of ''Cronobacter sakazakii'' and ''Cronobacter malonaticus'' reveals stable clonal structures with clinical significance which do not correlate with biotypes |journal=[[BMC Microbiology]] |volume=9 |issue= |pages=223 |doi=10.1186/1471-2180-9-223 }}</ref> mostra que a maioría dos casos deste tipo de meninxite neonatal nos pasados 30 anos, en 6 países foron asociados con só unha liñaxe xenética da especie ''Cronobacter sakazakii'' chamada "Secuencia Tipo 4" ou "ST4",<ref name="ReferenceB">{{Cita publicación periódica |last1=Joseph |first1=S |last2=Forsythe |first2=JS |year=2011 |title=Association of ''Cronobacter sakazakii'' ST4 with neonatal infections |journal=[[Emerging Infectious Diseases]] |volume= 17|issue=9 |pages=1713 |doi=10.3201/eid1709.110260 }}</ref> e, por tanto, este clon parece ser moi preocupante como causante de infeccións infantís. == Taxonomía == ''Cronobacter'' foi proposto como xénero en 2007 para aclarar as relacións taxonómicas dos biogrupos que se encontraron entre as cepas de ''[[Enterobacter sakazakii]]''.<ref name="Iversen 2007"> {{Cita publicación periódica |last1=Iversen |first1=C |author2=et al. |year=2007 |title=The taxonomy of ''Enterobacter sakazakii'': proposal of a new genus ''Cronobacter'' gen. nov. and descriptions of ''Cronobacter sakazakii'' comb. nov. ''Cronobacter sakazakii'' subsp. ''sakazakii'', comb. nov., ''Cronobacter sakazakii'' subsp. ''malonaticus'' subsp. nov., ''Cronobacter turicensis'' sp. nov., ''Cronobacter muytjensii'' sp. nov., ''Cronobacter dublinensis'' sp. nov. and ''Cronobacter'' genomospecies 1 |journal=[[BMC Evol. Biol.]] |volume=7 |pages=64 |doi=10.1186/1471-2148-7-64 |pmc=1868726 |pmid=17439656 }}</ref> Esta proposta foi publicada validamente en 2008 con 5 especies e 3 subspecies.<ref name="Iversen 2008"/> A definición do xénero revisouse en 2012 coa designación de sete especies. Esta revisión utilizou datos dos sete [[loci]] MLST para definir dúas novas especies; ''C. universalis'' e ''C. condimenti''. .<ref name="ReferenceA"/> A análise xenética e bioquímica mostrou máis recentemente que ''Cronobacter turicensis'' non é realmente unha especie membro de ''Cronobacter'' e propúxose para ela o novo xénero ''Siccibacter''. == Etimoloxía == O nome ''Cronobacter'' procede do nome do personaxe mitolóxico grego ''[[Cronus|Cronos]]'' (Κρόνος), un [[titán (mitoloxía)|titán]] que devoraba os seus fillos cando nacían, e da terminación neolatina [[-bacter|''bacter'']], bastonciño, xa que é unha bacteria que causa enfermidades nos neonatos. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.ucd.ie/crono09/ 1st International Conference on Cronobacter] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Enterobacteriales]] 5pdd0lul0typy9e581jnlsaokl8mx2c 0 290756 6168470 6167959 2022-08-27T18:30:07Z Miguelferig 27155 /* Mecanismo */ wikitext text/x-wiki O '''escorregamento bacteriano''' é un proceso mediante o cal certas bacterias poden moverse reptando por si mesmas estando en contacto cunha superficie sólida, pero sen utilizar [[flaxelo#Flaxelo bacteriano|flaxelos]] (os cales son o mecanismo de movemento máis común entre as bacterias).<ref name="McBride">McBride, M. . (2001). "Bacterial gliding motility: multiple mechanisms for cell movement over surfaces". Annual review of microbiology 55: 49–75. doi:10.1146/annurev.micro.55.1.49. PMID 11544349.</ref> O mecanismo mediante o cal se realiza este movemento é descoñecido total ou parcialmente para moitas bacterias, e é probable que os distintos grupos bacteriano utilicen mecanismos diferentes para moverse escorregando. Este tipo de movemento é importante entre as [[cianobacterias]], [[mixobacterias]] e especies de ''[[Cytophaga]]'' e ''[[Flavobacterium]]''. Xeralmente son [[bacilo|bacilares]] ou filamentosas. O movemento é moito máis lento que o realizado con flaxelos. A mobilidade por escorregamento permítelle á célula colonizar novos ambientes ou interaccionar con outras células, e mesmo, como no caso das mixobacterias, ter un comportamento social e cooperativo.<ref name=Brock> Madigan, M. T., Martinko, J. M., Parker, J. "Brock - Microbiología de los Microorganismos". 10ª edción. Páxinas 85-87. ISBN 84-205-3679-2.</ref> == Mecanismo == O único mecanismo coñecido implica o uso de [[pili de tipo IV]] en bacterias como ''[[Pseudomonas aeruginosa]]'' e ''[[Myxococcus xanthus]]''. Estes pili esténdense e retráense, e en ''[[Myxococcus]]'' este tipo de movemento chámase motilidade S. Ademais, ''Myxococcus xanthus'' ten outro tipo de [[motilidade]] chamado motilidade A, para o cal se propuxeron outros dous mecanismos, un que implica a exección dunha mucilaxe de [[polisacárido]]s a partir de boquillas situadas a cada lado do corpo <ref>{{cita novas | last1 = Merali | first1 = Zeeya | title = Bacteria use slime jets to get around | newspaper = New Scientist | date = 3 April 2006 | url = http://www.newscientist.com/article/dn8933-bacteria-use-slime-jets-to-get-around.html | accessdate = 17 January 2010 }}</ref> e outro que utiliza "complexos de [[adhesión focal]]" distribuídos ao longo do corpo da célula.<ref name="Science1">Mignot, T.; Shaevitz, J.; Hartzell, P.; Zusman, D. (2007). "Evidence that focal adhesion complexes power bacterial gliding motility". Science 315 (5813): 853–856. Bibcode:2007Sci...315..853M. doi:10.1126/science.1137223. PMID 17289998.</ref> Na [[motilidade]] de mixobacterias por complexos de [[adhesión focal]], fórmanse complexos de adhesión transitoria que permanecen en posicións fixas relativas ao substrato mentres a célula se move cara adiante. Os complexos ensámblanse no extremo anterior da célula e dispérsanse no extremo posterior. Cando a célula inverte o sentido do movemento, os dous extremos intercambian a súa operación. O outro mecanismo proposto nas mixobacterias é a mobilidade por exección de mucilaxe. As mixobacterias escorregan sobre as superficies deixando un rastro mucoso ao seu paso. Sabíase que este «moco» actuaba como lubricante, pero ata hai pouco non se podía explicar como se xeraba a forza para o movemento. Recentemente, descubriuse que as bacterias se propulsan expulsando o moco a presión a través dunhas boquillas, a modo de foguetes. As mixobacterias presentan unhas 250 destas boquillas situadas en cada extremo e expulsando moco por un conxunto delas poden escorregar cara adiante ou atrás a unha velocidade máxima de 10 [[micron|µm]] por segundo. Outras bacterias que segregan un polisacárido mucoso que utilizan para moverse son as cianobacterias filamentosas.<ref name=Brock/> Unha proposta que se fixo para explicar o escorregamento de ''[[Flavobacterium johnsoniae]]'' é o movemento de proteínas na membrana externa como unha cinta sen fin que por un lado se unen ao substrato e por outro á capa de [[peptidoglicano]], e van movéndose ao longo da membrana.<ref name=Brock/> == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bacterias]] 0k7htmvyyqpgtpqzkxn5dn130xnw0kq 0 293316 6168313 6007610 2022-08-27T15:04:59Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:1C1G Tropomyosin crystal.png|miniatura|250px|{{PDB|1C1G}} Cadea de tropomiosinas A,B,C,D.]] A '''tropomiosina''' é unha [[proteína]] formada por dúas cadeas en [[hélice alfa]] [[hélice superenrolada|superenroladas]] que se encontra no [[citoesqueleto]] das células. Está asociada aos filamentos de [[actina]] das [[fibra muscular|fibras musculares]], onde regula a contracción muscular. Tamén se encontra en células non musculares, onde regula o citoesqueleto. == Citoesqueleto de actina e miosina == Todos os organismos posúen estruturas que lles proporcionan integridade física ás súas células. Estas estruturas forman en conxunto o [[citoesqueleto]], e un dos sistemas máis antigos está baseado en [[polímero]]s filamentosos da proteína [[actina]]. Un segundo polímero proteico é a tropomiosina, que forma parte integral dos filamentos de actina dos animais. As tropomiosinas son unha gran familia de compoñentes integrais dos filamentos de actina que exercen unha función fundamental na regulación da función dos filamentos de actina tanto en células musculares coma non musculares. Estas proteínas consisten nun hetero- ou [[homodímero]] con forma de bastón que se sitúa sobre o suco da hélice alfa da maioría dos filamentos de actina. A interacción ocorre en toda a lonxitude do filamento de actina, e os dímeros están aliñados cabeza con cola. As tropomiosinas categorízanse a miúdo en dous grupos: [[isoforma]]s de tropomiosina muscular e de tropomiosina non muscular. As isoformas da tropomiosina muscular están implicadas na regulación das interaccións entre as proteínas actina e [[miosina]] no [[sarcómero]] do músculo, e xogan un papel central na regulación da [[contracción muscular]]. As isoformas de tropomiosina de células non musculares funcionan en todas as células (nas non musculares e tamén nas musculares) e están implicadas en diversas vías celulares que controlan e regulan o citoesqueleto da célula o outras funcións celulares importantes. O sistema de filamentos de actina que está implicado na regulación destas vías celulares é máis complexo que os sistemas de filamentos de actina que regulan a contracción muscular. O sistema contráctil depende de catro isoformas de filamentos de actina e de cinco isoformas de tropomiosina,<ref name=Pittenger>{{Cita publicación periódica |last1=Pittenger |first1=MF |last2=Kazzaz |first2=JA |last3=Helfman |first3=DM |year=1994 |title=Functional properties of non-muscle tropomyosin |journal=Curr Opin Cell Biol |volume=6 |issue= 1|pages=96–104 |publisher= |doi=10.1016/0955-0674(94)90122-8 |url= |pmid=8167032}}</ref> mentres que o sistema de filamentos de actina do citosqueleto utiliza dúas isoformas de filamentos de actina e unhas 40 isoformas de tropomiosina.<ref name="Pittenger" /><ref name=Gunning>{{Cita publicación periódica |last1=Gunning |first1=PW |last2=Schevzov |first2=G |last3=Kee |first3=AJ |last4=Hardeman |first4=EC |year=2005 |title=Tropomyosin isoforms:divining rods for actin cytoskeleton function |journal=Trends Cell Biol |volume=15 |issue= 6|pages=333–341 |publisher= |doi=10.1016/j.tcb.2005.04.007 |url= |pmid=15953552}}</ref> == Funcións == === Influencia sobre a unión das "proteínas que se unen á actina" cos filamentos de actina === <!-- [[Ficheiro:A model for tropomyosin-directed regulation of actin filament function.jpg|miniatura|250px|Cando a tropomiosina 5NM1 se une aos filamentos de actina, isto permite que estes interaccionen coa miosina II, e isto pode orixinar o recrutamento de miosina II nestes filamentos. Simultaneamente, a tropomiosina 5NM1 elimina a unión de ADF (factor de despolimerización da actina) aos filamentos, o que dá lugar a que os filamentos sexan máis estables e con actividade contráctil. Ao contrario, a unión de tropomiosina Br3 permite a unión de ADF, o cal promove o corte dos filamentos e unha maior reciclaxe dos mesmos. Paralelamente, a miosina II interacciona pouco ou nada, e o resultado é filamentos non contráctiles que rapidamente se remodelan. En ambos os casos, hai moitos mecanismos que reforzan o resultado final.<ref name="Gunning" />]] --> O sistema de microfilamentos de actina é o sistema citoesquelético fundamental implicado no desenvolvemento e mantemento da morfoloxía da célula. Debido á capacidade deste sistema para responder rapidamente aos estímulos celulares e de sufrir reorganizacións estruturais crese que este sistema regula cambios estruturais específicos en diversas rexións celulares. Nos humanos, só hai seis isoformas da actina, e estas isoformas son responsables de formar un conxunto de estruturas celulares complexas e únicas que interveñen en interaccións celulares. Pénsase que o funcionamento e a forma do citoesqueleto de actina están controladas en gran medida por [[proteínas que se unen á actina]] (ABP, ''actin-binding proteins'') que están asociadas co polímero de actina. As ABP son un grupo de proteínas que se unen á actina. Aínda que a tropomiosina se inclúe ás veces entre as ABP, en realidade non é unha verdadeira ABP. O dímero de tropomiosina ten moi pouca afinidade polo filamento de actina e non forma [[forzas de van der Waals|enlaces de van der Waals]] coa actina. Só a formación dun polímero de tropomiosina envolto arredor do filamento de actina proporciona a estabilidade necesaria para a interacción tropomiosina-filamento de actina. Moitos estudos indican que a unión das isoformas de tropomiosina ao filamento de actina pode influír na unión doutras ABPs, as cales en conxunto alteran a estrutura e danlle propiedades e funcións específicas aos filamentos de actina. Isto foi demostrado en células neuroepiteliais, nas que o incremento da expresión da tropomiosina 5NM1 aumenta o recrutamento da miosina IIB, unha proteína motora, na área do cono de crecemento da neurona.<ref name=Bryce>{{Cita publicación periódica |last1=Bryce |first1=NS|last2=Schevzov |first2=G |last3=Ferguson |first3=V |last4=Percival |first4=JM |last5=Lin |first5=JJ| last6=Matsumura |first6=F |last7=Bamburg |first7=JR| last8=Jeffrey|first8=PL| last9=Hardeman |first9=EC|last10=Gunning|first10=P|last11=Weinberger|first11=R. P.|year=2003|title=Specification of actin filament function and molecular composition by tropomyosin isoform |journal=Mol Biol Cell |volume=14 |issue= 3|pages=1002–1016 |publisher= |doi= 10.1091/mbc.E02-04-0244|url= |pmid=12631719 |pmc=151575|display-authors=8}}</ref> Porén, a sobreexpresión da tropomiosina Br3 ten o efecto oposto, xa que causa a diminución da actividade da miosina na mesma rexión. Nun estudo pioneiro feito por Bernstein e Bamburg, observouse que a proteína que se une á actina chamada ''factor de despolimerización da actina (ADF)/[[cofilina]]'', que, como indica o seu nome, é un factor que promove a despolimerización do filamento de actina, competía coa tropomiosina pola súa unión ao filamento de actina.<ref name=Bernstein>{{Cita publicación periódica |last1=Bernstein |first1=BW |last2=Bamburg |first2=JR |year=1982 |title=Tropomyosin binding to F-actin protects the F-actin from disassembly by brain actin-depolymerizing factor (ADF) |journal=Cell Motil |volume=2 |issue= 1|pages=1–8 |publisher= |doi=10.1002/cm.970020102|url= |pmid=6890875}}</ref> A expresión da tropomiosina 5NM1 nas células neuronais eliminaba o ADF/cofilina da rexión do cono de crecemento, facendo que os filamentos de actina fosen máis estables.<ref name="Bryce" /> Porén, observouse que o incremento da expresión da tropomiosina Br3 recruta o ADF/cofilina nos filamentos de actina unidos á isoforma tropomiosina Br3 nos [[lamelipodio]]s, o cal causa a desensamblaxe dos filamentos de actina.<ref name="Bryce" /> Este fenómeno, no que unha isoforma específica de tropomiosina dirixe interaccións específicas entre as proteínas que se unen á actina e os filamentos de actina, observouse en varios sistemas modelo e con varias proteínas de unión (revisado por Gunning et al., 2008<ref name="Gunning1" />). Estas interaccións, que están baixo a influencia de isoformas da tropomiosina, posibilitan que os filamentos de actina interveñan en diversas funcións celulares. === Función na contracción do músculo esquelético === O [[músculo esquelético]] está composto de células grandes multinucleadas ([[fibra muscular|fibras musculares]]). Cada fibra muscular está chea de conxuntos lonxitudinais de [[miofibrila]]s. As miofibrilas están compostas por estruturas de filamentos proteicos repetidos chamadas [[sarcómero]]s, que son as unidades funcionais básicas do músculo esquelético. O sarcómero é unha formación proteica moi estruturada, que consta de filamentos finos e grosos interdixitados, no que os filamentos finos están enganchados a unha estrutura proteica chamada [[liña Z]]. A interacción dinámica entre os filamentos finos e grosos orixina a contracción muscular. As [[miosina]]s pertencen á familia das [[proteína motora|proteínas motoras]], e as isoformas do músculo desta familia constitúen os filamentos grosos. O filamento fino está formado polas isoformas do músculo esquelético da proteína [[actina]]. Cada proteína miosina "rema" ao longo do filamento fino de actina, uníndose repetidamente aos sitios para a unión da miosina que hai por todo o filamento de actina, enganchándose e soltándose. Pódese dicir que o filamento groso se move ou esvara ao longo do filamento fino, causando a [[contracción muscular]]. Este proceso coñécese como [[modelo do esvaramento dos filamentos]]. A unión das cabezas de miosina coa actina do músculo esquelético é un proceso moi regulado. O filamento fino está feito de actina, tropomiosina, e [[troponina]]. A contracción do músculo esquelético iníciase polo estímulo de impulsos nerviosos que á súa vez estimulan a liberación de [[O calcio en bioloxía|Ca<sup>2+</sup>]]. A liberación de Ca<sup>2+</sup> do [[retículo sarcoplásmico]] causa un incremento da concentración de Ca<sup>2+</sup> no citosol. Os ións calcio únense despois á troponina, a cal está asociada coa tropomiosina. A unión provoca cambios na forma da troponina e isto causa que a isoforma da tropomiosina cambie a súa posición sobre o filamento de actina. Este cambio de posición expón os sitios de unión para a miosina situados no filamento de actina, que antes estaban tapados pola tropomiosina, o que permite que as cabezas da miosina dos filamentos grosos se unan aos filamentos finos. Os estudos estruturais e bioquímicos suxiren que a posición da tropomiosina e a [[troponina]] nos filamentos finos regula as interaccións entre as cabezas de miosina dos filamentos grosos e os sitios de unión da actina dos filamentos finos. Os estudos de [[difracción de raios X]] e de [[microscopia crioelectrónica]] suxiren que a tropomiosina bloquea estericamente o acceso da miosina ao filamento de actina. Aínda que este modelo está firmemente establecido, non está claro se é o movemento da tropomiosina o que causa directamente que a cabeza de miosina se engrene no filamento de actina. De feito, hai un modelo alternativo no que o movemento da tropomiosina no filamento funciona como un interruptor [[alosterismo|alostérico]] que é modulado pola activación da unión da miosina, pero non funciona soamente regulando a unión da miosina. === Regulación da contracción do músculo liso === O [[músculo liso]], a diferenza do [[músculo estriado]], contráese sen control consciente. O músculo liso pode contraerse espontanemanete ou ritmicamente e ser inducido a contraerse por diversos axentes fisicoquímicos ([[hormona]]s, [[fármaco]]s, [[neurotransmisor]]es). O músculo liso encóntrase nas paredes de varios órganos e condutos do corpo como o esófago, estómago, intestinos, bronquios, uretra, vexiga urinaria, e vasos sanguíneos. Aínda que os músculos lisos non presentan os seus filamentos finos e grosos de miofibrilas dispostos regularmente, como si o están nos músculos estriados, a súa contracción tamén se debe ao mesmo mecanismo de escorregamento de filamentos controlado por formación de pontes cruzadas coa miosina que interacciona cos filamentos de actina. Os filamentos finos do músculo liso están feitos de actina, tropomiosina, [[caldesmón]], e [[calmodulina]]. Outra proteína asociada ao funcionamento destes filamentos é a [[calponina]]. Neste tipo de músculo, a proteína caldesmón e a calmodulina controlan a transición mediada pola tropomiosina entre os estados activo e non activo. A caldesmón únese á actina, tropomiosina, calmodulina, e miosina, pero a súa interacción coa actina é a máis importante. A unión do caldesmón está fortemente influenciada pola tropomiosina. A proteína caldesmón é un inhibidor da actividade [[ATPase]] da actinomiosina e da [[motilidade]], e tanto a unión á actina coma a inhibición do caldesmón son moi potenciadas pola presenza de tropomiosina. A contracción do músculo liso é iniciada pola liberación de Ca<sup>2+</sup>. O Ca<sup>2+</sup> únese á calmodulina e actívaa, a cal despois se une á proteína caldesmón. Esta unión causa que o caldesmón se solte do filamento de actina ao que estaba unido, expoñendo os sitios de unión que ten a actina específicos para a miosina. As cabezas motoras da miosina son [[fosforilación|fosforiladas]] pola [[quinase da cadea lixeira da miosina]], o que permite que a cabeza da miosina interaccione co filamento de actina e cause a contracción. === Papel no funcionamento do citoesqueleto === O citoesqueleto é unha rede elaborada de filamentos necesarios para o correcto funcionamento de moitos procesos celulares, como a motilidade celular, división celular, tráfico intracelular, e mantemento da forma. O citoesqueleto está composto por tres sistemas de filamentos: [[microtúbulo]]s, [[filamento intermedio|filamentos intermedios]], e [[microfilamento]]s (estes últimos tamén chamados en conxunto citoesqueleto de actina). As interaccións dinámicas entre estes filamentos danlle ás células unha estrutura específica e diversas funcións. Para controlar a dinámica dos filamentos de actina evolucionaron varios mecanismos regulatorios, que empregan proteínas que se unen á actina. Crese que as tropomiosinas xogan un papel central neste sistema regulatorio, influíndo sobre as asociacións que establecen os filamentos de actina con outras proteínas que se unen á actina (ABPs). En conxunto, estas asociacións confírenlles aos filamentos propiedades específicas, que permiten que estas estruturas interveñan en diversos procesos celulares, e tamén que respondan rapidamente aos estímulos celulares. == Isoformas da tropomiosina e evolución == En claro contraste coa regra de "un [[xene]], un [[polipéptido]]", hai moitos casos nos eucariotas nos que varias proteínas se orixinan a partir dun só xene. Estímase que os humanos producimos 5 veces máis proteínas ([[isoforma]]s) que o número dos nosos xenes por medio de [[splicing alternativo]]. Un exemplo disto son as tropomiosinas. Desde un punto de vista evolutivo, as tropomiosinas dos eucariotas superiores manteñen os catro xenes que se produciron por un episodio de duplicación xenómica dual que tivo lugar na evolución temperá dos eucariotas. == Xenes e complexidade das isoformas == <!-- [[Ficheiro:Tropomyosin isoform diversity is generated by the use of four genes (α,β,γ,δ) and alternative splicing within at least three genes.jpg|miniatura|250px|O [[splicing alternativo]] xera múltiples produtos por medio do uso de [[promotor (bioloxía)|promotores]] alternativos, o que dá lugar a diferentes extremos amino terminais, o mutuamente exclusivo [[splicing]] interno de 6a fronte a 6b e extremos carboxilo terminais alternativos. Utilizouse un código de cores para indicar que o [[exón]] 1a, por exemplo, do xene da α-tropomiosina é máis similar ao exón 1a dos xenes da β-tropomiosina e da γ-tropomiosina do que o é ao exón 1b N-terminal alternativo do xene da α-tropomiosina. Non se mostraron todas as isoformas xeradas a partir destes xenes, aínda que a existencia dos que se mostran foi confirmada por northern blots. Na maioría dos casos, as isoformas orixinadas por splicing alternativo non conteñen un exón exclusivo para cada isoforma, senón que máis ben as isoformas obteñen a súa individualidade a partir de combinacións únicas de exóns.<ref name="Gunning" />]] --> As [[isoforma]]s defínense como [[produto xénico|produtos xénicos]] moi relacionados orixinados por duplicación xénica ou splicing alternativo, que realizan, en esencia, funcións biolóxicas similares, pero presentan variacións na súa actividade biolóxica, propiedades regulatorias, expresión temporal e espacial, e localización intracelular. Nos mamíferos, hai catro xenes responsables da xeración de máis de 40 [[isoforma]]s da tropomiosina. En termos de estrutura, os xenes son moi similares, o que suxire que se orixinaron por [[duplicación xénica]] dun xene ancestral. En humanos, estes xenes xa non están [[ligamento xenético|ligados]] e están moi dispersos no [[xenoma]]. Nos humanos, os xenes α-, β-, γ-, e δ coñécense formalmente como ''TPM1'', ''TPM2'', ''TPM3'', e ''TPM4'' e están localizados en [[cromosoma 15|15q22]],<ref name=Eyre>{{Cita publicación periódica |last1=Eyre |first1=H|last2=Akkari |first2=PA |last3=Wilton |first3=SD |last4=Callen |first4=DC |last5=Baker |first5=E |last6=Laing |first6=NG |year=1995 |title=Assignment of the human skeletal muscle alpha-tropomyosin gene (TPM1) to band 15q22 by fluorescence in situ hybridization |journal=Cytogenet Cell Genet |volume=69 |issue= 1–2|pages=15–17 |publisher= |doi= 10.1159/000133928|url= |pmid=7835079}}</ref> [[cromosoma 9|9p13]],<ref name=Hunt>{{Cita publicación periódica |last1=Hunt |first1=CC|last2=Eyre |first2=HJ|last3=Akkari |first3=PA |last4=Meredith |first4=C|last5=Dorosz |first5=SM|last6=Wilton |first6=SD |last7=Callen |first7=DF |last8=Laing |first8=NG |last9=Baker |first9=E |year=1995 |title=Assignment of the human skeletal muscle beta-tropomyosin gene (TPM2) to band 9p13 by fluorescence in situ hybridization |journal=Cytogenet Cell Genet |volume=71 |issue= 1|pages=94–95 |publisher= |doi= 10.1159/000134070|url= |pmid=7606936|display-authors=9}}</ref> [[cromosoma 1|1q22]]<ref name=Wilton>{{Cita publicación periódica |last1=Wilton |first1=SD|last2=Eyre |first2=H|last3=Akkari |first3=PA |last4=Watkins |first4=HC|last5=MacRae|first5=C|last6=Laing |first6=NG |last7=Callen |first7=DC |year=1995 |title=Assignment of the human skeletal muscle α-tropomyosin gene (TPM3) to 1q22 -- q23 by fluorescence in situ hybridization |journal=Cytogenet Cell Genet |volume=68 |issue= 1–2|pages=122–124 |publisher= |doi=10.1159/000133905 |url= |pmid=7956350}}</ref> e [[cromosoma 19|19p13]],<ref name=Wilton1>{{Cita publicación periódica |last1=Wilton |first1=SD|last2=Lim |first2=L|last3=Dorosz |first3=SD |last4=Gunn |first4=HC|last5=Eyre|first5=HJ| last6=Callen |first6=DF |last7=Laing |first7=NG |year=1996 |title=Assignment of the human skeletal muscle alpha-tropomyosin gene (TPM4) to band 19p13.1 by fluorescence in situ hybridization |journal=Cytogenet Cell Genet |volume=72 |issue= 4|pages=294–296 |publisher= |doi= 10.1159/000134206|url= |pmid=8641132}}</ref> respectivamente. == Splicing == Ao utilizar diferentes xenes e [[splicing alternativo]] xéranse un gran número de isoformas.<ref name=Lees-Miller>{{Cita publicación periódica |last1=Lees-Miller |first1=JP |last2=Helfman |first2=DM |year=1991 |title=The molecular basis for tropomyosin isoform diversity |journal=BioEssays |volume=13 |issue= 9|pages=429–437|publisher= |doi=10.1002/bies.950130902 |url=https://archive.org/details/sim_bioessays_1991-09_13_9/page/429|pmid=1796905}}</ref> Nos mamíferos, en todos estes xenes, a transcrición iníciase no inicio dos [[exón]]s 1a ou 1b. Dependendo do [[promotor (bioloxía)|promotor]] e do exón que se utilice, as isoformas da tropomiosina poden clasificarse como de alto peso molecular (HMW, 284 [[aminoácido]]s) e de baixo peso molecular (LMW, 248 aminoácidos).<ref name="Pittenger" /><ref name=Martin>{{Cita publicación periódica |last1=Martin|first1=C |last2=Schevzov |first2=G |last3=Gunning |first3=P |year=2009 |title=Alternatively spliced N-terminal exons in tropomyosin isoforms do not act as autonomous targeting signals |journal=J Struc Biol |volume=170 |issue=2 |pages=286–293 |publisher= |doi=10.1016/j.jsb.2009.12.016 |url=}}</ref> As isoformas de alto peso molecular expresan o exón 1a e tamén o 2a ou 2b, mentres que as de baixo peso molecular expresan o exón 1b.<ref name="Martin" /> Todas as tropomiosinas coñecidas ata o momento conteñen os exóns 3-9. Pode ocorrer splicing alternativo no exón 6, ao elixirse de forma mutuamente excluínte os exóns 6a ou 6b.<ref name=Gunning1>{{Cita publicación periódica |last1=Gunning|first1=P |last2=O'neill |first2=G |last3=Hardeman |first3=E |year=2008 |title=Tropomyosin-based regulation of the actin cytoskeleton in time and space |journal=Physiol Rev |volume=88 |issue= 1|pages=1–35 |publisher= |doi=10.1152/physrev.00001.2007 |url= |pmid=18195081}}</ref> No [[C-terminal]], o transcrito empálmase outra vez ao exón 9, elixindo os exóns 9a, 9b, 9c, ou 9d.<ref name="Gunning1" /> == Evolución da xeración de isoformas == Na súa estrutura estes xenes son moi similares, o que suxire que se orixinaron por [[duplicación xénica]] a partir dun xene ancestral. Os xenes que están máis relacionados entre si son os α e γ, que utilizan dous [[promotor (bioloxía)|promotores]] e diferéncianse só pola presenza do exón exclusivo 2a no xene α.<ref name=Ruiz-Opazo>{{Cita publicación periódica |last1=Ruiz-Opazo|first1=N |last2=Weinberger |first2=J |last3=Nadal-Ginard |first3=B |year=1985 |title=Comparison of alpha-tropomyosin sequences from smooth and striated muscle |journal=Nature |volume=315 |issue= 6014|pages=67–70 |publisher= |doi= 10.1038/315067a0|url= |pmid=3838802}}</ref><ref name=Ruiz-Opazo1>{{Cita publicación periódica |last1=Ruiz-Opazo|first1=N |last2=Nadal-Ginard |first2=B |year=1987 |title=Alpha-tropomyosin gene organization. Alternative splicing of duplicated isotype-specific exons accounts for the production of smooth and striated muscle iosforms |journal=J Biol Chem |volume=262 |issue= 10|pages=4755–4765 |publisher= |doi= |url= |pmid=3558368}}</ref> Aínda que se descubriron por comparación de secuencias diferenzas substanciais entre os exóns alternativos dun mesmo xene (1a e 1b, 6a e 6b, e o exón 9s), a maioría dos exóns están moi conservados entre os diferentes xenes.<ref name="Pittenger" /><ref name="Lees-Miller" /><ref name=Beisel>{{Cita publicación periódica |last1=Beisel|first1=G |last2=Kennedy |first2=JE |year=1994 |title=Identification of novel alternatively spliced isoforms of the tropomyosin-encoding gene, TMnm, in the rat cochlea |journal=Gene|volume=143 |issue= 2|pages=251–256 |publisher= |doi= 10.1016/0378-1119(94)90105-8|url=https://archive.org/details/sim_gene_1994_143_2/page/251|pmid=8206382}}</ref><ref name=Lees-Miller1>{{Cita publicación periódica |last1=Lees-Miller|first1=JP |last2=Goodwin |first2=LO |last3=Helfman |first3=DM |year=1990 |title=Three novel brain tropomyosin isoforms are expressed from the rat alpha-tropomyosin gene through the use of alternative promoters and alternative RNA processing |journal=Mol Cell Biol|volume=10 |issue= 4|pages=1729–1742 |publisher= |doi=10.1128/MCB.10.4.1729|url= |pmid=2320008 |pmc=362279|doi_brokendate=2014-03-23}}</ref> Por exemplo, os exóns 1a e 1b do xene α varían considerablemente en secuencia, malia que a secuencia do exón 1a dos xenes α-, β-, γ-, e δ está moi conservada. Debido á natureza conservadora dos xenes, crese que os xenes evolucionaron a partir dun xene ancestral común, dando lugar a unhas 40 isoformas funcionalmente distintas. A expresión destas isoformas está moi regulada e é variable ao longo do desenvolvemento. A diversidade da expresión da tropomiosina, tanto no espazo (en distintos tecidos) coma no tempo (en distintas fases do desenvolvemento), ten a potencialidade non só de servir para regular o funcionamento dos filamentos de actina senón tamén a de crear poboacións de filamentos de actina especializados. == Distribución espacial na célula das isoformas da tropomiosina == Numerosos informes indican que as isoformas da tropomiosina están distribuídas espacialmente en diferentes localizacións intracelulares, a miúdo asociadas con poboacións de filamentos de actina que interveñen en procesos específicos.<ref name=Heimann>{{Cita publicación periódica |last1=Heimann |first1=K|last2=Percival |first2=JM |last3=Weinberger |first3=R |last4=Gunning |first4=P |last5=Stow |first5=JL |year=1999 |title=Specific isoforms of actin-binding proteins on distinct populations of Golgi-derived vesicles |journal=J Biol Chem |volume=274 |issue= 16|pages=10743–10750 |publisher= |doi=10.1074/jbc.274.16.10743 |url= |pmid=10196146}}</ref><ref name=Percival>{{Cita publicación periódica |last1=Percival |first1=JM|last2=Hughes |first2=JA |last3=Brown |first3=DL |last4=Schevzov |first4=G |last5=Heimann |first5=K| last6=Vrhovski |first6=B |last7=Bryce |first7=N| last8=Stow|first8=JL| last9=Gunning |first9=P |year=2004|title=Targeting of a tropomyosin isoform to short microfilaments associated with the golgi complex |journal=Mol Biol Cell |volume=15 |issue= 1|pages=268–280 |publisher= |doi=10.1091/mbc.E03-03-0176 |url= |pmid=14528022 |pmc=307546|display-authors=9}}</ref><ref name=Percival1>{{Cita publicación periódica |last1=Percival |first1=JM|last2=Thomas |first2=G |last3=Cock |first3=TA |last4=Gardiner |first4=EM |last5=Jeffrey |first5=PL| last6=Lin |first6=JJ |last7=Weinberger |first7=RP| last8=Gunning |first8=P |year=2000|title=Sorting of tropomyosin isoforms in synchronised NIH 3T3 fibroblasts: evidence for distinct microfilament populations |journal=Cell motil Cytoskeleton |volume=47 |issue= 3|pages=189–208 |publisher= |doi=10.1002/1097-0169(200011) |url= |pmid=11056521|doi_brokendate=2014-03-23}}</ref><ref name=Lin>{{Cita publicación periódica |last1=Lin|first1=JJ|last2=Hegmann |first2=TE |last3=Lin|first3=JL |year=1988|title=Differential localization of tropomyosin isoforms in cultured nonmuscle cells |journal=J Cell Biol |volume=107 |issue= 2|pages=563–572 |publisher= |doi= 10.1083/jcb.107.2.563|url= |pmid=3047141 |pmc=2115218}}</ref> A visualización directa da segregación espacial das isoformas foi conseguida inicialmente por Burgoyne e Norman e pouco despois por Lin e colaboradores.<ref name="Lin" /><ref name=Burgoyne>{{Cita publicación periódica |last1=Burgoyne |first1=RD|last2=Norman |first2=KM |year=1985|title=Immunocytochemical localization of tropomyosin in rat cerebellum |journal=Brain Res |volume=361 |issue= 1–2|pages=178–184 |publisher= |doi=10.1016/0006-8993(85)91287-9 |url= |pmid=4084791}}</ref><ref name=Burgoyne1>{{Cita publicación periódica |last1=Burgoyne |first1=RD|last2=Norman |first2=KM |year=1985|title=Presence of tropomyosin in adrenal chromaffin cells and its association with chromaffin granule membranes |journal=FEBS Lett |volume=179 |issue= 1|pages=25–28 |publisher= |doi=10.1016/0014-5793(85)80183-6 |url= |pmid=3880708}}</ref> Todos eles observaron que isoformas específicas estaban asociadas con estruturas celulares determinadas.<ref name="Lin" /> Usando [[anticorpo]]s específicos, puideron identificar a presenza de isoformas de alto e baixo peso molecular do xene γ en fibras de estrés, pero só se detectaron as isoformas de baixo peso molecular nas membranas de células con superficie motil (''ruffling membranes'').<ref name="Lin" /> Estes estudos estendéronse a varios tipos celulares con resultados similares. Os amplos estudos feitos en células neuronais,<ref name=Gunning3>{{Cita publicación periódica |last1=Gunning|first1=P|last2=Hardeman |first2=E |last3=Jeffrey |first3=P |last4=Weinberger |first4=R |year=1998 |title=Creating intracellular structural domains: spatial segregation of actin and tropomyosin isoforms in neurons|journal=BioEssays |volume=20 |issue= 11|pages=892–900 |publisher= Wiley|doi=10.1002/(SICI)1521-1878(199811)20%3A11<892%3A%3AAID-BIES4>3.0.CO%3B2-D|url= 10.1002/(SICI)1521-1878(199811)20%3A11<892%3A%3AAID-BIES4>3.0.CO%3B2-D |pmid=9872055}}</ref> [[fibroblasto]]s,<ref name="Percival" /><ref name="Percival1" /><ref name=Schevzov>{{Cita publicación periódica |last1=Schevzov |first1=G|last2=Vrhovski |first2=B |last3=Bryce |first3=NS |last4=Elmir |first4=S |last5=Qiu |first5=MR| last6=O'neill |first6=GM |last7=Yang |first7=N| last8=Verrills |first8=NM | last9=Kavallaris |first9=M|last10=Gunning|first10=P. W.|year=2005|title=Tissue-specific tropomyosin isoform composition |journal=J Histochem Cytochem |volume=53 |issue= 5|pages=557–570 |publisher= |doi=10.1369/jhc.4A6505.2005 |url= |pmid=15872049|display-authors=8}}</ref> no músculo esquelético<ref name="Lin and lin">{{Cita publicación periódica |last1=Lin|first1=JJ|last2=Lin |first2=JL |year=1986 |title=Creating Assembly of different isoforms of actin and tropomyosin into the skeletal tropomyosin-enriched microfilaments during differentiation of muscle cells in vitro |journal=J Cell Biol |volume=103 |issue= 6|pages=2173–2182 |publisher= |doi=10.1083/jcb.103.6.2173 |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-cell-biology_1986-12_103_6/page/2173}}</ref><ref name=Kee>{{Cita publicación periódica |last1=Kee|first1=AJ|last2=Schevzov |first2=G |last3=Nair-Shalliker |first3=V |last4=Robinson |first4=CS |last5=Vrhovski |first5=B| last6=Ghoddusi |first6=M |last7=Qui |first7=MR| last8=Lin |first8=JJ | last9=Weinberger |first9=R|last10=Gunning|first10=P. W.|last11=Hardeman|first11=E. C.|year=2004|title=Sorting of a nonmuscle tropomyosin to a novel cytoskeletal compartment in skeletal muscle results in muscular dystrophy |journal=J Cell Biol|volume=166 |issue= 5|pages=685–696 |publisher= |doi=10.1083/jcb.200406181 |url= |pmid=15337777 |pmc=2172434|display-authors=8}}</ref> e nos [[osteoclasto]]s puxeron en evidencia a complexa asociación que teñen as isoformas da tropomiosina coas estruturas celulares. Estes estudos levaron a pensar que a regulación da distribución das isoformas é extremadamente complexa e está moi regulada. === Regulación da distribución === <!-- [[Ficheiro:Isoform sorting of tropomyosin occurs in different cell types and is developmentally regulated.jpg|miniatura|250px|En neuronas embrionais, as tropomiosinas 5NM1/2, 4 e 5a presentan patróns de distribución bastante diferentes, e estes sofren unha profunda reorganización nas neuronas maduras. En particular, as tropomiosinas 5NM1/2 e 4 son retiradas do compartimento axonal e substituídas por tropomiosina Br3. Igualmente, as tropomiosinasn 5a/b, 5NM1, e as 1, 2, 3 e 6 están distribuídas diferencialmente nas células epiteliais en cultivo e sofren modificación no epitelio maduro no intestino. Finalmente, no músculo esquelético adulto localízase a tropomiosina nos filamentos finos de actina do sarcómero, pero a tropomiosina 5NM1 localízase no citoesqueleto adxacente á liña Z. Así, a distribución de tropomiosinas proporciona un mecanismo potencial atractivo para regular a estrutura e función de diferentes poboacións de filamentos de actina nalgunhas células. No gráfico o signo de interrogación indica datos descoñecidos.<ref name="Gunning" />]] --> A distribución das isoformas da tropomiosina en localizacións intracelulares determinadas está regulada no desenvolvemento. Os estudos iniciais informaron que a distribución das isoformas cambiaba durante o desenvolvemento, e que a tropomiosina 4 estaba localizada inicialmente no [[cono de crecemento]] das neuronas en crecemento, pero que nas neuronas maduras estaba situado no compartimento somatodendrítico.<ref name=Had>{{Cita publicación periódica |last1=Had|first1=L|last2=Faivre-Sarrailh |first2=C |last3=Legrand |first3=C |last4=Mery |first4=J |last5=Brugidou |first5=J| last6=Rabie |first6=A |year=2005|title=Tropomyosin isoforms in rat neurons:the different developmental profiles and distributions of TM-4 and TMBr-3 are consistent with different functions|journal=J Cell Sci|volume=107 |issue= |pages=2961–2973 |publisher= |doi= |url= |pmid=7876361}}</ref> Estas observacións están apoiadas por estudos sobre as diferentes isoformas da tropomiosina, que mostran como as poboacións de tropomiosina son recolocadas durante a maduración neuronal. Esta evidencia apoia tamén a noción de que as isoformas da tropomiosina están suxeitas a unha regulación temporal. Outros estudos identificaron o papel que xoga o [[ciclo celular]] na distribución de isoformas. Un estudo que examinou un conxunto de produtos de tropomiosinas de alto peso molecular (HMW) producidos nos xenes α e β e comparou a localización con produtos de tropomiosinas de baixo peso molecular (LMW) do xene γ atopou que os produtos HMW e LMW segréganse de forma mutuamente excluínte durante a fase [[interfase|G1]] temperá do ciclo celular.<ref name="Percival1" /> === Mecanismo de distribución === Aínda que hai estudos que suxiren que a distribución en distintas partes da célula das tropomiosinas pode estar influenciada pola distribución dos seus [[ARNm]],<ref name="Gunning3" /> non hai unha absoluta correlación entre a localización dos ARNm e a das proteínas producidas a partir deles. Nas [[neurona]]s, atopouse que os ARNm da tropomiosina 5NM1 se segregaban nos polos da neurona formando un [[axón]] antes da diferenciación morfolóxica.<ref name=Hannan>{{Cita publicación periódica |last1=Hannan|first1=AJ|last2=Gunning |first2=P |last3=Jeffrey |first3=PL |last4=Weinberger |first4=RP |year=1995 |title=Intracellular localization of tropomyosin mRNA and protein is associated with development of neuronal polarity|journal=Mol Cell Neurosci |volume=6 |issue= 5|pages=397–412 |publisher= |doi=10.1006/mcne.1995.1030|url= |pmid=8581312 |last5=Weinberger |first5=RP}}</ref> A distribución do ARNm da tropomiosina 5NM1/2 con esta localización correlaciónase coa expresión da proteína tropomiosina 5NM1/2. En contraposición, o ARNm que codifica a tropomiosina Br2 nunca se presentaba no polo da neurona.<ref name="Hannan" /> A ligazón que hai entre a distribución na célula dos ARNm e a localización das proteínas foi comprobada en modelos de ratos [[transxénico]]s. Os modelos creáronse para que as rexións codificantes das tropomiosinas 5NM1/2 e 3 se expresasen baixo o control do [[promotor (bioloxía)|promotor]] da β-actina cunha rexión [[3'-UTR]] da β-actina que carecía de información diana.<ref name=schevzov1>{{Cita publicación periódica |last1=Schevzov|first1=G|last2=Bryce |first2=NS |last3=Almonte-Baldonado |first3=R |last4=Joya |first4=J |last5=Lin |first5=JJ |last6=Hardeman |first6=E |last7=Weinberger |first7=R |last8=Gunning |first8=P |year=2005 |title=Specific features of neuronal size and shape are regulated by tropomyosin isoforms|journal=Mol Biol Cell |volume=16 |issue= 7|pages=3425–3437 |publisher= |doi=10.1091/mbc.E04-10-0951|url= |pmid=15888546 |pmc=1165423}}</ref> O estudo encontrou que a tropomiosina 3, unha isoforma que normalmente se expresa en neuronas, estaba amplamente distribuída a través da neurona, mentres que a expresión exóxena da isoforma neuronal tropomiosina 5NM1/2 estaba distribuída no cono de crecemento das neuronas igual que a tropomiosina 5NM1/2 endóxena. Dado que estes dous transxenes difiren só na rexión codificante da tropomiosina aínda que localizadas en distintas áreas, os descubrimentos suxiren que, ademais da distribución dos ARNm, as propias proteínas conteñen información sobre a súa distribución. Algúns estudos suxiren que a distribución na célula das isoformas da tropomiosina pode tamén ser influída pola composición da isoforma da actina dos [[microfilamento]]s.<ref name="schevzov1" /> Nos mioblastos, a sobreexpresión da γ-actina orixinou a regulación á baixa da β–actina e a retirada da tropomiosina 2 pero non da tropomiosina 5 das fibras de estrés.<ref name=schevzov2>{{Cita publicación periódica |last1=Schevzov|first1=G|last2=Lloyd |first2=C |last3=Hailstones |first3=D |last4=Gunning |first4=P |year=1993 |title=Differential regulation of tropomyosin isoform organization and gene expression in response to altered actin gene expression|journal=J Cell Biol |volume=121 |issue= 4|pages=811–821 |publisher= |doi=10.1083/jcb.121.4.811|url= |pmid=8491774 |pmc=2119789}}</ref> Posteriormente atopouse que, cando as células eran expostas á [[citocalasina D]], un composto que produce a desorganización dos filamentos de [[actina]], quedaba alterada a distribución das isoformas da tropomiosina. Unha vez realizado o lavado da citocalasina D, a distribución das isoformas da tropomiosina quedaba restablecida.<ref name=schevzov3>{{Cita publicación periódica |last1=Schevzov|first1=G|last2=Gunning |first2=P |last3=Jeffrey |first3=PL |last4=Temm-Grove |first4=C |last5=Helfman |first5=DM |last6=Lin |first6=JJ |last7=Weinberger |first7=RP |year=1997 |title=Tropomyosin localization reveals distinct populations of microfilaments in neurites and growth cones|journal=Mol Cell Neurosci |volume=8 |issue= 6|pages=439–454 |publisher= |doi=10.1006/mcne.1997.0599|url= |pmid=9143561}}</ref> Isto indica a forte relación entre o proceso da distribución das isoformas e a incorporación das isoformas da tropomiosina en conxuntos organizados de filamentos de actina. Non hai probas de que exista un transporte activo de isoformas da tropomiosina ás localizacións específicas. Máis ben o que parece que ocorre é que a distribución das isoformas é o resultado da ensamblaxe local de isoformas preferidas en sitios intracelulares específicos. Os mecanismos que subxacen na distribución na célula das distintas isoformas da tropomiosina parecen ser de natureza inherentemente flexible e dinámica. == As isoformas non son funcionalmente redundantes == As tropomiosinas realizan funcións esenciais e son necesarias en moitas especies desde [[lévedo]]s a vermes, e moscas e en animais máis complexos. O papel esencial das tropomiosinas foi descuberto nos laboratorios Bretscher, onde se descubriu que eliminando o xene TPM1 dos lévedos de xemación, as taxas de crecemento reducíanse, a presenza dos filamentos de actina desaparecía, observábanse defectos no transporte vesicular, e o apareamento dos lévedos era escaso.<ref name=Lui>{{Cita publicación periódica |last1=Lui|first1=H|last2=Bretscher |first2=A |year=1992 |title=Characterization of TPM1 disrupted yeast cells indicates an involvement of tropomyosin in directed vesicular transport|journal=J Cell Biol |volume=118 |issue= 2|pages=285–299 |publisher= |doi=10.1083/jcb.118.2.285|url= |pmid=1629236 |pmc=2290051}}</ref> Ao eliminar un segundo xene neses lévedos, o xene TPM2, non houbo cambios observables no [[fenotipo]]; porén, cando se eliminaba en combinación co TPM1, esta [[deleción]] dobre era letal. Isto indica que os xenes TPM1 e TPM2 teñen unha función solapada, aínda que o TPM2 non pode compensar completamente a perda de TPM1, o que indica que algunhas funcións de TPM1 son exclusivas. Atopáronse resultados similares en moscas, vermes, anfibios, e mamíferos, que confirmaban os resultados previos e suxerían a implicación da tropomiosina nunha gran variedade de funcións celulares. Con todo, os tres xenes coexpresados TMP1, TMP2, e TMP4 non poden compensar a deleción do xene TPM3 en [[célula nai|células nai]] embrionais e en embrións de rato preimplantación. Os resultados dos experimentos de [[knockout de xenes]] poden ser ambiguos e deben ser examinados coidadosamente. En estudos nos cales a deleción dun xene produce letalidade, pode ao principio parecer que o produto do xene ten unha función verdadeiramente exclusiva. Porén, a letalidade tamén pode ser o resultado da incapacidade da célula comprometida de expresar outras isoformas para recuperar o fenotipo porque a isoforma requirida non se expresa naturalmente na célula. == Papel en enfermidades == === Cancro === Moitos estudos mostran que nas células que están sufrindo transformación celular hai cambios específicos no repertorio de tropomiosinas expresadas. Estes resultados doadamente reproducibles indican que durante o proceso de transformación celular, un proceso no que unha célula normal se converte en maligna, hai unha diminución da síntese das isoformas de tropomiosina de alto peso molecular. Nos estudos iniciais, a transformación de [[fibroblasto]]s de embrión de rata da liña celular REF-52 e de células de ril de rato normais causa unha diminución da síntese de tropomiosinas de alto peso molecular.<ref name=hendricks1>{{Cita publicación periódica |last1=Hendricks|first1=M |last2=Weintraub |first2=H |year=1981 |title=Tropomyosin is decreased in transformed cells |journal=Proc Natl Acad Sci USA |volume=78 |issue= 9|pages=5633–5637 |publisher= |doi=10.1073/pnas.78.9.5633 |url= |pmid=6272310 |pmc=348810}}</ref><ref name=hendricks2>{{Cita publicación periódica |last1=Hendricks|first1=M |last2=Weintraub |first2=H |year=1984 |title=Multiple tropomyosin polypeptides in chicken embryo fibroblasts: differential repression of transcription by Rous sarcoma virus transformation |journal=Mol Cell Biol |volume=4 |issue= 9|pages=1823–1833 |publisher= |doi=10.1128/MCB.4.9.1823 |url= |pmid=6208481 |pmc=368992|doi_brokendate=2014-03-23}}</ref><ref name=hLin2>{{Cita publicación periódica |last1=Lin|first1=JJ |last2=Helfman |first2=DM |last3=Hughes |first3=SH |last4=Chou |first4=CS |year=1985 |title=Tropomyosin isoforms in chicken embryo fibroblasts: purification, characterization, changes in Rous sarcoma virus-transformed cells |journal=J Cell Biol |volume=100 |issue= 3|pages=692–703 |publisher= |doi=10.1083/jcb.100.3.692 |url= |pmid=2982883 |pmc=2113520}}</ref> Nestes dous sistemas, a regulación á baixa contribuía ao descenso dos niveis de ARNm. Estes resultados iniciais sinalan que as tropomiosinas xogan un papel esencial para facilitar certos procesos que ocorren durante a transformación celular, como a reorganización dos filamentos de actina e cambios na forma celular. Estes estudos foron reproducidos noutros laboratorios e noutras [[liña celular|liñas celulares]], con similares resultados (revisado en Gunning et al., 2008<ref name="Gunning1" />). Ademais, outros estudos salientaron a ligazón que hai entre a expresión de certas isoformas da tropomiosina e a adquisición de propiedades metastáticas. Un estudo comparou a expresión de isoformas entre células da liña celular de carcinoma de pulmón de Lewis de alto e baixo grao metastático.<ref name=Takenaga>{{Cita publicación periódica |last1=Takenaga|first1=K |last2=Nakamura |first2=Y |last3=Sakiyama |first3=S |year=1988 |title=Differential expression of a tropomyosin isoform in low- and high-metastatic Lewis lung carcinoma cells |journal=Mol Cell Biol |volume=8 |issue= 9|pages=3934–3937 |publisher= |doi= |url= |pmid=3221870 |pmc=365453}}</ref><ref name=Takenaga1>{{Cita publicación periódica |last1=Takenaga|first1=K |last2=Nakamura |first2=Y |last3=Tokunaga |first3=K |last4=Kageyama |first4=H |last5=Sakiyama |first5=S |year=1988 |title=Isolation and characterization of a cDNA that encodes mouse fibroblast tropomyosin isoform2 |journal=Mol Cell Biol |volume=8 |issue= 12|pages=5561–5565 |publisher= |doi= |url= |pmid=3244365 |pmc=365662}}</ref> O estudo atopou que, a medida que as células se volvían [[metástase|metastáticas]], había un marcado descenso na expresión de tropomiosina 2 de alto peso molecular e dos niveis dos seus ARNm. Estes resultados confirmáronse en tumores primarios e modelos humanos. Os estudos feitos en cancros de colon e vexiga urinaria atoparon un incremento na expresión da tropomiosina de baixo peso molecular 5NM1.<ref name=Lin3>{{Cita publicación periódica |last1=Lin|first1=JL |last2=Geng |first2=X |last3=Bhattacharya |first3=SD| last4=Yu|first4=JR |last5=Reiter |first5=RS |last6=Sastri |first6=B |last7=Glazier|first7=KD |last8=Mirza |first8=ZK |last9=Wang |first9=KK|last10=Amenta |first10=Peter S. |last11=Das |first11=Kiron M. |last12=Lin |first12=Jim J.–C. |year=2002 |title=Isolation and sequencing of a novel tropomyosin isoform preferentially associated with colon cancer |journal= Gastroenterology |volume=123 |issue= 1|pages=152–162 |publisher= |doi=10.1053/gast.2002.34154 |url=https://archive.org/details/sim_gastroenterology_2002-07_123_1/page/152|pmid=12105844|display-authors=8}}</ref><ref name=Pawlak>{{Cita publicación periódica |last1=Pawlak|first1=G |last2=McGarvey |first2=TW |last3=Nguyen |first3=TB| last4=Tomaszewski|first4=JE |last5=Puthiyaveettil |first5=R |last6=Malkowicz |first6=SB |last7=Helfman |first7=DM |year=2004 |title=Alterations in tropomyosin isoform expression in human transitional cell carcinoma of the urinary bladder |journal=Int J Cancer |volume=110 |issue= 3|pages=368–373 |publisher= |doi=10.1002/ijc.20151|url= |pmid=15095301}}</ref> O aumento da expresión desta isoforma tamén se observou en fibroblastos de rata, e crese que esta isoforma é necesaria para a motilidade do melanoma moi metastático.<ref name=Miyado>{{Cita publicación periódica |last1=Miyado|first1=K |last2=Kimura |first2=M |last3=Taniguchi |first3=S |year=1996|title=Decreased expression of a single tropomyosin isoform, TM5/TM30nm, results in reduction in motility of highly metastatic B16-F10 mouse melanome cells |journal=Biochem Biophys Res Commun |volume=226 |issue= 2|pages=427–435 |publisher= |doi=10.1006/bbrc.1996.1190 |url=}}</ref> Ademais, a expresión elevada de tropomiosina 4 foi asociada coa metástase de [[ganglio linfático]] no [[cancro de mama]]. Todos estes estudos suxiren que os cambios na expresión e complemento de isoformas de tropomiosinas forman parte integral do proceso do cancro e da súa progresión. O consenso é que, en xeral, as células de cancro fanse máis dependentes das tropomiosinas de baixo peso molecular a medida que as tropomiosinas de alto peso molecular desaparecen cun incremento da malignidade do cancro.<ref name="Gunning1" /> Este descubrimento levou ao desenvolvemento de novos compostos antitropomiosinas como axentes anticancro potenciais. === Alerxias === As tropomiosinas foron implicadas na [[autoinmunidade|enfermidade autoinmune]] [[colite ulcerativa]], unha enfermidade do colon que se caracteriza pola formación de úlceras ou chagas abertas. A ligazón entre esta enfermidade e a tropomiosina descubriuse primeiramente nun estudo que atopou que o [[soro sanguíneo]] do 95% dos pacientes de colite ulcerativa contiña anticorpos que reaccionaban positivamente coa tropomiosina.<ref name=Das>{{Cita publicación periódica |last1=Das|first1=KM |last2=Dasgupta |first2=A |last3=Mandal |first3=A |last4=Geng |first4=X |year=1993|title=Autoimmunity to cytoskeletal protein tropomyosin. A clue to the pathogenetic mechanism fr ulcerative colitis|journal=J Immunol |volume=150 |issue= 6|pages=2487–2493 |publisher= |doi=|url= |pmid=8450225}}</ref> Estudos posteriores confirmaron estes resultados, pero tamén identificaron a tropomiosina 5 e a tropomiosina 1 como as tropomiosinas principais implicadas na patoxénese da colite ulcerativa.<ref name=Biancone>{{Cita publicación periódica |last1=biancone|first1=L |last2=Monteleone |first2=G |last3=Marasco |first3=R |last4=Pallone |first4=F |year=1998|title=Autoimmunity to tropomyosinisoforms in ulcerative colitis (UC) patients and unaffected relatives|journal=Clin Exp Immunol |volume=113 |issue= 2|pages=198–205 |publisher= |doi=10.1046/j.1365-2249.1998.00610.x|url= |pmid=9717968 |pmc=1905040}}</ref><ref name=Geng>{{Cita publicación periódica |last1=Geng|first1=X |last2=Biancone |first2=L |last3=Dai |first3=HH |last4=Lin |first4=JJ |last5=Yoshizaki |first5=N |last6=Dasgupta |first6=A|last7=Pallone |first7=F |last8=Das |first8=KM |year=1998|title=Tropomyosin isoform in intestinal mucosa: production of autoantibodies to tropomyosin isoform in ulcerative colitis|journal=Gastroenterology |volume=114 |issue= 5|pages=912–922 |publisher= |doi=10.1016/S0016-5085(98)70310-5|url=https://archive.org/details/sim_gastroenterology_1998-05_114_5/page/912|pmid=9558279}}</ref> A tropomiosina 5 foi relacionada coa pouchite na bolsa ileal formada na cirurxía da colite ulcerativa. O elevado número de células produtoras de [[IgG]] na [[mucosa]] do [[colon]] dos pacientes de colite ulcerativa é estimulada a producir IgG contra [[epitopo]]s relacionados coa tropomiosina 5. A tropomiosina 5 pode, por tanto, inducir unha resposta significativa das [[célula T|células T]].<ref name=Biancone2>{{Cita publicación periódica |last1=Biancone|first1=L |last2=Palmieri |first2=G |last3=Lombardi |first3=A |last4=Colantoni |first4=A |last5=Tonelli |first5=F |last6=Das |first6=KM|last7=Pallone |first7=F |year=2003|title= tropomyosin expression in the ileal pouch: a relationship with the development of pouchitis in ulcerative colitis|journal=Am J Gastroenterol |volume=98 |issue= 12|pages=2719–2726 |publisher= |doi=10.1111/j.1572-0241.2003.08719.x|url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-gastroenterology_2003-12_98_12/page/2719|pmid=14687823}}</ref> Unha análise fisicoquímica de motivos estruturais comúns presentes en 109 [[autoantíxeno]]s humanos revelou que as tropomiosinas teñen o maior número de ditos motivos, e así unha gran propensión a actuar como autoantíxenos.<ref name=Dohlam>{{Cita publicación periódica |last1=Dohlam|first1=JG |last2=Lupas |first2=A |last3=Carson |first3=M |year=1993|title=Long charge-rich alpha-helices in systemic autoantigens|journal=Biochem Biophys Res Commun |volume=195 |issue= 2|pages=686–696|publisher= |doi=10.1006/bbrc.1993.2100|url= |pmid=8373407}}</ref> Ademais do papel exercido polas tropomiosinas na colite ulcerativa, tamén se atoparon anticorpos antitropoomiosina na [[febre reumática]] aguda <ref name=khanna>{{Cita publicación periódica |last1=Khanna|first1=AK |last2=Nomura |first2=Y |last3=Fischetti |first3=VA |last4=Zabriskie|first4=JB |year=1997|title= Antibodies in the sera of acute rheumatic fever patients bind to human cardiac tropomyosin|journal=J Autoimmunity |volume=10 |issue= |pages=99–106|publisher= |doi=10.1006/jaut.1996.0107|url=}}</ref> e no trastorno inflamatorio [[síndrome de Behcet]].<ref name=Mor>{{Cita publicación periódica |last1=Mor|first1=F |last2=Weinberger |first2=A |last3=Cohen |first3=IR |year=2002|title=Identification of alpha-tropomyosin as a target self-antigen in Behcet's syndrome|journal=Eur J Immunol|volume=32 |issue= 2|pages=356–365|publisher= |doi=10.1002/1521-4141(200202)32:2<356::AID-IMMU356>3.0.CO;2-9|url= |pmid=11807775}}</ref> En ambos os casos, non está claro se estes anticorpos teñen un papel directo na patoxénese destas doenzas ou reflicten a alta antixenicidade das tropomiosinas liberadas das células afectadas. === Doenzas musculares === A [[miopatía nemalínica]] é unha doenza muscular que se caracteriza pola presenza de corpos con forma de bastón electrodensos nas [[fibra muscular esquelética|fibras musculares esqueléticas]]. Estes corpos electrodensos están compostos principalmente de α-[[actinina]] e actina. O trastorno é clasificado a miúdo clinicamente en varios grupos, comos leve (típico), intermedio, grave, e de comezo na idade adulta; porén, estas distincións son algo ambiguas, xa que as categorías con frecuencia se solapan. As mutacións que as causan detectáronse na α-actinina esquelética, tropomiosina, [[nebulina]], e [[troponina]]. Nos humanos, identificáronse mutacións tanto nos xenes da γ-tropomiosina coma nos da β, pero non se identificaron mutacións no xene da α-tropomiosina. == Uso de anticorpos no estudo das tropomiosinas == Na comunidade científica hai un grande interese nas isoformas da tropomiosina debido á gran cantidade de procesos nos que están implicadas estas proteínas. Unha forma de estudar estas proteínas e as súas isoformas específicas é utilizando [[anticorpo]]s. Estes anticorpos específicos poden usarse en experimentos de ''[[blotting]]'' de proteínas e aplicarse ás células ou cortes de tecidos e observadas co microscopio. Isto permite aos investigadores non só determinar o nivel de concentración dunha isoforma ou un grupo de isoformas senón tamén identificar a localización celular dunha isoforma determinada e as asociacións con outras estruturas celulares. Actualmente hai moitos anticorpos dispoñibles comercialmente, aínda que os grupos de investigación adoitan preferir desenvolver os seus propios anticorpos específicos para isoformas específicas. Antes de que se poidan usar, estes anticorpos deben ser caracterizados detalladamente, un proceso no que a especificidade do anticorpo se examina para asegurar que o anticorpo non ten reaccións cruzadas con outras formas de tropomiosina ou con outras proteínas. == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas]] [[Categoría:Sistema muscular]] mogri9sk0gabmiqsv2t64im58pxm5ce 0 296855 6168339 5665799 2022-08-27T15:19:57Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Symbiodinium'' | image = Symbiodinium.png | image_width = 250 px | image_caption = | width = 250 px | domain = [[Eukaryota]] | regnum = [[Chromalveolata]] | superphylum = [[Alveolata]] | phylum = [[Dinoflagellata]] | classis = [[Dinophyceae]] | ordo = [[Suessiales]] | familia = [[Symbiodiniaceae]] | genus = '''Symbiodinium''' | genus_authority = Freudenthal, 1962<ref name=WoRMS>WoRMS - Guiry, Michael D. 2014. ''Symbiodinium'' Freudenthal, 1962. id=109572. Acceso 2015-01-29. [http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=109572]</ref> }} '''''Symbiodinium''''' é un xénero de [[dinoflaxelado]]s (tamén coñecidos menos formalmente como '''zooxantelas''') que comprende o grupo máis abundante de dinoflaxelados [[endosimbiose|endosimbiontes]]. Estes [[protista]]s [[alga]]is unicelulares viven normalmente no endoderma de [[cnidarios]] tropicais como [[coral (animal)|corais]], [[actiniarios|anemones de mar]], e [[medusa]]s, os cales se aproveitan dos produtos [[fotosíntese|fotosintéticos]] da alga á vez que lle proporcionan a esta moléculas inorgánicas. Tamén viven en varias especies de [[Porifera|esponxas]], [[platihelmintos|vermes planos]], [[moluscos]] ([[Tridacna gigas|ameixas xigantes]]), [[foraminíferos]] ''([[Soritacea|sorítidos]])'', e algúns [[ciliados]]. Xeralmente, estes dinoflaxelados entran na súa célula [[hóspede]] ao seren [[fagocitose|fagocitados]], mantéñense como [[simbiose|simbiontes]] intracelulares, reprodúcense, e dispérsanse de novo no seu ambiente. A excepción atopámola na maioría dos moluscos con este tipo de simbiose, nos cales os ''Symbiodinium'' son intercelulares (viven fóra das células, entre as células). Os cnidarios que están asociados con ''Symbiodinium'' viven principalmente en ambientes mariños de augas cálidas e [[oligotrófico]]s (pobres en nutrientes), nos que a miúdo son os constituíntes dominantes das comunidades [[bentos|bentónicas]]. Estes dinoflaxelados están, por tanto, entre os microbios eucarióticos máis abondosos dos ecosistemas dos [[arrecife de coral|arrecifes de coral]]. Os ''Symbiodinium'' son denominados coloquialmente '''"zooxantelas"''', e os animais simbióticos que levan algas deste xénero denomínanse "zooxantelados". Porén, o termo zooxantela non é moi preciso porque foi usado de forma laxa para indicar calquera endosimbionte de cor castaña-dourada, incluíndo tamén a [[diatomea]]s e outros dinoflaxelados. O continuado uso do termo na literatura científica pode levar a confusión, debido a que se aplica a relacións simbióticas taxonomicamente moi distintas, e non só para os ''Symbiodinium''.<ref>Blank RJ, Trench RK (1986) Nomenclature of endosymbiotic dinoflagellates. Taxon 35:286-94</ref> == Simbiontes intracelulares == [[Ficheiro:HostTissue section.png|miniatura|''Symbiodinium'' atinxe altas densidades celulares por medio de prolíficas divisións mitóticas nos tecidos endodérmicos de moitos cnidarios de augas pouco profundas tropicais e subtropicais. Esta imaxe é unha criofractura observada con microscopio electrónico de varrido do mesenterio interno dun pólipo de arrecife de coral (''Porites porites'') que mostra a distribución e densidade dos seus ''Symbiodinium'' simbiontes.]] Os ''Symbiodinium'' son coñecidos principalmente polo seu papel como [[endosimbiose|endosimbiontes]] [[mutualismo|mutualistas]]. Nos hóspedes, xeralmente aparecen en grandes densidades dentro da célula hóspede, que chegan a centos de miles ou millóns por centímetro cadrado.<ref>Stimson J, Sakai K, Sembali H (2002) Interspecific comparison of the symbiotic relationship in corals with high and low rates of bleaching-induces mortality. Coral Reefs 21:409-421</ref> O cultivo de células nadadoras ximnodinioides procedentes de corais permitiu descubrir que as "zooxantelas" eran realmente dinoflaxelados.<ref>Kawaguti S (1944) On the physiology of reef corals. VII. Zooxanthellae of the reef corals is Gymnodinium sp. Dinoflagellata; its culture in vitro. Palau Tropical Biological Station Studies 2:265-275</ref><ref>McLaughlin JJA, Zahl PA (1959) Axenic zooxanthellae from various invertebrate hosts. Ann NY Acad S 77:55-72</ref> As células de ''Symbiodinium'' son cocoides (redondas) dentro do hóspede e están rodeadas por unha membrana que se orixina a partir da [[membrana plasmática]] da célula hóspede durante o proceso da [[fagocitose]]. Esta membrana probablemente sofre algunhas modificacións na súa composición proteica, que fan que se limite ou impida a fusión de [[fagolisosoma]]s.<ref name="Colley NJ 1983">Colley NJ, Trench RK (1983) Selectivity in phagocytosis and persistence of symbiotic algae by the scyphistoma stage of the jellyfish Cassiopeia xamachana. Proc R Soc Lond B 219: 61-82</ref><ref>Wakefield TS, Kempf SC (2001) Development of host- and symbiont-specific monoclonal antibodies and confirmation of the origin of the symbiosome membrane in a Cnidarian-Dinoflagellate symbiosis. Biol Bull 200:127-143</ref><ref>Peng S, Wang Y, Wang L, Chen WU, Lu C, Fang L, Chen C (2010) Proteomic analysis of symbiosome membranes in Cnidaria-dinoflagellate endosymbiosis. Proteomics 10:1002-1016</ref> A estrutura formada polo [[vacúolo]] que contén o simbionte denomínase simbiosoma, e en cada simbiosoma atópase inicialmente unha soa célula simbionte. Non está claro como se expande esta membrana para acomodar dentro unha célula simbionte en división. En condicións normais, o simbionte e as células hóspedes intercambian moléculas orgánicas e inorgánicas que facilitan o crecemento e proliferación de ambos os socios. == Valor natural e económico == ''Symbiodinium'' é un dos simbiontes máis estudados. As súas relacións mutualistas cos corais construtores de arrecifes constitúen a base dun ecosistema moi produtivo e diverso. Os arrecifes de coral producen beneficios económicos, valorados en centos de miles de millóns de euros ao ano, en forma de pesca comercial, de subsistencia e ornamental, turismo, usos recreativos, protección das costas das tormentas, e fonte de novos compostos bioactivos para a industria farmacéutica e moitas cousas máis.<ref>Moberg F, Folke C (1999) Ecological goods and services of coral reef ecosystems. Ecol Econ 29:215-233</ref> Pode dicirse que o valor económico de ''Symbiodinium'' é inconmensurable. == ''Symbiodinium'' e o branqueamento do coral == [[Ficheiro:CoralBleaching.jpg|miniatura|dereita|Coral normal e branqueado.]] O estudo da bioloxía de ''Symbiodinium'' realízase principalmente para comprender globalmente o declive dos arrecifes de coral. Un mecanismo principal para a extensión da degradación dos arrecifes coralinos é o branqueamento do coral inducido polo estrés causado por temperaturas da auga mariña inusualmente altas. O branqueamento defínese como a disociación do coral co seu simbionte e/ou a perda de [[clorofila]] na alga, o que ten como resultado unha rápida perda da pigmentación marrón do animal. Moitas asociacións ''Symbiodinium''-cnidarios vense afectadas pola elevación sostida das temperaturas da supericie do mar,<ref>Jokiel PL, Coles SL (1990) Response of Hawaiian and other Indo-Pacific reef corals to elevated temperature. Coral Reefs 8:155-162</ref> pero pode tamén ser resultado da exposición a altos niveis de radiación luminosa (incluíndo a [[ultravioleta]]),<ref>Lesser MP (1996) Elevated temperatures and ultraviolet radiation cause oxidative stress and inhibit photosynthesis in symbiotic dinoflagellates. ''Limnol Oceanogr'' 41:271-283</ref><ref>Fitt WK, Brown BE, Warner ME, Dunne RP (2001) Coral bleaching: interpretation of thermal tolerance limits and thermal thresholds in tropical corals. ''Coral Reefs'' 20:51-56</ref> temperaturas extremadamente baixas,<ref>LaJeunesse TC, Smith R, Walther M, Pettay T, McGinley M, Aschaffenburg M, Medina-Rosas P, Cupul-Magana AL, Perez A L, Reyes-Bonilla H, Warner ME (2010c) Host-symbiont recombination vs. natural selection in the response of coral-dinoflagellate symbioses to environmental disturbance. ''Proc Royal Soc'' B 277: 2925-2934</ref> baixa salinidade,<ref>Goreau TF (1964) Mass expulsion of Zooxanthellae from Jamaican reef communities after Hurricane Flora. ''Science'' 145:383-386.</ref> e outros factores.<ref>Brown BE (2000) The significance of pollution in eliciting the ‘bleaching’ response in symbiotic cnidarians. ''Int J Environ Pollut'' 13:392-415</ref> O estado de branqueamento está asociado co decrecemento da calcificación do hóspede,<ref>M. F. Colombo-Pallotta, A. Rodríguez-Román, R. Iglesias-Prieto. Calcification in bleached and unbleached Montastraea faveolata: evaluating the role of oxygen and glycerol. Coral Reefs. December 2010, Volume 29, Issue 4, pp 899-907. [http://link.springer.com/article/10.1007/s00338-010-0638-x#]</ref> un incremento da susceptibilidade a enfermidades<ref>Brandt ME, McManus JW (2009) Disease incidence is related to bleaching extent in reef-building corals. ''Ecology'' 90:2859-2867</ref> e, se se prolonga, a mortalidade parcial ou total.<ref>Baker AC, Glynn PW, Riegl B (2008) Climate change and coral reef bleaching: an ecological assessment of long-term impacts, recovery trends and future outlook. ''Estuar Coast Shelf S'' 80:435-471</ref> A magnitude da mortalidade nun só episodio de branqueamento pode ter escala global, e pode predicirse que estes episodios serán máis comúns e graves a medida que as temperaturas no mundo continúen elevándose.<ref>Hoegh-Guldberg O, Mumby PJ, Hooten AJ, Steneck RS, Greenfield P, Gomez E, Harvell CD, Sale PF, Edwards AJ, Caldeira K, Knowlton N, Eakin EM, Iglesias-Prieto R, Muthiga N, Bradbury RH, Dubi A, Hatziolos ME (2007) Coral reefs under rapid climate change and ocean acidification. ''Science'' 318:1737-1742</ref> A fisioloxía dunha especie de ''Symbiodinium'' residente a miúdo regula a susceptibilidade ao branqueamento dun coral.<ref>Berkelmanns, R. & van Oppen, M. J. H. 2006 Flexible partners in coral symbiosis: a 'nugget of hope' for coral reefs in an era of climate change. ''Proc. R. Soc. Lond. B Biol. Sci.'' 273, 2305-231</ref><ref>Sampayo EM, Ridgeway T, Bongaerts P. Hoegh-Gulberg O. (2008) Bleaching susceptibility and mortality of corals are determined by fine-scale differences in symbiont type. ''Proc. Natl Acad. Sci.'' 105, 10 444–10 449. (doi:10.1073/pnas.0708049105)</ref> Xa que logo, un número significativo de investigacións están enfocadas a caracterizar as bases fisiolóxicas da tolerancia termal<ref>Robison, JR , Warner ME (2006) Differential impacts of photoacclimation and thermal stress on the photobiology of four different phylotypes of ''Symbiodinium'' (Pyrrhophyta). ''J Phycol'' 42:568-579</ref><ref>Warner ME, LaJeunesse TC, Robison JD, Thur RM (2006) The ecological distribution and comparative photobiology of symbiotic dinoflagellates from reef corals in Belize: potential implications for coral bleaching. ''Limnol. Oceanogr''. 51:1887-1897.</ref><ref>Ragni M, Airs R, Hennige S, Suggett D, Warner M, Geider R, (2010) PSII photoinhibition and photorepair in ''Symbiodinium'' (Pyrrhophyta) differs between thermally tolerant and sensitive phylotypes. ''Mar Ecol Prog Ser'' 406: 57-70</ref><ref>Takahashi S, Whitney S, Itoh S, Maruyama T, Badger M (2008) Heat stress causes inhibition of de novo synthesis of antenna proteins and photobleaching in cultured ''Symbiodinium''. ''Proc Nat Acad Sci'' 105:4203-4208</ref> e en identificar a ecoloxía e distribución de especies simbiontes tolerantes termicamente.<ref>Lien YT, Nakano Y, Plathong S, Fukami H, Wang JT. Chen CA (2007) Occurrence of the putatively heat-tolerant ''Symbiodinium'' phylotype D in high-latitudinal marginal coral communities. ''Coral Reefs'', 26: 35-44.</ref><ref>LaJeunesse TC, Finney JC, Smith R, Oxenford H (2009) Outbreak and persistence of opportunistic symbiotic dinoflagellates during the 2005 Caribbean mass coral ‘bleaching’ event. ''Proc. Roy Soc Lond'', B 276: 4139-4148.</ref><ref>LaJeunesse TC, Pettay T, Sampayo EM, Phongsuwan N, Brown B, Obura D, Hoegh-Guldberg O, Fitt WK (2010b) Special Paper: Long-standing environmental conditions, geographic isolation and host–symbiont specificity influence the relative ecological dominance and genetic diversification of coral endosymbionts in the genus ''Symbiodinium''. ''J Biogeography'' 37: 785-800.</ref> == Sistemática molecular de ''Symbiodinium'' == [[Ficheiro:CO1 Phylogeny.png|miniatura|Disparidade xenética entre clados no xénero ''Symbiodinium'' comparados con outros dinoflaxelados. A análise de secuencias mitocondriais [[secuencia conservada|conservadas]] (CO1) e do ADNr (SSU) suxire que cómpre facer unha revisión taxonómica deste grupo.]] Coa aparición das modernas técnicas de comparación de secuencias do ADN deuse inicio unha nova reclasificación xeral e renomeamento de moitos grupos de organismos. A aplicación desta metodoloxía axudou a acabar coa crenza amplamente aceptada de que os ''Symbiodinium'' eran unha soa especie, o que se correspondía ben coas comparacións morfolóxicas, fisiolóxicas e bioquímicas de cultivos illados. Actualmente, os [[marcador xenético|marcadores xenéticos]] úsanse exclusivamente para describir patróns ecolóxicos e deducir as relacións evolutivas entre membros morfoloxicamente crípticos deste grupo. A tarefa principal na sistemática molecular de ''Symbiodinium'' é resolver cales son as unidades de diversidade ecoloxicamente relevantes (é dicir, as especies). === Principais disparidades filoxenéticas entre "clados" de ''Symbiodinium'' === Os primeiros datos das secuencias dos xenes ribosómicos indicaban que ''Symbiodinium'' tiña liñaxes cuxa diverxencia xenética era similar á que presentaban con respecto a outros [[dinoflaxelados]] doutros xéneros, familias, e mesmo ordes.<ref>Rowan R, Powers DA (1992) Ribosomal-RNA sequences and the diversity of symbiotic dinoflagellates (zooxanthellae). Proc Natl Acad Sci USA 89:3639-3643</ref> Esta grande disparidade filoxenética entre os [[clado]]s A, B, C etc. foi confirmada por análises das secuencias do xene mitocondrial da [[subunidade I da citocromo c oxidase]] das [[Dinophyceae]].<ref>Stern RF, Horak A, Andrew RL, Coffroth MA, Andersen RA, Kupper FC, Jameson I, Hoppenrath M, Veron B, Kasai F, Brand J, James ER, Keeling PJ (2010) Environmental barcoding reveals massive dinoflagellate diversity on marine environments. PLoS ONE 5:e13991</ref> A maioría dos agrupamentos neste clado comprenden numerosas liñaxes distintas xeneticamente e illadas reprodutivamente (ver [[# Diversidade de especies]]), que presentan diferentes distribucións ecolóxicas ou bioxeográficas (ver [[#Distribucións xeográficas e patróns de diversidade]]). Dada a percepción supersimplificada que se creou ao utilizarse só designacións taxonómicas a nivel de clado para agrupar a ''Symbiodinium'', cómpre facer unha futura revisión taxonómica deste xénero. Moitos destes clados probablemente serán reclasificados en distintos xéneros. === Diversidade de especies === {{Imaxe múltiple | posición_táboa = dereita | dirección = horizontal | ancho = | título= | posición_título = | fondo_de_título = | texto = | posición_texto = | fondo_de_texto = | foto1 = GiantClam3.JPG | ancho1 = 220 | texto1 = A [[ameixa xigante]] atópase normalmente en augas pouco profundas intermareais de arrecifes para que os seus ''Symbiodinium'' simbiontes poidan captar luz para a súa fotosíntese. | posición_texto1 = | foto2 = Giant clam zooxanthellae.jpg | ancho2 = 215 | texto2 = Sección transversal do tecido do manto dunha ameixa xigante na que se observa unha grande densidade de ''Symbiodinium''. | posición_texto2 = | foto3 = | ancho3 = | texto3 = | posición_texto3 = | foto4 = | ancho4 = | texto4 = | posición_texto4 = | foto5 = | ancho5 = | texto5 = | posición_texto5 = | pé = }} [[Ficheiro:MolecularMarkersSymbiodinium.png|miniatura|A investigación da diversidade, ecoloxía e evolución de ''Symbiodinium'' é mellorada polas análises de [[ADN mitocondrial]], [[ADN cloroplástico|plastidial]], ribosomal e nuclear de copia única. O uso de múltiples [[marcador xenético|marcadores]], xunto cunha clasificación filoxenética xerárquica proporciona a resolución xenética necesaria para investigar a diversidade de especies, bioxeografía, dispersión, [[selección natural]] e [[radiación adaptativa|radiacións adaptativas]].]] O recoñecemento da diversidade de especies neste xénero foi problemática durante moitas décadas debido aos retos que supoñía identificar trazos morfolóxicos e bioquímicos útiles para diagnosticar as especies.<ref>Trench RK, Blank RJ (1987) ''Symbiodinium microadriaticum'' Freudenthal, ''S. goreauii'' sp. nov., ''S. kawagutii'' sp. nov. and ''S. pilosum'' sp. nov.: Gymnodinioid dinoflagellate symbionts of marine invertebrates. J Phycol 23:469-481</ref> Actualmente, os datos filoxenéticos, ecolóxicos e de xenética de poboacións poden obterse máis facilmente para así utilizalos para dividir ''Symbiodinium'' en entidades separadas que sexan consistentes cos conceptos de especies ecolóxicos, evolutivos e biolóxicos.<ref name="Reference5" /><ref name="Reference3" /> A maioría das medidas baseadas na xenética da diversidade foron estimadas da análise dun marcador xenético (por exemplo, LSU, ITS2, ou cp23S), e mesmo en estudos recentes estes e outros [[biomarcador|marcadores]] son analizados combinadamente. O alto nivel de concordancia que se atopa entre o [[ADN]] nuclear, [[ADN mitocondrial|mitocondrial]] e [[ADN cloroplástico|cloroplástico]] indica que un esquema filoxenético xerárquico, combinado con datos ecolóxicos e de xenética de poboacións, pode recoñecer sen ambigüidades e asignar nomenclatura a liñaxes illados reprodutivamente, é dicir, ás especies. A análise de marcadores filoxenéticos adicionais indica que algúns ''Symbiodinium'' que foran inicialmente identificados por lixeiras diferenzas en secuencias do marcador ITS poden en realidade ser membros da mesma especie<ref name="Reference3" /> mentres que, noutros casos, dúas ou máis liñaxes xeneticamente diverxentes poden posuír a mesma secuencia ITS ancestral.<ref name="Reference6">Santos SR, Shearer TL, Hannes AR, Coffroth MA (2004) Fine scale diversity and specificity in the most prevalent lineage of symbiotic dinoflagellates (Symbiodinium, Dinophyta) of the Caribbean. ''Mo. Ecol'' 13: 459-469</ref><ref>Finney et al. 2010</ref> Cando se analizan no contexto dos conceptos principais que se teñen sobre o que é unha especie,<ref>de Queiroz K (2007) Species concepts and species delimitation. Syst Bio. 56:879–86</ref> a maioría dos datos de secuencias ITS2 proporcionan unha representación razoable sobre a diversidade de especies.<ref name="Reference5">Sampayo E, Dove S, LaJeunesse TC (2009) Cohesive molecular genetic data delineate species diversity in the dinoflagellate genus ''Symbiodinium''. Mol Eco. 18:500-519</ref><ref name="Reference3">LaJeunesse TC, Thornhill DJ (2011) Improved resolution of reef-coral endosymbiont (''Symbiodinium'') species diversity, ecology, and evolution through psbA non-coding region genotyping. PlosOne e29013</ref><ref>Thornhill DJ, LaJeunesse TC, Santos SR (2007) Measuring rDNA diversity in eukaryotic microbial systems: how intragenomic variation, pseudogenes, and PCR artifacts confound biodiversity estimates. Mol Ecol 24:5326-5340</ref> Actualmente, o número de tipos ITS2 é de centos, pero a maioría das comunidades de cnidarios simbióticos arredor do mundo aínda requiren unha mostraxe completa. Ademais, parece haber un grande número de especies únicas que se encontran en asociación con especies igualmente diversas de [[foraminífero]]s [[Soritacea|sorítidos]],<ref>Pochon X, Garcia-Cuestos L, Baker AC, Castella E, Pawlowski J (2007) One-year survey of a single Micronesian reef reveals extraordinarily rich diversity of ''Symbiodinium'' types in sorited foraminifera. Coral Reefs 26:867-82</ref> xunto con moitos outros ''Symbiodinium'' que son exclusivmente de vida libre e que se encontran en [[hábitat]]s variados, a miúdo do [[bentos]].<ref name="Reference1">Reimer JD, Shah MMR, Sinniger F, Yanagi K, Suda S (2010) Preliminary analyses of cultured ''Symbiodinium'' isolated from sand in the oceanic Ogasawara Islands, Japan. Mar Biodiv 40:237-247</ref> Dada a potencial diversidade de especies destes ''Symbiodinium'' crípticos ecolóxicos, o número total de especies nunca pode ser estimado de forma precisa. === Diversidade de clons e xenética de poboacións === Utilizando marcadores [[microsatélite]] para identificar xenotipos multilocus, pode resolverse unha soa liña clonal de ''Symbiodinium'' a partir de mostras de tecidos do hóspede. Parece que a maioría das colonias individuais teñen un xenotipo multilocus único (é dicir, son un clon).<ref>Andras J P, Kirk NL, Harvell CW (2011) Range-wide population genetic structure of ''Symbiodinium'' associated with the Caribbean sea fan coral, Gorgonia ventalina. Mol Ecol 20:2525-2542</ref><ref name=ReferenceA>Pettay DT, Wham DC, Pinzón JH, LaJeunesse TC (2011) Genotypic diversity and spatial–temporal distribution of ''Symbiodinium'' clones in an abundant reef coral. Mol Ecol 20: 5197-5212</ref> As mostraxes extensas realizadas nas colonias confirman que moitas colonias teñen unha poboación homoxénea (clonal) de ''Symbiodinium''. Nalgunhas colonias poden aparecer [[xenotipo]]s adicionais, mais é raro atopar máis de dous ou tres. Cando están presentes na mesma colonia, moitos dos clons mostran a miúdo zonas estreitas de solapamento.<ref name=ReferenceA /> As colonias que viven adxacentes nun arrecife poden conter clons idénticos, pero a través da poboación de hóspedes a diversidade clonal dunha determinada especie de ''Symbiodinium'' é potencialmente maior e comprende xenotipos recombinantes que son o produto da recombinación sexual. Un clon tende a manterse como dominante nunha colonia durante moitos meses ou anos, mais ocasionalmente pode ser desprazado ou substituído. Os poucos estudos que se fixeron sobre a dispersión clonal atoparon que a maioría dos xenotipos teñen distribucións xeográficas limitadas, pero que a dispersión e o [[fluxo xénico|fluxo de xenes]] están probablemente influenciados polo ciclo vital do hóspede e o modo de adquisición do simbionte (por exemplo, horizontal ou vertical). == Diversidade das especies de ''Symbiodinium'', ecoloxía e bioxeografía == === Distribucións xeográficas e patróns de diversidade === [[Ficheiro:Species Diversity Biogeography.png|left|700px|miniatura|Distribución global e diversidade preliminar estimada de especies comúns de ''Symbiodinium'' asociadas con cnidarios (forona excluídas as “especies” raras). Utilizáronse datos de ''Internal transcribed spacer region 2'' (ITS2) (sensu LaJeunesse 2002) como unha aproximación para a diversidade de especies.]] {{clear}} ''Symbiodinium'' é o mellor grupo para estudar a fisioloxía e ecoloxía dos microeucariotas por varias razóns. Perimeiramente, os marcadores dispoñibles de xenética de poboacións e filoxenética permiten facer un exame detallado da súa diversidade xenética en escalas temporal e espacial amplas. Ademais, poden obterse facilmente grandes cantidades de células de ''Symbiodinium'' por medio da recolección dos hóspedes que os albergan. Finalmente, a súa asociación con animais proporciona un eixe adicional para comparar e contrastar as súas distribucións ecolóxicas. Os métodos xenéticos utilizados inicialmente para estimar a diversidade de ''Symbiodinium'' dependían de marcadores moleculares de baixa resolución que dividían o xénero nunhas poucas liñaxes diverxentes evolutivamente, denominadas "[[clado]]s". As caracterizacións previas da distribución xeográfica e dominancia estaban enfocadas a unha resolución xenética a nivel de clado, pero cómpre facer estimacións máis detalladas da diversidade a nivel de especies. Aínda que os membros dun clado dado poden ser ubicuos, a diversidade de especies dentro de cada clado é potencialmente grande, e cada especie a miúdo ten distribucións xeográficas e ecolóxicas diferentes relacionadas coa súa capacidade de dispersión, a bioxeografía do hóspede, e as condicións ambientais externas. Un pequeno número das especies viven en ambientes temperados nos que hai poucos animais simbióticos. Como resultado, estas asociacións de zonas de latitudes altas tenden a ser moi específicas de especie. === Diversidade de especies asignada a gremios ecolóxicos === A grande diversidade que presenta ''Symbiodinium'' segundo indican as análises xenéticas non está distribuída aleatoriamente e parece comprender varios ''gremios'' con diferentes hábitos ecolóxicos. Dos moitos ''Symbiodinium'' caracterizados xeneticamente, a maioría son específicos de hóspede, [[mutualismo|mutualistas]], e dominan aos seus hóspedes.<ref name="LaJeunesse TC 2002">LaJeunesse TC (2002) Diversity and community structure of symbiotic dinoflagellates from Caribbean coral reefs. Mar Biol 141:387-400</ref> Outros poden representar simbiontes compatibles que permanecen en poboacións pouco abundantes a causa da súa inferioridade competitiva baixo as condicións ambientais externas prevalecentes (por exemplo, moita luz ou pouca luz).<ref>Rowan, R., Knowlton, N., Baker, A. & Jara, J. 1997 Landscape ecology of algal symbionts creates variation in episodes of coral bleaching. Nature 388, 265–269.</ref> Algúns poden tamén comprender especies oportunistas que poden proliferar durante períodos de estrés fisiolóxico e desprazar aos simbiontes residentes normais e seguir sendo abundantes nos tecidos do hóspede durante meses ou anos antes de ser substituídos polo simbionte orixinal.<ref>Toller WW, Rowan R, Knowlton N (2001) Repopulation of zooxanthellae in the Caribbean corals Montastraea annularis and M. faveolata following experimental and disease-associated bleaching. Biol. Bull. 201:360-373</ref><ref name="Reference2">Thornhill DJ, LaJeunesse TC, Kemp DW, Fitt WK, Schmidt GW (2006) Multi-year, seasonal genotypic surveys of coral-algal symbioses reveal prevalent stability or post-bleaching reversion. Mar Biol 148:711-722</ref><ref>LaJeunesse TC, Finney JC, Smith R, Oxenford H (2009) Outbreak and persistence of opportunistic symbiotic dinoflagellates during the 2005 Caribbean mass coral ‘bleaching’ event. Proc. Roy Soc Lond, B 276: 4139-4148.</ref> Hainos tamén que infectan rapidamente e establecen poboacións en hóspedes xuvenís ata que son substituídos polos simbiontes que normalmente se asocian coas colonias adultas do hóspede.<ref>Coffroth MA, Santos SR, Goulet TL (2001) Early ontogenic expression of specificity in a cnidarian-algal symbiosis. Mar Ecol Prog Ser 222:85-96</ref> Finalmente, parece haber outro grupo de ''Symbiodinium'' que é incapaz de establecer [[endosimbiose]] aínda que existe en ambientes arredor do animal ou asociado estreitamente con outros substratos (por exemplo, superficies de macroalgas, superficies de sedimentos)<ref name="Reference1"/><ref name="References4">Porto I, Granados C, Restrepo JC, Sanchez JA (2008) Macroalgal-associated dinoflagellates belonging to the genus ''Symbiodinium'' in Caribbean reefs. PLoS ONE 3:e2160</ref> Os ''Symbiodinium'' dos grupos funcionais 2, 3 e 4 sábese que existen porque se cultivan facilmente, aínda que especies con eses ciclos vitais son difíciles de estudar debido á súa escasa abundancia no seu ambiente. === ''Symbiodinium'' de vida libre e "non simbióticos" === Hai poucos exemplos de poboacións documentadas de ''Symbiodinium'' de vida libre.<ref name="Reference1"/> Dado que a maioría das larvas dos hóspedes deben adquirir inicialmente os seus simbiontes do medio ambiente, poden aparecer células viables de ''Symbiodinium'' fóra do seu hóspede. A fase móbil é probablemente importante no ambiente externo e facilita a rápida infección das larvas dos hóspedes. O uso de pólipos hóspedes aposimbióticos despregados a modo de "recipientes de captura" e a aplicación de técnicas moleculares permitiu a detección de fontes ambientais de ''Symbiodinium''.<ref name="Reference2"/><ref>Coffroth MA, Lewis CF, Santos SR (2006) Environmental populations of symbiotic dinoflagellates in the genus Symbiodinium can initiate symbioses with reef cnidarians. Curr Biol 16:987-987</ref> Empregando estes métodos, os investigaores poden resolver a distribución de diferentes especies en varias superficies [[bentos|bentónicas]]<ref name="References4"/> e as densidades de células suspendidas na columna de auga.<ref>Manning MM, Gates RD (2008) Diversity in populations of free-living Symbiodinium from a Caribbean and Pacific reef. Limno. Oceanogr 53:1853-1861</ref> As identidades xenéticas das célula cultivadas procedentes do medio ambiente adoitan ser diferentes das atopadas no hóspede. Estas probablemente non forman endosimbioses e son completamente de vida libre; son diferentes das especies simbióticas "dispersantes" (LaJeunesse 2002). Aprender máis sobre a vida destas poboacións ambientais e da súa función ecolóxica aumentará o coñecemento sobre a diversidade, éxito de dispersión, e [[evolución]] entre os membros deste amplo xénero. == Cultivo dos ''Symbiodinium'' == Certas cepas de ''Symbiodinium'' e/ou especies poden cultivarse con maior facilidade e poden persistir en medios de auga salgada artificiais ou suplementados (por exemplo ASP–8A, F/2) durante décadas. A comparación dos illados cultivados en idénticas condicións mostran claras diferenzas en morfoloxía, tamaño, bioquímica, expresión xénica, comportamento nadador, taxa de crecemento etc.<ref>Schoenberg DA, Trench RK (1980a) Genetic variation in ''Symbiodinium'' (=Gymnodinium) microadriaticum Freudenthal, and specificity in its symbiosis with marine invertebrates. I. Isoenzyme and soluble protein patterns of axenic cultures of S. microadriaticum. Proc R Soc Lond B 207:405-27</ref><ref>Schoenberg DA, Trench RK (1980b) Genetic variation in ''Symbiodinium'' (=Gymnodinium) ''microadriaticum'' Freudenthal, and specificity in its symbiosis with marine invertebrates. II. Morphological variation in S. microadriaticum. Proc R Soc Lond B 207:429-44</ref><ref>Schoenberg DA, Trench RK (1980c) Genetic variation in Symbiodinium (=Gymnodinium) microadriaticum Freudenthal, and specificity in its symbiosis with marine invertebrates. III. Specificity and infectivity of S. microadriaticum. Proc R Soc Lond B 207:445-60</ref> Este enfoque comparativo pioneiro fixo que se iniciase un lento cambio de paradigma no recoñecemento de que este xénero comprende máis dunha especie. Debe terse en conta que o cultivo é un proceso selectivo, e que moitos illados de ''Symbiodinium'' que crecen en medios artificiais non son típicos das especies que normalmente se asocian cun hóspede determinado. En realidade, a maioría das especies específicas de hóspede aínda non foron cultivadas. As mostras para facer análises xenéticas deberían tomarse a partir da colonia fonte para que se corresponda o cultivo resultante coa identidade do simbionte dominante e relevante ecoloxicamente que albergaba orixinalmente o animal.<ref name="LaJeunesse TC 2002"/><ref>Santos SR, Taylor DJ, Coffroth MA (2001) Genetic comparisons of freshly isolated vs. cultured symbiotic dinoflagellates: implications for extrapolating to the intact symbiosis. J Phycol 37:900-12</ref><ref>Goulet TL, Coffroth MA (2003) Genetic composition of zooxanthellae between and within colonies of the octocoral Plexaura kuna, based on small subunit rDNA and multilocus DNA fingerprinting. Mar Biol 142:233-239</ref> == Ciclo vital == [[Ficheiro:Symbiodinium Life Cycle.png|miniatura|dereita|Ciclo de vida de ''Symbiodinium''.]] O ciclo vital de ''Symbiodinium'' foi descrito inicialmente baseándose en estudos de células que crecían nun medio de cultivo. Para os illados que están nunha fase de crecemento logarítmica, as divisións ocorren cada 1–3 días, e as células de ''Symbiodinium'' alternan entre unha morfoloxía esférica ou cocoide e un estadio de mastigote móbil flaxelado (ver [[#Características morfolóxicas]]). Aínda que se publicaron varios esquemas similares que describen a transición de cada estado morfolóxico ao seguinte, a reconstrución do ciclo vital máis convincente deduciuse das evidencias obtidas por tinguidura do núcleo e microscopia óptica e electrónica.<ref name=ReferenceB>Fitt WK, Trench RK (1983) The relation of diel patterns of cell division to diel patterns of motility in the symbiotic dinoflagellate Symbiodinium microadriaticum Freudenthal in culture. New Phytol 94:421-432</ref> Durante a propagación asexual (ás veces denominada crecemento mitótico ou vexetativo), as células sofren un ciclo dual de [[cariocinese]] (división de cromosomas/nuclear) na escuridade. Despois, a célula nai divídese ([[citocinese]]) pouco despois de expoñerse á luz e libera dúas células móbiles. A iniciación e a duración da [[motilidade]] varía entre especies.<ref name=ReferenceB /> Cando se van achegando ou están xa no final do fotoperíodo os mastigotes deixan de nadar, libéranse dos seus flaxelos, e sofren unha rápida metamorfose á forma cocoide. A medida que os cultivos chegan á fase de crecemento estacionario, cada vez se observan menor células móbiles, o que indica unhas taxas de división máis lentas. Obsérvanse ocasionalmente grandes tétrades, especialmente cando as células en fase de crecemento estacionario se transfiren a un medio fresco. Porén, non se sabe se esta etapa é o resultado de dúas divisións mitóticas consecutivas ou se é un proceso que xera células móbiles sexualmente competentes (é dicir, [[gameto]]s), ou se talvez é o resultado final dunha [[meiose]] que se produce despois da fusión dos gametos. Non hai probas citolóxicas de recombinación sexual, e nunca se observou a meiose, pero as probas que achega a xenética de poboacións indican que seguramente ''Symbiodinium'' sofre periodicamente episodios de recombinación sexual.<ref>Baillie BK, Belda-Baillie C A,, Silvestre V, Sison M, Gomez AV, Gomez ED, Monje V (2000). Genetic variation in ''Symbiodinium'' isolates from giant clams based on random-amplified-polymorphic DNA (RAPD) patterns. Mar Bio 136:829-36</ref><ref>LaJeunesse TC (2001) Investigating the biodiversity, ecology, and phylogeny of endosymbiotic dinoflagellates in the genus ''Symbiodinium'' using the ITS region: In search of a "species" level marker. J Phyco. 37:866-80</ref><ref>Santos SR, Shearer TL, Hannes AR, Coffroth MA (2004) Fine scale diversity and specificity in the most prevalent lineage of symbiotic dinoflagellates (''Symbiodinium'', Dinophyta) of the Caribbean. Mo. Ecol 13: 459-469</ref> Non se sabe como, cando e onde ocorre a fase sexual no seu ciclo vital. == Características morfolóxicas == === Descrición morfolóxica do xénero ''Symbiodinium'' === A descrición morfolóxica do xénero ''Symbiodinium'' está baseada orixinariamente na especie tipo ([[holotipo]]) ''Symbiodinium microadriaticum''<ref name="ReferenceC"/><ref name="Trench RK 1987">Trench RK, Blank RJ (1987) Symbiodinium microadriaticum Freudenthal, S. goreauii sp. nov., S. kawagutii sp. nov. and S. pilosum sp. nov.: Gymnodinioid dinoflagellate symbionts of marine invertebrates. J Phycol 23:469-481</ref> Como estes dinoflaxelados posúen dous estadios principais no seu ciclo vital (ver arriba), que son os estados de mastigote (móbil) e o cocoide (non móbil), descríbese a morfoloxía de ambos os estadios para proporcionar unha diagnose completa dos organismos. === A célula flaxelada (mastigote) === [[Ficheiro:Cell Wall Mucocysts Chloroplast.png|esquerda|miniatura|Características detlladas e orgánulos de ''Symbiodinium''. (A) Células en divsión dunha tétrade dun cultivo de ''S. corculorum'', que é xeneticamente similar a ''S. pilosum'' (ambos os dous do tipo A2). Esta liñaxe particular é infrecuente entre os ''Symbiodinium'' descritos por posuír mucocistos, e cloroplastos con arranxos de [[tilacoide]]s periféricos e paralelos. Os flaxelos vense en sección transversal no espazo entre as dúas células fillas. (B) Obsérvase unha grosa parede celular en moitos illamentos cultivados. (C) Imaxe de microscopio electrónico de transmisión a través dun lobo dun cloroplasto na periferia da célula con tilacoides paralelos e periféricos agrupados en consuntos de tres.]] A forma flaxelada móbil é ximnodinoide e atecada<ref>Taylor FJR (1987) Dinoflagellate morphology. In Botanical Monographs, vol. 21, The Biology of Dinoflagellates (eds. F. J. R. Taylor) Oxford: Blackwell Scientific Publications, pp. 24-91</ref> As dimensións relativas do epicono e o hipocono difiren entre especies.<ref name="Trench RK 1987"/> Os alvéolos son máis visibles na fase móbil pero carecen das estruturas celulósicas fibrosas que se encontran nos dinoflaxelados tecados ("con armadura"). Entre os puntos de orixe dos dous flaxelos hai unha estrutura extensible de función descoñecida chamada o pedúnculo. Noutros dinoflaxelados, unha estrutura análoga foi implicada na alimentación [[heterótrofo|heterotrófica]] e na recombinación sexual. En ''Symbiodinium'', suxeriuse que o pedúnculo pode estar implicado na adhesión ao substrato, o que explica por que certas células parecen xirar sen moverse do seu sitio.<ref name=ReferenceC>Freudenthal HD (1962) Symbiodinium gen. nov. and Symbiodinium microadriaticum sp. nov., a zooxanthella: Taxonomy, life cycle and morphology. J Protozool 9:45-52</ref> Comparado con outros xéneros de ximnodinioides, hai pouco ou ningún desprazamento no sulco onde converxe o extremo da fenda do cíngulo. Os [[orgánulo]]s internos do mastigote son esencialmente os mesmos que se describen para a célula da fase cocoide (ver máis abaixo). A transición entre os estadios de mastigote e cocoide en ''Symbiodinium'' ten lugar rapidamente, mais os detalles sobre os cambios celulares son descoñecidos. En ''S. pilosum'' atópanse mucoquistes ou mucocistos (uns orgánulos exectables<ref>Dodge JD, Greuet C (1987) Dinoflagellate ultrastructure and complex organelles. In Botanical Monographs, vol. 21, the biology of dinoflagellates (eds. F. J. R. Taylor), Blackwell Scientific Publications, Oxford, pp. 92-142</ref>) localizados debaixo da [[membrana plasmática]] cuxa función é descoñecida, pero poden estar implicados na alimentación heterotrófica. === A célula cocoide === A célula cocoide de ''Symbiodinium'' é esférica e o seu diámetro adoita ser de entre 6 e 13&nbsp;µm, dependendo da especie (Blank et al. 1989). Este estadio é a miúdo interpretado erradamente como un [[dinoquiste]], polo que, nas publicacións, a alga dentro do seu hóspede con frecuencia se denomina [[quiste (microbioloxía)|quiste]] vexetativo.<ref name=ReferenceC /> O termo quiste xeralmente fai referencia a un estado quiescente metabolicamente e dormente nos ciclos de vida doutros dinoflaxelados, que se empeza a formar por causa de diversos factores, como a dispoñibilidade de nutrientes, temperatura, e duración da luz diúrna.<ref>Lee RE (2008) Phycology, 4th edition. Cambridge University Press. New York. 547pp.</ref> Estes quistes permiten ampliar a resistencia ás condicións ambientais desfavorables. As células cocoides de ''Symbiodinium'' son metabolicamente activas, xa que [[fotosíntese|fotosintetizan]], sofren mitose, e sintetizan activamente [[proteína]]s e [[ácido nucleico|ácidos nucleicos]]. Aínda que a maioría dos dinoflaxelados realizan mitoses no estadio de mastigote, en ''Symbiodinium'', a mitose prodúcese exclusivamente na célula cocoide.<ref name="ReferenceB"/> [[Ficheiro:Dividing Cell.png|esquerda|miniatura|Micrografía de microscopio electrónico dunha sección transversal dunha célula en división (o dobrete). A micrografía óptica incluída mostra un dobrete en cultivo. Hai flaxelos nas células mastigote fillas (puntas de frecha brancas) antes de xurdiren da parede da célula nai. n = núcleo; acc = corpo de acumulación; pyr = pirenoide. (imaxe de [[microscopio electrónico de transmisión|MET]] de Trench et al. 1981)]] === A parede celular === A célula cocoide está rodeada por unha parede celular celulósica xeralmente lisa que contén moléculas de proteínas de alto peso molecular e [[glicoproteína]]s.<ref>Trench RK, Blank RJ (1987) Symbiodinium microadriaticum Freudenthal, ''S. goreauii'' sp. nov., ''S. kawagutii'' sp. nov. and ''S. pilosum'' sp. nov.: Gymnodinioid dinoflagellate symbionts of marine invertebrates. J Phycol 23:469-481</ref><ref>Markell DA, Trench RK, Iglesias-Prieto R (1992) Macromolecules associated with the cell-walls of symbiotic dinoflagellates. Symbiosis 12:19-31</ref> As paredes celulares adquiren maior grosor en cultivo que no hóspede.<ref name="Colley NJ 1983"/> A [[membrana plasmática]] ou plasmalema está situada debiaxo da parede e sábese pouco da súa composición e función en canto á regulación do transporte de metabolitos transmembrana. Durante a cariocinese e a citocinese, a parede celular permanece intacta ata que o mastigote escapa da célula nai. En cultivos, as paredes desbotadas acumúlanse no fondo do recipiente de cultivo. Non se sabe que ocorre con estas paredes das células que se dividiron dentro do hóspede.<ref>Wakefield TS, Farmer MA, Kempf SC (2000) Revised description of the fine structure of in situ "zooxanthellae" genus ''Symbiodinium''. Biol Bull 199:76-84</ref> Unha espeice, ''S. pilosum'', posúe penachos de proxeccións parecidas a pelos que saen da parede celular; esta é a única característica de superficie utilizada para diagnosticar unha especie neste xénero. === O cloroplasto === [[Ficheiro:Chloroplast 3.png|miniatura|Estruturas do cloroplasto reticulado de (A) ''Symbiodinium goreaui'' (tipo C1), (B) ''S. fitti''(tipo A3), e (C) ''S. californium'' (tipo E1) vistos en 3D usando microscopia confocal de autofluorescencia de clorofila.]] A maioría das especies descritas posúen un só [[cloroplasto]] reticulado periférico envolto en tres membranas. O volume da célula que ocupa o cloroplasto varía entre as especies.<ref name="Trench RK 1987"/> As lamelas constan de tres [[tilacoide]]s amontoados moi comprimidos, e están unidas por dous pedúnculos ao [[pirenoide]]<ref name="Trench RK 1987"/> rodeado por unha vaíña de [[amidón]]. En tres das especies descritas, os tilacoides están dispostos paralelamente, pero en ''S. pilosum'', hai tamén lamelas periféricas. Non hai membranas tilacoidais que invadan o pirenoide, o cal é unha diferenza con outros dinoflaxelados simbióticos.<ref>Trench RK, Winsor H (1987) Symbiosis with dinoflagellates in two pelagic flatworms, Amphiscolops sp. and Haplodiscus sp. Symbiosis 3:1-21</ref><ref>Banaszak AT, Iglesias-Prieto R, Trench R K (1993) Scrippsiella velellae sp. nov. (Peridiniales) and Gloeodinium viscum sp. nov. (Phytodiniales), dinoflagellate symbionts of two hydrozoans (Cnidaria). J Phycol 29:517-28</ref> Os compoñentes [[lípido|lipídicos]] dos tilacoides inclúen os [[galactolípido]]s (monogalactosil-diglicéridos, digalactosil-diglicéridos), os [[sulfolípido]]s (sulfoquinovosil-diglicérido), [[fosfatidilglicerol]], e [[fosfatidilcolina]]. Asociados con estes están varios [[ácido graxo|ácidos graxos]].<ref>Diaz-Almeyda E, Thome PE, Hafidi M, Iglesias-Prieto R (2010) Differential stability of photosynthetis membranes and fatty acid composition at elevated temperature in Symbiodinium. Coral Reefs 30:217-225</ref> Entre os compoñentes para a captación de luz e do centro de reacción na membrana tilacoidal están un complexo hidrosoluble [[peridinina]]-clorofila ''a''-proteína (PCP), e un complexo unido a membrana [[clorofila a|clorofila ''a'']]-[[clorofila c2|clorofila ''c2'']]–peridinina-proteína (acpPC), xunto cuns sistemas de transporte de electróns típicos, como o centro de reacción do [[fotosistema II]] e o complexo do centro de reacción clorofila aP700 do [[fotosistema I]].<ref>Iglesias-Prieto R, Govind NS, Trench RK (1991) Apoprotein Composition and spectroscopic characterization of the water-soluble peridinin—chlorophyll a—proteins from three symbiotic dinoflagellates. Proc Roy Soc B 246:275-283</ref><ref>Iglesias-Prieto R, Govind NS, Trench RK (1993) Isolation and characterization of three membrane-bound chlorophyll-protein complexes from four dinoflagellate species. Proc Roy Soc B 1294:381-392</ref> Tamén asociados cos tilacoides están as [[xantofila]]s dinoxantina, diadinoxantina, diatoxantina e o [[caroteno]] [[beta-caroteno]]. O pirenoide contén o encima codificado no núcleo ribulosa-bisfosfato carboxilase-oxixenase tipo II ([[Rubisco]]),<ref>Rowan R, Whitney SM, Fowler A, Yellowlees D (1996) Rubisco in marine symbiotic dinoflagellates: Form II enzymes in eukaryotic oxygenic phototrophs encoded by a nuclear multigene family. Plant Cell 8:539-553.</ref> que é o responsable da catálise da [[fixación do carbono]] inorgánico do [[dióxido de carbono|CO<sub>2</sub>]] en compostos orgánicos. Todos os illados (é dicir, cepas) cultivados poden axustarse [[fenotipo|fenotipicamente]] en canto á súa capacidade de captación de luz (é dicir, de fotoaclimatarse), alterando as cotas celulares de clorofila ''a'' e peridinina, e o tamaño e número das súas unidades fotosintéticas (Hennige et al., 2009). Porén, a capacidade de aclimatarse é un reflexo das diferenzas xenéticas entre as especies que están adaptadas ([[evolución|evolucionaron]]) de forma diferente a un determinado ambiente fótico (Iglesias-Prieto e Trench, 1994, 1997). Por exemplo, ''S. pilosum'' caracterízase por estar adaptado a altas intensidades de luz, mentres que outras están adaptadas a pouca luz (''S. kawagutii'') ou adaptadas a un amplo intervalo de variación na luz (''S. microadriaticum''). === O núcleo === En xeral, o [[núcleo celular|núcleo]] está situado en posición central e o [[nucléolo]] está a miúdo asociado coa membrana nuclear interna. Igual que noutros dinoflaxelados, os [[cromosoma]]s vense nas micrografías electrónicas de transmisión como ADN "permanentemente [[superenrolamento do ADN|superenrolado]]".<ref name="Blank RJ 1985">Blank RJ, Trench RK (1985) Speciation and symbiotic dinoflagellates. Science 229:656-658</ref> As especies descritas de ''Symbiodinium'' posúen distinto número de cromosomas (desde 26 a 97<ref name="Trench RK 1987"/>), que permanece constante durante todas as fases do ciclo nuclear. Porén, durante a [[ciclo celular|fase M]], o volume de cada cromosoma diminúe á metade, igual que o volume de cada un dos dous núcleos resultantes. Deste modo, a razón do volume cromosómico en relación co volume nuclear permanece constante. Estas observacións concordan coa interpretación de que estas algas son [[haploide]]s, unha conclusión apoiada polos datos de xenética molecular.<ref>Santos SR, Coffroth MA (2003) Molecular genetic evidence that dinoflagellates belonging to the genus Symbiodinium Freudenthal are haploid. Biol Bull 204:10-20</ref> Durante a [[interfase|fase S]] do ciclo nuclear os cromosomas desenrólanse para facilitar a [[síntese de ADN|síntese]] de [[ADN]], e os volumes dos cromosomas e os dos núcleos volven a ser os mesmos que na [[interfase|fase G2]].<ref name="Blank RJ 1985"/> === Outros orgánulos citoplasmáticos === No [[citoplasma]] de ''Symbiodinium'' encóntranse tamén outros [[orgánulo]]s característicos. O máis evidente é a estrutura chamada "corpo de acumulación". Trátase dunha vesícula ([[vacúolo]]) rodeada de membrana cun contido irrecoñecible, pero de aspecto vermello ou amarelo vista con microscoñpio óptico. Pode servir para acumular residuos celulares ou actuar como un vacúolo autofáxico no cal se dixiren os orgánulos que xa non son funcionais e recíclanse os seus compoñentes. Durante a [[mitose]], só unha das células fillas parece adquirir esta estrutura. Hai outros vacúolos que poden conter inclusións membranosas,<ref>Trench RK (1974) Nutritional potentials in Zoanthus sociathus (Coelenterata, Anthozoa). Helgol Wiss Meeresunters 26:174-216</ref> e outros que conteñen material cristalino que foi diversamente interpretado como cristais de [[oxalato]] ou de [[ácido úrico]]. == Especies == As seguintes especies son recoñecidas polo [[World Register of Marine Species]] (WORMS):<ref name=WoRMS/> * ''[[Symbiodinium bermudense]]''<small> R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium californium]]''<small> A.T.Banaszak, R.Iglesias-Prieto & R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium cariborum]]''<small> R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium corculorum]]''<small> R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium goreaui]]''<small> Trench & Blank, 2000</small> * ''[[Symbiodinium kawagutii]]''<small> Trench & Blank, 2000</small> * ''[[Symbiodinium meandrinae]]''<small> R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium microadriaticum]]''<small> Freudenthal, 1962</small> * ''[[Symbiodinium minutum]]''<small> T.C.LaJeunesse, J.E. Parkinson & J.D.Reimer, 2012</small> * ''[[Symbiodinium pilosum]]''<small> Trench & Blank, 2000</small> * ''[[Symbiodinium psygmophilum]]''<small> LaJeunesse, T.C., Parkinson, J.E. & Reimer, J.D., 2012</small> * ''[[Symbiodinium pulchrorum]]''<small> R.K.Trench, 1993</small> * ''[[Symbiodinium thermophilum]]'' (nova especie) <ref>[http://www.upi.com/Science_News/2015/02/27/Algal-species-helps-corals-survive-in-Earths-hottest-reefs/8501425060345/ Algal species helps corals survive in Earth's hottest reefs]</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://eol.org/pages/91312/overview eol - Encyclopedia of Life - Symbiodinium. Zooxanthellae] 91312. * [http://ocean.si.edu/ocean-photos/close-coral-polyp Imaxe] de ''Symbiodinium'' no [http://ocean.si.edu Portal Oceánico do Smithsonian] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Dinoflaxelados]] [[Categoría:Simbiose]] lsfbqcet2h84vqysp4zrskbrfhoctlu 0 298684 6168321 6142576 2022-08-27T15:09:04Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Taxobox | color = lightgreen | image = Chlamydomonas6-1.jpg | image_width = 305px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Chlorophyta]] | classis = [[Chlorophyceae]] | ordo = [[Chlamydomonadales]] | familia = [[Chlamydomonadaceae]] | genus = ''[[Chlamydomonas]]'' | species = '''''C. reinhardtii''''' | binomial = ''Chlamydomonas reinhardtii'' | binomial_authority = [[Pierre Clement Augustin Dangeard|P.A.Dang.]] }} '''''Chlamydomonas reinhardtii''''' é unha especie de [[alga verde]] [[organismo unicelular|unicelular]] de aproximadamente 10 [[micrómetro]]s de diámetro que nada impulsándose con dous [[flaxelo]]s e vive en augas doces e no [[solo]]. Ten unha [[parede celular]] feita de [[glicoproteína]]s ricas en [[hidroxiprolina]], un [[cloroplasto]] grande con forma de copa, un grande [[pirenoide]], e unha "mancha ocular" que percibe a luz. Está amplamente distribuída por todo o mundo en augas doces e no solo, e utilízase principalmente como [[organismo modelo]] en estudos biolóxicos de diversos campos. Cando recibe luz, ''C. reinhardtii'' pode crecer en medios carentes de fontes de carbono orgánico e de enerxía química facendo a [[fotosíntese]], pero pode tamén crecer na escuridade cando se lle subministran eses produtos. ''C. reinhardtii'' é tamén interesante para a produción de produtos biofarmacéuticos e de biocombustibles, xa que pode [[Biohidróxeno|producir hidróxeno]]. == Historia == A ''C. reinhardtii'' de tipo salvaxe da cepa de laboratorio c137 (mt+) orixinouse a partir dun illado feito preto de [[Amherst, Massachusetts]], en 1945 por Gilbert M. Smith.<ref>{{Cita web | url = http://www.chlamy.org/strains/101_200/0125.html | title = CC-125 wild type mt+ 137c | work = Chlamydomonas Center core collection list | data-acceso = 26 de decembro de 2014 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20090727223929/http://www.chlamy.org/strains/101_200/0125.html | dataarquivo = 27 de xullo de 2009 | urlmorta = yes }}</ref><ref>The Chlamydomonas Sourcebook, ISBN 978-0-12-370873-1)</ref> O nome da especie tense escrito de diferentes maneiras debido ás variadas transliteracións dun apelido ruso en cirílico: ''reinhardi'', ''reinhardii'', ''reinhardti'' e ''reinhardtii'' (este último é o nome científico actual: ''C. reindhardtii'' Dangeard).<ref>http://megasun.bch.umontreal.ca/protists/chlamy/taxonomy.html Chlamydomonas Taxonomy.</ref> A especie foi descrita por P. A. Dangeard en 1888, que lle puxo ese nome en honor ao botánico [[Ucraína|ucraíno]] Ludwig Reinhard(t), que describiu en 1876 o apareamento desta especie (á cal el lle dera outro nome).<ref>Elizabeth H. Harris. The Chlamydomonas Sourcebook: A Comprehensive Guide to Biology and Laboratory Use. Páxina 16. Google books. [https://books.google.es/books?id=czjLBAAAQBAJ&pg=PA16&lpg=PA16&dq=Reinhardt+chlamydomonas&source=bl&ots=xLU7JjmAb6&sig=wP_Anfa3cit1MVgwUVqlY_a40mE&hl=es&sa=X&ei=x0adVKr8HcP4UrOihMAL&ved=0CDQQ6AEwCQ#v=onepage&q=Reinhardt%20chlamydomonas&f=false]</ref> ''C. reinhardtii'', igual que as outras algas verdes, era clasificada tradicionalmemte como [[protista]]. Nas clasificacións actuais as algas verdes tenden a clasificarse xunto coas plantas, con varios nomes, segundo os autores, para o taxon superior no que se inclúen (por exemplo [[Viridiplantae]] ou [[Plantae]]). == Organismo modelo == [[Ficheiro:Cross section of a Chlamydomonas reinhardtii algae cell, a 3D representation.jpg|miniatura|300px|Sección da célula da alga ''Ch.reinhardtii''.]] ''Ch. reindhardtii'' utilízase como [[organismo modelo]] para investigar cuestións fundamentais da bioloxía da célula e [[bioloxía molecular]] como: * Como se moven as células. * Como responden á luz. * Como se recoñecen unhas a outras. * Como xeran as células as ondulacións falxelares regulares e repetibles. * Como regulan as células o seu [[proteoma]] para controlar a lonxitude do flaxelo. * Como responden as células aos cambios na súa nutrición en minerais (xofre, nitróxeno etc.). Coñécense moitos mutantes de ''C. reinhardtii''. Estes mutantes son ferramentas útiles para estudar diversos procesos biolóxicos, como a [[motilidade]] flaxelar, a [[fotosíntese]], e a [[síntese de proteínas]]. Como esta especie, e outras especies de ''[[Chlamydomonas]]'', son normalmente [[haploide]]s, os efectos das mutacións poden verse inmediatamente sen ter que facer máis cruzamentos. En 2007, publicouse a secuencia xenómica nuclear completa de ''C. reinhardtii''.<ref name="Merchant">{{Cita publicación periódica|author= Merchant et al. | title = The Chlamydomonas Genome Reveals the Evolution of Key Animal and Plant Functions | journal = Science | year = 2007 | volume = 318 | pages = 245–250 | pmid = 17932292|doi= 10.1126/science.1143609|last2= Prochnik|first2= SE|last3= Vallon|first3= O|last4= Harris|first4= EH|last5= Karpowicz|first5= SJ|last6= Witman|first6= GB|last7= Terry|first7= A|last8= Salamov|first8= A|last9= Fritz-Laylin|first9= LK| last10 = Marechal-Drouard | first10 = L. | last11 = Marshall | first11 = W. F. | last12 = Qu | first12 = L.-H. | last13 = Nelson | first13 = D. R. | last14 = Sanderfoot | first14 = A. A. | last15 = Spalding | first15 = M. H. | last16 = Kapitonov | first16 = V. V. | last17 = Ren | first17 = Q. | last18 = Ferris | first18 = P. | last19 = Lindquist | first19 = E. | last20 = Shapiro | first20 = H. | last21 = Lucas | first21 = S. M. | last22 = Grimwood | first22 = J. | last23 = Schmutz | first23 = J. | last24 = Cardol | first24 = P. | last25 = Cerutti | first25 = H. | last26 = Chanfreau | first26 = G. | last27 = Chen | first27 = C.-L. | last28 = Cognat | first28 = V. | last29 = Croft | first29 = M. T. | last30 = Dent | first30 = R. |issue= 5848|pmc= 2875087| display-authors = 8}}</ref> As [[proteína]]s [[canalrodopsina]]-1 e [[canalrodopsina]]-2, que funcionan como [[canal iónico de apertura controlada pola luz|canais iónicos de apertura controlada pola luz]], illáronse orixinalmente de ''C. reinhardtii''.<ref name="Nagel2002">{{Cita publicación periódica |author=Nagel G, Ollig D, Fuhrmann M, et al. |title=Channelrhodopsin-1: a light-gated proton channel in green algae |journal=S cience |volume=296 |issue=5577 |pages=2395–8 |date=June 28, 2002 |pmid=12089443 |doi=10.1126/science.1072068}}</ref><ref name="Lagali">{{Cita publicación periódica|author= Lagali PS, Balya D, Awatramani GB, Münch TA, Kim DS, Busskamp V, Cepko CL, Roska B | title = Light-activated channels targeted to ON bipolar cells restore visual function in retinal degeneration | journal = Nature Neuroscience | date = June 2008 | volume = 11 | issue = 6 | pages = 667–75 | pmid = 18432197|doi= 10.1038/nn.2117}}</ref> == Reprodución == As células vexetativas de ''C. reinhardtii'' son [[haploide]]s e teñen 17 pequenos [[cromosoma]]s. Cando hai carencia de [[nitróxeno]], as células vexetativas diferéncianse en [[gameto]]s haploides.<ref name="pmid13174779">{{Cita publicación periódica |author=SAGER R, GRANICK S |title=Nutritional control of sexuality in Chlamydomonas reinhardi |journal=J. Gen. Physiol. |volume=37 |issue=6 |pages=729–42 |date=July 1954 |pmid=13174779 |pmc=2147466 |doi= 10.1085/jgp.37.6.729|url=http://jgp.rupress.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=13174779}}</ref> As células pertencen a dous [[tipos de apareamento]] posibles, que son idénticos en aparencia, chamados '''mt(+)''' e '''mt(-)''', que se fusionan para formar un [[cigoto]] [[diploide]]. O cigoto non é flaxelado e funciona como unha forma dormente da especie no [[solo]]. En presenza de luz, o cigoto sofre [[meiose]] e orixina catro células haploides flaxeladas que reinician o ciclo de vida vexetativo. En condicións de crecemento ideais, as células poden ás veces sufrir dúas ou tres [[mitose]]s antes de que as células fillas se liberen da vella parede celular. Así, nunha soa etapa de crecemento pode orixinar 4 ou 8 células fillas por cada célula nai. O [[ciclo celular]] desta alga verde unicelular pode ser sincronizado alternando períodos de luz e escuridade. A fase de crecemento depende da luz, mentres que, despois dun punto chamado de transición ou de compromiso, os procesos son independentes da luz.<ref name="Oldenhof 06">{{Cita publicación periódica | author = Oldenhof H, Zachleder V., den Ende H. | year = 2006 | title = Blue- and red-light regulation of the cell cycle in ''Chlamydomonas reinhardtii'' (Chlorophyta) | url =https://archive.org/details/sim_european-journal-of-phycology_2006-08_41_3/page/313| journal = Eur. J. Phycol | volume = 41 | issue = | pages = 313–320 | doi=10.1080/09670260600699920}}</ref> == Xenética == O atractivo que ten esta alga como organismo modelo incrementouse recentemente coa publicación de varios recursos xenómicos que pasaron a dominio público. O borrador Chlre3 da secuencia xenómica nuclear desta especie preparado polo Joint Genome Institute do Departamento de Enerxía dos [[EUA]] comprende 1557 armazóns cun total de 120 Mb. Aproximadamente a metade do xenoma está contido en 24 armazóns de polo menos 1,6 Mb de lonxitude cada un. A ensamblaxe actual do xenoma nuclear está dispoñible en liña.<ref>http://genome.jgi-psf.org/Chlre3/Chlre3.home.html</ref> O [[xenoma mitocondrial]] (acceso á base de datos: NC_ 001638) está tamén dispoñible en liña na base de datos do [[NCBI]].<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/</ref> O [[xenoma cloroplástico]] completo de >200 kb está igualmente dispoñible en liña.<ref>http://www.chlamy.org/chloro/default.html</ref> Ademais dos datos da secuencia xenómica, hai unha gran cantidade de datos de secuencias de expresión dispoñibles como [[libraría de ADNc|librarías]] de [[ADNc]] e [[marcador de secuencia expresada|marcadores de secuencias expresadas]] (ESTs). En liña están dispoñibles sete destas librarías de ADNc.<ref>{{Cita web |url=http://www.chlamy.org/libraries.html |título=Copia arquivada |data-acceso=26 de decembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20041019180914/http://www.chlamy.org/libraries.html |dataarquivo=19 de outubro de 2004 |urlmorta=yes }}</ref> A libraría BAC pode mercarse no Clemson University Genomics Institute.<ref>{{Cita web |url=https://www.genome.clemson.edu/ |título=Copia arquivada |data-acceso=26 de decembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20141226131020/https://www.genome.clemson.edu/ |dataarquivo=26 de decembro de 2014 |urlmorta=yes }}</ref> Hai tamén dúas bases de datos en liña de >50.000 <ref>http://www.kazusa.or.jp/en/plant/chlamy/EST/</ref> e >160.000 ESTs.<ref>{{Cita web |url=http://www.chlamy.org/search.html |título=Copia arquivada |data-acceso=26 de decembro de 2014 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20050204171809/http://www.chlamy.org/search.html |dataarquivo=04 de febreiro de 2005 |urlmorta=yes }}</ref> == Evolución == ''Chlamydomonas'' foi utilizada para estudar diferentes aspectos da bioloxía evolutiva e ecoloxía. É un organismo de elección para moitos experimentos de selección porque (1) ten un curto tempo de xeración, (2) funciona tanto como organismo [[heterótrofo]] coma de forma [[autótrofo|autótrofa]] facultativa, (3) pode reproducirse tanto sexualmente coma asexualmente, e (4) hai unha ampla información xenética dispoñible sobre ela. Algúns exemplos (non exhaustivos) dos traballos evolutivos realizados con ''Chlamydomonas'' son a evolución da [[reprodución sexual]],<ref name="Colegrave">{{Cita publicación periódica | author = Colegrave N | year = 2002 | title = Sex releases the speed limit on evolution | url = | journal = Nature | volume = 420 | issue = 6916| pages = 664–666 | doi=10.1038/nature01191 | pmid=12478292}}</ref> o efecto na [[eficacia biolóxica]] ou ''fitness'' das mutacións,<ref name="de Visser">De Visser et al. 1996 The effect of sex and deleterious mutations on fitness in ''Chlamydomonas''. Proc. R. Soc. Lond. B 263-193-200.</ref> e o efecto da adaptación a distintos niveis de CO<sub>2</sub>.<ref name="Collins">{{Cita publicación periódica | author = Collins , Bell | year = 2004 | title = Phenotypic consequences of 1,000 generations of selection at elevated CO2 in a green alga | url = | journal = Nature | volume = 431 | issue = | pages = 566–569 | doi=10.1038/nature02945}}</ref> Segundo unha [[hipótese]] frecuentemente citada,<ref name="pmid6510714">{{Cita publicación periódica |author=Kondrashov AS |title=Deleterious mutations as an evolutionary factor. 1. The advantage of recombination |journal=Genet. Res. |volume=44 |issue=2 |pages=199–217 |date=October 1984 |pmid=6510714 |doi= 10.1017/s0016672300026392|url=}}</ref> a reprodución sexual (a diferenza da asexual) é mantida adaptativamente en ambientes favorables porque reduce a carga mutacional ao combinar mutacións deletéreas de diferentes liñas de descendencia e incrementa a ''fitness'' media. Porén, nun estudo experimental a longo prazo con ''C. reinhardtii'', as probas obtidas contradín esa hipótese. Nas poboacións sexuais, non se atopou que houbese eliminación de mutacións e non se viu que se incrementase a ''fitness''.<ref name="pmid17236420">{{Cita publicación periódica |author=Renaut S, Replansky T, Heppleston A, Bell G |title=The ecology and genetics of fitness in Chlamydomonas. XIII. Fitness of long-term sexual and asexual populations in benign environments |journal=Evolution |volume=60 |issue=11 |pages=2272–9 |date=November 2006 |pmid=17236420 |doi= 10.1554/06-084.1|url=https://archive.org/details/sim_evolution_2006-11_60_11/page/2272}}</ref> == Técnicas de transformación do ADN == A transformación xénica ocorre principalmente por [[recombinación homóloga]] nos cloroplastos e recombinación heteróloga no núcleo. O [[xenoma cloroplástico]] de ''C. reinhardtii'' pode ser transformado realizando un bombrdeo con partículas microproxectís ou por axitación con esferiñas de cristal, aínda que este último método é menos eficaz. O xenoma nuclear foi transformado con axitación con esferiñas de cristal e por [[electroporacón]]. O procedemento de bombardeo de partículas parece ser o método máis eficaz para introducir [[ADN]] no xenoma do cloroplasto. Isto débese probablemente a que o cloroplasto ocupa case a metade do volume da célula, o que fai que sexa unha grande diana para os microproxectís. A [[electroporación]] é a forma máis eficaz para introducir ADN no xenoma nuclear cunhas frecuencias de transformación máximas de dúas ordes de magnitude maiores que as obtidas usando o método da axitación con esferiñas de cristal. == Produción de produtos biofarmacéuticos == Utilizáronse células de ''Ch. reinhardtii'' transformadas por [[enxeñaría xenética]] para producir diversos compostos útiles, como unha [[proteína amiloide sérica]] de mamífero, e tamén un [[anticorpo]] humano, o [[factor de crecemento vascular]] humano, unha potencial [[vacina HPV|vacina terapéutica do Papillomavirus humano 16]],<ref>Demurtas OC, Massa S, Ferrante P, Venuti A, Franconi R, et al. (2013) [http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0061473 A Chlamydomonas-Derived Human Papillomavirus 16 E7 Vaccine Induces SpecificTumor Protection.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131012061718/http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0061473 |date=12 de outubro de 2013 }} PLoS ONE 8(4): e61473. {{DOI|10.1371/journal.pone.0061473}}</ref> unha potencial [[vacina da malaria]],<ref>(16 Maio 2012) [http://phys.org/news/2012-05-biologists-potential-malarial-vaccine-algae.html Biologists produce potential malarial vaccine from algae] PhysOrg, Retrieved 15 April 2013</ref> e un [[fármaco]] de complexo deseño que podería utilizarse na loita contra o [[cancro]].<ref>(10 de decembro de 2012) [http://phys.org/news/2012-12-algae-complex-anti-cancer-drug.html Engineering algae to make complex anti-cancer 'designer' drug] PhysOrg, Retrieved 15 April 2013</ref> == Fonte limpa para a produción de hidróxeno == En 1939, o investigador alemán [[Hans Gaffron]] (1902–1979), que daquela traballaba na Universidade de Chicago, descubriu o metabolismo do hidróxeno das algas verdes unicelulares. ''Ch. reinhardtii'' e algunhas outras algas verdes poden, baixo espeiciais circunstancias, deixar de producir oxíxeno na fotosíntese e empezar a producir hidróxeno. Esta reacción feita pola [[hidroxenase]], un [[encima]] que está activo só en ausencia de oxíxeno, ten curta duración. Nos seguintes trinta anos, Gaffron e o seu equipo descubriron a mecánica básica da produción fotosintética de hidróxeno feita polas algas.<ref name="Hydrogen production">{{Cita publicación periódica | author=Anastasios Melis, Thomas Happe| title=Trails of green alga hydrogen research&nbsp;— from Hans Gaffron to new frontiers| journal=Photosynthesis Research| year=2004| volume=80| url=http://www.life.uiuc.edu/govindjee/Part3/33_Melis.pdf| pages=401–409| doi=10.1023/B:PRES.0000030421.31730.cb | pmid=16328836 | issue=1–3}}</ref> Para incrementar a produción de hidróxeno, os investigadores seguiron varios camiños: * O primeiro camiño foi desacoplar a hidroxenase da fotosíntese. Deste xeito, a acumulación de oxíxeno xa non pode inhibir a produción de hidróxeno. E, se se vai un paso alén e se cambia a estrutura do encima hidroxenase, faise posible facer a hidroxenase insensible ao oxíxeno. Isto fai posible unha produción continua de hidróxeno. Nese caso, o fluxo de electróns necesario para a produción xa non procede da produción de azucres fotosintética senón que deriva da degradación das propias reservas acumuladas de [[amidón]].<ref name="algae">{{Cita publicación periódica | author=Laurent Cournac, Florence Musa, Laetitia Bernarda, Geneviève Guedeneya, Paulette Vignaisb and Gilles Peltie| title=Limiting steps of hydrogen production in Chlamydomonas reinhardtii and [[Synechocystis PCC 6803]] as analysed by light-induced gas exchange transients| journal=International Journal of Hydrogen Energy | year=2002| volume=27| issue=11/12| doi= 10.1016/S0360-3199(02)00105-2| pages=1229–1237}}</ref> * Unha segunda vía de investigación é interromper temporalmente o proceso da fotosíntese, por medio da [[manipulación xenética]] da hidroxenase. Isto impide que o oxíxeno chegue a un nivel no que podería causar a detención da produción de hidróxeno.<ref name="Anastasios Melis">{{Cita web|url=http://epmb.berkeley.edu/facPage/dispFP.php?I=25|title=Hydrogen and hydrocarbon biofuels production via microalgal photosynthesis|accessdate=2008-04-07|author=Anastasios Melis|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080403014045/http://epmb.berkeley.edu/facPage/dispFP.php?I=25|dataarquivo=03 de abril de 2008|urlmorta=yes}}</ref> * O terceiro camiño seguido, principalmente na década de 1950, son os métodos mecánicos ou químicos de eliminación do O<sub>2</sub> producido pola actividade fotosintética das células das algas. Entre estes están a adición de eliminadores de O<sub>2</sub>, a adición de [[redox|redutores]], e a purga dos cultivos con gases inertes.<ref name="Kosourov, S. Tsyganov, A. Seibert, Ghirardi, M.">{{Cita publicación periódica|pmid=12001165|title=Sustained Hydrogen Photoproduction by Chlamydomonas reinhardtii:Effects of Culture Parameters|author=Kosourov, S. Tsyganov, A. Seibert, Ghirardi, M | doi=10.1002/bit.10254|volume=78|issue=7|date=June 2002|journal=Biotechnol. Bioeng.|pages=731–40}}</ref> Con todo, estes métodos non son escalables, e non poden utilizarse en sistemas aplicados. Apareceron novas liñas de investigación sobre a eliminación do oxíxeno en cultivos de algas, que poden eliminar os problemas de escalabilidade. * Unha cuarta liña de investigación usa sales de cobre para desacoplar a acción da hidroxenase da produción de oxíxeno.<ref name="Fernandez VM, Rua ML, Reyes P, Cammack R, Hatchikian EC.">{{Cita publicación periódica|pmid=2555191|title=Inhibition of Desulfovibrio gigas hydrogenase with copper salts and other metal ions|author=Fernandez VM, Rua ML, Reyes P, Cammack R, Hatchikian EC. | volume=185|issue=2|date=November 1989|journal=Eur. J. Biochem.|pages=449–54|doi=10.1111/j.1432-1033.1989.tb15135.x}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Aoyama, H., Kuroiwa, T. e Nakamura, S. 2009. The dynamic behaviour of mitochondria in living zygotes during maturation and meiosis in ''Chlamydomonas reinhardtii''. ''Eur. J. Phycol''. '''44''': 497 - 507. * Jamers, A., Lenjou, M., Deraedt, P., van Bockstaele, D., Blust, R. e de Coen, W. 2009. Flow cytometric analysis of the cadmium-exposed green algae ''Chlamydomonas reinhadtii'' (Chlorophyceae). ''Eur. J. Phcol''. '''44''': 54 - 550. === Ligazóns externas === * [http://www.phytozome.net/ recursos sobre Chlamydomonas reinhardtii] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141226050108/http://www.phytozome.net/ |date=26 de decembro de 2014 }} * [http://www.chlamy.org/ The Chlamydomonas Center] - información xenómica, xenética e bibliográfica e colección de cultivos de Chlamydomonas. * [https://web.archive.org/web/20141226132128/http://www.metamicrobe.com/chlamy/ ''Chlamydomonas reinhardtii'' célula, vida, ciclo vital, cepas e tipos de apareamento] * [http://eol.org/pages/901853/overview eol 921552] * Guiry, M.D.; Guiry, G.M. (2008). [http://www.algaebase.org/search/species/detail/?species_id=27356 "'Chlamydomonas reinhardtii'"]. AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Algas verdes]] [[Categoría:Organismos modelo]] bk57vjybso84l7fon85cnn4fj2c0423 0 298722 6168368 4867371 2022-08-27T16:10:45Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Pediastrum'' | image = Pediastrum duplex wagner.jpg | image_caption = ''[[Pediastrum duplex]]'' | image_width = 240px | domain = [[Eukaryota]] | regnum = [[Protista]] | divisio = [[Chlorophyta]] | classis = [[Chlorophyceae]] | ordo = [[Chlorococcales]] | familia = [[Hydrodictyaceae]] | genus = '''Pediastrum''' | genus_authority = Meyen, 1829 | type_species = '''Pediastrum duplex''' | subdivision_ranks = Especies<ref name="Algaebase">{{Cita web | url =http://www.algaebase.org/search/genus/detail/?genus_id=Lcbabf19c9e698c0c&sk=0 | publisher = ''AlgaeBase version 4.2'' World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway | accessdate = 26-12-2014 | title = Genus: ''Pediastrum'' taxonomy browser | author = Guiry, M.D. & Guiry, G.M. | year = 2007 }}</ref> | subdivision = * ''[[Pediastrum angulosum|P. angulosum]]'' * ''[[Pediastrum bijuga|P. bijuga]]'' * ''[[Pediastrum biradiatum|P. biradiatum]]'' * ''[[Pediastrum boryanum|P. boryanum]]'' * ''[[Pediastrum braunii|P. braunii]]'' * ''[[Pediastrum conchense|P. conchense]]'' * ''[[Pediastrum contiguum|P. contiguum]]'' * ''[[Pediastrum duplex|P. duplex]]'' * ''[[Pediastrum ellipticum|P. ellipticum]]'' * ''[[Pediastrum gracillimum|P. gracillimum]]'' * ''[[Pediastrum integrum|P. integrum]]'' * ''[[Pediastrum orbitale|P. orbitale]]'' * ''[[Pediastrum simplex|P. simplex]]'' * ''[[Pediastrum tricyclium|P. tricyclium]]'' }} [[Ficheiro:Pediastrumboryanum.jpg|miniatura|240px|dereita|''[[Pediastrum boryanum]]''.]] '''''Pediastrum''''' é un xénero de [[algas verdes]] da familia [[Hydrodictyaceae]].<ref name="Algaebase"/> Son fototróficas, e forman [[cenobio (bioloxía)|cenobios]] non mótiles (con número fixo de células) que habitan en ambientes de auga doce desde climas árticos a tropicais de todo o mundo. A forma do cenobio é plano, circular ou oval e dunha célula de grosor e en total 4-64-128 células. As células internas son poliédricas e as externas teñen uns procesos con forma de corno. As células son multinucleadas cun [[cloroplasto]] e un ou máis [[pirenoide]]s. Na [[parede celular]] teñen unha cantidade significativa de silicio. Ás veces as células externas teñen unhas sedas ou pelos que non se presentan nas internas. == Reprodución == ''Pediastrum'' reprodúcese asexualmente producindo autocolonias. O [[protoplasto]] de cada célula parental dá lugar a unha zoóspora biflaxelada por cada célula da colonia parental. As zoósporas son liberadas das células parentais dentro dunha vesícula e despois colócanse elas mesmas na disposición propia da colonia de cada espeice. As células despois agrándanse ata que chegan ao seu tamaño definitivo. Cada célula pode xerar unha autocolonia filla con exactamente o mesmo número e disposición das células que tiña a colonia orixinal. ''Pediastrum'' reprodúcese sexualmente por fusión de pequenos [[gameto]]s biflaxelados que son liberados da célula parental. Os cigotos que se forman como resultado da fecundación xerminan dando zoósporas, as cales á súa vez forman células poliédricas de parede grosa, que xeran o novo cenobio. Estes poliedros poden tamén orixinarse por reprodución asexual. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Gonium]] * [[Eudorina]] === Ligazóns externas === ;Referencias científicas {{Referencias taxonómicas|taxon=Pediastrum}} ;Bases de datos científicas {{Ligazóns taxonómicas|NCBI_taxID=220630|taxoname=Pediastrum}} * [http://www.algaebase.org/search/genus/ AlgaeBase] * [http://www.algaterra.org/ATDB/Names/NamesMain.cfm AlgaTerra database] * [https://web.archive.org/web/20070819165523/http://ravenel.si.edu/botany/ing/ingForm.cfm Index Nominum Genericorum] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Algas verdes]] 629hs7k8w9h5l9nktwskaod5ktpmqaa 0 298818 6168362 4477413 2022-08-27T16:08:16Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Volvocales | image = Volvocales.png | image_width = 250px | image_caption = (A) ''[[Gonium]] pectorale'', (B) ''[[Eudorina]] elegans'', (C) ''[[Pleodorina]] californica'', e (D) ''[[Volvox]] carteri'' | domain = [[Eukaryota]] | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Chlorophyta]] | classis = [[Chlorophyceae]] | ordo = '''Volvocales''' | subdivision_ranks = Familias | subdivision = * [[Dunaliellaceae]] * [[Chlamydomonadaceae]] * [[Spondylomoraceae]] * [[Volvocaceae]] * [[Haematococcaceae]] * [[Asteromonadaceae]] * [[Tetrabaenaceae]] * [[Astrephomenaceae]] * [[Phacotaceae]] * [[Characiosiphonaceae]] * [[Characiochloridaceae]] | synonyms = * Chlamydomonadales * Volvocida * Phytomonadina <small>Blochmann</small> }} '''Volvocales''', tamén chamado '''Chlamydomonadales''', é unha [[orde (bioloxía)|orde]] de [[algas verdes]] [[flaxelados|flaxeladas]] ou [[pseudociliado|pseudociliadas]].<ref>Ver o [[National Center for Biotechnology Information|NCBI]] [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/Taxonomy/Browser/wwwtax.cgi?mode=Info&id=3042 webpage on Chlamydomonadales]. Datos extraídos de {{Cita web | url=ftp://ftp.ncbi.nih.gov/pub/taxonomy/ | title=NCBI taxonomy resources | publisher=[[National Center for Biotechnology Information]] | accessdate=2007-03-19}}</ref> As especies de Volvocales son coloniais e poden formar colonias planas ou esféricas. Estas colonias varían en tamaño desde as pequenas de ''[[Gonium]]'' (de 4 a 32 células) ás de ''[[Volvox]]'' (de miles de células). Cada célula ten dous [[flaxelo]]s, e é xeralmente similar en aspecto a unha célula de ''[[Chlamydomonas]]''. Realizan [[reprodución sexual]] e [[reprodución asexual|asexual]]. Na primeira, as células divídense ata formar novas colonias, que despois se liberan. Nas formas máis pequenas o normal é que todas as células estean implicadas na reprodución, pero nas formas maiores teñen células anteriores vexetativas e posteriores reprodutivas. A reprodución sexual varía desde a [[isogamia]] (ambos os xéneros producen [[gameto]]s flaxelados de igual tamaño) á [[oogamia]] (un xénero produce gametos máis grandes e non mótiles). A clasificación das Volvocales estivo suxeita a variacións. A miúdo inclúense nelas como subordes as especies das ordes Chlamydomonadales e [[Dunallielales]], que conteñen flaxelados unicelulares relacionados, e que se clasifican á parte noutras clasificacións. == Notas == {{Listaref|1}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Pediastrum]] * [[Eudorina]] * [[Pandorina]] === Ligazóns externas === ;Referencias científicas * {{Referencias taxonómicas|taxon=Chlamydomonadales}} ;Bases de datos científicas * {{Ligazóns taxonómicas|NCBI_taxID=3042|taxoname=Chlamydomonadales}} * Guiry, M.D.; Guiry, G.M. (2008). "Volvocales". AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway. [http://www.algaebase.org/browse/taxonomy/detail/?taxonid=4541] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Algas verdes]] lkfjij37g7688fqpemve5q7nkt6ty29 0 308707 6168496 3797992 2022-08-27T20:00:46Z Brunnaiz 112696 wikitext text/x-wiki {{Actualidade}} {{Escritor |nome = Vicenç Pagès |imaxe = 2014 Premis Nacionals Cultura 3198 resize.jpg |tamaño_imaxe = 260px |nome_completo =Vicenç Pagès Jordà |descrición = Vicenç Pagès (2014) |data_de_nacemento = [[14 de decembro]] de [[1963]] {{Idade|14|12|1963}} |lugar_de_nacemento = [[Figueres]] ([[Cataluña]]) |data_de_falecemento = |lugar_de_falecemento = |lingua da escrita = [[Lingua catalá|Catalán]] |xéneros= [[Novela]] e [[xornalista]] |cónxuxe = }} '''Vicenç Pagès Jordà''', nado o [[14 de decembro]] de [[1963]] en [[Figueres]], ([[Cataluña]]) é un [[escritor]] e crítico literario en [[lingua catalá|catalán]].<ref>{{cita web|url=http://www.enciclopedia.cat/EC-GEC-0248338.xml |título= Vicenç Pagès Jordà|editor=Gran Enciclopedia Catalana|dataacceso= 15-04-2015}}</ref> Tamén é profesor de lingua e estética na [[Universidade Ramon Llull]] de [[Barcelona]].<ref>{{cita web|autor=Montserrat Serra |url=http://www.vilaweb.cat/noticia/3848297/20110215/vicenc-pages-jorda-viatge-transversal.html|título= «Vicenç Pagès Jordà: el viatge transversal»|editor= [[VilaWeb]]|data= 15-02-20111dataacceso= 15-04-2015}}</ref> == Obras == === Novela === * ''Cercles d'infinites combinacions''.Barcelona: Empúries, 1990, p.144. <span style="font-size:90%;">ISBN 978-84-7596-250-4</span> * ''Grandeses i misèries dels premis literaris''. Badalona: Llibre de líndex, 1991, p. 255. <span style="font-size:90%; ">ISBN 8387561241</span>. * ''El Món d'Horaci''. Barcelona: Empúries, 1995, p. 389.<span style="font-size:90%; ">ISBN 84-7596-473-7</span> * ''Carta a la reina d'Anglaterra''. Barcelona: Empúries, 1997, p. 99<span style="font-size:90%; ">ISBN 84-7596-519-9 </span><ref>[http://datos.bne.es/edicion/bimo0000673535.html ''Carta a la reina d'Anglaterra'' en la BnE]</ref> * ''Un tramvia anomenat text''. Barcelona: Empúries, 1998, p. 224.<span style="font-size:90%; ">ISBN 978-84-7596-581-9</span>.</span> * ''En companyia de l'altre''. Barcelona: Edicions 62, 1999, p. 139. <span style="font-size:90%; ">ISBN 84-297-4507-6</span> * ''La Felicitat no és completa''. Barcelona: Edicions 62, 2003, p. 220.<span style="font-size:90%; ">ISBN 84-297-5136-X</span> * ''El Poeta i altres contes''. Barcelona: Proa, 2005, p. 194.<span style="font-size:90%; ">ISBN 84-8437-777-6</span> * ''De Robinson Crusoe a Peter Pan: Un cànon de literatura juvenil''. Barcelona: Proa, 2006, p. 256. <span style="font-size:90%; ">ISBN 84-8437-913-2</span> * ''Els Jugadors de whist''. Barcelona: Empúries, 2009, p. 542. <span style="font-size:90%; ">ISBN 978-84-9787-441-0</span> * ''El llibre de l'any''. Barcelona: La butxaca, 2011, p. 132. <span style="font-size:90%;">ISBN 978-84-9930-391-8</span> * ''La Llentia viatgera''. Barcelona: Estrella Polar, 2013, p. 49.<span style="font-size:90%; ">ISBN 978-84-15-69736-7</span> * ''Dies de frontera''. Barcelona: Proa, 2014, p. 325. <span style="font-size:90%; ">ISBN 978-84-7588-473-8</span> == Premios == * 1989 - Biennal de Barcelona-Literatura * 1998 - Premio Documenta por ''En companyia de l'altre'' * 2003 - Premio Sant Joan de narrativa por ''La Felicitat no és completa'' * 2004 - Premio Mercè Rodoreda por ''El poeta i altres contes'' * 2009 - Premio Creixells por ''Els jugadors de Whist'' * 2013 - Premio Sant Jordi de novela por ''Dies de frontera'' * 2014 - Premio Nacional de Cultura<ref>{{cita web|título=El Sónar, Pepa Plana, Joan Massagué, Jaume Vallcorba i Pagès Jordà, Premis Nacionals de Cultura|editor=Ara|url=http://www.ara.cat/cultura/Massague-Vallcorba-Premis-Nacionals-Cultura_0_1121288074.html|dataacceso= 15-04-2015|data=16-04-2014}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.vicencpagesjorda.net Web oficial] {{Commonscat}} {{ORDENAR:Bosch, Xavier}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Escritores de Cataluña]] [[Categoría:Escritores en lingua catalá]] [[Categoría:Nados en 1963]] [[Categoría:Profesores da Universidade Ramon Llull]] qhapfjtcqr1gh00uq65vg9uuq6dnbj2 0 319944 6168340 6075367 2022-08-27T15:20:27Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Non confundir|Transición mesenquimal-epitelial}} [[Ficheiro:Epithelial–mesenchymal transition scheme.png|miniatura|dereita|300 px|Transición de célula epitelial a mesenquimal. A perda de adhesión celular orixina a constrición e extrusión de novas células mesenquimais.]] A '''transición epitelial-mesenquimal''' ('''TEM''', ou, nas súas siglas en inglés, EMT) é un proceso por medio do cal as [[célula epitelial|células epiteliais]] perden a súa polaridade celular e a [[adhesión celular|adhesión célula-célula]], e adquiren propiedades migratorias e invasivas, converténdose en [[célula nai mesenquimal|células nai mesenquimais]]; estas son [[célula estromática]]s [[multipotente]]s que poden diferenciarse en diversos tipos celulares. A TEM é esencial en numerosos procesos de desenvolvemento entre os que están a formación do [[mesoderma]] e do [[tubo neural]]. A TEM tamén ocorre durante a [[curación de feridas]], na [[fibrose]] en órganos e na iniciación da [[metástase]] durante a progresión dun [[cancro]]. == Introdución == [[Ficheiro:Gray17.png|miniatura|300px| Embrión humano de 2mm de lonxitude. Vista dorsal, co amnio aberto. X 30.]] A transcición epitelial-mesenquimal foi inicialmente recoñecida como unha característica da [[embrioxénese]].<ref>{{Cita publicación periódica | author=Kong D, Li Y, Wang Z, Sarkar FH | title = Cancer Stem Cells and Epithelial-to-Mesenchymal Transition (EMT)-Phenotypic Cells: Are They Cousins or Twins? | journal=Cancers (Basel) | volume = 3 | issue = 1 | pages = 716–29 | year = 2011 | pmid = 21643534 | doi = 10.3390/cancers30100716| url = | issn = | pmc=3106306}}</ref> A transición epitelial-mesenquimal (TEM) e o seu proceso inverso, [[transición mesenquimal-epitelial]] (TME) son esenciais para o desenvolvemento de moitos tecidos e o desenvolvemento do embrión, e numerosos eventos embrionais como a [[gastrulación]], formación da [[crista neural]], formación das [[válvula cardíaca|válvulas cardíacas]], a palatoxénese e a [[mioxénese]].<ref>{{Cita publicación periódica| author= Thiery JP, Acloque H, Huang YJR, Nieto MA| title= Epithelial-Mesenchymal Transitions in Development and Disease | journal= Cell | volume= 139 | issue= 5 | pages = 871–890 | year = 2009 | doi = 10.1016/j.cell.2009.11.007 | url = | issn= }}</ref> As células epiteliais e mesenquimais diferéncianse en [[fenotipo]] e función. As células epiteliais están estreitamente conectadas unhas con outras por medio de [[unión hermética|unións herméticas]], [[unión comunicante|unións comunicantes]] e [[unión adherente|unións adherentes]], teñen unha polaridade apical-basal, presentan polimerización do [[citoesqueleto]] de [[actina]] e están unidas a unha [[lámina basal]] pola súa superficie basal. As células mesenquimais, por outra parte, carecen desta polarización, teñen unha morfoloxía fusiforme e interaccionan unhas con outras só por medio de puntos focais.<ref>{{Cita publicación periódica| author= Thiery JP, Sleeman JP. | title= Complex networks orchestrate epithelial-mesenchymal transitions | journal= Nature Reviews Molecular Cell Biology | volume= 7 | issue= | pages = 131–142 | year = 2006 | doi = 10.1038/nrm1835 | url = | issn= }}</ref> As células epiteliais expresan altos niveis de [[E-cadherina]], mentres que as mesenquimais expresan [[N-cadherina]], [[fibronectina]] e [[vimentina]]. Deste xeito, a TEM supón que a célula sofre profundos cambios morfolóxicos e fenotípicos. A TEM clasifícase en tres tipos baseándose no contexto biolóxico, que sonː TEM do desenvolvemento (Tipo I), TEM da [[fibrose]] e [[curación de feridas]] (Tipo II), e TEM do [[cancro]] (Tipo III).<ref>{{ cite journal| author= Kalluri R, Weinberg RA | title= The basics of epithelial-mesenchymal transition | journal = Journal of Clinical Investigation | volume= 119 | issue=6 | pages= 1420–1428| year= 2009| doi=10.1172/JCI39104 | url= | issn= | pmid=19487818 | pmc=2689101}}</ref> == Indutores da TEM == A perda da expresión da [[cadherina]] [[E-cadherina]] considérase un evento fundamental na TEM. Moitos [[factor de transcrición|factores de transcrición]] que poden reprimir a E-cadherina directa ou indirectamente poden ser considerados como factores de transcrición que inducen a TEM (ou FT-TEM). A [[SNAI1]]/Snail 1, a [[SNAI2]]/Snail 2 (tamén chamada Slug), a [[ZEB1]], a [[ZEB2]], a E47 e o [[KLF8]] (factor 8 similar a Kruppel) poden unirse ao [[promotor (xenética)|promotor]] da E-cadherina e reprimir a súa [[transcrición xenética|transcrición]], mentres que factores como o [[factor de transcrición Twist|Twist]], o Goosecoid, o E2.2 (tamén chamado TCF4), a proteína homeobox [[SIX1]] e a [[FOXC2]] (proteína C2 de caixa de cabeza de garfo) reprimen indirectamente a E-cadherina.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Peinado H, Olmeda D, Cano A | title = Snail, Zeb and bHLH factors in tumour progression: an alliance against the epithelial phenotype? | journal = Nature Reviews Cancer | volume = 7 | issue = 6| pages = 415–428 | year = 2007 | url = | issn = | doi=10.1038/nrc2131}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Yang J, Weinberg RA | title = Epithelial-mesenchymal transition: at the crossroads of development and tumor metastasis | journal = Dev Cell | volume = 14 | pages = 818–829 | year = 2008 | url = | issn = | doi=10.1016/j.devcel.2008.05.009 | pmid=18539112 | issue=6}}</ref> A SNAIL e o factor ZEB únense ás secuencias consenso E-box (caixa E) na rexión promotora, mentres que KLF8 se une ao promotor por medio de caixas GT. Estes factores de transcrición que inducen a TEM non só reprimen directamente a E-cadherina, senón que tamén reprimen a transcrición doutras proteínas das [[unión celular|unións celulares]], como as [[claudina]]s e [[desmosoma]]s, facilitando así a TEM. Por outra parte, os factores de transcrición como o GRHL2, e os factores de transcrición relacionados con ETS chamados [[ELF3]] e [[ELF5]] están regulados á baixa durante a TEM (máis ben impulsan directamente a [[Transición mesenquimal-epitelial|TME]] cando se sobreexpresan en células mesenquimais).<ref>{{Cita publicación periódica | author = De Craene B, Berx G | title = Regulatory networks defining EMT during cancer initiation and progression | journal = Nature Reviews Cancer | volume = 13 | pages = 97–110 | year = 2013 | doi= 10.1038/nrc3447 | url = | issn = }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Chakrabarti R, Hwang J, Andres Blanco M, Wei Y, Lukačišin M, Romano RA, Smalley K, Liu S, Yang Q, Ibrahim T, Mercatali L, Amadori D, Haffty BG, Sinha S, Kang Y | title = Elf5 inhibits the epithelial-mesenchymal transition in mammary gland development and breast cancer metastasis by transcriptionally repressing Snail2 | journal = Nat Cell Biol | volume = 14 | issue=11 | pages = 1212–1222 | year = 2012 | doi= 10.1038/ncb2607 | url = | issn = }}</ref> Moitos dos factores de transcrición indutores da TEM están implicados na promoción da metástase. Varias [[sinalización celular|vías de sinalización]] ([[TGF-beta]], [[factor de crecemento de fibroblastos|FGF]], [[factor de crecemento epidérmico|EGF]], [[factor de crecemento de hepatocitos|HGF]], [[vía de sinalización Wnt|Wnt]]/[[beta-catenina]] e [[vía de sinalización de notch|Notch]]) e a [[hipoxia (medicina)|hipoxia]] poden inducir a TEM. En concreto, viuse que Ras-[[MAPK]] activa as proteínas Snail e Slug. Slug desencadea os pasos para a alteración [[Desmosoma|desmosómica]], a extensión celular e a separación parcial nos límites entre células, que son as primeiras e necesarias fases no proceso da TEM. Por outra parte, Slug non pode desencadear a segunda fase,<ref>{{Cita publicación periódica | author=Savagner P, Yamada KM, Thiery JP | title = The zinc-finger protein slug causes desmosome dissociation, an initial and necessary step for growth factor-induced epithelial–mesenchymal transition | journal=J Cell Biol | volume = 137 | issue = 6 | pages = 1403–19 | year = 1997 | pmid = 9182671 | doi = 10.1083/jcb.137.6.1403| url = | issn = | pmc=2132541}}</ref> a cal inclúe a indución da [[motilidade celular]], a represión da expresión de [[citoqueratina]], e a activación da expresión de [[vimentina]].<ref>{{Cita publicación periódica | author=Boyer B, Tucker GC, Vallés AM, Franke WW, Thiery JP | title = Rearrangements of desmosomal and cytoskeletal proteins during the transition from epithelial to fibroblastoid organization in cultured rat bladder carcinoma cells | journal=J Cell Biol | volume = 109 | pages = 1495–509 | year = 1989 | pmid = 2677020 | url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2115780/pdf/jc10941495.pdf | issn = | pmc=2115780 | issue=4 Pt 1 | doi=10.1083/jcb.109.4.1495}}</ref> Snail e Slug regulan a expresión de [[isoforma]̟]s doutrofactor de transcrición chamado [[TP63|p63]], que é necesario para ocorrecto desenvolvemento de estruturas epiteliais.<ref>{{Cita publicación periódica | author=Herfs M, Hubert P, Suarez-Carmona M, Reschner A, Saussez S, Berx G, Savagner P, Boniver J, Delvenne P | title = Regulation of p63 isoforms by snail and slug transcription factors in human squamous cell carcinoma | journal=Am J Pathol | volume = 176 | issue = 4 | pages = 1941–49 | year = 2010 | pmid = 20150431 | doi = 10.2353/ajpath.2010.090804| url = | issn = | pmc=2843482}}</ref> A alteración da expresión de [[isoforma]]s de [[TP63|p63]] reduce a adhesión célula-célula e incrementa as propiedades migratorias das células cancerosas. O factor [[TP63|p63]] está implicado na inhibición da TEM e a redución de certas isoformas de p63 pode ser importante no desenvolvemento de cancros epiteliais.<ref>{{Cita publicación periódica | author=Lindsay J, McDade SS, Pickard A, McCloskey KD, McCance DJ | title = Role of DeltaNp63gamma in epithelial to mesenchymal transition | journal=J Biol Chem | volume = 286 | issue = 5 | pages = 3915–24 | year = 2011 | pmid = 21127042 | doi = 10.1074/jbc.M110.162511| url = | issn = | pmc=3030392}}</ref> Algunhas delas regulan a expresión de citoqueratinas.<ref>{{Cita publicación periódica | author=Boldrup L, Coates PJ, Gu X, Nylander K | title = DeltaNp63 isoforms regulate CD44 and keratins 4, 6, 14 and 19 in squamous cell carcinoma of head and neck | journal=J Pathol | volume = 213 | issue = 4 | pages = 384–91 | year = 2007 | pmid = 17935121 | doi = 10.1002/path.2237| url = | issn = }}</ref> Recentemente, a activación do eixe da [[fosfoinosítido 3-quinase|fosfatidilinositol 3' quinase]] (PI3K)/AKT estase considerando como unha característica central da TEM. Igualmente, crese que [[Hedgehog]], [[NF-κB]] e o Factor de Transcrición 2 Activante están implicados na TEM.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Vlahopoulos SA, Logotheti S, Mikas D, Giarika A, Gorgoulis V, Zoumpourlis V |date=Apr 2008 | title = The role of ATF-2 in oncogenesis | url = | journal = BioEssays | volume = 30 | issue = 4| pages = 314–27 | doi=10.1002/bies.20734 | pmid=18348191}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Huber MA, Beug H, Wirth T |date=Dec 2004 | title = Epithelial-mesenchymal transition: NF-kappaB takes center stage | url = | journal = Cell Cycle | volume = 3 | issue = 12| pages = 1477–80 | doi=10.4161/cc.3.12.1280}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Katoh Y, Katoh M |date=Sep 2008 | title = Hedgehog signaling, epithelial-to-mesenchymal transition and miRNA | url = | journal = Int J Mol Med. | volume = 22 | issue = 3| pages = 271–5 }}</ref> A vía de sinalización Wnt regula a TEM na gastrulación, formación de válvulas cardíacas e cancro.<ref>{{Cita publicación periódica | author= Micalizzi Ds, Farabaugh SM, Ford HL | title = Epithelial-Mesenchymal Transition in Cancer: Parallels between Normal Development and Tumor Progression | journal=J Mammary Gland Biol Neoplasia | volume = 15 | pages = 117–134 | year = 2010 | doi = 10.1007s/10911-010-9178-9| url = | issn = }}</ref> A activación da vía Wnt en células de [[cancro de mama]] induce o regulador da TEM SNAIL e regula á alza o [[biomarcador|marcador]] mesenquimal, [[vimentina]]. Ademais, a vía Wnt/beta-catenina activa correlaciónase cun prognóstico clínico peor nos pacientes de cancro de mama. De xeito similar, o TGF-beta activa a expresión de SNAIL e ZEB para regular a TEM no desenvolvemento do corazón, a palatoxénese e o cancro. A metástase ósea no cancro de mama ten activada a sinalización TGF-beta, o cal contribúe á formación destas lesións.<ref>{{Cita publicación periódica | author= Kang Y, He W, Tulley S, Gupta GP, Serganova I, Chen CR, Manova-Todorova K, Blasberg R, Gerald WL, Massagué J | title = Breast cancer bone metastasis mediated by the Smad tumor suppressor pathway | journal= PNAS | volume = 102 | issue= 39| pages = 13909–14 | year = 2005| url = | issn = | doi=10.1073/pnas.0506517102 | pmid=16172383 | pmc=1236573}}</ref> Porén, un supresor de tumores ben coñecido como [[p53]] reprime a TEM ao activar a expresión de varios [[microARN]]s (miR-200 e miR-34 que inhiben a produción das proteínas ZEB e SNAIL), e así mantén o fenotipo epitelial.<ref>{{Cita publicación periódica | author= Chang C, Chao C, Xia W, Yang J, Xiong Y, Li C, Yu W, Rehman SK, Hsu JL, Lee H, Liu M, Chen C, Yu D, Hung M | title = p53 regulates epithelial-mesenchymal transition (EMT) and stem cell properties through modulating miRNAs | journal= Nat Cell Biol | volume = 13 | issue= 3| pages = 317–323 | year = 2011| url = | issn = | doi=10.1038/ncb2173}}</ref> == A TEM no desenvolvemento e curación de feridas == Despois de pasado o estado inicial da embrioxénse, a implantación do embrión e a iniciación da formación da [[placenta]] están asociados coa TEM. As células do trofoectodermo experimentan a TEM para facilitar a invasión do [[endometrio]] e que a [[placenta]] se sitúe apropiadamente, para que sexan posibles os intercambios de nutrientes e gases co embrión. Despois da embrioxénese, durante a gastrulación, a TEM permite que as células entren nunha área específica do embrión (a [[liña primitiva]] nos [[amniotas]], e o suco ventral en ''[[Drosophila]]''). As células deste tecido expresan E-cadherina e teñen unha polaridade apical-basal.<ref>{{ cite journal| author= Lim R, Thiery JP | title=Epithelial-mesenchymal transitions: insights from development| journal = Development | volume= 139 | issue= | pages= 3471–3486| year= 2012| doi= 10.1242/dev.071209 | url= | issn= }}</ref> Como a gastrulación é un proceso moi rápido, a E-cadherina é reprimida transcricionalmente por [[factor de transcrición Twist|Twist]] e [[SNAI1]] (chamado xeralmente ''Snail''), e a nivel proteico pola proteína interaccionante P38. A liña primitiva [[invaxinación|invaxínase]] e xera o mesoendoderma, que se separa para formar o [[mesoderma]] e un [[endoderma]], de novo por medio de TEM. As células mesenquimais da liña primitiva participan tamén na formación de moitos órganos mesodérmicos epiteliais, como a [[notocorda]] e as [[somita]]s, por mediodo inverso da TEM, é dicir, por medio da [[transición mesenquimal–epitelial]]. O [[anfioxo]] forma un tubo neural epitelial e unha notocorda dorsal, pero non ten o potencial de TEM da [[liña primitiva]]. Nos cordados superiores, o mesénquima orixínase da liña primitiva e migra anteriormente para formar as somitas e participar co mesénquima da crista neural na formación do mesoderma cardíaco. Nos vertebrados, o [[epitelio]] e o [[mesénquima]] son os fenotipos de tecidos básicos. Durante o desenvolvemento embrional, as células da [[crista neural]] migratoria xéranse por TEM implicando as células epiteliais do neuroectodermo. Como resultado, estas células disócianse dos pregamentos neurais, gañan mobilidade, e disemínanse por varias partes do embrión, onde se diferencian en moitos outros tipos celulares. Ademais, o mesénquima da crista craniofacial que forma o tecido conectivo que forma a cabeza e a face, é formado polo epitelio do [[tubo neural]] por TEM.<ref name="pmid15937929"/> A TEM ten lugar durante a construción da columna vertebral a partir da [[matriz extracelular]], a cal é sintetizada por [[fibroblasto]]s e [[osteoblasto]]s que rodean o tubo neural. A principal fonte destas células son o mesénquima das [[somita]]s e o [[esclerótomo]] e tamén da liña primitiva. A morfoloxía mesenqumal permite que as células viaxen a dianas específicas do embrión, nas que se diferencian e/ou inducen a diferenciación doutras células.<ref name="pmid15937929">{{Cita publicación periódica | author=Hay ED | title = The mesenchymal cell, its role in the embryo, and the remarkable signaling mechanisms that create it | journal=Dev Dyn. | volume = 233 | issue = 3 | pages = 706–20 | year = 2005 | pmid = 15937929 | doi = 10.1002/dvdy.20345| url = | issn = }}</ref><ref>{{ cite journal| author= Kerosuo L, Bronner-Fraser M | title= What is bad in cancer is good in the embryo: Importance of EMT in neural crest development | journal = Seminars in Cell and Developmental Biology | volume= 23 | issue= 3| pages= 320–332 | year= 2012 | url= | issn= | doi=10.1016/j.semcdb.2012.03.010}}</ref> Durante a curación de feridas, os [[queratinocito]]s das beiras da ferida sofren TEM e despois unha reepitelialización ou [[transición mesenquimal-epitelial|TME]] (o inverso) cando a ferida está pechada. A expresión de Snail2 na fronte migratoria inflúe neste estado, xa que a súa sobreexpresión acelera a curación das feridas. De maneira similar, en cada [[ciclo menstrual]], a superficie do epitelio do [[ovario]] sofre TEM durante a curación das feridas post-ovulatorias.<ref>{{ cite journal| author= Ahmed N, Maines-Bandiera S, Quinn MA, Unger WG, Dedhar S, Auersperg N | title= Molecular pathways regulating EGF-induced epithelio- mesenchymal transition in human ovarian surface epithelium | journal = Am J Physiol Cell Physiol | volume= 290 | issue= 6| pages= C1532-C1542 | year= 2006 | url= | issn= | doi=10.1152/ajpcell.00478.2005}}</ref> == A TEM na progresión do cancro e a metástase == Para que se inicie unha [[metástase]] requírese a invasión, a cal se realiza grazas á TEM. As células de carcinoma nun tumor primario perden a adhesión célula-célula mediada pola represión da E-cadherina e ábrense paso a través da [[membrana basal]] coas súas propiedades invasivas incrementadas, e entran no torrente sanguíneo por [[intravasación]]. Posteriormente, cando estas [[célula tumoral circulante|células tumorais circulantes]] (CTCs) saen do torrente circulatorio para formar micrometástases, experimentan unha [[transición mesenquimal-epitelial]] ou TME (o contrario da TEM) para o seu crecemento clonal nos sitios de metastáticos. Deste xeito, a TEMe a TME inician e completan a fervenza de invasión-metástase.<ref>{{ cite journal| author= Chaffer CL, Weinberg RA | title= A perspective on cancer cell metastasis | journal = Science | volume= 331 | issue= 6024| pages= 1559–1564 | year= 2011 | doi= 10.1126/science.1203543 |url= | issn= | pmid=21436443}}</ref> A TEM proporciona resistencia á [[senescencia]] prematura inducida por [[oncoxene]]s. Twist1 e Twist2, xunto con [[ZEB1]] protexen as células humanas e os fibroblastos embrionais de rato da senescencia. Igualmente, o TGFβ pode promover a invasión do tumor e a evasión da vixilancia inmunitaria nos estados avanzados. Cando o TGFβ actúa sobre células epiteliais mamarias que expresan [[superfamilia Ras|Ras]] activadas, a TEM está favorecida e a [[apoptose]] está inhibida.<ref>{{ cite journal| author= Massague J | title= TGFβ in cancer| journal = Cell | volume= 134 | issue= | pages= 215–229 | year= 2008 | doi= 10.1016/j.cell.2008.07.001 |url= | issn= }}</ref> Este efecto pode ser invertido por indutores da [[diferenciación celular|diferenciación]] epitelial, como GATA-3.<ref>{{Cita publicación periódica|last=Chu|first=IM|autor2=Lai, WC; Aprelikova, O; El Touny, LH; Kouros-Mehr, Hosein; Green, JE|title=Expression of GATA3 in MDA-MB-231 triple-negative breast cancer cells induces a growth inhibitory response to TGFß.|journal=PLoS ONE|year=2013|volume=8|issue=4|pages=e61125|pmid=23577196|doi=10.1371/journal.pone.0061125|pmc=3620110}}</ref> A TEM é inducida pola [[terapia de privación de andróxenos]] no [[cancro de próstata]] metastático.<ref name="ncbi.nlm.nih.gov">Nouri M, Ratther E, Stylianou N, Nelson CC, Hollier BG, Williams ED.. Androgen-targeted therapy-induced epithelial mesenchymal plasticity and neuroendocrine transdifferentiation in prostate cancer: an opportunity for intervention (2014) http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25566507</ref> Os programas de activación do TEM por medio da inhibición do eixe [[andróxeno|androxénico]] proporciona un mecanismo polo cal as células tumorais poden adaptarse e promover a recorrencia e progresión da doenza. Os impulsores moleculares destes programas son [[Brachyury]], [[receptor AXL tirosina quinase|Axl]], [[proteína quinase activada por mitóxeno quinase|MEK]], e a [[Aurora quinase A]], e os inhibidores están actualmente en ensaios clínicos para determinar as súas aplicacións terapéuticas.<ref name="ncbi.nlm.nih.gov"/> Indicouse tamén que a TEM está implicada na aparición de resistencia a fármacos. A adquisición de marcadores de TEM está asociada coa resistencia de liñas celulares epiteliais de carcinoma de ovario ao fármaco [[paclitaxel]]. De xeito similar, SNAIL tamén confire resistencia ao paclitaxel, á adriamicina e á [[radioterapia]] ao inhibir a apoptose mediada por p53.<ref>{{ cite journal| author= Kajiyama H, Shibata K, Terauchi M, Yamashita M, Ino K, Nawa A, Kikkawa F | title = Chemoresistance to paclitaxel induces epithelial-mesenchymal transition and enhances metastatic potential for epithelial ovarian carcinoma cells | journal = Int J Oncol | volume= 31 | issue= | pages= 277–283 | year= 2007 | doi= 10.3892/ijo.31.2.277|url= | issn= }}</ref> Ademais, a [[inflamación]], que foi asociada coa progresión do cancro e a fibrose, foi recentemente relacionada co cancro por intermediación da TEM inducida por inflamación. Así, a TEM non só fai que as células cambien ao fenotipo migrador, senón que tamén actúa sobre a inmunosupresión múltiple, a resistencia a fármacos, e a evasión da apoptose, facendo así que a resposta do hóspede contra o tumor estea alterada. Probas recentes indican que as células que sofren TEM adquiren propiedades similares ás das [[célula nai|células nai]], o que dá lugar á formación de [[célula nai cancerosa|células nai cancerosas]] (CSCs). Por medio da [[transfección]] por [[superfamilia Ras|Ras]] activada, a subpoboación de células epiteliais mamarias humanas inmortalizadas [[CD44]]alta/[[CD24]]baixa, igual que as células cancerosas que posúen propiedades semellantes ás de células nai, increméntase coa indución ao mesmo tempo da TEM.<ref>{{Cita publicación periódica | author= Mani SA, Guo W, Liao MJ, Eaton NE, Ayyanan A, Zhou AY, Brooks M, Reinhard F, Zhang1, Shipitsin M, Campbell LL, Polyak K, Brisken C, Yang J, Weinberg RA | title = The Epithelial-Mesenchymal Transition Generates Cells with Properties of Stem Cells | journal= Cell | volume = 133 | issue = 4 | pages = 704–715 | year = 2008 | pmid = 18485877| doi = 10.1016/j.cell.2008.03.027| url = | issn = | pmc=2728032}}</ref> Ademais, ZEB1 pode conferir propiedades de célula nai, reforzando así a relación entre a TEM e o carácter de célula nai. Esta propiedade proporcionada pola TEM é, por tanto, un dúo dobremente perigoso para o paciente, xa que non só facilita que as células do carcinoma entren no torrente circulatorio, senón que tamén as dota de propiedades de célula nai por mor das cales estas células incrementan o seu potencial proliferativo e tumorixénico.<ref>{{Cita publicación periódica | author= Singh A, Settleman J | title = EMT, cancer stem cells and drug resistance: an emerging axis of evil in the war on cancer | journal= Oncogene | volume = 29 | pages = 4741–4751 | year = 2010 | doi = 10.1038/onc.2010.215| url = | issn = }}</ref> == Xeración de céluas proxenitoras endócrinas nos illotes de Langerhans por medio de TEM == Igual que xera células nai cancerosas, demostrouse que a TEM xera tamén células proxenitoras endócrinas a partir de células dos [[illote de Langerhans|illotes pancreáticos]] ou de Langerhans.<ref name="Gershengorn MC, Hardikar AA, Wei C et al. 2004 2261–2264">{{Cita publicación periódica | author = Gershengorn MC, Hardikar AA, Wei C | year = 2004 | title = Epithelial-to-mesenchymal transition generates proliferative human islet precursor cells | url = | journal = Science | volume = 306 | issue = | pages = 2261–2264 | doi=10.1126/science.1101968|display-authors=etal}}</ref> Inicialmente, a primeira hipótese proposta era que as células proxenitoras derivadas dos illotes humanas (hIPCs) eran os precursores máis probables, xa que a proxenia de [[célula beta|células β]] destas hIPCs herda marcadores epixenéticos que definen unha rexión promotora da insulina activa.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Gershengorn MC, Geras-Raaka E, Hardikar AA | year = 2005 | title = Are better islet cell precursors generated by epithelial-to-mesenchymal transition? | url = | journal = Cell Cycle | volume = 4 | issue = | pages = 380–382 | doi=10.4161/cc.4.3.1538|display-authors=etal}}</ref> Porén, máis tarde, outro conxunto deexperimentos indicou que as células β etiquetadas desdiferenciábanse a un fenotipo similar ao mesenquial ''in vitro'', pero non podían proliferar, o que orixinou un debate.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Atouf F, Park CH, Pechhold K | year = 2007 | title = No evidence for mouse pancreatic beta-cell epithelial-mesenchymal transition ''in vitro'' | url =https://archive.org/details/sim_diabetes_2007-03_56_3/page/699| journal = Diabetes | volume = 56 | issue = | pages = 699–702 | doi=10.2337/db06-1446|display-authors=etal}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Chase LG, Ulloa-Montoya F, Kidder BL | year = 2007 | title = Islet-derived fibroblast-like cells are not derived via epithelial-mesenchymal transition from Pdx-1 or insulin-positive cells | url =https://archive.org/details/sim_diabetes_2007-01_56_1/page/3| journal = Diabetes | volume = 56 | issue = | pages = 3–7 | doi=10.2337/db06-1165|display-authors=etal}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Morton RA, Geras-Raaka E, Wilson LM | year = 2007 | title = Endocrine precursor cells from mouse islets are not generated by epithelial-to-mesenchymal transition of mature beta cells | url = | journal = Mol Cell Endocrinol | volume = 270 | issue = | pages = 87–93 | doi=10.1016/j.mce.2007.02.005|display-authors=etal}}</ref> Dado que estes estudos dos illotes humanos carecen dunha análise de rastrexo de liñaxe, estes descubrimentos feitos a partir de células β etiquetadas irreversiblemente en ratos foron extrapolados aos illotes humanos. Utilizando un sistema rastrexador de liñaxe dual xenético e [[Lentivirus|lentiviral]] para etiquetar as células β, conseguiuse demostrar convincentemente que as células β dos illotes de humanos adultos sofren TEM e proliferan ''in vitro''.<ref>{{Cita publicación periódica | author = Russ HA, Bar Y, Ravassard P | year = 2008 | title = In vitro proliferation of cells derived from adult human beta-cells revealed by cell-lineage tracing | url =https://archive.org/details/sim_diabetes_2008-06_57_6/page/1575| journal = Diabetes | volume = 57 | issue = | pages = 1575–1583 | doi=10.2337/db07-1283|display-authors=etal}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author = Russ HA, Ravassard P, Kerr-Conte J | year = 2009 | title = Epithelial-mesenchymal transition in cells expanded ''in vitro'' from lineage-traced adult human pancreatic beta cells | url = | journal = PLoS ONE | volume = 4 | issue = | page = e6417 | doi=10.1371/journal.pone.0006417|display-authors=etal}}</ref> Ademais, estes descubrimentos foron confirmados en células produtoras de [[insulina]] pancreáticas fetais humanas, e as células mesenquimais derivadas de illotes pancreáticos poden sufrir o proceso inverso da TEM, é dicir, a [[transición mesenquimal-epitelial|TME]], para xerar agregados de células similares a illotes.<ref name="Joglekar MV, Joglekar VM, Joglekar SV et al. 2009 27–36">{{Cita publicación periódica | author = Joglekar MV, Joglekar VM, Joglekar SV | year = 2009 | title = Human fetal pancreatic insulin-producing cells proliferate ''in vitro'' | url = | journal = J Endocrinol | volume = 201 | issue = | pages = 27–36 | doi=10.1677/joe-08-0497|display-authors=etal}}</ref> Por tanto, o concepto de xerar proxenitores a partir de células produtoras de insulina por medio de TEM ou a xeración de células nai cancerosas durante a TEM en cancros pode ter un potencial para a substitución de terapias na [[diabetes]], e na creación de fármacos que inhiban a TEM en cancros. == TEM parcial == Non todas as células sofren unha TEM completa, é dicir, a perda da súa adhesión célula-célula e adquisición de características de migración solitaria. En vez diso, moitas células sofren un TEM parcial, un estado no cal reteñen algunha adhesión célula-célula, e adquiren trazos migratorios, e así as células que están neste fenotipo híbrido epitelial/mesenquimal están dotadas con propiedades especiais como a migración celular colectiva.<ref>{{Cita publicación periódica | author=Nakaya Y, Sheng G | title = EMT in developmental morphogenesis | journal=Cancer Lett | volume = 341 | issue = 1 | pages = 9–15 | year = 2013 | pmid = 23462225 | doi = 10.1016/j.canlet.2013.02.037| url = | issn = }}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author=Micalizzi DS, Farabaugh SM, Ford HL | title = Epithelial-mesenchymal transition in cancer: parallels between normal development and tumor progression | journal= J Mammary Gland Biol Neoplasia | volume = 15 | issue = | pages = 117–134 | year = 2010 | pmid = 20490631 | doi = 10.1007/s10911-010-9178-9| url = | issn = | pmc=2886089}}</ref><ref name="Tian">{{Cita publicación periódica | author=Tian, X. J., Zhang, H. and Xing, J.| title = Coupled reversible and irreversible bistable switches underlying TGFβ-induced epithelial to mesenchymal transition | journal= Biophys J | volume = 105 | issue = 4 | pages = 1079–1089 | year = 2013 | pmid = 23972859 | doi = 10.1016/j.bpj.2013.07.011| url = | issn = | pmc=3752104}}</ref><ref name="Zhang">{{Cita publicación periódica | author=Zhang, J., Tian, X. J., Zhang, H., Teng, Y., Li, R., Bai, F., Elankumaran, S. and Xing, J.| title = TGF-beta-induced epithelial-to-mesenchymal transition proceeds through stepwise activation of multiple feedback loops | journal= Sci Signal | volume = 7 | issue = 345 | pages = ra91 | year = 2014 | pmid = 25270257 | doi = 10.1126/scisignal.2005304| url = | issn = | pmc=}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author=Lu M, Jolly MK, Levine H, Onuchic JN, Ben-Jacob E| title = MicroRNA-based regulation of epithelial-hybrid-mesenchymal fate determination | journal= Proc Natl Acad Sci USA | volume = 110 | issue = | pages = 18144–18149 | year = 2013 | pmid = 24154725 | doi = 10.1073/pnas.1318192110| url = | issn = | pmc=3831488}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica | author= Savagner P| title = The epithelial-mesenchymal transition (EMT) phenomenon | journal= Ann Oncol| volume = 21 | issue = | pages = vii89-92 | year = 2010 | pmid = 20943648 | doi = 10.1093/annonc/mdq292| url = | issn = | pmc=3379967}}</ref> Nos primeiros traballos con modelos matemáticos sobre a TEM parcial, o autor dos traballos propuxo un mecanismo de interruptores biestables acoplados, no cal o bucle de retroalimentación dobre negativa de SNAIL1/miR-34 é responsable do interruptor reversible e regula a transición entre a TEM epitelial e a parcial, mentres que do bucle de retroalimentación de ZEB/miR-200 depende o interruptor irreversible e controla a transición entre a TEM parcial e a mesenquimal.<ref name="Tian" /> Posteriormente, verificaron as súas predicións na [[liña celular]] MCF10A.<ref name="Zhang" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * Comentario: [http://www.landesbioscience.com/journals/cc/article/13590/ Epithelial-to-mesenchymal transition in pancreatic islet β cells] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Bioloxía do desenvolvemento]] [[Categoría:Cancro]] [[Categoría:Patoloxía]] ghfthtsa0xar3mmt5hvcj61s0n6jolp 0 327909 6168699 6165054 2022-08-28T11:54:53Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki O termo '''fosfato de alta enerxía''' pode significar dúas cousas: * Un enlace fosfato-fosfato formado cando se xeran compostos como a [[adenosina difosfato]] ou a [[adenosina trifosfato]]. * Un composto que contén estes enlaces, como os nucleósidos difosfato e [[nucleósido trifosfato|trifosfato]], e compostos que almacenan alta enerxía no músculo, os [[fosfáxeno]]s. Cando se fala do conxunto ou ''pool'' de fosfatos de alta enerxía na célula, estase a falar da concentración total destes compostos con estes enlaces de alta enerxía. Compostos cun fosfato, como moitos azucres fosfato, denomínanse tamén ''compostos fosfatados de alta enerxía'' (por exemplo, o [[fosfoenolpiruvato]] ou o [[1,3-difosfoglicerato]]).<ref>A. Lehninger. Principios de Bioquímica. Edit. Omega. Barcelona 1988. Páxina 374. ISBN 84-282-0738-0.</ref> En realidade, hai que salientar que o termo enlace de 'alta enerxía' referido aos enlaces destes fosfatos é un pouco equívoco, porque o cambio de enerxía libre negativo non se debe directamente á rotura destes enlaces senón a toda a reacción química no seu conxunto. A rotura destes enlaces, como a rotura da maioría dos enlaces, é [[endergónico|endergónica]] e consome enerxía en lugar de liberala. O que ocorre é que o cambio de [[enerxía libre de Gibbs|enerxía libre]] negativo débese a que os enlaces que se forman despois da [[hidrólise]] (ou a [[fosforilación]] dun residuo polo ATP) son inferiores en enerxía aos enlaces que estaban presentes antes da hidrólise. (Isto inclúe ''todos'' os enlaces implicados na reacción, non so os enlaces dos fosfatos). Este efecto débese a diversos factores incluíndo unha [[estabilización de resonancia]] e a [[solvatación]] dos produtos en relación cos reactivos. Os enlaces fosfato de alta enerxía son enlaces de [[pirofosfato]], chamados [[enlace anhidro|enlaces anhidro]] ácidos (ou fosfoanhidro) formados por captación de derivados do [[ácido fosfórico]] e deshidratación. Como consecuencia, a hidrólise destes enlaces é [[exergónico|exergónica]] en condicións fisiolóxicas, liberando enerxía. {| class="wikitable" |+ Enerxía liberada por reaccións de fosfatos de alta enerxía |- ! Reacción ! ΔG [kJ/mol] |- | ATP + H<sub>2</sub>O → ADP + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ADP + H<sub>2</sub>O → [[Adenosina monofosfato|AMP]] + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ATP + H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -40,6 |- | PP<sub>i</sub> + H<sub>2</sub>O → 2 P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -31,8 |- | AMP + H<sub>2</sub>O → A + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -12,6 |} Excepto no caso do PP<sub>i</sub> → 2 P<sub>i</sub>, estas reaccións, en xeral, non están incontroladas nas células senón que están acopladas a outros procesos que precisan enerxía. Así, as reaccións de fosfatos de alta enerxía poden: * proporcionar enerxía a procesos celulares, permitindo que funcionen * acoplar procesos a un [[nucleósido]] particular, permitindo o control do proceso * impulsar unha reacción fóra do seu equilibrio (impulsala ''á dereita'') ao promover unha dirección da reacción na que é máis rápida do que o equilibrio. A única excepción é valiosa porque permite que unha soa [[hidrólise do ATP]], como é ATP + 2H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub>, xere a enerxía da hidrólise de dous enlaces de alta enerxía, ao hidrolizarse o PP<sub>i</sub> nunha reacción separada. O AMP é rexenerado a ATP en dúas etapas, coa reacción de equilibrio ATP + AMP {{eqm}} 2ADP, seguida da rexeneración do ATP polos medios habituais, como a [[fosforilación oxidativa]] ou outras vías de produción de enerxía como a [[glicólise]]. A miúdo, os enlaces fosfato de alta enerxía debúxanse utilizando o carácter '~'. Con esta notación o ATP escribiríase A-P~P~P. Esta notaciónn foi inventada por [[Fritz Albert Lipmann]], que foi o primeiro que propuxo que o ATP era a principal molécula de transferencia de enerxía da célula, en 1941.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Lipmann F |title= Metabolic generation and utilization of phosphate bond energy |journal=Adv. Enzymol. |volume=1 |pages=99–162 |year=1941 |issn=0196-7398}}</ref> A notación enfatiza a natureza especial deste enlaces.<ref>Lubert Stryer ''Biochemsitry'', 3rd edition, 1988. Chapter 13, p. 318</ref> L. Stryer indica sobre eles o seguinte: {{Cita|O ATP é a miúdo chamado composto de alta enerxía e os seus enlaces fosfoanhídrido denomínanse enlaces de alta enerxía. Non hai nada de especial nestes enlaces como tales. ''Son enlaces de alta enerxía no sentido de que se libera enerxía libre cando son hidrolizados'', polas razón indicadas antes. O termo de Lipmann “enlace de alta enerxía” e o seu símbolo ~P (til P) para un composto que teña un alto potencial de transferencia de grupo fosfato son notacións gráficas, concisas e útiles. De feito o til de Lipmann estimulou o interese en bioenerxética.}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * McGilvery, R. W. e Goldstein, G., ''Biochemistry - A Functional Approach'', W. B. Saunders and Co, 1979, 345-351. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fosfatos]] r2h6kckm7ifw55p1wutinqs7vfhca3y 6168700 6168699 2022-08-28T11:55:35Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki O termo '''fosfato de alta enerxía''' pode significar dúas cousas: * Un <u>enlace</u> fosfato-fosfato formado cando se xeran compostos como a [[adenosina difosfato]] ou a [[adenosina trifosfato]]. * Un <u>composto</u> que contén estes enlaces, como os nucleósidos difosfato e [[nucleósido trifosfato|trifosfato]], e compostos que almacenan alta enerxía no músculo, os [[fosfáxeno]]s. Cando se fala do conxunto ou ''pool'' de fosfatos de alta enerxía na célula, estase a falar da concentración total destes compostos con estes enlaces de alta enerxía. Compostos cun fosfato, como moitos azucres fosfato, denomínanse tamén ''compostos fosfatados de alta enerxía'' (por exemplo, o [[fosfoenolpiruvato]] ou o [[1,3-difosfoglicerato]]).<ref>A. Lehninger. Principios de Bioquímica. Edit. Omega. Barcelona 1988. Páxina 374. ISBN 84-282-0738-0.</ref> En realidade, hai que salientar que o termo enlace de 'alta enerxía' referido aos enlaces destes fosfatos é un pouco equívoco, porque o cambio de enerxía libre negativo non se debe directamente á rotura destes enlaces senón a toda a reacción química no seu conxunto. A rotura destes enlaces, como a rotura da maioría dos enlaces, é [[endergónico|endergónica]] e consome enerxía en lugar de liberala. O que ocorre é que o cambio de [[enerxía libre de Gibbs|enerxía libre]] negativo débese a que os enlaces que se forman despois da [[hidrólise]] (ou a [[fosforilación]] dun residuo polo ATP) son inferiores en enerxía aos enlaces que estaban presentes antes da hidrólise. (Isto inclúe ''todos'' os enlaces implicados na reacción, non so os enlaces dos fosfatos). Este efecto débese a diversos factores incluíndo unha [[estabilización de resonancia]] e a [[solvatación]] dos produtos en relación cos reactivos. Os enlaces fosfato de alta enerxía son enlaces de [[pirofosfato]], chamados [[enlace anhidro|enlaces anhidro]] ácidos (ou fosfoanhidro) formados por captación de derivados do [[ácido fosfórico]] e deshidratación. Como consecuencia, a hidrólise destes enlaces é [[exergónico|exergónica]] en condicións fisiolóxicas, liberando enerxía. {| class="wikitable" |+ Enerxía liberada por reaccións de fosfatos de alta enerxía |- ! Reacción ! ΔG [kJ/mol] |- | ATP + H<sub>2</sub>O → ADP + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ADP + H<sub>2</sub>O → [[Adenosina monofosfato|AMP]] + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ATP + H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -40,6 |- | PP<sub>i</sub> + H<sub>2</sub>O → 2 P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -31,8 |- | AMP + H<sub>2</sub>O → A + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -12,6 |} Excepto no caso do PP<sub>i</sub> → 2 P<sub>i</sub>, estas reaccións, en xeral, non están incontroladas nas células senón que están acopladas a outros procesos que precisan enerxía. Así, as reaccións de fosfatos de alta enerxía poden: * proporcionar enerxía a procesos celulares, permitindo que funcionen * acoplar procesos a un [[nucleósido]] particular, permitindo o control do proceso * impulsar unha reacción fóra do seu equilibrio (impulsala ''á dereita'') ao promover unha dirección da reacción na que é máis rápida do que o equilibrio. A única excepción é valiosa porque permite que unha soa [[hidrólise do ATP]], como é ATP + 2H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub>, xere a enerxía da hidrólise de dous enlaces de alta enerxía, ao hidrolizarse o PP<sub>i</sub> nunha reacción separada. O AMP é rexenerado a ATP en dúas etapas, coa reacción de equilibrio ATP + AMP {{eqm}} 2ADP, seguida da rexeneración do ATP polos medios habituais, como a [[fosforilación oxidativa]] ou outras vías de produción de enerxía como a [[glicólise]]. A miúdo, os enlaces fosfato de alta enerxía debúxanse utilizando o carácter '~'. Con esta notación o ATP escribiríase A-P~P~P. Esta notaciónn foi inventada por [[Fritz Albert Lipmann]], que foi o primeiro que propuxo que o ATP era a principal molécula de transferencia de enerxía da célula, en 1941.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Lipmann F |title= Metabolic generation and utilization of phosphate bond energy |journal=Adv. Enzymol. |volume=1 |pages=99–162 |year=1941 |issn=0196-7398}}</ref> A notación enfatiza a natureza especial deste enlaces.<ref>Lubert Stryer ''Biochemsitry'', 3rd edition, 1988. Chapter 13, p. 318</ref> L. Stryer indica sobre eles o seguinte: {{Cita|O ATP é a miúdo chamado composto de alta enerxía e os seus enlaces fosfoanhídrido denomínanse enlaces de alta enerxía. Non hai nada de especial nestes enlaces como tales. ''Son enlaces de alta enerxía no sentido de que se libera enerxía libre cando son hidrolizados'', polas razón indicadas antes. O termo de Lipmann “enlace de alta enerxía” e o seu símbolo ~P (til P) para un composto que teña un alto potencial de transferencia de grupo fosfato son notacións gráficas, concisas e útiles. De feito o til de Lipmann estimulou o interese en bioenerxética.}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * McGilvery, R. W. e Goldstein, G., ''Biochemistry - A Functional Approach'', W. B. Saunders and Co, 1979, 345-351. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fosfatos]] f6xe2ow1wc9cg4ebmv5xlzyq9ze2grl 6168702 6168700 2022-08-28T11:58:06Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki O termo '''fosfato de alta enerxía''' pode significar dúas cousas: * Un <u>enlace</u> fosfato-fosfato formado cando se xeran compostos como a [[adenosina difosfato]] ou a [[adenosina trifosfato]]. * Un <u>composto</u> que contén estes enlaces, como os nucleósidos difosfato e [[nucleósido trifosfato|trifosfato]], e compostos que almacenan alta enerxía no músculo, os [[fosfáxeno]]s. Cando se fala do conxunto ou ''pool'' de fosfatos de alta enerxía na célula, estase a falar da concentración total destes compostos con estes enlaces de alta enerxía. Compostos cun fosfato, como moitos azucres fosfato, denomínanse tamén ''compostos fosfatados de alta enerxía'' (por exemplo, o [[fosfoenolpiruvato]] ou o [[1,3-difosfoglicerato]]).<ref>A. Lehninger. Principios de Bioquímica. Edit. Omega. Barcelona 1988. Páxina 374. ISBN 84-282-0738-0.</ref> A [[fosfocreatina]] contén tamén enlaces fosfato de alta enerxía. En realidade, hai que salientar que o termo enlace de 'alta enerxía' referido aos enlaces destes fosfatos é un pouco equívoco, porque o cambio de enerxía libre negativo non se debe directamente á rotura destes enlaces senón a toda a reacción química no seu conxunto. A rotura destes enlaces, como a rotura da maioría dos enlaces, é [[endergónico|endergónica]] e consome enerxía en lugar de liberala. O que ocorre é que o cambio de [[enerxía libre de Gibbs|enerxía libre]] negativo débese a que os enlaces que se forman despois da [[hidrólise]] (ou a [[fosforilación]] dun residuo polo ATP) son inferiores en enerxía aos enlaces que estaban presentes antes da hidrólise. (Isto inclúe ''todos'' os enlaces implicados na reacción, non so os enlaces dos fosfatos). Este efecto débese a diversos factores incluíndo unha [[estabilización de resonancia]] e a [[solvatación]] dos produtos en relación cos reactivos. Os enlaces fosfato de alta enerxía son enlaces de [[pirofosfato]], chamados [[enlace anhidro|enlaces anhidro]] ácidos (ou fosfoanhidro) formados por captación de derivados do [[ácido fosfórico]] e deshidratación. Como consecuencia, a hidrólise destes enlaces é [[exergónico|exergónica]] en condicións fisiolóxicas, liberando enerxía. {| class="wikitable" |+ Enerxía liberada por reaccións de fosfatos de alta enerxía |- ! Reacción ! ΔG [kJ/mol] |- | ATP + H<sub>2</sub>O → ADP + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ADP + H<sub>2</sub>O → [[Adenosina monofosfato|AMP]] + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -30,5 |- | ATP + H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -40,6 |- | PP<sub>i</sub> + H<sub>2</sub>O → 2 P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -31,8 |- | AMP + H<sub>2</sub>O → A + P<sub>i</sub> || style="text-align:right" | -12,6 |} Excepto no caso do PP<sub>i</sub> → 2 P<sub>i</sub>, estas reaccións, en xeral, non están incontroladas nas células senón que están acopladas a outros procesos que precisan enerxía. Así, as reaccións de fosfatos de alta enerxía poden: * proporcionar enerxía a procesos celulares, permitindo que funcionen * acoplar procesos a un [[nucleósido]] particular, permitindo o control do proceso * impulsar unha reacción fóra do seu equilibrio (impulsala ''á dereita'') ao promover unha dirección da reacción na que é máis rápida do que o equilibrio. A única excepción é valiosa porque permite que unha soa [[hidrólise do ATP]], como é ATP + 2H<sub>2</sub>O → AMP + PP<sub>i</sub>, xere a enerxía da hidrólise de dous enlaces de alta enerxía, ao hidrolizarse o PP<sub>i</sub> nunha reacción separada. O AMP é rexenerado a ATP en dúas etapas, coa reacción de equilibrio ATP + AMP {{eqm}} 2ADP, seguida da rexeneración do ATP polos medios habituais, como a [[fosforilación oxidativa]] ou outras vías de produción de enerxía como a [[glicólise]]. A miúdo, os enlaces fosfato de alta enerxía debúxanse utilizando o carácter '~'. Con esta notación o ATP escribiríase A-P~P~P. Esta notaciónn foi inventada por [[Fritz Albert Lipmann]], que foi o primeiro que propuxo que o ATP era a principal molécula de transferencia de enerxía da célula, en 1941.<ref>{{Cita publicación periódica |author=Lipmann F |title= Metabolic generation and utilization of phosphate bond energy |journal=Adv. Enzymol. |volume=1 |pages=99–162 |year=1941 |issn=0196-7398}}</ref> A notación enfatiza a natureza especial deste enlaces.<ref>Lubert Stryer ''Biochemsitry'', 3rd edition, 1988. Chapter 13, p. 318</ref> L. Stryer indica sobre eles o seguinte: {{Cita|O ATP é a miúdo chamado composto de alta enerxía e os seus enlaces fosfoanhídrido denomínanse enlaces de alta enerxía. Non hai nada de especial nestes enlaces como tales. ''Son enlaces de alta enerxía no sentido de que se libera enerxía libre cando son hidrolizados'', polas razón indicadas antes. O termo de Lipmann “enlace de alta enerxía” e o seu símbolo ~P (til P) para un composto que teña un alto potencial de transferencia de grupo fosfato son notacións gráficas, concisas e útiles. De feito o til de Lipmann estimulou o interese en bioenerxética.}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * McGilvery, R. W. e Goldstein, G., ''Biochemistry - A Functional Approach'', W. B. Saunders and Co, 1979, 345-351. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fosfatos]] ghazirytjp38dwwp2gmahtmhfu4tp0l 0 335722 6168484 5851792 2022-08-27T19:05:33Z 95.123.167.118 wikitext text/x-wiki {{Sen referencias|data=marzo de 2016}} {{Político |datanac=1958 |lugarnac=[[Éibar]] ([[Guipúscoa]]) |partido=[[Partido dos Socialistas de Galicia]] |profesión=Economista |cargo=[[Baiona|Alcalde de Baiona]] |escudo=Coat of Arms of Baiona (Official).svg |sucesor=[[Jesús Vázquez Almuíña]] |predecesor=[[Benigno Rodríguez Quintas]] |inicio=2003 |final=2004 |imaxe=}} '''Luis Carlos de la Peña Arizaga''', nado en [[Éibar]] ([[Guipúscoa]]) en [[1958]], é un economista e político galego. Diplomado en ciencias empresariais pola ETEO (na actualidade Universidade de Mondragón), ampliou estudos na facultade de Ciencias Económicas de Santiago de Compostela. É especialista en Economía Urbana pola Universitat Oberta de Catalunya-UOC e experto en Compliance Penal.Ten estudos de Dereito e de Ciencias Xurídicas das Administracións Públicas pola UNED.{{Cómpre referencia}} Foi alcalde de [[Baiona]] (Pontevedra) entre en 2003 e 2004 e ostentou os cargos de Delegado Autonómico en Galicia da empresa pública [[Tragsa]] e Director Xeral de [[Administrador de Infraestruturas Ferroviarias|Adif]] (2010-2012). Foi membro do consello de administración (2010-2013) na empresa pública Suelo Industrial de Galicia (SIGALSA). Na actualidade traballa como consultor de empresas e das administracións públicas en cumprimento normativo e aplicación de códigos éticos. == Traxectoria == Cursou estudos de bacharelato en Éibar<ref>{{Cita web|url=http://www.diariovasco.com/v/20130607/bajo-deba/eibar-ciudad-bien-organizada-20130607.html|apelidos=Vasco|nome=Diario|páxina-web=diariovasco.com|título=«Eibar es una ciudad muy bien organizada y entrañable para mí»|data-acceso=2016-03-21|lingua=es-ES}}</ref> e diplomouse en Ciencias Empresariais na Escola de Técnica Empresarial de Oñate (ETEO), na actualidade Universidade de Mondragón. Ampliou estudos na Facultade de Económicas en Santiago de Compostela, tempo no que coincide con [[José Blanco|estudantes como José Blanco]], [[Xoaquín Fernández Leiceaga]], José Manuel Barreiro ou Celso Delgado e profesores como [[Ceferino Díaz]], Miguel Cortizo, [[Emilio Pérez Touriño]] ou [[Gonzalo Álvarez]]. Foi elixido polos seus compañeiros de estudos como delegado de curso sen interrupción dende o bacharelato ata o final dos estudos universitarios. Membro electo, na Plataforma de Estudantes Progresistas, do primeiro claustro democrático da Universidade de Santiago, colaborou no equipo do reitor [[Carlos Pajares Vales]] dende o Vicerreitorado de Estudantes. En 1984 afíliase ao PSdeG-PSOE. Foi nomeado Secretario de Estudos e Programas na executiva local e comarcal da agrupación de Compostela (1984-1986). Asesor na área de economía do Grupo Parlamentar do PSdeG no [[Parlamento de Galicia]], coordinador do programa electoral e nomeado para a executiva galega no congreso de Santiago, a finais da década dos oitenta. Entre 1987 e 1989 foi asesor de Antolín Sánchez Presedo na Consellería de Obras Públicas da [[Xunta de Galicia]]. Entre 1989 e 2000 desenvolveu unha carreira profesional no ámbito da auditoría e asesoría xurídica mercantil, así como consultor de importantes empresas como [[Pescanova]], Rodman Polyships, Iberconsa, Alcampo ou Hoteles Tryp. Foi presidente (1998-2002) da Asociación de Comerciantes e Empresarios de Baiona (ACEBA), Vicepresidente provincial dos empresarios de hostalaría de Pontevedra (ASEHOSPO) e membro de Patronato Provincial de Turismo de Pontevedra na Deputación provincial. Durante a presidencia de goberno de [[José Luis Rodríguez Zapatero]], foi nomeado Delegado Autonómico en Galicia da empresa pública TRAGSA e no 2008 Xerente do Grupo. En 2010 é nomeado Director Xeral de [[Administrador de Infraestruturas Ferroviarias|Adif]] (2010-2012). Dende 2012, desenvolve a súa carreira profesional no ámbito da consultoría de empresas e das administracións públicas. Especialista en Economía Urbana pola [[Universidade Oberta de Catalunya]] -UOC (2015)-; Experto en Prevención de Riscos Penais das Empresas (Compliance Penal) de Thomson Reuters Aranzadi. Ampliou estudos de Grado en Dereito e en Ciencias Xurídicas das Administracións Públicas ([[UNED]]) nos anos 2009-2014. Foi membro do Colexio de Economistas da Coruña. Ten impartido clases no mestrado da Función Directiva de Adif na Universidade Politécnica de Madrid (2012) en materia de sistemas de calidade e excelencia EFQM, e na Escola de Enxeñería Industrial da Universidade de Vigo en torno á prevención de riscos penais nas empresas (2017-2018).{{Cómpre referencia}} É colaborador habitual en Faro de Vigo dando continuidade ao período 1993 a 2000 cando colaborou asiduamente como articulista en ''Faro de Vigo'', ''El Correo Gallego'' e ''La Voz de Galicia'', e dende 2015 ata a actualidade en Onda Cero Radio. Ten escrito varios libros: ''El plumaje del tamarindo'' (2008), ''Notas de Madrid'' (2014), ''Esa manía de ordenar el caos'' (2015) e ''Papeles de Loureiral'' (2019), recollendo as súas colaboracións en Onda Cero Radio de Vigo. En 2021 publica a monografía ''El pintor Rafael Alonso en Baiona.'' Foi presidente fundador da Fundación Miñor, impulsor dos ciclos de conferencias "Encontros no Liceo" (2019) e membro de diversas asociacións culturais e mesmo solidarias como o Banco de Alimentos de Vigo. === Alcaldía de Baiona === Presentouse como candidato a alcaldía de Baiona polo PSdeG-PSOE nas [[Eleccións municipais de 2003 en Galicia|eleccións municipais de 2003]]. Obtivo cinco concelleiros, mellor resultado histórico do PSOE na vila, e acadou a alcaldía tras pactar co [[BNG]] e os independentes de VIB e despois de [[Coalición Miñorana]] (CM), encabezados polo exalcalde [[Manuel Vilar Márquez]]<ref>{{Cita web|url=http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/04/24/2619185.shtml|apelidos=Galicia|nome=La Voz de|páxina-web=www.lavozdegalicia.es|título=Carlos de la Peña será alcalde de Baiona gracias al Bloque y a Quintas|data-acceso=2016-03-21|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160402090816/http://www.lavozdegalicia.es/hemeroteca/2004/04/24/2619185.shtml|dataarquivo=02 de abril de 2016|urlmorta=yes}}</ref>. Foi presidente da organización de Municipios de Excelencia Turística da España Verde e asesor, na súa calidade de alcalde, do comité directivo da [[Federación Galega de Municipios e Provincias]] (FEGAMP). Perdeu o goberno tras saír adiante unha moción de censura presentada polo Partido Popular ante o abandono do pacto de goberno do exalcalde Manuel Vilar<ref>{{Cita web |url=http://www.vigometropolitano.com/article.php3?id_article=2358 |título=El popular Vázquez Almuiña, nuevo alcalde de Baiona al prosperar la moción de censura contra el socialista De la Peña |data-acceso=21 de marzo de 2016 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20050217114853/http://www.vigometropolitano.com/article.php3?id_article=2358 |dataarquivo=17 de febreiro de 2005 |urlmorta=yes }}</ref>. De la Peña volveu presentarse ás eleccións en 2007, mais malia aumentar o número de votos e de concelleiros non acadou o goberno, polo que presentou a súa dimisión como Secretario Xeral do PSdeG-PSOE de Baiona e renunciou á súa acta de concelleiro<ref>{{Cita web|url=http://www.lavozdegalicia.es/vigo/2007/09/06/0003_6116889.htm|apelidos=Galicia|nome=La Voz de|páxina-web=www.lavozdegalicia.es|título=El socialista Carlos de la Peña presentó ayer en el registro la renuncia a su acta de concejal|data-acceso=2016-03-21}}</ref>. Pertencéu ao Comité Nacional do PSdeG ata 2017, ano no que abandonou a militancia socialista para continuar sendo un socialdemócrata independente, sempre vencellado á realidade social, económica e política de Baiona. No ano 2018 creou o partido político [[Nós Baiona]], progresista independente de ámbito local, que obtivo dous concelleiros nas [[Eleccións municipais de 2019 en Galicia|eleccións municipais de 2019]], converténdose na terceira forza máis votada, tralo PSOE e PP. No 2019 accedeu ó cargo de tenente de alcalde e concelleiro de Facenda, Organización e RRHH no goberno de coalición entre PSOE, Nós Baiona e BNG.<ref>[https://www.farodevigo.es/comarcas/2019/06/13/psoe-bng-ultiman-acuerdo-gobernar/2122789.html PSOE, Nós y BNG ultiman el acuerdo para gobernar Baiona a tres bandas]</ref> {{Start box}} {{Succession box|título=[[Ficheiro:Coat of Arms of Baiona (Official).svg|25px]]<br/>[[Baiona|Alcalde de Baiona]] |período= [[2003]] - [[2004]] |predecesor= [[Benigno Rodríguez Quintas]] |sucesor= [[Jesús Vázquez Almuíña]] }} {{End box}} == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Eleccións municipais en Baiona]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Penna Arizaga, Luis Carlos}} [[Categoría:Nados en 1958]] [[Categoría:Nados en Éibar]] [[Categoría:Alcaldes de Baiona]] [[Categoría:Alcaldes de Galicia polo PSdeG-PSOE]] [[Categoría:Alcaldes de Galicia durante a democracia]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] 6yyi71che2xhilik07li47o6rl3v5p1 2 351981 6168503 6148342 2022-08-27T20:44:11Z 1.46.22.87 wikitext text/x-wiki '' * # [[]]''{{LingüetasArriba}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata|Portada|8}} {{Lingüeta|Conversa usuario:HombreDHojalata|Conversa|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Ferramentas|Ferramentas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Proxectos|Proxectos|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Mantemento|Mantemento|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Probas|Probas|8}} {{Lingüeta|Especial:Índice de prefixos/Usuario:HombreDHojalata|Subpáxinas|8}} {{LingüetasAbaixo}} {| width="100%" style="font-size:100%;" | valign="top" width="1%" | <small>'''[[Wikipedia:Políticas e normas|WP:P]] • [[Wikipedia:Libro de estilo|WP:LE]] • [[Axuda:Como editar unha páxina|A:CEP]] • [[Wikipedia:Ligazóns externas#Que non debe ser enlazado|WP:LENO]]'''</small> <small> <span class="plainlinks"> MW: [[MediaWiki:Sitenotice|SN]], [[MediaWiki:Recentchangestext|RC]], [[MediaWiki:Histlegend|H]], [[MediaWiki:Sp-contributions-footer|SCF]]<br /> [[Wikipedia:Lista de moldes|Lista moldes]] - [[Wikipedia:Revisor ortográfico/Listaxe|WP:RO/Lista]]<br /> [[Wikipedia:Modelo de concellos|Guión dos artigos de concellos]]<br /> [[:Categoría:Wikipedia:Listas con datos de Wikidata|Listas con datos de Wikidata]]<br /> &nbsp; [[Ficheiro:Bandeira galega-muller.svg|25px|link=Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]&nbsp; [[Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ3908.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Galegos nados hoxe]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ29.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20wd%3AQ6581072%20.%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Mulleres españolas nadas hoxe]<br /> [[Wikipedia:Persoas finadas recentemente|Persoas finadas recentemente]] ==Especiais== [[Especial:Rexistros/thanks|Agradecementos]]<br /> [[Especial:Páxinas longas|Longas]] - [[Especial:Páxinas requiridas|Requiridas]].<br /> [[Especial:Rexistros|Rex. públicos]], [[Especial:Rexistros/upload|cargas]],<br /> [[Especial:Rexistros/delete|borrados]], [[Especial:Rexistros/newusers|usuarios]]. </span></small> <u>[[:Commons:Category:HombreDHojalata|Category:<span style="font-size:100%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">'''''HombreDHojalata'''''</span>]]</u><br /> <small> ==Ligazóns== [[Ficheiro:Logo rag dic.png|20px|link=http://www.realacademiagalega.org/dicionario|DiRAG]] • [[Ficheiro:Seminario de Lingüística Informática (SLI) da Universidade de Vigo.png|30px|link=http://sli.uvigo.es/ddd/index.php|Dicionario de Dicionarios]] • [[Ficheiro:Ilovepdf.svg|20px|link=https://www.ilovepdf.com/es|ILovePDF]] • [[Ficheiro:Picasa.svg|25px|link=https://picasaweb.google.com/102377259970117540771|Picasaweb]] • [[Ficheiro:Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España.svg|30px|link=http://ceres.mcu.es/|Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España]]<br /> <span class="plainlinks"> [http://books.google.es/books?id=AOrB_Sz8F3cC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false DdSdLG] • [http://sli.uvigo.es/tradutor/ OpenTrad] • [http://sli.uvigo.es/corrector/ OrtoGal]<br /> [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp IGE] [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002003001&ruta=fichas/bdmunicipal_selec.jsp ficha] • [http://www.ine.es/dynt3/inebase/index.htm?padre=517&capsel=525 INE] [http://www.ine.es/apellidos/formGeneralresult.do?vista=1 apelidos] [http://www.ine.es/tnombres/formGeneralresult.do?vista=1 nomes]<br /> [http://mapas.xunta.es/visores/basico/ SIX] • [http://www.xunta.es/nomenclator Nomenclátor] • [https://www.edu.xunta.es/centroseducativos/BuscaCentros.do Centros]<br /> [http://www.onlineocr.net/ OCR] • [https://www.vectorization.org/es.html vectorization]<br /> [https://www.deadlinkchecker.com/ deadlinkchecker]<br /> [https://addons.mozilla.org/es-ES/firefox/addon/5018 Corrector Firefox] • [http://sigpac.mapa.es/fega/visor SIXPAC]<br /> [[Ficheiro:Archive org favicon.png|20px|link=https://archive.org/|Internet Archive]] • [[Ficheiro:Google Maps pin.svg|10px|link=http://tools.freeside.sk/geolocator/geolocator.html|GeoLocator]] • [http://www.mcu.es/webISBN/tituloSimpleFilter.do?cache=init&prev_layout=busquedaisbn&layout=busquedaisbn&language=es ISBN] • [http://literaturagalega.as-pg.gal/index.html AS-PG]<br /> [[Ficheiro:BNE logo.svg|25px|link=http://datos.bne.es/inicio.html |BNE]] [[Ficheiro:Dialnet logo.png|20px|link=https://dialnet.unirioja.es/ |Dialnet]]<br /> [http://www.educacontic.es/blog/cinco-recursos-practicos-sobre-licencias-creative-commons?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+educacontic+%28Educa+con+TIC%29 5rCC] • [http://www.flickr.com/search/advanced/ '''flick<font color="red">r'''</font>]<sup>busca</sup><br /> [http://www.turismo.gal/localizador-de-recursos?langId=gl_ES Turismo de Galicia]<br /> </span> ==tools.wmflabs.org== <span class="plainlinks"> [http://tools.wmflabs.org/copyvios/ Earwig's Copyvio Detector]<br /> [https://tools.wmflabs.org/templatetransclusioncheck/index.php?lang=gl&name=Template%3AD%C3%ADa+das+Letras+Galegas&complete=1 Template transclusion check]<br /> [http://tools.wmflabs.org/flickr2commons/ '''flick<font color="red">r'''</font> 2 Commons]<br /> [https://tools.wmflabs.org/commonshelper/ Move-to-commons assistant]<br /> [http://tools.wmflabs.org/commonscategorycount/ Category count]<br /> </span> </small> | valign="top" width="30%" | {{Userboxtop}} <div style="border:solid 1px; width:265px; height:915px; overflow-y:auto"> {{Votacións}} {{Usuario controla bot|BotDHojalata}} {{Renomeador Commons}} {{Usuario Detector}} {{Usuario Revisor}} {{Administrador Galifontes}} {{Usuario Wikidata|HombreDHojalata}} {{Usuario Wikimedia Commons|HombreDHojalata}} {{Usuario Galicitas|HombreDHojalata}} {{Usuario Galilibros|HombreDHojalata}} {{Usuario Flickr|HombreDHojalata}} {{Usuario Wiki Loves Monuments}} </div> {{Userboxbottom}} | valign="top" width="1%" | {{Táboa mantemento}} |} {{Usuario biblioteca|HombreDHojalata|Tamén ten acceso ás obras de consulta: '''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]]''' <sup>2005 (gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Galega Universal]]''' <sup>2002 (gl)</sup>, '''[[Diccionario enciclopédico galego universal]]''' <sup>2003 (gl)</sup>, [[Diciopedia do século 21|'''Diciopedia do século 21''']] <sup>(gl)</sup>, [[Dicionario biográfico de Galicia|'''Dicionario biográfico de Galicia''']] <sup>(gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Universal Micronet|Micronet]]''' <sup>2006 (es)</sup>, '''[[Microsoft Encarta|Encarta]]''' <sup>2009 (es)</sup> e '''[[Encyclopædia Britannica|Britannica]]'''&nbsp;<sup>2009&nbsp;Student&nbsp;and&nbsp;Home&nbsp;Ed.&nbsp;(en)</sup>.}} {{Bibliotecas dixitais}} {{Navbox | name = Artigos usuario | state = collapsed <!----plain----> | titlestyle = background: #6699CC | title = <font color="white">Lista dalgúns dos artigos nos que contribuíu o usuario:</font> | bodystyle = text-align: center; | above = <center><big>[[:en:Special:CentralAuth/HombreDHojalata|(+260.000 edicións en diferentes wikis)]]</big></center> | group1 = Páxinas novas : | list1 = <center><br />[https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/?user=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=0&redirects=noredirects&limit=2000 '''Artigos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Benvidas]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Espazo de nomes Wikipedia]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php '''Modelos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Categorías novas] — [https://tools.wmflabs.org/userviews/?project=gl.wikipedia.org&platform=all-access&agent=user&namespace=0&redirects=0&start=2018-01-20&end=2018-08-25&sort=views&direction=1&view=list&user=HombreDHojalata Análise de visitas de usuarios]</center> <br /> | group2 = Ficheiros : | list2 = <center><br />'''[[commons:category:HombreDHojalata|As miñas fotos]]''' - [http://toolserver.org/~soxred93/pages/index.php?name=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=6&redirects=none&getall=1 ''Categorizando'' imaxes na Galipedia]<br />Adícome tamén a subir imaxes [[Creative Commons]] a Wikimedia Commons, dende '''[[flickr|flick<font color="red">r'''</font>]].</center> <br /> | group3 = Estatísticas : | list3 = <center><br />[[Especial:Usuarios_activos|Usuarios activos na Galipedia]] - [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=HombreDHojalata Edit count interwiki] - [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=HombreDHojalata&wiki=glwiki_p Yet Another Counter] - [[Wikipedia:Estatísticas/Lista de usuarios por número de edicións|Estatísticas]] - [http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaGL.htm#wikipedians Statistics] - [http://toolserver.org/~pathoschild/stewardry/?wiki=gl.wikipedia&sysop=on&bureaucrat=on&oversight=on Stewardry] - [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=none Sysop activity] [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=15768000] - [https://toolserver.org/~pathoschild/stalktoy/?target=HombreDHojalata&global_groups_per_wiki=on Stalk toy] - [https://tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user=HombreDHojalata&project=gl.wikipedia User Analysis].</center> <br /> }} {{Modelos principais|1}} {{Catacumbas}} [[ast:Usuariu:HombreDHojalata]] [[ca:Usuari:HombreDHojalata]] [[de:Benutzer:HombreDHojalata]] [[en:User:HombreDHojalata]] [[es:Usuario:HombreDHojalata]] [[eu:Lankide:HombreDHojalata]] [[fr:Utilisateur:HombreDHojalata]] [[it:Utente:HombreDHojalata]] [[ja:利用者:HombreDHojalata]] [[pt:Usuário:HombreDHojalata]] ssvf2qgktm64ciip3sh9s8tp1pkyf44 6168546 6168503 2022-08-27T22:45:27Z Lameiro 1822 Desfíxose a edición 6168503 de [[Special:Contributions/1.46.22.87|1.46.22.87]] ([[User talk:1.46.22.87|conversa]]) wikitext text/x-wiki {{LingüetasArriba}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata|Portada|8}} {{Lingüeta|Conversa usuario:HombreDHojalata|Conversa|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Ferramentas|Ferramentas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Proxectos|Proxectos|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Mantemento|Mantemento|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Imaxes solicitadas|Imaxes solicitadas|8}} {{Lingüeta|Usuario:HombreDHojalata/Probas|Probas|8}} {{Lingüeta|Especial:Índice de prefixos/Usuario:HombreDHojalata|Subpáxinas|8}} {{LingüetasAbaixo}} {| width="100%" style="font-size:100%;" | valign="top" width="1%" | <small>'''[[Wikipedia:Políticas e normas|WP:P]] • [[Wikipedia:Libro de estilo|WP:LE]] • [[Axuda:Como editar unha páxina|A:CEP]] • [[Wikipedia:Ligazóns externas#Que non debe ser enlazado|WP:LENO]]'''</small> <small> <span class="plainlinks"> MW: [[MediaWiki:Sitenotice|SN]], [[MediaWiki:Recentchangestext|RC]], [[MediaWiki:Histlegend|H]], [[MediaWiki:Sp-contributions-footer|SCF]]<br /> [[Wikipedia:Lista de moldes|Lista moldes]] - [[Wikipedia:Revisor ortográfico/Listaxe|WP:RO/Lista]]<br /> [[Wikipedia:Modelo de concellos|Guión dos artigos de concellos]]<br /> [[:Categoría:Wikipedia:Listas con datos de Wikidata|Listas con datos de Wikidata]]<br /> &nbsp; [[Ficheiro:Bandeira galega-muller.svg|25px|link=Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]&nbsp; [[Wikipedia:Wikiproxecto_galegas#Galegas con ficha en Wikidata e sen artigo na Wikipedia en galego|Galegas sen artigo]]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ3908.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Galegos nados hoxe]<br /> [https://query.wikidata.org/#SELECT%20DISTINCT%20%20%3Fname%20%20%3Focupacion%20%3Fnamep%20%3Fdate%20%3Fitem%0AWHERE%20%7B%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimePrecision%20%2211%22%5E%5Exsd%3Ainteger%20.%20%0A%3Fdate_node%20wikibase%3AtimeValue%20%3Fdate%20.%20%0AFILTER%20(year(%3Fdate)%20%3E%201903%20%26%26%20day(%3Fdate)%20%3D%20day(now())%20%26%26%20month(%3Fdate)%20%3D%20month(now()))%0A%3Fitem%20p%3AP569%2Fpsv%3AP569%20%3Fdate_node%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP19%20%3Fpob.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fpob%20wdt%3AP131*%20wd%3AQ29.%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%3Fitem%20wdt%3AP106%20%3Foccupation.%0AOPTIONAL%20%7B%3Fitem%20wdt%3AP570%20%3Fdod%7D%20FILTER%20(!bound(%3Fdod))%20%0A%3Fitem%20wdt%3AP31%20wd%3AQ5%20.%20%0A%20%20%3Fitem%20wdt%3AP21%20wd%3AQ6581072%20.%0A%20%20%0A%20%20%3Fsitelink%20schema%3Aabout%20%3Fitem%20.%0A%0ASERVICE%20wikibase%3Alabel%20%7B%0A%20%20%20%20bd%3AserviceParam%20wikibase%3Alanguage%20%22%5BAUTO_LANGUAGE%5D%2Cgl%22%20.%0A%20%20%20%20%3Fitem%20rdfs%3Alabel%20%3Fname.%0A%20%20%3Fpob%20rdfs%3Alabel%20%3Fnamep.%0A%20%20%20%20%20%20%20%3Foccupation%20rdfs%3Alabel%20%3Focupacion%0A%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%0A%20%20%20%7D%0A%20%20%7D%0A%0AORDER%20BY%20DESC(%3Fdate)%20%3Fitem%20LIMIT%20999%0A%0A Mulleres españolas nadas hoxe]<br /> [[Wikipedia:Persoas finadas recentemente|Persoas finadas recentemente]] ==Especiais== [[Especial:Rexistros/thanks|Agradecementos]]<br /> [[Especial:Páxinas longas|Longas]] - [[Especial:Páxinas requiridas|Requiridas]].<br /> [[Especial:Rexistros|Rex. públicos]], [[Especial:Rexistros/upload|cargas]],<br /> [[Especial:Rexistros/delete|borrados]], [[Especial:Rexistros/newusers|usuarios]]. </span></small> <u>[[:Commons:Category:HombreDHojalata|Category:<span style="font-size:100%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">'''''HombreDHojalata'''''</span>]]</u><br /> <small> ==Ligazóns== [[Ficheiro:Logo rag dic.png|20px|link=http://www.realacademiagalega.org/dicionario|DiRAG]] • [[Ficheiro:Seminario de Lingüística Informática (SLI) da Universidade de Vigo.png|30px|link=http://sli.uvigo.es/ddd/index.php|Dicionario de Dicionarios]] • [[Ficheiro:Ilovepdf.svg|20px|link=https://www.ilovepdf.com/es|ILovePDF]] • [[Ficheiro:Picasa.svg|25px|link=https://picasaweb.google.com/102377259970117540771|Picasaweb]] • [[Ficheiro:Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España.svg|30px|link=http://ceres.mcu.es/|Ceres - Red Digital de Colecciones de Museos de España]]<br /> <span class="plainlinks"> [http://books.google.es/books?id=AOrB_Sz8F3cC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false DdSdLG] • [http://sli.uvigo.es/tradutor/ OpenTrad] • [http://sli.uvigo.es/corrector/ OrtoGal]<br /> [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002001&ruta=nomenclator/nomenclator.jsp IGE] [http://www.ige.eu/igebdt/esq.jsp?paxina=002003001&ruta=fichas/bdmunicipal_selec.jsp ficha] • [http://www.ine.es/dynt3/inebase/index.htm?padre=517&capsel=525 INE] [http://www.ine.es/apellidos/formGeneralresult.do?vista=1 apelidos] [http://www.ine.es/tnombres/formGeneralresult.do?vista=1 nomes]<br /> [http://mapas.xunta.es/visores/basico/ SIX] • [http://www.xunta.es/nomenclator Nomenclátor] • [https://www.edu.xunta.es/centroseducativos/BuscaCentros.do Centros]<br /> [http://www.onlineocr.net/ OCR] • [https://www.vectorization.org/es.html vectorization]<br /> [https://www.deadlinkchecker.com/ deadlinkchecker]<br /> [https://addons.mozilla.org/es-ES/firefox/addon/5018 Corrector Firefox] • [http://sigpac.mapa.es/fega/visor SIXPAC]<br /> [[Ficheiro:Archive org favicon.png|20px|link=https://archive.org/|Internet Archive]] • [[Ficheiro:Google Maps pin.svg|10px|link=http://tools.freeside.sk/geolocator/geolocator.html|GeoLocator]] • [http://www.mcu.es/webISBN/tituloSimpleFilter.do?cache=init&prev_layout=busquedaisbn&layout=busquedaisbn&language=es ISBN] • [http://literaturagalega.as-pg.gal/index.html AS-PG]<br /> [[Ficheiro:BNE logo.svg|25px|link=http://datos.bne.es/inicio.html |BNE]] [[Ficheiro:Dialnet logo.png|20px|link=https://dialnet.unirioja.es/ |Dialnet]]<br /> [http://www.educacontic.es/blog/cinco-recursos-practicos-sobre-licencias-creative-commons?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+educacontic+%28Educa+con+TIC%29 5rCC] • [http://www.flickr.com/search/advanced/ '''flick<font color="red">r'''</font>]<sup>busca</sup><br /> [http://www.turismo.gal/localizador-de-recursos?langId=gl_ES Turismo de Galicia]<br /> </span> ==tools.wmflabs.org== <span class="plainlinks"> [http://tools.wmflabs.org/copyvios/ Earwig's Copyvio Detector]<br /> [https://tools.wmflabs.org/templatetransclusioncheck/index.php?lang=gl&name=Template%3AD%C3%ADa+das+Letras+Galegas&complete=1 Template transclusion check]<br /> [http://tools.wmflabs.org/flickr2commons/ '''flick<font color="red">r'''</font> 2 Commons]<br /> [https://tools.wmflabs.org/commonshelper/ Move-to-commons assistant]<br /> [http://tools.wmflabs.org/commonscategorycount/ Category count]<br /> </span> </small> | valign="top" width="30%" | {{Userboxtop}} <div style="border:solid 1px; width:265px; height:915px; overflow-y:auto"> {{Votacións}} {{Usuario controla bot|BotDHojalata}} {{Renomeador Commons}} {{Usuario Detector}} {{Usuario Revisor}} {{Administrador Galifontes}} {{Usuario Wikidata|HombreDHojalata}} {{Usuario Wikimedia Commons|HombreDHojalata}} {{Usuario Galicitas|HombreDHojalata}} {{Usuario Galilibros|HombreDHojalata}} {{Usuario Flickr|HombreDHojalata}} {{Usuario Wiki Loves Monuments}} </div> {{Userboxbottom}} | valign="top" width="1%" | {{Táboa mantemento}} |} {{Usuario biblioteca|HombreDHojalata|Tamén ten acceso ás obras de consulta: '''[[Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada|Gran Enciclopedia Galega]]''' <sup>2005 (gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Galega Universal]]''' <sup>2002 (gl)</sup>, '''[[Diccionario enciclopédico galego universal]]''' <sup>2003 (gl)</sup>, [[Diciopedia do século 21|'''Diciopedia do século 21''']] <sup>(gl)</sup>, [[Dicionario biográfico de Galicia|'''Dicionario biográfico de Galicia''']] <sup>(gl)</sup>, '''[[Enciclopedia Universal Micronet|Micronet]]''' <sup>2006 (es)</sup>, '''[[Microsoft Encarta|Encarta]]''' <sup>2009 (es)</sup> e '''[[Encyclopædia Britannica|Britannica]]'''&nbsp;<sup>2009&nbsp;Student&nbsp;and&nbsp;Home&nbsp;Ed.&nbsp;(en)</sup>.}} {{Bibliotecas dixitais}} {{Navbox | name = Artigos usuario | state = collapsed <!----plain----> | titlestyle = background: #6699CC | title = <font color="white">Lista dalgúns dos artigos nos que contribuíu o usuario:</font> | bodystyle = text-align: center; | above = <center><big>[[:en:Special:CentralAuth/HombreDHojalata|(+260.000 edicións en diferentes wikis)]]</big></center> | group1 = Páxinas novas : | list1 = <center><br />[https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/?user=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=0&redirects=noredirects&limit=2000 '''Artigos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Benvidas]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Espazo de nomes Wikipedia]— [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php '''Modelos novos'''] — [https://tools.wmflabs.org/xtools/pages/index.php Categorías novas] — [https://tools.wmflabs.org/userviews/?project=gl.wikipedia.org&platform=all-access&agent=user&namespace=0&redirects=0&start=2018-01-20&end=2018-08-25&sort=views&direction=1&view=list&user=HombreDHojalata Análise de visitas de usuarios]</center> <br /> | group2 = Ficheiros : | list2 = <center><br />'''[[commons:category:HombreDHojalata|As miñas fotos]]''' - [http://toolserver.org/~soxred93/pages/index.php?name=HombreDHojalata&lang=gl&wiki=wikipedia&namespace=6&redirects=none&getall=1 ''Categorizando'' imaxes na Galipedia]<br />Adícome tamén a subir imaxes [[Creative Commons]] a Wikimedia Commons, dende '''[[flickr|flick<font color="red">r'''</font>]].</center> <br /> | group3 = Estatísticas : | list3 = <center><br />[[Especial:Usuarios_activos|Usuarios activos na Galipedia]] - [http://toolserver.org/~vvv/sulutil.php?user=HombreDHojalata Edit count interwiki] - [http://toolserver.org/~vvv/yaec.php?user=HombreDHojalata&wiki=glwiki_p Yet Another Counter] - [[Wikipedia:Estatísticas/Lista de usuarios por número de edicións|Estatísticas]] - [http://stats.wikimedia.org/EN/TablesWikipediaGL.htm#wikipedians Statistics] - [http://toolserver.org/~pathoschild/stewardry/?wiki=gl.wikipedia&sysop=on&bureaucrat=on&oversight=on Stewardry] - [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=none Sysop activity] [http://toolserver.org/~vvv/adminstats.php?wiki=glwiki_p&tlimit=15768000] - [https://toolserver.org/~pathoschild/stalktoy/?target=HombreDHojalata&global_groups_per_wiki=on Stalk toy] - [https://tools.wmflabs.org/supercount/index.php?user=HombreDHojalata&project=gl.wikipedia User Analysis].</center> <br /> }} {{Modelos principais|1}} {{Catacumbas}} [[ast:Usuariu:HombreDHojalata]] [[ca:Usuari:HombreDHojalata]] [[de:Benutzer:HombreDHojalata]] [[en:User:HombreDHojalata]] [[es:Usuario:HombreDHojalata]] [[eu:Lankide:HombreDHojalata]] [[fr:Utilisateur:HombreDHojalata]] [[it:Utente:HombreDHojalata]] [[ja:利用者:HombreDHojalata]] [[pt:Usuário:HombreDHojalata]] m3tcodjihxwdgsc01khd2xk6toii6pq 0 352631 6168315 5326548 2022-08-27T15:06:32Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki A '''hipótese de Knudson''' (ou hipótese dos dous impactos ou ''hits'' ou dos múltiples impactos) é unha [[hipótese]] sobre a orixe do [[cancro]] que afirma que o cancro é o resultado dunha acumulación de [[mutación]]s no [[ADN]] das [[célula]]s. Formulouna por primeira vez [[Alfred G. Knudson]] en [[1971]], e serviu indirectamente para a identificación dos [[xene supresor de tumores|xenes supresores de tumores]], relacionados coa progresión tumoral. Knudson recibiu o premio á investigación médica [[Albert Lasker Award|Albert Lasker]] polo seu traballo. == Desenvolvemento da hipótese == Knudson realizou unha análise estatística dos casos de [[retinoblastoma]] para explicar o mecanismo hereditario dese tumor, que é unha doenza xenética autosómica dominante.<ref>{{cita publicación periódica|autor=Knudson AG |título=Mutation and cancer: statistical study of retinoblastoma |publicación=Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. |volume=68 |número=4 |páxinas=820–3 |ano=1971 |pmc=389051 |doi=10.1073/pnas.68.4.820 }}</ref><ref name="Gelehrter">{{cita libro | apelidos = Gelehrter et al. | nome = T.| editorial = Williams et Wilkins| editor = | outros = | título = Principles of Medical Genetics| edición = 2nd | data = | ano = 1998| localización = Baltimore| id = | isbn = | páxinas = | capítulo = | URLcapítulo = | cita = }}</ref> O retinoblastoma é un tumor da [[retina]] que afecta a nenos e adultos; en nenos como [[enfermidade xenética]] e en adultos de forma esporádica. Os nenos frecuentemente desenvolven o tumor en ambos os ollos, o que suxire unha base hereditaria predispoñente. Como conclusión deste estudo, Knudson propuxo que, nas familias afectadas pola forma hereditaria de retinoblastoma, se produce un primeiro evento (primeiro ''impacto'' ou ''hit'') na [[liña xerminal]] que inactiva un dos dous alelos do [[xene]] RB1 (o xene que orixina a predisposición ao retinoblastoma). Como o outro alelo permanecería activo, isto só produciría unha diminución do 50% na cantidade de proteína activa, o cal ten un efecto desprezable. Knudson propuxo entón que debe producirse a perda do segundo alelo de RB1 (segundo ''impacto'' ou ''hit'') nun tecido [[célula somática|somático]] para que se desenvolva un tumor no mesmo. Isto leva a un paradoxo: aínda que a transmisión da predisposición a desenvolver un tumor é ''dominante'' (porque abonda un [[alelo]] mutado para transmitir a predisposición), o desenvolvemento do tumor é ''recesivo'' (porque cómpren dous alelos mutados para producir o tumor). Descoñécese por que se produce cancro sobre todo na retina como resultado dunha mutación nun xene que é importante en todas as células do organismo. Pódense considerar, por tanto, dúas formas de retinoblastoma: unha forma bilateral (na que aparecen tumores independentes nos dous [[ollo]]s), chamada familiar, e unha forma unilateral (na que aparece un só tumor nun dos ollos), chamada esporádica.<ref name="alberts">{{Cita libro | autor = Alberts ''et al'' | título = Biología molecular de la célula | ano = 2004 | editorial = Barcelona: Omega | id = ISBN 54-282-1351-8 }}</ref> Os afectados do primeiro tipo teñen unha probabilidade 6 veces maior de desenvolver outros tipos de cancro durante a súa vida, sobre todo [[osteosarcoma]].<ref>{{cita publicación periódica|autor=Kleinerman RA, Tucker MA, Tarone RE, ''et al.'' |título=Risk of new cancers after radiotherapy in long-term survivors of retinoblastoma: an extended follow-up |revista=J. Clin. Oncol. |volume=23 |número=10 |páxinas=2272–9 |ano=2005 |pmid=15800318 |doi=10.1200/JCO.2005.05.054 }}</ref> Isto débese a que nas formas familiares, todos os tecidos somáticos presentan un alelo mutado, polo que só necesitan unha segunda mutación para que se provoque a perda de función, mentres que nos casos esporádicos fan falta dous eventos en cada tecido, o cal ocorre con menor frecuencia. A perda dun alelo pódese producir de diversas maneiras:<ref name="Gelehrter"/> * Perda do [[cromosoma]] 13 completo. * Perda do cromosoma 13 normal e duplicación do 13 co xene mutado. * [[Recombinación homóloga]] entre os dous cromosomas 13 durante a [[mitose]]. * Adquisición dunha mutación independente no segundo alelo do xene RB1. En todos os casos, agás na mutación independente, perderíanse ademais todos os marcadores xenéticos localizados arredor de RB1 (e, por tanto, [[ligamento xenético|ligados]] a ese xene), unha situación que se denomina [[perda de heterocigose]] (LOH polas súas siglas en inglés de ''loss of heterozygosity''), unha condición que se observa frecuentemente no cancro. == Xenes supresores de tumores e carcinoxénese == As mutacións en xenes supresores de tumores, como o xene RB1 do retinoblastoma, contribúen de forma determinante á carcinoxénese. O xene RB1 (que se localiza en [[Locus|13q14.1-q14.2]]) foi [[clonación|clonado]] en 1986, e foi un dos primeiros éxitos do método de clonación posicional.<ref name="Gelehrter"/> Como predicía a hipótese de Knudson, cando se analizaron tumores de retinoblastoma utilizando [[ADNc]] como sonda en [[northern blot]]s, observouse que había tumores nos que o [[ARN mensaxeiro]] estaba completamente ausente, mentres que noutros se obervaba un [[ARNm]] de tamaño anormal. Noutros casos, o tamaño do ARNm parecía normal, mais unha vez secuenciado revelouse a presenza nel de mutacións puntuais que afectaban a función da proteína. En ningún caso se observaron ARNm normais de RB1 en tumores de retinoblastoma. Posteriormente, estudos similares levaron ao descubrimento doutros [[xene supresor de tumores|xenes]] responsables de síndromes cancerosas familiares, o que indicaba que a hipótese de Knudson se pode aplicar a moitos xenes supresores de tumores. Igual que no caso de RB1, a maior parte destes xenes codifican proteínas cunha función esencial na regulación da proliferación celular. De forma máis xeral, estudos posteriores mostraron que a [[carcinoxénese]] depende fundamentalmente de dous tipos de xenes, que en conxunto representan unha proporción moi pequena do conxunto do [[xenoma]]. En condicións normais, estes xenes participan na regulación do ciclo vital da célula: o conxunto de sucesos que definen cando unha célula debe crecer e proliferar. Os xenes reguladores poden realizar dous tipos de funcións: * Activación dos procesos dirixidos cara ao crecemento e a proliferación. Estes xenes denomínanse [[protooncoxene]]s; contribúen á progresión tumoral cando sofren mutacións que os ''activan'' de forma permanente ou constitutiva, é dicir, cando se produce unha ''ganancia de función''; este tipo de mutación ten un efecto ''[[dominancia xenética|dominante]]'': abonda con que un dos dous [[alelo]]s da célula estea mutado para que apareza a actividade. * Inhibición de ditos procesos. Son os denominados [[xene supresor de tumores|xenes supresores de tumores]]; neste caso, interveñen no proceso tumoral se sofren mutacións que os ''inactivan'', é dicir, se se produce unha ''perda de función''; este tipo de mutación ten un efecto ''recesivo'': para eliminar a actividade teñen que estar mutados os dous alelos. Por esta razón, os xenes supresores de tumores denomínanse ás veces ''xenes tumorais recesivos''. Para que un cancro poida progresar e desenvolverse, deben producirse polo menos menos media ducia de mutacións que afecten a varios xenes reguladores.<ref>{{Cita publicación periódica|título=How Cancer Arises|url=http://www.nature.com/doifinder/10.1038/scientificamerican0996-62|revista=Scientific American|data=1996-09|ISSN=0036-8733|páxina=62–70|volume=275|número=3|doi=10.1038/scientificamerican0996-62|nome=Robert A.|apelidos=Weinberg}}</ref> Porén, outros tipos de xenes tamén poden participar na malignidade, facilitando a capacidade invasiva do tumor (por exemplo, mutacións nas proteínas do [[citoesqueleto]] que favorecen a [[motilidade celular]]). == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Cancro]] * [[Xene supresor de tumores]] * [[Oncoxene]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Oncoloxía]] guhw6o36b34shnuf8u4vsgwylhaqbvl 0 353159 6168328 6104240 2022-08-27T15:13:38Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Alternation of generations simpler.svg|miniatura|360px|Diagrama que mostra a alternancia de xeracións entre un esporófito diploide (abaixo) e un gametófito haploide (arriba).]] A '''alternancia de xeracións''' (tamén chamada '''metaxénese''') é un termo usado principalmente para describir os [[ciclo vital biolóxico|ciclos vitais]] de [[planta]]s (entendendo por tales aquí as [[Archaeplastida]]). Un individuo [[gametófito]] multicelular, que é [[haploide]], é dicir, con ''n'' [[cromosoma]]s, alterna no ciclo vital da especie cun [[esporófito]] multicelular, que é [[diploide]], é dicir, con 2''n'' cromosomas (''n'' pares). Un esporófito maduro produce [[espora]]s por [[meiose]], un proceso que reduce o número de cromosoma á metade, de 2''n'' a ''n''. Como a meiose é un paso clave na alternancia de xeracións, é probable que teña unha función adaptativa fundamental. A natureza desta función aínda non se coñece ben, pero as dúas principais ideas que se esgrimen son que a meiose é adaptativa porque facilita a [[reparación do ADN|reparación dos danos no ADN]] ou que xera variabilidade xenética. As esporas haploides xerminan e crecen por [[mitose]] orixinando gametófitos haploides. Na madurez, o gametófito produce [[gameto]]s por mitose, o cal non altera o seu número de cromosomas. Dous gametos (orixinados en dous organismos de diferentes especies ou da mesma especie) [[fecundación|fusiónanse]] para producir un [[cigoto]], o cal se desenvolve dando un esporófito diploide. Este ciclo, do gametófito ao esporófito (ou igualmente do esporófito ao esporófito), é o modo no cal as plantas terestres e moitas [[alga]]s realizan a súa [[reprodución sexual]]. As relacións entre o esporófito e o gametófito varían entre diferentes grupos de plantas. Nas algas que teñen alternancia de xeracións, o esporófito e o gametófito son organismos separados independentes, os cales poden ter aparencia similar ou non. En [[hepática]]s, [[musgo]]s e [[antocerota]]s, o esporófito está menos desenvolvido que o gametófito e é en gran medida dependente del. Aínda que os esporófitos de musgos e antocerotas poden [[fotosíntese|fotosintetizar]], requiren un fotosintato adicional do gametófito para manter o crecemento e desenvolvemento das esporas e dependen del para a obtención de auga, nutrientes minerais e nitróxeno.<ref name=Thomas1978/><ref name=Glime2007/> Ao contrario, en todas as [[planta vascular|plantas vasculares]] modernas o gametófito está menos desenvolvido que o esporófito, aínda que os seus antepasados do [[Devoniano]] tiñan gametófitos e esporófitos de complexidade aproximadamente equivalente.<ref name=Kerp/> En [[fento]]s o gametófito é un pequeno e aplanado [[prototalo]] [[autótrofo]] sobre o cal o esporófito novo é brevemente dependente para a súa nutrición, pero axiña crece e faise independente. En [[plantas con flor]], a redución do gametófito é moito máis extremo, xa que consta só dunhas poucas células que crecen enteiramente dentro do esporófito. Todos os animais desenvólvense de forma diferente a esta. Un animal maduro é diploide e, por tanto, en certo sentido, é equivalente ao esporófito das plantas. Porén, un animal produce ''directamente'' gametos haploides por meiose. Non producen ningún tipo de [[espora]]s haploides con capacidade de dividirse, polo que nunca se orixina nada similar a un gametófito haploide. Non hai alternancia entre formas haploides e diploides. Ás veces fálase de ''alternancia de xeracións'' en animais que teñen distintas fases no seu ciclo vital (como a fase polipoide e medusoide dos [[cnidarios]]), pero esta non é unha verdadeira alternancia equiparable á das plantas. Os ciclos de vida das plantas e algas con estadios alternantes haploides e diploides multicellares denomínanse '''diplohaplontes''' (ou '''haplodiplontes''', '''diplobiontes''' ou '''dibiónticos'''). Os ciclos de vida, como os dos animais, nos cales hai un só estadio multicelular diploide son denominados '''diplontes'''. (Os ciclos vitais nos cales hai só un estadio multicellar haploide denomínanse '''haplontes'''.) == Definición == A discusión da 'alternancia de xeracións' de arriba considedra a alternancia dunha forma diploide multicelular cunha forma haploide multicelular como característica definitoria, inependentemente de se estas formas son de vida libre ou non.<ref name="Taylor_2005">{{Harvnb|Taylor|Kerp|Hass|2005}}</ref> Nalgunhas especies, como a alga ''[[Ulva lactuca]]'', as formas diploide e haploide son ambas organismos de vida libre independentes, esencialmente idénticos en aparencia e por tanto denominados isomórficos. Os gametos haploides que nadan libremente forman un [[cigoto]] diploide, que xermina orixinando un esporófito diploide multicelular. O esporófito produce por [[meiose]] esporas haploides que nadan libres, que xerminan dando gmetófitos haploides.<ref>"{{Cita web|url= http://www.plantscience4u.com/2014/05/diplohaplontic-life-cycle-in-algae.html#.V3vOW6s7o3R |title=Plant Science 4 U |accessdate=5 xullo de 2016}}</ref> Porén, noutros grupos, tanto o esporófito coma o gametófito están moi reducidos e son incapaces de levar unha vida libre. Por exemplo, en todas as [[briófitas]] a xeración gametofítica é a dominante e o esporófito depende do gametófito. Ao contrario, en todas as plantas vasculares modernas os gametófitos están enormemente reducidos, aínda que a evidencia fósil nos di que derivaron de devanceiros isomórficos.<ref name=Kerp/> Nas [[espermatófitas]], o gametófito feminino desenvólvese totalmente dentro do esporófito, o cal o protexe e nutre e tamén ao embrión esporofítico que se produce. Os grans de pole, que son os gametófitos masculinos, están reducidos a só unhas poucas células (en moitos casos a só tres células). Aquí a noción de dúas xeracións é menos obvia; como Bateman & Dimichele dixeron "os esporófitos e gametófitos funcionan de feito como un só organismo".<ref name="Bateman 1994 403">{{Harvnb|Bateman|Dimichele|1994|p=403}}</ref> O termo alternativo 'alternancia de fases' pode entón ser máis apropiado.<ref name="Stewart_Rothwell_1993">{{Harvnb|Stewart|Rothwell|1993}}</ref> === Historia === Os debates sobre a alternancia de xeracións a inicios do [[século XX]] foron ás veces confusos porque coexistían varias maneiras de clasificar as "xeracións" (sexual fronte asexual, gametófito fronte a esporófito, haploide fronte a diploide etc.).<ref name=Haig08>{{cita publicación periódica|last1=Haig |first1=David |date=2008 |title=Homologous versus antithetic alternation of generations and the origin of sporophytes |journal=The Botanical Review |volume=74 |issue=3 |pages=395–418 |doi=10.1007/s12229-008-9012-x |url=http://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/11148775/Haig_HomologousVersus.pdf?sequence=3 |accessdate=2014-08-17 }}</ref> Inicialmente, [[Chamisso]] e [[Japetus Steenstrup|Steenstrup]] describiron a sucesión de xeracións organizadas de forma diferente (sexual e asexual) en animais como "alternancia de xeracións", cando estudaban o desenvolvemento de [[tunicado]]s, [[cnidarios]] e [[trematodo]]s.<ref name=Haig08/> Este fenómeno tamén se coñece como [[heterogamia]]. Actualmente, o termo "alternancia de xeracións" está asociado case exclusivamente cos ciclos de vida das [[plantas]], especificamente coa alternancia entre gametófitos haploides e esporófitos diploides.<ref name=Haig08/> [[Wilhelm Hofmeister]] demostrou a alternancia morfolóxica de xeracións en plantas,<ref name=Sved27/> entre unha xeración que produce esporas (esporófito) e unha xeración que produce gametos (gametófito).<ref>{{cita libro|last=Hofmeister |first=W. |date=1851 |url=https://archive.org/details/vergleichendeun00hofmgoog |title=Vergleichende Untersuchungen der Keimung, Entfaltung und Fruchtbildildiung höherer Kryptogamen (Moose, Farne, Equisetaceen, Rhizocarpeen und Lycopodiaceen) und der Samenbildung der Coniferen |publication-place=Leipzig |publisher=F. Hofmeister |accessdate=2014-08-17 |language=alemán }}. Hai tamén unha tradución en inglés: {{cita libro|first=Frederick |last=Currey |date=1862 |url=http://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/37864#/summary |title=On the germination, development, and fructification of the higher Cryptogamia, and on the fructification of the Coniferæ |publisher=Robert Hardwicke |publication-place=London |accessdate=2014-08-17 }}</ref><ref>{{cita publicación periódica |last1=Feldmann |first1=J. |authorlink1=Jean Feldmann |last2=Feldmann |first2=G. |year=1942 |title=Recherches sur les Bonnemaisoniacées et leur alternance de generations |journal=Ann. Sci. Natl. Bot., ser. 11 |volume=3 |pages=75–175 |url=http://bibdigital.rjb.csic.es/Imagenes/P0044_S11_03/P0044_S11_03_0162.pdf |lastauthoramp=yes |language=French |apelidos= |data= |revista= |data-acceso=09 de novembro de 2016 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20140819125740/http://bibdigital.rjb.csic.es/Imagenes/P0044_S11_03/P0044_S11_03_0162.pdf |dataarquivo=19 de agosto de 2014 |urlmorta=yes }}, p. 157</ref> Nesa época xurdiu un debate centrado na orixe da xeración asexual das plantas terrestres (é dicir, o esporófito) que se considera un conflito entre as teorías da alternancia de xeracións antitética ([[Ladislav Josef Čelakovský|Čelakovský]], 1874) e homóloga ([[Nathanael Pringsheim|Pringsheim]], 1876).<ref name=Haig08/> Čelakovský usou as palabras esporófito e gametófito. [[Eduard Strasburger]] (1874) descubriu a alternancia entre as fases nucleares diploide e haploide,<ref name=Haig08/> tamén chamada alternancia citolóxica de fases nucleares.<ref name=Feld72>{{cita publicación periódica|last=Feldmann |first=J. |authorlink=Jean Feldmann |date=1972 |title=Les problèmes actuels de l'alternance de génerations chez les Algues |journal=Bulletin de la Société Botanique de France |volume=119 |pages=7–38 |doi=10.1080/00378941.1972.10839073 |url=http://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00378941.1972.10839073 |language=French }}</ref> Aínda que moi a miúdo coinciden, a alternancia morfolóxica e a das fases nucleares son ás veces independentes entre si, por exemplo, en moitas [[algas vermellas]], a mesma fase nuclear pode corresponder a dúas distintas xeracións morfolóxicas.<ref name=Feld72/> Nalgúns [[fento]]s que perderon a [[reprodución sexual]], non hai cambio de fase nuclear, pero mantense a alternancia de xeracións.<ref>{{Cita libro | author = Schopfer, P. |author2=Mohr, H. | title = Plant physiology | publisher = Springer | location = Berlin | year = 1995 | pages = 288–291 | isbn = 3-540-58016-6 | chapter = Physiology of Development | chapterurl = https://books.google.com/books?id=jTxfMQg38B4C&lpg=PP1&dq=mohr%20physiology&hl=pt-BR&pg=PA288#v=onepage&q&f=false}}</ref> == Alternancia de xeracións en plantas == === Elementos fundamentais === O diagrama do principio deste artigo mostra os elementos fundamentais da alternancia de xeracións en plantas. Nos diferentes grupos de plantas hai moitas variacións deste esquema básico, que se describirán máis adiante. Empezando pola parte dereita do diagrama, os procesos indicados son os seguintes:<ref>A non ser que se indique outra cousa, o texto de toda esta sección está baseado en {{Harvnb|Foster|Gifford|1974}}, {{Harvnb|Sporne|1974a}} e {{Harvnb|Sporne|1974b}}.</ref> * Dous gametos haploides unicelulares, cada un dos cales contén ''n'' cromosomas que non forman pares, fusiónanse para formar un [[cigoto]] unicelular diploide, que agora contén 2''n'' cromosomas en total, distrubuídos en ''n'' pares. * O cigoto diploide unicelular xermina, dividíndose polo proceso normal de división, a [[mitose]], a cal mantén o número de cromosomas en 2''n''. O resultado é un organismo diploide multicelular, chamado ''esporófito'' (porque na madurez produce esporas). * Cando chega á madurez, o esporófito produce un ou máis '''esporanxios''', que son os órganos que producen as células nais das esporas diploides (esporocitos). Nestes prodúcense divisións polo proceso de división especial da [[meiose]], que reduce o número de cromosomas á metade. Isto orixina inicialmente catro esporas haploides unicelulares, cada unha das cales contén ''n'' cromosomas que non forman pares. * As esporas haploides unicelulares xerminan, dividíndose por mitose, polo que o número de cromosomas das células fillas se mantén en ''n''. O resultado é un organismo haploide multicelular, chamado ''gametófito'' (porque pode producir gametos). * Cando chega á madurez, o gametófito produce un ou máis '''gametanxios''', que son os órganos que producen gametos haploides. Polo menos un dos tipos de gameto posúe algún mecanismo para buscar o outro gameto e chegar ata el para fusionarse con el. A 'alternancia de xeracións' no ciclo vital establécese entre unha xeración diploide (2''n'') de esporófitos e outra haploide (''n'') de gametófitos. [[Ficheiro:Onoclea sensibilis 4 crop.jpg|miniatura|Gametófito do fento ''[[Onoclea sensibilis]]'' (o corpo talofítico aplanado da parte de abaixo da imaxe) cun descendente esporófito que empeza a crecer a partir del (a pequena fronde da parte superior da imaxe).]] A situación é bastante diferente á que se observa en animais, onde o proceso fundamental é que un individuo diploide (2''n'') produce ''directamente'' gametos haploides (''n'') por meiose. Non se producen esporas (é dicir, células haploides capaces de realizar mitoses), polo que nunca se forma un individuo multicelular haploide. Os gametos unicelulares son as únicas entidades que son haploides. === Variacións === O diagrama mostrado arriba é unha boa representación do ciclo vital dalgunhas algas multicelulares (por exemplo, as do xénero ''[[Cladophora]]''), que teñen esporófitos e gametófitos de aparencia case idéntica e que non teñen diferentes tipos de esporas ou gametos.<ref name="Guiry_Guiry_2008">{{Harvnb|Guiry|Guiry|2008}}</ref> Porén, hai moitas posibles variacións dos elementos fundamentais dun ciclo vital con alternancia de xeracións. Cada variación pode ocorrer separadamene ou en combinación, o que ten como resultado unha enorme variedade de ciclos de vida. Os termos usados polos botánicos para describir estes ciclos son tamén enormemente variados. Como dixeron Bateman e Dimichele: "[...] a alternancia de xeracións converteuse nun pantano terminolóxico; a miúdo un termo representa varios conceptos ou un concepto está representado por varios termos."<ref>{{Harvnb|Bateman|Dimichele|1994|p=347}}</ref> Posibles variacións son: * ''Importancia relativa do eporófito e o gametófito.'' ** ''Igual importancia'' ('''homomorfia''' ou '''isomorfia''').<br/>As algas filamentosas do xénero ''[[Cladophora]]'', que se encontran predominantemente en augas doces, teñen esporófitos diploides e gametófitos haploides que son externamente indistinguibles.<ref name="Shyam_1980">{{Harvnb|Shyam|1980}}</ref> Ningunha planta terrestre viva ten esporófitos e gametófitos con igual dominancia, aínda que algunhas teorías da evolución da alternancia de xeracións suxiren que as plantas terrestres ancestrais si tiñan. ** ''Distinta importancia'' ('''heteromorfia''' ou '''anisomorfia''').[[Ficheiro:Mnium hornum 2005.04.02 14.55.41.jpg|miniatura|Gametófito do musgo ''[[Mnium hornum]]''.]] *** ''Gametófito dominante'' ('''ciclo gametofítico''').<br/>En musgos, hepáticas e antocerotas, a forma dominante é o gametófito haploide. O esporófito diploide non pode ter unha existencia independente, e obtén a maior parte da súa nutrición do gametófito parental, e non ten [[clorofila]] cando madura.<ref>{{Harvnb|Watson|1981|p=2}}</ref>[[Ficheiro:Blechnum discolor - crown fern.jpg|miniatura|Esporófito do fento ''[[Blechnum discolor]]''.]] *** ''Esporófito dominante'' ('''ciclo esporofítico''').<br/>En fentos, tanto o esporófito coma o gametófito poden vivir independentemente, pero a forma dominante é o esporófito diploide. O gametófito haploide é moito máis pequeno e simple en estrutura. Nas plantas con semente, o gametófito está aínda máis reducido (no caso mínimo a só tres células), e obtén toda a súa nutrición do esporófito. A redución tan extrema de tamaño do gametófito e a súa retención dentro do esporófito significa que aplicar ás plantas con sementes o termo 'alternancia de xeracións' é un tanto enganoso: "os esporófitos e gametófitos funcionan de feito como un só organismo".<ref name="Bateman 1994 403"/> Por iso algúns autores prefiren neste caso falar de 'alternancia de fases'.<ref name="Stewart_Rothwell_1993"/> * ''Diferenciación dos gametos.'' ** ''Ambos os gametos son iguais'' ('''isogamia''').<br/>Como outras especies de ''[[Cladophora]]'', a especie ''C. callicoma'' ten gametos [[flaxelo|flaxelados]] que son idénticos en aspecto e na capacidade e moverse.<ref name="Shyam_1980" /> ** ''Gametos de dous tamaños distintos'' ('''anisogamia'''). *** ''Ambos de [[motilidade]] similar''.<br/>Especies de ''[[Ulva]]'', a leituga de mar, teñen gametos móbiles con dous flaxelos. Porén son de dous tamaños: gametos 'femininos' máis grandes e 'masculinos' máis pequenos.<ref name="Kirby_2001">{{Harvnb|Kirby|2001}}</ref> *** ''Un gameto grande e sésil e outro pequeno e móbil'' ('''oogamia'''). Os megagametos máis grandes e sésiles son os ovos (ovocélula, oogonia) e os microgametos móbiles pequenos son os espermatozoides (ou anterozoides). O grao de mobilidade do espermatozoide pode ser moi limitado (como nas plantas con flor) pero sempre teñen algún modo de moverse cara os ovos sésiles. Cando os espermatozoides e os ovos se producen en diferentes tipos de gametanxios (que é o que ocorre case sempre), os que producen os espermatozoides denomínanse '''[[anteridio]]s''' e os que producen os ovos '''[[arquegonio]]s'''.[[Ficheiro:Pellia epiphylla IMG 1610.jpg|miniatura|Gametófito de ''[[Pellia epiphylla]]'' con esporófitos crecendo a partir dos restos do arquegonio.]] **** ''Anteridios e arquegonios no mesmo gametófito'', o cal se denomina '''[[monoico]]'''. (Moitas fontes, incluíndo as que tratan dos briófitos, usan o termo 'monoecio' para esta situación e 'diecio' para a contraria.<ref>{{Harvnb|Watson|1981|p=33}}</ref><ref>{{Harvnb|Bell|Hemsley|2000|p=104}}</ref> Aquí 'monoecio' e 'diecio' utilízanse só para esporófitos.)<br/>Na hepática ''Pellia epiphylla'' o gametófito é a xeración dominante. É monoico: os pequenos anteridios avermellados produtores de espermatozoides están espallados por toda a parte central, mentres que os arquegonios produtores de ovos son máis periféricos.<ref>{{Harvnb|Watson|1981|pp=425–6}}</ref> **** ''Anteridios e arquegonios en distintos gametófitos'', que se denominan '''[[dioico]]s'''.<br/>O musgo ''Mnium hornum'' ten o gametófito como xeración dominante. É dioico: as plantas macho producen só anteridios en rosetas terminais; as plantas femininas producen só arquegonios en forma de cápsulas con taliño.<ref>{{Harvnb|Watson|1981|pp=287–8}}</ref> Os gametófitos de plantas con sementes son tamén dioicos. Porén, o esporófito parental pode ser monoecio, producindo no mesmo individuo tanto os gametófitos masculinos coma os femininos, ou diecio, producindo gametófitos dun só xénero (gametófitos masculinos ou femininos en individuos separados). Os gametófitos das plantas con sementes están extremadamente reducidos en tamaño; o arquegonio consta só dun pequeno número de células, e o gametófito masculino completo pode constar só de dúas ou tres células.{{sfn|Sporne|1974a|pp=17–21}} * ''Diferenciación das esporas.'' ** ''Esporas do mesmo tamaño'' ('''homosporia''' ou isosporia).<br/>Especies de ''[[Equisetum]]'' teñen esporas do mesmo tamaño.<ref name="Bateman 1994 350–1">{{Harvnb|Bateman|Dimichele|1994|pp=350–1}}</ref> ** ''Esporas de dous tamaños distintos'' ('''heterosporia''' ou anisosporia): ''megasporas''' maiores e '''microsporas''' máis pequenas. Cando os dous tipos de esporas se producen en diferentes tipos de esporanxios, estes denomínanse '''megasporanxios''' e '''microsporanxios'''. Unha megaspora a miúdo (pero non sempre) desenvólvese a expensas das outras tres células orixinadas na meiose, as cales abortan. *** ''Megasporanxios e microsporanxios no mesmo esporófito'', que se denomina '''monoecio'''.<br/>A maioría das plantas con flor están dentro desta categoría. Así, a flor dunha [[azucena]] é hermafrodita, xa que contén seis estames (os microsporanxios) que producen microsporas, que se desenvolven en grans de pole (os microgametófitos), e tres carpelos fusionados, que producen megasporanxios tegumentados (óvulos ou primordios seminais) cada un dos cales produce unha megaspora, que se desenvolve dentro do megasporanxio para producir o megagametófito. Noutras plantas, como a [[abeleira]], algunhas flores teñen só estames (flores unisexuais masculinas) e outras só carpelos (flores unisexuais femininas), pero a mesma planta (é dicir, o esporófito) ten ambos os tipos de flores, polo que é monoecia.[[Ficheiro:Hollyflowers.jpg|dereita|miniatura|Flores de [[acivro]], unha especie dioica: a planta macho arriba e a femia abaixo (cortáronse follas para que se vexan mellor as flores).]] *** ''Megasporanxios e microsporanxios en diferentes esporófitos,'' que se denominan '''diecios'''.<br/>Unha planta de acivro (''[[Ilex aquifolium]]'') produce tanto flores 'masculinas' que teñen só estames (microsporanxios) funcionais, que producen microsporas, que se desenvolven en grans de [[pole]] (microgametófitos) coma flores 'femininas', que teñen só carpelos funcionais, que producen megasporanxios tegumentados (óvulos ou primordios seminais), que conteñen unha megaspora, que se desenvolve dando un megagametófito multicelular. ''(Nota: Non se deben confundir os óvulos dos animais, que son unha soa célula (o gameto feminino), cos óvulos ou primordios seminais das plantas, que son unha estrutura multicelular (macrosporanxio), onde se forma a magaspora).'' Nas plantas hai algunhas correlacións entre estas variacións, pero son só correlacións e non absolutas. Por exemplo, nas plantas con flor, as microsporas producen finalmente microgametos (espermatozoides, núcleos do pole) e as megasporas producen finalmente megagametos (ovos, ovocélulas). Porén, en fentos e grupos relacionados hai grupos con esporas indiferenciadas pero gametófitos diferenciados. Por exemplo, o fento ''[[Ceratopteris]] thalictrioides'' ten esporas dun único tipo, que varían en tamaño de forma continua. As esporas menores tenden a xerminar en gametófitos que producen só anteridios produtores de espermatozoides.<ref name="Bateman 1994 350–1"/> === Un ciclo de vida complexo === [[Ficheiro:Alternation of generations complex.svg|500px|miniatura|dereita|Gráfico explicado no texto.]] O diagrama mostra a alternancia de xeracións nunha especie heteromófica, esporofítica, oogamética, dioica, heterospórica e diecia. Un exemplo de planta con sementes pode ser un [[salgueiro]] (a maioría das especies do xénero ''[[Salix]]'' son diecias).<ref>{{cita libro|year=1911 |title=Encyclopædia Britannica |edition=11th |publication-place=New York |publisher=Encyclopædia Britannica |volume=XIX |contribution=Willows |url=http://en.wikisource.org/wiki/Page:EB1911_-_Volume_28.djvu/708 |accessdate=2011-01-01}}</ref> Comezando desde o centro do diagrama, os procesos implicados son: * Un ovo inmóbil, contido no arquegonio, fusiónase cun espermatozoide móbil, liberado dun anteridio. O cigoto resultante pode ser ''''macho'''' ou ''''femia''''. ** Un cigoto ''''macho'''' desenvólvese por mitose orixinando un microsporófito, o cal na madurez produce máis microsporanxios. As microsporas desenvólvense dentro do microsporanxio por meiose.<br/>Nun salgueiro (como en todas as plantas con sementes) o cigoto desenvólvese primeiro dando un embrión microsporófito dentro do óvulo ou primoridio seminal (un megasporanxio encerrado nunha ou máis capas protectoras de tecido coñecidas como tegumento). Na madurez, estas estruturas convértense en [[semente]]s. Posteriormente a semente libérase, xermina e crece dando lugar a unha árbore madura. Un salgueiro 'macho' (un microsporófito) produce flores que só teñen estames, as anteras dos cales son os microsporanxios. ** As microsporas xerminan producindo microgametófitos; na madurez prodúcense anteridios. Os espermatozoides desenvólvense dentro dos anteridios.<br/>Nun salgueiro, as microsporas non son liberadas da antera (o microsporanxio), pero desenvólvense orixinando no seu interior grans de pole (microgametófitos). O gran de pole completo desprázase (por exemplo levado polo vento ou insectos) ata a parte feminina e crécelle un tubo polínico que chega ao óvulo (megagametófito). Dentro do gran de pole está o espermatozoide (núcleos celulares) que baixa polo tubo polínico e chega ao ovo situado no interior do óvulo ou primorido seminal. ** Un cigoto ''''femia'''' desenvólvese por mitose nun megasporófito, que na súa madurez produce megasporanxios. As megasporas desenvólvense dentro do megasporanxio; xeralmente unha das catro esporas producidas por meiose faise máis grande a expensas das outras tres, que desaparecen.<br/>Os salgueiros 'femias' (megasporófitos) producen flores que só teñen carpelos (follas modificadas que levan os megasporanxios). ** As megasporas xerminan producindo megagametófitos; na madurez prodúcense arquegonios. Os ovos desenvólvense dentro dos arquegonios.<br/> Os carpelos dun salgueiro producen óvulos, megasporanxios envoltos en tegumentos. Dentro de cada óvulo, unha megaspora desenvólvese por mitose nun megagametófito. Un arquegonio desenvólvese dentro do megagametófito e produce un ovo. A 'xeración' gametofítica permanece protexido no interior do esporófito excepto os graos de pole (reducidos a tres células contidas dentro da parede da microspora). == Ciclos de vida de diferentes grupos de plantas == O termo "plantas" utilízase aquí co significado de [[Archaeplastida]], é dicir [[glaucófitas]], [[algas vermellas]], [[algas verdes]] e [[plantas terrestres]]. A alternancia de xeracións ocorre en case todas as algas verdes e vermellas multicelulares, tanto en formas de auga doce (como ''[[Cladophora]]'') coma mariñas (como ''[[Ulva]]''). Na maioría, as xeracións son homomórficas (isomórficas) e de vida libre. Algunhas especies de algas vermellas teñen unha alternancia de xeracións trifásica, na cal hai unha fase gametofítica e dúas fases esporofíticas distintas. As plantas terrestres teñen todas alternancia de xeracións heteromórfica (anisomórfica), na cal o esporófito e o gametófito son claramente diferentes. Todas as [[briófitas|briófitas sensu lato]], é dicir [[Marchantiophyta|hepáticas]], [[musgos]] e [[antocerotas]], teñen a xeración gametofítica máis desenvolvida que a esporofítica. Como ilustración, consideremos un musgo monoico. Na planta madura (o gametófito) desenvólvense [[anteridio]]s e [[arquegonio]]s. En presenza de auga que molla a planta, o anterozoide biflaxelado formado nos anteridios nada ata o arquegonio e alí ocorre a fecundación, dando lugar á produción dun esporófito diploide. O esporófito crece desde o arquegonio. O seu corpo está formado por un longo pedúnculo ou filamento que leva na parte superior unha cápsula dentro da cal están as células produtoras de esporas, que mediante meiose producen esporas haploides. A maioría dos musgos dependen do vento para a dispersión das esporas, aínda que ''[[Splachnum sphaericum]]'' é [[entomófilo]], xa que os insectos dispersan as súas esporas. <gallery> Ficheiro:Liverwort life cycle.jpg|Diagrama da alternancia de xeracións en hepáticas. Ficheiro:Lifecycle moss svg diagram.svg|Diagrama do ciclo vital dun musgo. Ficheiro:Hornwort life cicle svg diagram.svg|Diagrama do ciclo vital dun antocerota. </gallery> En [[fento]]s e grupos asociados como os [[licopodio]]s e [[equiseto]]s, a planta que se observa no campo é o esporófito diploide. As esporas haploides orixínanse en [[soro (botánica)|soros]] situados na parte inferior da fronde e son dispersadas polo vento (ou en certos casos flotando na auga). Se as condicións son as axeitadas, a espora xermina dando lugar a unha planta pouco visible chamada [[protalo]]. O protalo haploide non lembra o esporófito e, por tanto, estas plantas teñen unha alternancia de xeracións heteromórfica. O protalo ten curta vida, pero leva a cabo a reprodución sexual, producindo o [[cigoto]] diploide, que despois medra desde o protalo (o cal dexenera) formando o esporófito. <gallery> Ficheiro:Alternation of generations in ferns.svg|<center>Diagrama da alternancia de xeracións en fentos..</center> Ficheiro:Dixonia prothallus.jpg|<center>Un gametófito (protalo) de ''Dicksonia sp.''</center> Ficheiro:Dicksonia antarctica Cultivated GardenEngland.jpg|<center>Un esporófito de ''Dicksonia antarctica''.</center> Ficheiro:SoriDicksonia.jpg|<center>Parte inferior da fronde de ''Dicksonia antarctica'' mostrando os soros (estruturas formadoras de esporas).</center> </gallery> Nas plantas con sementes ([[espermatófitas]]) o esporófito é a fase dominante multicelular, pero dunha maneira aínda máis esaxerada que nos fentos; os gametófitos están fortemente reducidos en tamaño e son moi diferentes en morfoloxía. A xeración gametofítica completa, coa soa excepción dos grans de pole (microgametófitos), está contida dentro do esporófito. O ciclo vital dunha planta con flores dioica anxiosperma, como o salgueiro, foi explicada con detalle nunha sección anterior. O ciclo de vida das [[ximnospermas]] é similar. Porén, as plantas con flores teñen ademais un fenómeno adicional chamado '[[dobre fertilización]]'. Dous núcleos espermáticos (equivalentes a gametos masculinos) contidos no gran de pole (o microgametófito), entran no arquegonio do megagametófito; un fusiónase co núcleo da ovocélula (gameto feminino) para formar un cigoto, e o outro fusiónase con outros dous núcleos do gametófito para formar o '[[endosperma]]', que é un tecido que nutre ao embrión en desenvolvemento. == Aparición na evolución da fase diploide dominante == Propúxose que a base para explicar a aparición durante a [[evolución]] da fase diploide do ciclo de vida (esporófito) como fase dominante (por exemplo en plantas vasculares) é que a diploidía permite enmascarar a expresión de mutacións deletéreas por [[Complementación (xenética)|complementación xenética]].<ref>{{cita publicación periódica|last1=Bernstein |first1=H. |last2=Byers |first2=G.S. |last3=Michod |first3=R.E. |year=1981 |title=Evolution of sexual reproduction: Importance of DNA repair, complementation, and variation |url=https://archive.org/details/sim_american-naturalist_1981-04_117_4/page/537 |journal=The American Naturalist |volume=117 |issue=4 |pages=537–549 |lastauthoramp=yes |doi=10.1086/283734}}</ref><ref>{{cita publicación periódica|last1=Michod |first1=R.E. |last2=Gayley |first2=T.W. |year=1992 |title=Masking of mutations and the evolution of sex |url=https://archive.org/details/sim_american-naturalist_1992-04_139_4/page/706 |journal=The American Naturalist |volume=139 |issue=4 |pages=706–734 |lastauthoramp=yes |doi=10.1086/285354}}</ref> Así, se un dos [[xenoma]]s parentais nas células diploides contén [[mutación]]s que orixinan defectos en [[produto xénico|produtos xénicos]], estas deficiencias poderían ser compensadas polo outro xenoma parental (o cal, non obstante, pode ter os seus propios defectos noutros xenes). A medida que a fase diploide se foi facendo predominante, o efecto enmascarador probablemente permitía que o [[tamaño do xenoma]] e, por tanto, o contido de información, se incrementase sen a constrición de ter que mellorar a exactitude da replicación do ADN. A oportunidade de incrementar a información contida a un baixo custo era vantaxosa porque permitía que se codificasen novas adaptacións. Esta idea púxose en dúbida ao apareceren evidencias que mostraban que a selección non é máis efectiva na fase haploide que na diploide do ciclo de vida de musgos e anxiospermas.<ref name=SzövRiccHockShaw13>{{cita publicación periódica|last=Szövényi |first=Péter |last2=Ricca |first2=Mariana |last3=Hock |first3=Zsófia |last4=Shaw |first4=Jonathan A. |last5=Shimizu |first5=Kentaro K. |last6=Wagner |first6=Andreas |year=2013 |title=Selection is no more efficient in haploid than in diploid life stages of an angiosperm and a moss |url=https://archive.org/details/sim_molecular-biology-and-evolution_2013-08_30_8/page/1929 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=30 |issue=8 |pages=1929 |doi=10.1093/molbev/mst095 |lastauthoramp=yes |pmid=23686659 }}</ref> <gallery> Ficheiro:Angiosperm life cycle diagram-en.svg|Ciclo de vida das anxiospermas. Ficheiro:Tulip Stamen Tip.jpg|Extremo do estame do tulipán mostrando os grans de pole (microgametófitos) Ficheiro:Ovule-Gymno-Angio-en.svg|Óvulos (megagametófitos) de plantas: óvulo de ximnosperma á esquerda, óvulo de anxiosperma (dentro do ovario) á dereita. Ficheiro:Double_Fertilization.jpg|Dobre fertilización. </gallery> == Procesos similares noutros organismos == === Cromalveolados === Algúns organismos actualmente clasificados nos [[Chromalveolata]], que non son plantas no sentido usado aquí, mostran alternancia de xeracións. Os [[foraminíferos]] sofren unha alternancia de xeracións heteromórfica entre as formas '''''gamontes''''' haploides e formas '''''agamontes''''' diploides. O organismo haploide unicelular é tipicamente máis grande que o organismo diploide. === Fungos === Os [[micelio]]s dos fungos son tipicamente haploides. Cando os micelios de diferentes tipos de apareamento se encontran, producen dúas células con forma de bóla multinucleadas, as cales se unen por medio de "pontes de apareamento". Os núcleos móvense dun micelio a outro, formando un '''''[[heterocarion]]''''' (que significa "núcleos diferentes"). Este proceso denomínase '''''[[plasmogamia]]'''''. A fusión real para formar núcleos diploides denomínase '''''[[cariogamia]]''''', e non pode ocorrer ata que se forman os [[esporanxio]]s. A cariogamia produce un cigoto diploide, que é un esporófito de curta vida que axiña sofre a meiose para formar esporas haploides. Cando as esporas xerminan, orixinan novos micelios. === Mofos mucosos === O ciclo de vida dos [[mofo mucoso|mofos mucosos]] é moi similar ao dos fngos. As esporas haploides xerminan formando células que se enxamian ou '''''mixamebas'''''. Estas fusiónanse nun proceso denominado ''plasmogamia'' e ''cariogamia'' para formar un cigoto diploide. O cigoto desenvólvese orixinando un plasmodio, e o plasmodio maduro produce, dependendo das especies, corpos frutíferos que conteñen esporas haploides. === Animais === A alternancia entre unha xeración multicelular diploide e outra multicelular haploide nunca se encontra nos animais.<ref name=Barnes2001>{{Harvnb|Barnes|Calow|Olive|Golding|2001|p=321}}</ref> Nalgúns animais, hai unha alternancia entre fases [[partenoxénese|partenoxenéticas]] e de [[reprodución sexual]] ([[heterogamia]]) ou fases sexuais e asexuais. Ambas as fases son diploides. Isto foi ás veces chamado "alternancia de xeracións",<ref name=Scott1996>{{Harvnb|Scott|1996|p=35}}</ref> pero non é en absoluto comparable coa das plantas. == Notas == {{Listaref|2|refs= <ref name=Thomas1978>{{cita publicación periódica|last1=Thomas |first1=R.J. |last2=Stanton |first2=D.S. |last3=Longendorfer |first3=D.H. |last4=Farr |first4=M.E. |year=1978 |title=Physiological evaluation of the nutritional autonomy of a hornwort sporophyte |journal=Botanical Gazette |volume=139 |issue=3 |pages=306–311 |lastauthoramp=yes |doi=10.1086/337006}}</ref> <ref name=Glime2007>{{cita informe|last=Glime |first=J.M. |year=2007 |title=Bryophyte Ecology: Vol. 1 Physiological Ecology |publisher=Michigan Technological University and the International Association of Bryologists |accessdate=2013-03-04 |url=http://www.bryoecol.mtu.edu/chapters/5-9Sporophyte.pdf }}</ref> <ref name=Glime2007>{{cita informe|last=Glime |first=J.M. |year=2007 |title=Bryophyte Ecology: Vol. 1 Physiological Ecology |publisher=Michigan Technological University and the International Association of Bryologists |accessdate=2013-03-04 |url=http://www.bryoecol.mtu.edu/chapters/5-9Sporophyte.pdf }}</ref> <ref name=Kerp>{{cita publicación periódica|last1=Kerp |first1=H. |last2=Trewin |first2=N.H. |last3=Hass |first3=H. |year=2003 |title=New gametophytes from the Lower Devonian Rhynie Chert |journal=Transactions of the Royal Society of Edinburgh: Earth Sciences |volume=94 |issue=4 |pages=411–428 |doi=10.1017/S026359330000078X |lastauthoramp=yes }}</ref><ref name=Sved27>{{cita publicación periódica|last=Svedelius |first=Nils |year=1927 |title=Alternation of Generations in Relation to Reduction Division |journal=Botanical Gazette |volume=83 |issue=4 |pages=362–384 |doi=10.1086/333745 |jstor=2470766|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/333745 }}</ref> }} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Historia evolutiva das plantas]] === Bibliografía === * {{cita libro|last=Barnes |first=R.S.K. |last2=Calow |first2=P. |last3=Olive |first3=P.J.W. |last4=Golding |first4=D.W. |last5=Spicer |first5=J.I. |year=2001 |title=The Invertebrates: a synthesis |url=https://archive.org/details/invertebratessyn0000unse |publication-place=Oxford; Malden, MA |publisher=Blackwell |isbn=978-0-632-04761-1 |lastauthoramp=yes }} * {{cita publicación periódica|last=Bateman |first=R.M. |last2=Dimichele |first2=W.A. |year=1994 |title=Heterospory – the most iterative key innovation in the evolutionary history of the plant kingdom |journal=Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society |volume=69 |pages=315–417 |url=http://si-pddr.si.edu/dspace/bitstream/10088/7107/1/paleo_1994_BatemanDiMichele_Heterospory_BiolRev_small.pdf |accessdate=2010-12-30 |lastauthoramp=yes }} * {{cita libro|last=Bell |first=P.R. |last2=Hemsley |first2=A.R. |year=2000 |title=Green Plants: their Origin and Diversity |edition=2nd |publication-place=Cambridge etc. |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-64109-8 |lastauthoramp=yes }} * {{cita libro|last=Foster |first=A.S. |last2=Gifford |first2=E.M. |year=1974 |title=Comparative Morphology of Vascular Plants |url=https://archive.org/details/comparativemorph00fost |edition=2nd |publication-place=San Francisco |publisher=W.H. Freeman |isbn=978-0-7167-0712-7 |lastauthoramp=yes }} <!-- <ref name="Foster_Gifford_1974">{{Harvnb|Foster|Gifford|1974}}</ref> --> * {{cita web|last=Guiry |first=M.D. |last2=Guiry| first2=G.M.| year=2008| title=Cladophora| work=[[AlgaeBase]]| publisher=World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway |url=http://www.algaebase.org/search/genus/detail/?genus_id=37|accessdate= 2011-07-21}} * {{cita web |last=Kirby |first=A. |year=2001 |title=Ulva, the sea lettuce |publisher=Monterey Bay Aquarium Research Institute |url=http://www.mbari.org/staff/conn/botany/greens/anna/frontpages/default.htm |accessdate=2011-01-01 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20110516104905/http://www.mbari.org/staff/conn/botany/greens/anna/frontpages/default.htm |dataarquivo=16 de maio de 2011 |urlmorta=yes }} <!-- <ref name="Kirby_2001">{{Harvnb|Kirby|2001}}</ref> --> * {{cita libro|last=Scott |first=Thomas |year=1996 |title=Concise Encyclopedia Biology |url=https://archive.org/details/conciseencyclope00scot |publication-place=Berlin |publisher=Walter de Gruyter |isbn=978-3-11-010661-9 }} * {{cita publicación periódica|last=Shyam |first=R. |year=1980 |title=On the life-cycle, cytology and taxonomy of Cladophora callicoma from India |journal=American Journal of Botany |volume=67 |issue=5 |pages=619–24 |jstor=2442655 |doi=10.2307/2442655 }} * {{cita libro|last=Sporne |first=K.R. |year=1974a |title=The Morphology of Angiosperms |url=https://archive.org/details/morphologyofangi0000spor_n2b6 |publication-place=London |publisher=Hutchinson |isbn=978-0-09-120611-6 }} * {{cita libro|last=Sporne |first=K.R. |year=1974b |title=The Morphology of Gymnosperms |edition=2nd |publication-place=London |publisher=Hutchinson |isbn=978-0-09-077152-3 }} <!-- <ref name="Sporne_1974b">{{Harvnb|Sporne|1974b}}</ref> --> * {{cita libro|last=Stewart |first=W.N. |last2=Rothwell |first2=G.W. |year=1993 |title=Paleobotany and the Evolution of Plants |url=https://archive.org/details/paleobotanyevolu0000stew |edition=2nd |publication-place=Cambridge, UK |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-38294-6 |lastauthoramp=yes }} <!-- <ref name="Stewart_Rothwell_1993">{{Harvnb|Stewart|Rothwell|1993}}</ref> --> * {{cita libro|last=Watson |first=E.V. |year=1981 |title=British Mosses and Liverworts |edition=3rd |publication-place=Cambridge, UK |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-28536-0 }} * {{cita publicación periódica|last=Taylor |first=T.N. |last2=Kerp |first2=H. |last3=Hass |first3=H. |year=2005 |title=Life history biology of early land plants: Deciphering the gametophyte phase |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=16 |pages=5892–5897 |doi=10.1073/pnas.0501985102 |lastauthoramp=yes |pmid=15809414 |pmc=556298}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Reprodución]] q3yru3cyt3dyim0nn8d6z99piybu2g6 0 358424 6168406 5554948 2022-08-27T17:03:58Z Alfonso Márquez 1987 Arranxiño wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión Júnior |ano = 2017 |tema = |imaxe = |train = |final =[[26 de novembro]] de [[2017]] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/georgia-celebrara-la-15a-edicion-de-eurovision-junior-el-26-de-noviembre-de-2017/|título=Georgia celebrará la 15ª edición de Eurovisión Junior el 26 de noviembre de 2017 }}</ref> |presentadores =[[Elene Kalandadze]]<br />[[Lizi Japaridze]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = |director = |televisión anfitrioa = |lugar =[[Palacio Olímpico de Tiflis]] <ref name="sede">{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/descubre-el-nuevo-recinto-donde-se-celebrara-eurovision-junior-2017/|título=Descubre el nuevo recinto donde se celebrará Eurovisión Junior 2017}}</ref><br />[[Tiflis]] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/tiflis-es-la-ciudad-escogida-para-celebrar-eurovision-junior-2017/|título=Tiflis es la ciudad escogida para celebrar en Eurovisión Junior 2017}}</ref><br />{{bandeira|Xeorxia}} |winner = ''Kryl'ya''<br />[[Polina Bogusevich]]<br />{{bandeira|Rusia}} |vote = |participantes = 16 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/anunciada-la-lista-oficial-de-participantes-en-eurovision-junior-2017/|título=Anunciada la lista oficial de participantes en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> |debutantes = |retornos = {{bandeira|Portugal}} |retirados = {{bandeira|Bulgaria}}<br />{{bandeira|Israel}} |cero = |mapa ano= Junior 2017 |col1=#782167 |col2=#22B14C |col3=#FFC20E |tag1=Países que confirmaron a súa participación |tag2=Países que xa escolleron o seu representante ou canción |tag3=Países que participaron no pasado, pero non en 2017 |apertura = |apertura1 = |intermedio = |intermedio1 = }} O '''[[Festival de Eurovisión Júnior]] 2017''' foi a décimo quinta edición do concurso musical. Estivo organizado pola emisora ​​pública de [[Xeorxia]] ([[Georgian Public Broadcaster|GPB]]) e a [[Unión Europea de Radiodifusión]]. Tivo lugar o [[26 de novembro]] de [[2017]] no Palacio Olímpico, na capital do país, [[Tbilisi]]. Esta foi a quinta vez que o concurso organizouse no país gañador do ano anterior. O slogan de deseño visual e concurso, "Shine Bright", revelouse en maio de 2017. A vencedora foi [[Polina Bogusevich]], que representou a Rusia coa canción "Kryl'ya", sendo a segunda vez que Rusia gañou o Festival de Eurovisión Júnior, despois de que as [[Gemelas Tolmachevy]] fixeran o propio en 2006, e a terceira vitoria xeral para o país en calquera evento relacionado con Eurovisión.<ref> A última vitoria en calquera evento de Eurovisión para Rusia foi cando [[Dima Bilan]] gañou [[Festival de Eurovisión 2008|Eurovisión 2008]] en [[Belgrado]].</ref> Xeorxia e Australia terminaron en segundo e terceiro lugar, respectivamente. == Participantes == {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! rowspan="2" | País e TV ! {{nowrap|Título orixinal da canción}} ! Artista ! rowspan="2" | Proceso e data de selección |- bgcolor="#CCCCCC" ! Tradución ao galego ! Linguas |- | rowspan="2" |{{bandeira|Albania}}<br />[[Radio Televizioni Shqiptar|'''RTSH''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/albania-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Albania confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Don't Touch My Tree"''' | '''[[Ana Kodra]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ana-kodra-representara-albania-en-eurovision-junior-2017/|título=Ana Kodra representará a Albania en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Junior Fest 2017, 14-10-2017<br>(Presentación versión final, 14-11-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Non me toques a árbore | [[Idioma albanés|Albanés]] e [[Idioma inglés|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Armenia}}<br />'''[[AMPTV]]''' <ref>{{cita web|url=http://escpedia.info/noticias/armenia-confirma-participacao-no-junior-eurovision/|título=Armênia confirma participaçao no Junior Eurovision|data-acceso=12 de decembro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181221013608/https://escpedia.info/noticias/armenia-confirma-participacao-no-junior-eurovision/|dataarquivo=21 de decembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> | '''"Boomerang"''' | '''[[Michael Grigoryan|Misha]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/misha-representara-armenia-en-eurovision-junior-2017/|título=Michael Grigosyan representará a Armenia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Elección interna, 18-07-2017 <br> (Presentación canción, 23-10-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Búmerang | [[Idioma armenio|Armenio]] e [[Idioma inglés|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Australia}} <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/australia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Australia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />[[Australian Broadcasting Corporation|'''ABC''']] | '''"Speak Up!"''' | '''[[Isabella Clarke]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/isabella-clarke-representara-australia-en-eurovision-junior-2017/|título=Isabella Clarke representará a Australia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante elegida internamente, 09-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Fala! | [[Idioma inglés|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Belarús}}<br />[[Compañía Nacional de Radio e Televisión de Bielorrusia|'''BTRC''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Bielorrusia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"I am the One"''' | '''[[Helena Meraai]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/helena-meraai-representara-bielorrusia-en-eurovision-junior-2017/|título=Helena Meraai representará a Bielorrusia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 25-08-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-2017-el-25-de-agosto/|título=Bielorrusia elegirá su representante para Eurovisión Junior 2017 el 25 de Agosto }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-abre-el-plazo-de-recepcion-de-candidatura-para-eurovision-junior-2017/|título=Bielorrusia abre el plazo de recepción de candidatura para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Eu son | [[Idioma ruso|Ruso]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Chipre}}<br />[[Corporación Chipriota de Radiodifusión|'''CyBC''']] | '''"I Wanna Be a Star"''' | '''[[Nicole Nicolau]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/nicole-nicolaou-representara-chipre-en-eurovision-junior-2017/|título=Nicole Nicolaou representará a Chipre en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante y canción elegidos internamente, 15-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Quero ser unha estrela | [[Lingua grega|Grego]] e [[Idioma ingles|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Xeorxia}}<br />'''[[Georgian Public Broadcasting|GPB]]'''<ref>{{cita web|url=https://eurovoix.com/2016/11/22/georgia-begins-talks-regarding-host-junior-eurovision-2017/|título=Georgia begins talks regarding hosting Junior Eurovision 2017|data-acceso=23 de decembro de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161202082348/https://eurovoix.com/2016/11/22/georgia-begins-talks-regarding-host-junior-eurovision-2017/|dataarquivo=02 de decembro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> | '''"Voice of the Heart"''' | '''[[Grigol Kipshidze]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/grigol-kipshidze-representara-georgia-en-eurovision-junior-2017/|título=Grigol Kipshidze representará a Georgia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 20-10-2017 <br /> ''(cantante elegido en Final nacional, 08-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Voz do corazón | [[Idioma xeorxiano|x]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Irlanda}}<br />'''[[TG4]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Irlanda confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-abre-el-plazo-de-inscripcion-para-junior-eurovision-eire-2017/|título=Irlanda abre el plazo de inscripción para Junior Eurovisión Eire 2017 }}</ref> | '''"Súile Glasa"''' | '''[[Muireann McDonnell]]''' | rowspan="2" | Junior Eurovision Eire 2017 19-11-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-escogera-representante-tiflis-traves-junior-eurovision-eire-2017/|título=Irlanda escogerá su representante en Tiflis a través de Junior Eurovision Eire 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ollos verdes | [[Idioma irlandés|Gaélico]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Italia}}<br />[[RAI|'''Rai''']] <ref>{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/06/26/italy-rai-gulp-confirms-junior-eurovision-2017-participation/|título= Italy: Rai Gulp confirms Junior Eurovision 2017 Participation}}</ref> | '''"Scelgo (My Choice)"''' | '''[[Maria Iside Fiore]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/maria-iside-fiore-representara-italia-en-eurovision-junior-2017/|título=Maria Iside Fiore representará a Italia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Elección interna, 04-10-2017 |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Elixo (A miña elección) | [[Idioma italiano|Italiano]] e [[Idioma inglés|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{flagicon|Macedonia do Norte}} [[Macedonia do Norte]]<br />[[Makedonska Radio Televizija|'''MKRTV''']]<ref> name="es.esc-plus_1">{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/06/30/macedonia-junior-eurovision-2017-participation-confirmed/|título=Macedonia Junior Eurovision 2017 Participation confirmed}}</ref> | '''"Dancing through life"''' | '''[[Mina Blažev]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/mina-blazev-representara-la-antigua-republica-yugoslava-de-macedonia-en-eurovision-junior-2017/|título=Mina Blažev representará a Macedonia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante elegida internamente, 08-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Bailando pola vida | [[Lingua macedonia|Macedonio]] e [[Idioma inglés|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Malta}}<br />'''[[PBS Malta|PBS]]''' <ref name="es.esc-plus_1">{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/malta-confirma-su-participacion-para-eurovision-junior-2017-seleccionaran-al-representante-puerta-cerrada/|título=Malta confirma su participación para Eurovisión Junior 2017 seleccionaran al representante puerta cerrada }}</ref> | '''"Dawra Tond"''' | '''[[Gianluca Cilia]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/gianluca-cilia-representara-malta-en-eurovision-junior-2017/|título=Gianluca Cilia representará a Malta en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 29-09-2017 <br /> ''(cantante elegido en Final nacional, 01-07-2017)'' <ref>http://es.esc-plus.com/seleccionados-los-10-finalistas-del-malta-junior-eurovision-song-contest-2017/ </ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Dando voltas | [[Idioma inglés|Inglés]] e [[Idioma maltés|maltés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Países Baixos}}<br /> [[Nederlandse Publieke Omroep|'''AVROTROS''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/paises-bajos-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Países Bajos confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Love Me"''' | '''[[Fource]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/fource-representaran-paises-bajos-en-eurovision-junior-2017/|título=FOURCE representarán a Países Bajos en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Junior Songfestival 2017 16-09-2017 <br> (Presentación canción, 6-10-2017)<ref>http://es.esc-plus.com/jesc-2017-anunciados-los-16-finalistas-del-junior-songfestival-2017/ </ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ámame | [[Idioma neerlandés|Neerlandés]] e [[Idioma inglés|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Polonia}}<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polonia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Polonia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />[[Telewizja Polska|'''TVP''']] | '''"Mój dom"''' | '''[[Alicja Rega]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/alicja-rega-gana-el-krajowe-eliminacje-eurowizji-junior-y-representara-polonia-en-eurovision-junior-2017/|título=Alicja Rega representará a Polonia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Krajowe Eliminacje, 01-10-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polonia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-el-1-de-octubre/|título=Polonia elegirá su representante para Eurovisión Junior 2017 el 1 de octubre }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | O meu fogar | [[Idioma polaco|Polaco]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Portugal}}<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/portugal-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Portugal confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />'''[[Rádio e Televisão de Portugal|RTP]]''' | '''"Youtuber"''' | '''[[Mariana Venâncio]]''' | rowspan="2" | Júniores de Portugal, 05-10-2017<br />(Presentación canción, 29-09-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | - | [[Idioma portugués|Portugués]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Rusia}}<br />[[Rossiya 1|'''RTR''']] | '''"Kryl'ya"''' | '''[[Polina Bogusevich]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polina-bogusevich-representara-rusia-en-eurovision-junior-2017/|título=Polina Bogusevich representará a Rusia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 03-06-2017 <ref>http://es.esc-plus.com/rusia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-2017-el-3-de-junio/ </ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/rusia-ya-se-pueden-enviar-solicitudes-para-participar-en-eurovision-junior-2017/|título=Rusia. Ya se pueden enviar solicitudes para participar en Eurovision Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/jesc-2017-escucha-las-21-canciones-rusas-y-vota-por-tu-favorita/|título=Jesc 2017. Escucha las 21 canciones rusas y vota por tu favorita}}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ás | [[Idioma ruso|Ruso]] e [[Idioma inglés|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Serbia}}<br />[[Radio Televizija Srbije|'''RTS''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/serbia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Serbia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Ceo svet je naš"''' | '''[[Irina Brodić]]''' & '''[[Jana Paunović]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/serbia-elige-irina-brodic-jana-paunovic-para-eurovision-junior-2017/|título=Serbia elige a Irina Brodić & Jana Paunović para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final nacional, 30-09-2017 |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | O sitio enteiro é noso | [[Idioma serbio|Serbio]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Ucraína}}<br>'''[[Compañía Nacional de Radiodifusión Pública de Ucrania|UA:PBC]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ucrania-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Ucrania confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Don't Stop"''' | '''[[Anastasiya Baginska]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/anastasiya-baginska-representara-ucrania-en-eurovision-junior-2017/|título=Anastasiya Baginska representará a Ucrania en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 25-08-2017<br>(Presentación versión final, 05-10-2017)<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ucrania-anuncia-los-10-finalistas-de-su-seleccion-nacional-de-eurovision-junior-2017/|título=Ucrania anuncia a los 10 finalistas de su Selección Nacional de Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/vota-en-nuestro-sondeo-de-la-final-ucraniana-para-eurovision-junior-2017/|título=Vota en nuestro sondeo de la final ucraniana para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/08/08/ukraine-junior-eurovision-2017/|título=Ukraine Junior Eurovision 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Non pares | [[lingua ucraína|Ucraíno]] e [[Idioma inglés|inglés]] |} == Resultados == {| class="sortable wikitable" |- ! N° || País || Artista(s) || Canción || Lugar || Puntos |-bgcolor="red" | 01 | {{bandeira|Chipre}} | [[Nicole Nicolaou]] | ''"I Wanna Be A Star"'' | 16 | 45 |- | 02 | {{bandeira|Polonia}} | [[Alicja Rega]] | ''"Mój Dom"'' | 8 | 138 |-bgcolor="#00DDF3" | 03 | {{bandeira|Países Baixos}} | [[Fource]] | ''"Love Me"'' | 4 | 156 |- | 04 | {{bandeira|Armenia}} | [[Michael Grigoryan|Misha]] | ''"Boomerang"'' | 6 | 148 |-bgcolor="#00DDF3" | 05 | {{bandeira|Belarús}} | [[Helena Meraai]] | ''"I Am The One"'' | 5 | 149 |-bgcolor=B57EDC | 06 | {{bandeira|Portugal}} | [[Mariana Venâncio]] | ''"Youtuber"'' | 14 | 54 |-bgcolor="Pink" | 07 | {{bandeira|Irlanda}} | [[Muireann McDonnell]] | ''"Súile Glasa"'' | 15 | 54 |- | 08 | {{flagicon|Macedonia do Norte}} [[Macedonia do Norte]] | [[Mina Blažev]] | ''"Dancing Through Life"'' | 12 | 69 |-bgcolor=silver | 09 | {{bandeira|Xeorxia}} | [[Grigol Kipshidze]] | ''"Voice Of The Heart"'' | 2 | 185 |- | 10 | {{bandeira|Albania}} | [[Ana Kodra]] | ''"Don't Touch My Tree (Mos Ma Prekni Pemën)"'' | 13 | 67 |- | 11 | {{bandeira|Ucraína}} | [[Anastasiya Baginska]] | ''"Don't Stop"'' | 7 | 147 |- | 12 | {{bandeira|Malta}} | [[Gianluca Cilia]] | ''"Dawra Tond"'' | 9 | 107 |-bgcolor=gold | 13 | '''{{bandeira|Rusia}}''' | '''[[Polina Bogusevich]]''' | '''''"Kryl'ya"''''' | '''1''' | '''188''' |- | 14 | {{bandeira|Serbia}} | [[Irina Brodić]] & [[Jana Paunović]] | ''"Ceo svet je naš"'' | 10 | 92 |-bgcolor=#ED9121 | 15 | {{bandeira|Australia}} | [[Isabella Clarke]] | ''"Speak Up!"'' | 3 | 172 |- | 16 | {{bandeira|Italia}} | [[Maria Iside Fiore]] | ''"Scelgo (My Choice)"'' | 11 | 86 |} == Notas == {{Listaref|20em}} {{Festival de Eurovisión Júnior}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Festival de Eurovisión Júnior]] qltd346v2xmqh8ohifgr4qsoztwa032 6168408 6168406 2022-08-27T17:06:32Z Alfonso Márquez 1987 /* Participantes */ Lingua inglesa wikitext text/x-wiki {{Infobox Eurovision |nome = Festival de Eurovisión Júnior |ano = 2017 |tema = |imaxe = |train = |final =[[26 de novembro]] de [[2017]] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/georgia-celebrara-la-15a-edicion-de-eurovision-junior-el-26-de-noviembre-de-2017/|título=Georgia celebrará la 15ª edición de Eurovisión Junior el 26 de noviembre de 2017 }}</ref> |presentadores =[[Elene Kalandadze]]<br />[[Lizi Japaridze]] |condutor = |supervisor executivo = |produtor executivo = |director = |televisión anfitrioa = |lugar =[[Palacio Olímpico de Tiflis]] <ref name="sede">{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/descubre-el-nuevo-recinto-donde-se-celebrara-eurovision-junior-2017/|título=Descubre el nuevo recinto donde se celebrará Eurovisión Junior 2017}}</ref><br />[[Tiflis]] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/tiflis-es-la-ciudad-escogida-para-celebrar-eurovision-junior-2017/|título=Tiflis es la ciudad escogida para celebrar en Eurovisión Junior 2017}}</ref><br />{{bandeira|Xeorxia}} |winner = ''Kryl'ya''<br />[[Polina Bogusevich]]<br />{{bandeira|Rusia}} |vote = |participantes = 16 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/anunciada-la-lista-oficial-de-participantes-en-eurovision-junior-2017/|título=Anunciada la lista oficial de participantes en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> |debutantes = |retornos = {{bandeira|Portugal}} |retirados = {{bandeira|Bulgaria}}<br />{{bandeira|Israel}} |cero = |mapa ano= Junior 2017 |col1=#782167 |col2=#22B14C |col3=#FFC20E |tag1=Países que confirmaron a súa participación |tag2=Países que xa escolleron o seu representante ou canción |tag3=Países que participaron no pasado, pero non en 2017 |apertura = |apertura1 = |intermedio = |intermedio1 = }} O '''[[Festival de Eurovisión Júnior]] 2017''' foi a décimo quinta edición do concurso musical. Estivo organizado pola emisora ​​pública de [[Xeorxia]] ([[Georgian Public Broadcaster|GPB]]) e a [[Unión Europea de Radiodifusión]]. Tivo lugar o [[26 de novembro]] de [[2017]] no Palacio Olímpico, na capital do país, [[Tbilisi]]. Esta foi a quinta vez que o concurso organizouse no país gañador do ano anterior. O slogan de deseño visual e concurso, "Shine Bright", revelouse en maio de 2017. A vencedora foi [[Polina Bogusevich]], que representou a Rusia coa canción "Kryl'ya", sendo a segunda vez que Rusia gañou o Festival de Eurovisión Júnior, despois de que as [[Gemelas Tolmachevy]] fixeran o propio en 2006, e a terceira vitoria xeral para o país en calquera evento relacionado con Eurovisión.<ref> A última vitoria en calquera evento de Eurovisión para Rusia foi cando [[Dima Bilan]] gañou [[Festival de Eurovisión 2008|Eurovisión 2008]] en [[Belgrado]].</ref> Xeorxia e Australia terminaron en segundo e terceiro lugar, respectivamente. == Participantes == {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! rowspan="2" | País e TV ! {{nowrap|Título orixinal da canción}} ! Artista ! rowspan="2" | Proceso e data de selección |- bgcolor="#CCCCCC" ! Tradución ao galego ! Linguas |- | rowspan="2" |{{bandeira|Albania}}<br />[[Radio Televizioni Shqiptar|'''RTSH''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/albania-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Albania confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Don't Touch My Tree"''' | '''[[Ana Kodra]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ana-kodra-representara-albania-en-eurovision-junior-2017/|título=Ana Kodra representará a Albania en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Junior Fest 2017, 14-10-2017<br>(Presentación versión final, 14-11-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Non me toques a árbore | [[Idioma albanés|Albanés]] e [[Lingua inglesa|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Armenia}}<br />'''[[AMPTV]]''' <ref>{{cita web|url=http://escpedia.info/noticias/armenia-confirma-participacao-no-junior-eurovision/|título=Armênia confirma participaçao no Junior Eurovision|data-acceso=12 de decembro de 2018|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20181221013608/https://escpedia.info/noticias/armenia-confirma-participacao-no-junior-eurovision/|dataarquivo=21 de decembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> | '''"Boomerang"''' | '''[[Michael Grigoryan|Misha]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/misha-representara-armenia-en-eurovision-junior-2017/|título=Michael Grigosyan representará a Armenia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Elección interna, 18-07-2017 <br> (Presentación canción, 23-10-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Búmerang | [[Idioma armenio|Armenio]] e [[Lingua inglesa|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Australia}} <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/australia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Australia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />[[Australian Broadcasting Corporation|'''ABC''']] | '''"Speak Up!"''' | '''[[Isabella Clarke]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/isabella-clarke-representara-australia-en-eurovision-junior-2017/|título=Isabella Clarke representará a Australia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante elegida internamente, 09-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Fala! | [[Lingua inglesa|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Belarús}}<br />[[Compañía Nacional de Radio e Televisión de Bielorrusia|'''BTRC''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Bielorrusia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"I am the One"''' | '''[[Helena Meraai]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/helena-meraai-representara-bielorrusia-en-eurovision-junior-2017/|título=Helena Meraai representará a Bielorrusia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 25-08-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-2017-el-25-de-agosto/|título=Bielorrusia elegirá su representante para Eurovisión Junior 2017 el 25 de Agosto }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/bielorrusia-abre-el-plazo-de-recepcion-de-candidatura-para-eurovision-junior-2017/|título=Bielorrusia abre el plazo de recepción de candidatura para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Eu son | [[Idioma ruso|Ruso]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Chipre}}<br />[[Corporación Chipriota de Radiodifusión|'''CyBC''']] | '''"I Wanna Be a Star"''' | '''[[Nicole Nicolau]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/nicole-nicolaou-representara-chipre-en-eurovision-junior-2017/|título=Nicole Nicolaou representará a Chipre en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante y canción elegidos internamente, 15-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Quero ser unha estrela | [[Lingua grega|Grego]] e [[Lingua inglesa|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Xeorxia}}<br />'''[[Georgian Public Broadcasting|GPB]]'''<ref>{{cita web|url=https://eurovoix.com/2016/11/22/georgia-begins-talks-regarding-host-junior-eurovision-2017/|título=Georgia begins talks regarding hosting Junior Eurovision 2017|data-acceso=23 de decembro de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20161202082348/https://eurovoix.com/2016/11/22/georgia-begins-talks-regarding-host-junior-eurovision-2017/|dataarquivo=02 de decembro de 2016|urlmorta=yes}}</ref> | '''"Voice of the Heart"''' | '''[[Grigol Kipshidze]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/grigol-kipshidze-representara-georgia-en-eurovision-junior-2017/|título=Grigol Kipshidze representará a Georgia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 20-10-2017 <br /> ''(cantante elegido en Final nacional, 08-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Voz do corazón | [[Idioma xeorxiano|x]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Irlanda}}<br />'''[[TG4]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Irlanda confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-abre-el-plazo-de-inscripcion-para-junior-eurovision-eire-2017/|título=Irlanda abre el plazo de inscripción para Junior Eurovisión Eire 2017 }}</ref> | '''"Súile Glasa"''' | '''[[Muireann McDonnell]]''' | rowspan="2" | Junior Eurovision Eire 2017 19-11-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/irlanda-escogera-representante-tiflis-traves-junior-eurovision-eire-2017/|título=Irlanda escogerá su representante en Tiflis a través de Junior Eurovision Eire 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ollos verdes | [[Idioma irlandés|Gaélico]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Italia}}<br />[[RAI|'''Rai''']] <ref>{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/06/26/italy-rai-gulp-confirms-junior-eurovision-2017-participation/|título= Italy: Rai Gulp confirms Junior Eurovision 2017 Participation}}</ref> | '''"Scelgo (My Choice)"''' | '''[[Maria Iside Fiore]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/maria-iside-fiore-representara-italia-en-eurovision-junior-2017/|título=Maria Iside Fiore representará a Italia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Elección interna, 04-10-2017 |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Elixo (A miña elección) | [[Idioma italiano|Italiano]] e [[Lingua inglesa|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{flagicon|Macedonia do Norte}} [[Macedonia do Norte]]<br />[[Makedonska Radio Televizija|'''MKRTV''']]<ref> name="es.esc-plus_1">{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/06/30/macedonia-junior-eurovision-2017-participation-confirmed/|título=Macedonia Junior Eurovision 2017 Participation confirmed}}</ref> | '''"Dancing through life"''' | '''[[Mina Blažev]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/mina-blazev-representara-la-antigua-republica-yugoslava-de-macedonia-en-eurovision-junior-2017/|título=Mina Blažev representará a Macedonia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 08-10-2017 <br /> ''(cantante elegida internamente, 08-09-2017)'' |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Bailando pola vida | [[Lingua macedonia|Macedonio]] e [[Lingua inglesa|Inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Malta}}<br />'''[[PBS Malta|PBS]]''' <ref name="es.esc-plus_1">{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/malta-confirma-su-participacion-para-eurovision-junior-2017-seleccionaran-al-representante-puerta-cerrada/|título=Malta confirma su participación para Eurovisión Junior 2017 seleccionaran al representante puerta cerrada }}</ref> | '''"Dawra Tond"''' | '''[[Gianluca Cilia]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/gianluca-cilia-representara-malta-en-eurovision-junior-2017/|título=Gianluca Cilia representará a Malta en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Presentación canción, 29-09-2017 <br /> ''(cantante elegido en Final nacional, 01-07-2017)'' <ref>http://es.esc-plus.com/seleccionados-los-10-finalistas-del-malta-junior-eurovision-song-contest-2017/ </ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Dando voltas | [[Lingua inglesa|Inglés]] e [[Idioma maltés|maltés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Países Baixos}}<br /> [[Nederlandse Publieke Omroep|'''AVROTROS''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/paises-bajos-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Países Bajos confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Love Me"''' | '''[[Fource]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/fource-representaran-paises-bajos-en-eurovision-junior-2017/|título=FOURCE representarán a Países Bajos en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Junior Songfestival 2017 16-09-2017 <br> (Presentación canción, 6-10-2017)<ref>http://es.esc-plus.com/jesc-2017-anunciados-los-16-finalistas-del-junior-songfestival-2017/ </ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ámame | [[Idioma neerlandés|Neerlandés]] e [[Lingua inglesa|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Polonia}}<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polonia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Polonia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />[[Telewizja Polska|'''TVP''']] | '''"Mój dom"''' | '''[[Alicja Rega]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/alicja-rega-gana-el-krajowe-eliminacje-eurowizji-junior-y-representara-polonia-en-eurovision-junior-2017/|título=Alicja Rega representará a Polonia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Krajowe Eliminacje, 01-10-2017 <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polonia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-el-1-de-octubre/|título=Polonia elegirá su representante para Eurovisión Junior 2017 el 1 de octubre }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | O meu fogar | [[Idioma polaco|Polaco]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Portugal}}<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/portugal-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Portugal confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <br />'''[[Rádio e Televisão de Portugal|RTP]]''' | '''"Youtuber"''' | '''[[Mariana Venâncio]]''' | rowspan="2" | Júniores de Portugal, 05-10-2017<br />(Presentación canción, 29-09-2017) |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | - | [[Idioma portugués|Portugués]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Rusia}}<br />[[Rossiya 1|'''RTR''']] | '''"Kryl'ya"''' | '''[[Polina Bogusevich]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/polina-bogusevich-representara-rusia-en-eurovision-junior-2017/|título=Polina Bogusevich representará a Rusia en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 03-06-2017 <ref>http://es.esc-plus.com/rusia-elegira-su-representante-para-eurovision-junior-2017-el-3-de-junio/ </ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/rusia-ya-se-pueden-enviar-solicitudes-para-participar-en-eurovision-junior-2017/|título=Rusia. Ya se pueden enviar solicitudes para participar en Eurovision Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/jesc-2017-escucha-las-21-canciones-rusas-y-vota-por-tu-favorita/|título=Jesc 2017. Escucha las 21 canciones rusas y vota por tu favorita}}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Ás | [[Idioma ruso|Ruso]] e [[Lingua inglesa|inglés]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Serbia}}<br />[[Radio Televizija Srbije|'''RTS''']] <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/serbia-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Serbia confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Ceo svet je naš"''' | '''[[Irina Brodić]]''' & '''[[Jana Paunović]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/serbia-elige-irina-brodic-jana-paunovic-para-eurovision-junior-2017/|título=Serbia elige a Irina Brodić & Jana Paunović para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final nacional, 30-09-2017 |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | O sitio enteiro é noso | [[Idioma serbio|Serbio]] |- | rowspan="2" |{{bandeira|Ucraína}}<br>'''[[Compañía Nacional de Radiodifusión Pública de Ucrania|UA:PBC]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ucrania-confirma-su-participacion-en-eurovision-junior-2017/|título=Ucrania confirma su participación en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | '''"Don't Stop"''' | '''[[Anastasiya Baginska]]''' <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/anastasiya-baginska-representara-ucrania-en-eurovision-junior-2017/|título=Anastasiya Baginska representará a Ucrania en Eurovisión Junior 2017 }}</ref> | rowspan="2" | Final Nacional, 25-08-2017<br>(Presentación versión final, 05-10-2017)<ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/ucrania-anuncia-los-10-finalistas-de-su-seleccion-nacional-de-eurovision-junior-2017/|título=Ucrania anuncia a los 10 finalistas de su Selección Nacional de Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=http://es.esc-plus.com/vota-en-nuestro-sondeo-de-la-final-ucraniana-para-eurovision-junior-2017/|título=Vota en nuestro sondeo de la final ucraniana para Eurovisión Junior 2017 }}</ref> <ref>{{cita web |url=https://eurovoix.com/2017/08/08/ukraine-junior-eurovision-2017/|título=Ukraine Junior Eurovision 2017 }}</ref> |- style="border-bottom: 1px #222 solid;" | Non pares | [[lingua ucraína|Ucraíno]] e [[Lingua inglesa|inglés]] |} == Resultados == {| class="sortable wikitable" |- ! N° || País || Artista(s) || Canción || Lugar || Puntos |-bgcolor="red" | 01 | {{bandeira|Chipre}} | [[Nicole Nicolaou]] | ''"I Wanna Be A Star"'' | 16 | 45 |- | 02 | {{bandeira|Polonia}} | [[Alicja Rega]] | ''"Mój Dom"'' | 8 | 138 |-bgcolor="#00DDF3" | 03 | {{bandeira|Países Baixos}} | [[Fource]] | ''"Love Me"'' | 4 | 156 |- | 04 | {{bandeira|Armenia}} | [[Michael Grigoryan|Misha]] | ''"Boomerang"'' | 6 | 148 |-bgcolor="#00DDF3" | 05 | {{bandeira|Belarús}} | [[Helena Meraai]] | ''"I Am The One"'' | 5 | 149 |-bgcolor=B57EDC | 06 | {{bandeira|Portugal}} | [[Mariana Venâncio]] | ''"Youtuber"'' | 14 | 54 |-bgcolor="Pink" | 07 | {{bandeira|Irlanda}} | [[Muireann McDonnell]] | ''"Súile Glasa"'' | 15 | 54 |- | 08 | {{flagicon|Macedonia do Norte}} [[Macedonia do Norte]] | [[Mina Blažev]] | ''"Dancing Through Life"'' | 12 | 69 |-bgcolor=silver | 09 | {{bandeira|Xeorxia}} | [[Grigol Kipshidze]] | ''"Voice Of The Heart"'' | 2 | 185 |- | 10 | {{bandeira|Albania}} | [[Ana Kodra]] | ''"Don't Touch My Tree (Mos Ma Prekni Pemën)"'' | 13 | 67 |- | 11 | {{bandeira|Ucraína}} | [[Anastasiya Baginska]] | ''"Don't Stop"'' | 7 | 147 |- | 12 | {{bandeira|Malta}} | [[Gianluca Cilia]] | ''"Dawra Tond"'' | 9 | 107 |-bgcolor=gold | 13 | '''{{bandeira|Rusia}}''' | '''[[Polina Bogusevich]]''' | '''''"Kryl'ya"''''' | '''1''' | '''188''' |- | 14 | {{bandeira|Serbia}} | [[Irina Brodić]] & [[Jana Paunović]] | ''"Ceo svet je naš"'' | 10 | 92 |-bgcolor=#ED9121 | 15 | {{bandeira|Australia}} | [[Isabella Clarke]] | ''"Speak Up!"'' | 3 | 172 |- | 16 | {{bandeira|Italia}} | [[Maria Iside Fiore]] | ''"Scelgo (My Choice)"'' | 11 | 86 |} == Notas == {{Listaref|20em}} {{Festival de Eurovisión Júnior}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Festival de Eurovisión Júnior]] 4fk3qiw6hro9njwc71fwedmv3uncina 0 383114 6168555 6071707 2022-08-27T23:07:44Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = <big>Mārtiņš Laksa</big> | imaxe = 2022-05-04 ALBA Berlin gegen Jobstairs Gießen 46ers (Basketball-Bundesliga 2021-22) by Sandro Halank–017.jpg | ancho = 285 | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,98 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 6 [[polgada|in]])</small> | peso = 92 [[kg]] <small>(203 lb)</small> | equipo = Gießen 46ers | equipo2 = Gießen 46ers | número = | nacionalidade = {{LVA}} | nacemento = [[26 de xuño]] de [[1990]] <small>{{idade|26|06|1990}}</small> | lugar = {{LVAb}} [[Riga]] | career_start = dende [[2009]] | antigos_equipos = <nowiki></nowiki> [[Ficheiro:Flag of Latvia.svg|15px|border|Letonia]] [[VEF Rīga]] (2009–2011)<br> [[Ficheiro:Flag of Latvia.svg|15px|border|Letonia]] [[BK Ventspils|Ventspils]] (2011–2014)<br> [[Ficheiro:Flag of Latvia.svg|15px|border|Letonia]] [[BK Jūrmala|Jūrmala]] (2014–2015)<br> [[Ficheiro:Flag of Latvia.svg|15px|border|Letonia]] [[BK Valmiera|Valmiera]] (2015–2017)<br> [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|15px|border|Galicia]] [[Obradoiro Club de Amigos do Baloncesto|Obradoiro]] (2017–2019)<br> [[Ficheiro:Flag of Poland.svg|15px|border|Polonia]] [[Start Lublin]] (2019–2021)<br> [[Ficheiro:Flag of Hungary.svg|15px|border|Hungría]] [[Alba Fehérvár]] (2021–2022)<br> [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|15px|border|Alemaña]] [[Gießen 46ers]] (2022–presente)<br> }} '''Mārtiņš Laksa''', nado o [[26 de xuño]] de [[1990]] en [[Riga]], é un xogador profesional de [[baloncesto]] [[Letonia|letón]]. Cunha estatura de 1,98 [[metro]]s xoga na posición de [[Escolta (baloncesto)|escolta]] para o [[Gießen 46ers]] da [[Basketball Bundesliga]]. == Traxectoria profesional == O [[17 de xuño]] de [[2017]], anunciouse a súa fichaxe polo [[Obradoiro CAB]] da [[Liga ACB]].<ref>[http://www.obradoirocab.com/webobra/index.php/es/noticias/2053-el-rio-natura-monbus-obradoiro-ficha-a-martins-laksa El Rio Natura Monbus Obradoiro ficha a Martins Laksa]</ref> O [[21 de xuño]] de [[2019]], o Obradoiro anunciou a execución da cláusula de saída do seu contrato, quedando así desligado do equipo santiagués.<ref>[http://www.obradoirocab.com/webobra/index.php/es/noticias/3169-martins-laksa-y-michael-uchendu-quedan-desligados-del-monbus-obradoiro Martins Laksa y Michael Uchendu quedan desligados del Monbus Obradoiro]</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20170914065451/http://www.acb.com/jugador.php?id=53A Perfil en ACB.com] {{es}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Laksa, Martins}} [[Categoría:Nados en 1990]] [[Categoría:Nados en Riga]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Letonia]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Xogadores do VEF Rīga‎]] [[Categoría:Xogadores do BK Ventspils‎]] [[Categoría:Xogadores do BK Jūrmala]] [[Categoría:Xogadores do BK Valmiera]] [[Categoría:Xogadores do Obradoiro CAB]] [[Categoría:Xogadores do Start Lublin]] [[Categoría:Xogadores do Alba Fehérvár]] [[Categoría:Xogadores do Gießen 46ers‎]] gm4bz51719xsmivyjpa1e2o1okm0zj0 0 384771 6168239 6168225 2022-08-27T12:04:59Z 81.39.252.228 /* Orixes e controversia */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de códigos relixiosos procedentes da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proceden de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, determinados símbolos só poden explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes investigacións tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os arcanos do Tarot a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras disciplinas fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as figuras, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro representacións simbólicas (poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes pretenden que o Tarot pode servir como guieiro para profundizar noutras prácticas<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma a [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] suy0my9bbdrskdoa40bmgbgwws5zr0z 6168240 6168239 2022-08-27T12:06:53Z 81.39.252.228 /* O tarot desde o século XVIII */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de códigos relixiosos procedentes da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proceden de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, determinados símbolos só poden explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes investigacións tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os arcanos do Tarot a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras disciplinas fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as figuras, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro representacións simbólicas (poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guieiro para profundizar noutras prácticas<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma a [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] izvs2weg128ng6rp7iu6ur33ol98fdt 6168253 6168240 2022-08-27T12:24:52Z 81.39.252.228 /* O tarot desde o século XVIII */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de códigos relixiosos procedentes da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proceden de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, determinados símbolos só poden explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes investigacións tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras disciplinas fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as figuras, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro representacións simbólicas (poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guieiro para profundizar noutras prácticas<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma a [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] 4ileov0s8nluyws08bmzm2cilo8b0zb 6168261 6168253 2022-08-27T12:38:50Z HombreDHojalata 5863 /* O tarot desde o século XVIII */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de códigos relixiosos procedentes da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proceden de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, determinados símbolos só poden explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes investigacións tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras disciplinas fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as figuras, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro representacións simbólicas (poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guieiro para profundar noutras prácticas<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma a [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] kqg9p9eoz9n0ybolgeys3sn8mpuzhym 6168300 6168261 2022-08-27T14:48:21Z 81.39.252.228 /* O tarot desde o século XVIII */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guieiro para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] jir48od17y402djufb56ugk8a3oluvr 6168301 6168300 2022-08-27T14:49:27Z 81.39.252.228 /* O tarot desde o século XVIII */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo recén chegado que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] p3lwjzps4vcmvglg4jr4q9aqqy7s53j 6168354 6168301 2022-08-27T15:59:46Z Breogan2008 23204 /* Orixes e controversia */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente chegan a Francia na segunda metade dese século; en 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo acabado de chegar que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteila'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] mxd56pdc9eefi8b2dii49zyzfbyuhbz 6168401 6168354 2022-08-27T16:58:48Z Cordal 5447 /* Orixes e controversia */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == O estudo actualizado <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> das fontes do Tarot establece que as primeiras versións coñecidas -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] eag3vlee2vvrqrbrrkmmkmgfuy0yuxq 6168407 6168401 2022-08-27T17:04:05Z Cordal 5447 /* Historia e descrición */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] d1s7wavtifjj7vssabh8tnxahqvyx1n 6168412 6168407 2022-08-27T17:11:55Z 81.39.252.228 /* Orixes e controversia */ engad. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe (1310) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /><ref>{{Cita web|título=Los Arcanos Menores y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/los-arcanos-menores-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-21|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] dhfx8ugrst8m6x7ngyfwxdmyyem99wt 6168413 6168412 2022-08-27T17:13:53Z 81.39.252.228 /* Orixes e controversia */ rev. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no Museo Topkapi de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] g3grtqpx67vtab9m6iuq5j6edqx9gvr 6168420 6168413 2022-08-27T17:24:18Z 81.39.252.228 /* Orixes e controversia */ enlace wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados <ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] 7g0l9fv2i34lkh1i12dcic34jv5nu8s 6168423 6168420 2022-08-27T17:25:51Z 81.39.252.228 /* Historia e descrición */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] thz5xas8pnjsospqg3loj7tfq1pfc8c 6168567 6168423 2022-08-27T23:34:45Z 81.39.252.160 /* Historia e descrición */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un xogo de cartas xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos xogos de cartas, concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os xogos de cartas proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un xogo composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No xogo dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] 6aq3i6f1hfde2wm9z07q5vfg0snp7nh 6168610 6168567 2022-08-28T06:09:28Z 81.39.252.160 enlac. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[xogo de cartas]] xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha baralla de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos [[Xogo de cartas|xogos de cartas]], concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os [[Xogo de cartas|xogos de cartas]] proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un [[Xogo de mesa|xogo]] composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No [[Xogo de cartas|xogo]] dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] hbt24hmu9gvldmehg8sbxhzaamwmrgf 6168611 6168610 2022-08-28T06:29:03Z 81.39.252.160 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[xogo de cartas]] xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos [[Xogo de cartas|xogos de cartas]], concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os [[Xogo de cartas|xogos de cartas]] proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> actual é un [[Xogo de mesa|xogo]] composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No [[Xogo de cartas|xogo]] dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] fkuvoe0biv7gtnauxzpvnlsl3bqyxnk 6168688 6168611 2022-08-28T10:59:35Z 81.39.252.160 /* Uso recreativo */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[xogo de cartas]] xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos [[Xogo de cartas|xogos de cartas]], concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os [[Xogo de cartas|xogos de cartas]] proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo para practicamente todos os tarots populares do tempo actual. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[Xogo de mesa|xogo]] composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No [[Xogo de cartas|xogo]] dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] anfk0lcs9e6dwycy5o52r2uvmozt172 6168690 6168688 2022-08-28T11:02:00Z 81.39.252.160 /* Historia e descrición */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] O '''tarot'''<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[xogo de cartas]] xogado en [[Francia]] e noutros países francófonos, composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais do xogo.<ref>{{cita web | url=http://www.fftarot.fr/ | título=Fédération Française de Tarot |dataacceso=22 de xaneiro de 2009 | formato=HTML |obra= |publicado= |páxinas= |lingua=francés }}</ref> Desde o século XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e desde finais do século XIX integran o cerne do [[esoterismo]] moderno xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. A [[comunidade científica]] asimila todo uso non lúdico do tarot ao campo da [[pseudociencia]]. == Orixes e controversia == Dáse en 1299 a primeira mención coñecida en Europa<ref>{{Cita libro|título=La Grande Encyclopédie du tarot|apelidos=Kaplan|nome=Stuart. R.|editorial=Tchou|ano=1978|ISBN=978-2710701422}}</ref> aos [[Xogo de cartas|xogos de cartas]], concretamente no manuscrito italiano ''Trattato del governo dell famiglia'', escrito por Pipozzo di Sandro. Nel alúdese, como ocorrerá noutras referencias do século [[Século XIV|XIV]]<ref name=":0">{{Cita libro|título=Historia del Tarot - Orígenes - Iconografía - Simbolismo|apelidos=Nadolny|nome=Isabelle|editorial=Ediciones Obelisco|ano=2020|ISBN=978-84-9111-587-8}}</ref>, á presenza das cartas (chamadas tamén ''naips'', ''naibi'', ''chartae'', ''karten'' nos seus respectivos dominios culturais) nas apostas e nos ambientes populares ou marxinais. Outra das mencións máis temperás corresponde ao [[Principado de Cataluña]] cando o [[Consell de Cent]] prohibe ([[1310]]) os xogos de cartas en [[Barcelona]]<ref>J. Amades y J. Colomines, "Els Soldats i altres Papers de Rengles" (Barcelona, 1933-1936) vol. II p. 7.</ref>. Presumiblemente entran en Francia cara á segunda metade dese século. En 1376<ref name=":0" /> a cidade de [[Florencia]] prohibe un xogo de recente chegada que se chama ''naibbe'' e un ano despois, preto de [[Basilea]], un frade dominico chamado Johannes escribe<ref name=":0" /> o ''Tractatus de moribus e de disciplina humanae conversacionis'' no que se refire a un ''ludus cartarum'' e achega detalles sobre a súa composición (catro reis, dous mariscais, dez cartas de puntos cos mesmos paus...). É a descrición máis antiga do que posteriormente se coñecerá coma [[arcanos menores]]<ref name=":2">{{Cita libro|título=Tarot : origenes, sistemas de lectura, interpretación|url=https://www.worldcat.org/oclc/76882033|editorial=Taschen|data=1999|lugar=Köln|ISBN=3-8228-6786-1|OCLC=76882033|nome=Kathleen|apelidos=McCormack}}</ref> do xogo moderno e contemporáneo ao que se engadirán as láminas dos tarots renacentistas. A hipótese máis estendida é que os [[Xogo de cartas|xogos de cartas]] proceden de [[Oriente]]; cítase como proba<ref name=":0" /> o conxunto de cartas iluminadas do Exipto [[mameluco]] do s. XV, conservadas no [[Palacio de Topkapi|Museo Topkapi]] de [[Istambul]]. O xogo componse de catro secuencias moi similares ás das [[Baralla de cartas|barallas]] do centro e sur de Europa. Non semellaría aventurado que mazos similares chegasen a través dos mamelucos a Europa, antes de seren expulsados polos [[Imperio Otomán|otománs]]. Por súa vez, a orixe remota deses naipes puido ser chinesa, a través de [[Persia]]. Desde tempos moi antigos usábanse na [[Imperio da China|China]] pequenas follas ou tarxetas feitas en papel e en marfil mencionadas xa desde o s. [[Século X|X]], aínda que sen vínculo aparente coas barallas descritas arriba. Deféndese tamén a hipótese dunha creación puramente europea, que explicaría por exemplo a [[etimoloxía]] da palabra árabe ''naibi'' a partir do [[Flamengo occidental|flamengo]] ''knaep'', "papel". Mais cumpriría distinguir os mazos de cartas para xogo documentados en Europa desde a [[época medieval]] -que incluían puntualmente<ref>{{Cita web|título=Il Matto - The Fool|url=https://tarotwheel.net/history/the%20individual%20trump%20cards/il%20matto%20-%20the%20fool.html|páxina-web=Tarotwheel.net|data-acceso=2022-08-23}}</ref><ref name=":3">{{Cita web|título=Early Tarot 1420-1475|url=https://tarot-heritage.com/history-4/early-tarot-1420-1475/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> algunhas imaxes das que acabarán constituíndose en canon<ref>{{Cita web|título=1 - Origen -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/ArteDelTarot-Jodorowsky-p1.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-23}}</ref>- daquilo que se considera o núcleo significativo do que entendemos por Tarot, a serie de láminas enigmáticas que semellan compoñer un conxunto sapiencial de imaxes. Estas aparecen, con pequenas variantes, na Francia e na Italia de finais do século [[Século XV|XV]]<ref>{{Cita web|título=Aby Warburg (jun 13, 1866 – oct 26, 1929) (Timeline)|url=https://time.graphics/period/1673840|páxina-web=time.graphics|data-acceso=2022-08-23}}</ref> e inicios do [[Século XVI|XVI]]. No momento en que o Tarot, xa baixo o formato que se populariza a partir do [[Século XVIII|XVIII]], se converte en [[xogo de mesa]] e en artefacto supostamente [[Adiviñación|adiviñatorio]], as especulacións fantásticas<ref name=":1">{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=3-8365-8456-5|OCLC=1252412256}}</ref> sobre a súa verdadeira orixe proliferan sobre todo en [[Francia]] e no [[Reino Unido]]: legado en clave da tradición exipcia, suma sincrética de saberes ocultos<ref name=":4" />([[gnosticismo]], [[cábala]] hebrea, [[alquimia]], [[catarismo]]...), pervivencia de símbolos relixiosos da [[India]]<ref name=":1" /> a través do [[pobo xitano]] etc. Moitos manuais do [[século XXI]] que reproducen sen contrastar obras anteriores repiten tamén lendas<ref name=":2" /> (coma a do Tarot encargado por [[Carlos VI de Francia]]) que agachan invencións<ref name=":5" /> e inexactitudes históricas. Paralelamente, outros autores aseguran<ref name=":4" /> que cómpre distinguir a verdade histórica contrastable (que os primeiros tarots proveñen de Italia e están datados a mediados do [[século XV]]) dun estudo profundo das láminas que deron lugar, por exemplo, ao [[Tarot de Marsella]]. Segundo estes, só poderían explicarse no contexto dunha época moi temperá, poucos anos despois da morte de [[Cristo]]; outros<ref>{{Cita web|título=El tarot, 'un lenguaje sagrado'|url=https://www.clarin.com/buena-vida/espiritualidad/tarot-lenguaje-sagrado_0_SkXe6OkhvQe.html|páxina-web=Clarín|data=2012-09-20|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref>, a partir da mesma suposición, sitúan no comezo do [[segundo milenio]] a creación das cartas. == Etimoloxía == [[Ficheiro:Viscontisforzatarot.jpg|miniatura|285x285px|Tarot de Visconti Sforza]] [[Ficheiro:Playingtrumps.gif|miniatura|240x240px|Unha versión artística-contemporánea das cartas de Tarot.]] A palabra ''Tarot'', común hoxe a moi diversas linguas, é de etimoloxía escura<ref>{{Cita web|título=tarot {{!}} Etymology, origin and meaning of tarot by etymonline|url=https://www.etymonline.com/word/tarot|páxina-web=www.etymonline.com|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web|título=LE TAROT Associazione culturale|url=http://www.letarot.it/page.aspx?id=220&lng=eng|páxina-web=www.letarot.it|data-acceso=2022-08-24}}</ref>. Desbotada unha orixe culta clásica<ref>{{Cita libro|título=Le tarot révélé : une histoire du tarot d'après les documents|url=https://www.worldcat.org/oclc/899363484|editorial=Musée suisse du jeu|data=cop. 2013|lugar=La Tour-de-Peilz|ISBN=978-2-88375-013-5|OCLC=899363484|nome=Thierry, ...|apelidos=Depaulis}}</ref> ou outras máis antigas e exóticas propostas xa desde o XVIII<ref name=":0" />, aparecen en 1505 os primeiros antecedentes directos, o termo italiano ''Tarocchi'' e o provenzal ''Taraux''<ref name=":4">{{Cita libro|título=Los códigos secretos del Tarot|apelidos=Camoin|nome=Philippe|editorial=Conver|ano=2018|ISBN=978-99957-69-01-7}}</ref><ref name=":0" />. == Historia e descrición == Estudos actualizados<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|título=History|url=https://tarot-heritage.com/history-4/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-24|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref><ref name=":4" /><ref name=":5">{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> concordan en que as primeiras versións coñecidas do Tarot -do que despois se chamarán [[arcanos maiores]]- se localizan en [[Milán]] (ano 1440 ou 1441) e en [[Ferrara]] (ano 1465 ou 1470) aínda que existen referencias directas polo menos dúas décadas antes<ref name=":3" /><ref name=":0" /> e continúan as investigacións<ref>{{Cita web|título=El Tarot de Carlos VI - 78 Puertas - El Tarot que nunca existió|url=https://78puertas.com/el-tarot-de-carlos-vi/|páxina-web=78 Puertas|data=2021-01-28|data-acceso=2022-08-24|lingua=es|apelidos=78puertas}}</ref> para un consenso científico sobre as diversas coleccións de cartas. Semella haber acordo con respecto aos denominados<ref name=":6">{{Cita libro|título=Arquetipo, mito, arte y tarot|apelidos=Amaro|nome=Antoni|editorial=Jose J. de Olañeta|ano=2020}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref><ref>{{Cita web|título=The Visconti-Sforza Tarot, c.1460|url=https://www.wopc.co.uk/italy/visconti|páxina-web=The World of Playing Cards|data-acceso=2022-08-24}}</ref> [[Tarot Visconti-Sforza|Tarots Visconti-Sforza]] e [[Tarocchi de Mantegna]]. Non é posible afirmar rigorosamente que o Tarot ou os tarots tivesen unha orixe independente das barallas e se sumaron despois ou é que en realidade naceron como partes diferentes dunha mesma estrutura. Xogos da mesma familia con distintos nomes -coma o chamado Tarot de Besançon<ref>{{Cita web|título=Search Results for “besançon”|url=https://tarot-heritage.com/?s=besan%C3%A7on|páxina-web=Tarot Heritage|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>- irán aparecendo en Francia, xa no último cuarto do XV<ref name=":0" />, e en séculos sucesivos noutros países de Europa central -na rexión do [[Selva Negra]] ao sur da [[Alemaña]], na [[Suíza]], [[Austria]], [[Piemonte]]<ref name=":0" /> ou [[Hungría]]-. Desde o XVIII as cartas pasaron a ser usadas para a previsión do futuro e pouco a pouco se revelaron<ref name=":6" /><ref>{{Cita libro|edición=Primera edición: marzo 2019|título=El tarot de Mantegna y la sabiduría arcana del Renacimiento|url=https://www.worldcat.org/oclc/1163603696|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=978-84-09-09665-7|OCLC=1163603696|nome=Pedro|apelidos=Ortega}}</ref> como un dos cernes do [[esoterismo]] contemporáneo xuntamente coa [[cábala]], a [[astroloxía]] e a [[alquimia]]. Pero foron as imaxes, moitos dos nomes das cartas<ref name=":0" /> e mais a súa orde no [[Tarot de Marsella|Tarot de Marsella]] as que remataron establecéndose como modelo. A primeira versión que se rexistra dese mazo, con substanciais e perdurables innovacións (coma o naipe ''O Sol'' asociado aos dous xemelgos) será publicada polo parisino Jean Noblet en 1650, pero recentes procuras tiraron á luz na [[Universidade Yale|Universidade de Yale]] a chamada ''folla de Cary''<ref>{{Cita web|título=Cary Collection of Playing Cards - Yale University Library|url=https://collections.library.yale.edu/catalog/11032228|páxina-web=collections.library.yale.edu|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref>, na que queda fóra de toda dúbida o feito de que as imaxes do tarot marsellés -cuxas edicións primitivas<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /> datan do inicio do XVIII- teñen orixe tamén no [[Renacemento italiano]]. O primeiro modelo do tarot moderno de Marsella, moi probablemente herdeiro de formatos anteriores, será impreso por Pierre Madenie <ref>{{Cita web|título=The Tarot de Marseille|url=https://tarot-heritage.com/history-4/the-tarot-de-marseilles/|páxina-web=Tarot Heritage|data=2011-07-27|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> ([[1709]]) en [[Dijon]]. No Tarot de Marsella, que se considera canon<ref name=":4" /> para o resto dos tarots posteriores, os 78 naipes distribúense do seguinte xeito: 56 ao xeito das [[Baralla de cartas|barallas]] europeas en series de catro paus (ouros, copas, espadas e bastos) con dezaseis unidades cada un (dez cartas numeradas ás que se suman catro figuras da aristocracia: sota ou paxe, cabaleiro, rei e raíña). As outras 22 inclúen<ref>{{Cita web|título=Ver las cartas del Tarot reconstruido por Camoin y Jodorowsky -- Tarot de Marsella Camoin|url=https://es.camoin.com/tarot/Tarot-Marsella-Camoin-Jodorowsky.html|páxina-web=es.camoin.com|data-acceso=2022-08-26}}</ref> unha carta sen numerar (co nome ''Le Mat'' ou O Tolo) e unha serie cifrada ao xeito romano, mais non o convencional: ''Le Bateleur'' ou O Mago (I); ''La Papesse'' ou A Papisa (II); ''L'Impératrice'' ou A Emperatriz (III); ''L'Empereur'' ou O Emperador (IIII); ''Le Pape'' ou O Papa (V); ''L'Amoureux'' ou Os Amantes (VI); ''Le Chariot'' ou O Carro (VII); ''La Justice'' ou A Xustiza (VIII); ''L'Ermite'' ou O Ermitán (VIIII); ''La Roue de Fortune'' ou A Roda da Fortuna (X); ''La Force'' ou A Forza (XI); ''Le Pendu'' ou O Colgado (XII); unha lámina sen nome cunha representación da Morte (XIII); ''Tempérance'' ou A Temperanza (XIIII); ''Le Diable'' ou O Demo (XV); ''La Maison Dieu'' ou A Torre (XVI); ''L'Étoile'' ou A Estrela (XVII); ''La Lune'' ou A Lúa (XVIII); ''Le Soleil'' ou O Sol (XVIIII); ''Le Jugement'' ou O Xuízo (XX); ''Le Monde'' ou O Mundo (XXI). == Uso recreativo == En canto ao seu uso recreativo, o Tarot<ref>{{DRAG|tarot}}</ref> é un [[Xogo de mesa|xogo]] composto por unha [[Baralla de cartas|baralla]] de 78 cartas. A Federación Francesa de Tarot publicou as regras oficiais.<ref>{{cita web|url=http://www.fftarot.fr/|título=Fédération Française de Tarot|dataacceso=22 de xaneiro de 2009|formato=HTML|obra=|publicado=|páxinas=|lingua=francés}}</ref> No [[Xogo de cartas|xogo]] dáse caracteristicamente un conxunto composto por vinte e un trunfos, unha carta sen número (que evolucionará ao Joker na baralla francesa) e catro paus de naipes (ouros, copas, espadas e bastos / diamantes, corazóns, picas e trevos na baralla francesa) con catorce cartas cada un, dez delas numeradas e catro figuras (Sota, Cabalo, Rei, Raíña). Dependendo do xogo, o Joker pode actuar como un trunfo ou pode xogarse para evitar o seguinte.<ref name="DummettGame"> {{Cita libro|url=https://books.google.co.uk/books?id=qqm1AAAAIAAJ|título=The game of Tarot: From Ferrara to Salt Lake City|isbn=9780715610145|autor1=Dummett|nome1=Michael A. E|apelido2=Mann|nome2=Sylvia|ano=1980}}</ref> == O tarot desde o século XVIII == A vertente lúdica do Tarot pasou a ser a anécdota fronte á concepción das súas 78 cartas como chave mestra para outras actividades: [[adiviñación]], acceso a [[Esoterismo|doutrinas esotéricas]]<ref name=":14">{{Cita libro|título=El tarot de los bohemios el libro más antiguo del mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/433191384|editorial=Edicomunicación|data=1999|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7672-014-1|OCLC=433191384|apelidos=Papus}}</ref>, indagación místico-simbólica<ref>{{Cita web|título=Red de Portales News Detail Page|url=https://www.universia.net/mx/actualidad/orientacion-academica/academica-uia-estudia-potencial-tarot-como-metalenguaje-simbolico-25838.html|páxina-web=www.universia.net|data-acceso=2022-08-27}}</ref> ou [[meditación]]<ref name=":7">{{Cita libro|edición=1a. ed. en México|título=La vía del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57443806|editorial=Grijalbo|data=2004|lugar=México, D.F.|ISBN=978-968-5956-99-4|OCLC=57443806|nome=Alexandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref>, liñas en débeda coa pescuda filosófico-relixiosa a través dos arquetipos (coma os de [[Hermes]]/ Hermes Trismegistos e [[Prometeo]]) que xa se tería producido<ref name=":6" /> douscentos anos antes nos tarots de Mantegna e de Visconti-Sforza. A pesar de que os mesmos autores e autoras que estudaron o tarot como ferramenta máxica intentaron -desde [[Court de Gébelin]] ([[1725]]-[[1784]]) ao esoterista de orixe galega [[Papus]] ([[1865]]-[[1916]])- asimilar os seus arcanos a unha sabedoría ancestral, a [[cartomancia]] xa se practicaba, sobre todo no ámbito popular, como unha máis entre as disciplinas mánticas<ref name=":0" /> na Europa do Renacemento. Será outro francés, Jean Baptiste Alliette, ''Etteilla'' ([[1738]]-[[1791]]), o primeiro autor coñecido que se consagre á lectura adiviñatoria do Tarot inspirado polas especulacións de Gebélin. O campo xa estaba sementado para que as diversas doutrinas esotéricas ([[Rosacruz|rosacrucismo]], [[Masonaría|masonería]], [[gnosticismo]] etc.) reclamasen ata hoxe como válida a súa intepretación dos naipes, apoiándose con frecuencia noutras artes fóra xa da ortodoxia da época, en especial a [[cábala]]<ref name=":16">{{Cita libro|edición=1. ed|título=Claves del tarot : el Tarot Rider - Waite|url=https://www.worldcat.org/oclc/31734536|editorial=Ediciones Obelisco|data=1989|lugar=Barcelona|ISBN=8477201153|OCLC=31734536|nome=Arthur Edward|apelidos=Waite}}</ref><ref name=":9">{{Cita libro|edición=2a. ed|título=Tarot (El arte de adivinar)|url=https://www.worldcat.org/oclc/434265657|editorial=Obelisco|data=1982|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-86000-16-5|OCLC=434265657|nome=Enrique|apelidos=Eskenazi}}</ref>, a [[astroloxía]]<ref>{{Cita libro|título=Tarot y astrología : cómo conocer el destino|url=https://www.worldcat.org/oclc/21096053|editorial=EDAF|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7640-263-4|OCLC=21096053|nome=Muriel Bruce|apelidos=Hasbrouck}}</ref><ref>{{Cita libro|edición=Noviembre 2018 primera edición|título=Astrología y tarot : el simbolismo del tarot enriqueciendo la mirada astrológica|url=https://www.worldcat.org/oclc/1196382126|data=2018|lugar=Madrid, España|ISBN=978-84-17581-11-4|OCLC=1196382126|nome=Beatriz|apelidos=Leveratto}}</ref> e a [[alquimia]], ou ben invocando documentación de misteriosa procedencia. Grupos coma a [[Orde Hermética da Alba Dourada|Orde da Aurora Dourada]] fixeron do Tarot unha das pedras basilares dos seus estudos e contribuíron desde o [[Reino Unido]] e [[Irlanda]] á extensión das cartas polos [[Estados Unidos de América|EE.UU]]. No mundo anglosaxón foise impoñendo progresivamente a preferencia pola baralla esotérica denominada [[Tarot Rider-Waite]]<ref>{{Cita web|título=La historia oculta de Pamela Colman Smith, la gran artista olvidada del tarot|url=https://www.clarin.com/astrologia/historia-oculta-pamela-colman-smith-gran-artista-olvidada-tarot_0_5StZdRFOpp.html|páxina-web=Clarín|data=2022-05-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Clarín.com}}</ref> ([[1910]]), que contén significativos cambios na imaxinística e mesmo na orde dos [[arcanos maiores]]. As prácticas adiviñatorias do Tarot difiren entre innumerables tendencias<ref name=":15" /><ref>{{Cita libro|edición=1st ed|título=Mary K. Greer's 21 ways to read a tarot card|url=https://www.worldcat.org/oclc/64230432|editorial=Llewellyn Publications|data=2006|lugar=Woodbury, Minn.|ISBN=978-0-7387-0784-6|OCLC=64230432|nome=Mary K.|apelidos=Greer}}</ref> e persoas<ref>{{Cita novas|título=La sabiduría del tarot|url=https://elpais.com/diario/1982/03/14/opinion/384908402_850215.html|xornal=El País|data=1982-03-13|data-acceso=2022-08-25|issn=1134-6582|lingua=es|nome=Leonor|apelidos=Alazraqui}}</ref>. A grandes trazos, preténdese que a extracción das cartas, sexa a partir dunha estrutura xa dada<ref name=":10">{{Cita libro|título=Los 78 grados de sabiduría del tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/36487225|editorial=Ediciones Urano|data=1987|lugar=Barcelona|ISBN=8486344395|OCLC=36487225|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref><ref name=":11">{{Cita libro|título=El Tarot de Marsella|url=https://www.worldcat.org/oclc/12333695|editorial=EDAF|data=1984|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7166-874-5|OCLC=12333695|nome=Paul|apelidos=Marteau}}</ref> (a máis popular é a denominada ''cruz céltica''<ref name=":2" />) ou en eleccións secuenciais ao azar, poden reflectir o momento presente, acontecementos do pasado ou do porvir, en función da pregunta que se realice. Para descodificar os arcanos<ref>{{Cita web|título=El juego del Tarot. Cartomancia y profecía|url=https://www.arsgravis.com/los-tarot-por-emmanuel-dhooghvorst/|páxina-web=Arsgravis - Arte y simbolismo - Universidad de Barcelona|data=2020-08-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref>, aínda que varios deles (''A Xustiza'', ''Os Amantes'', ''A Forza''...) semellan obvios<ref name=":7" /> pola súa filiación ao contexto cultural xudeocristián de raíz [[Antigüidade clásica|clásica,]] é imprescindible un coñecemento previo. As claves semánticas dos naipes teñen que ver coa [[numeroloxía]]<ref name=":7" /><ref name=":11" />, con diversas relixións (especificiamente co [[cristianismo]]), coas [[Mitoloxía|mitoloxías]] [[Pobos indoeuropeos|indoeuropeas]]<ref name=":12" /> e mediterráneas<ref name=":9" /><ref name=":13" />, cos saberes citados arriba de tipo [[Esoterismo|esotérico]]<ref name=":2" /> e co propio universo referencial, ás veces moi complexo, que establecen entre si<ref name=":4" /> as cartas das barallas con maior tradición. No Tarot, coma no obxecto artístico<ref name=":8" />, todo se considera significativo: o tamaño<ref name=":4" /> e proporcións do naipe, as cores, as escenas humanas, calquera detalle aparentemente nimio, sobre todo cando se repite; así, por exemplo, na carta ''O Mundo'' da versión de Marsella, de interpretación vulgar moi favorable<ref name=":16" />, o [[Androxinia|andróxino]] do centro da carta inscríbese nunha [[mandorla]]; rodeado por catro imaxes (que poden relacionarse cos [[evanxelistas]] do [[Novo Testamento]], co [[Tetramorfo|Tetramorfos]] ou cos catro [[signos fixos]] do [[Zodíaco]]), evoca o deus [[Fanes]] dos cultos [[Orfismo (relixión)|órficos]], a culminación dun proceso alquímico<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Bedano|nome=Micaela Violeta|data=2008|título=El simbolismo del Andrógino en la alquimia renacentista|revista=Borradores|ISSN=1851-4383|volume=VIII-IX|páxinas=1-16}}</ref> e outra longa serie de resonancias. Ademais, o cetro (ou vara?) que porta o andróxino reaparece<ref name=":7" /> en cartas coma ''O Emperador'', ''A Emperatriz'' ou ''O Mago'', mentres que a posición das súas pernas<ref name=":4" /> lembra a dos arcanos ''O Colgado'' e ''O Emperador''. Por súa vez, as 56 cartas divididas nos catro paus -que suxiren de novo conexión cos símbolos descritos do naipe ''O mundo''-, son susceptibles de lerse, igual ca os arcanos maiores, na posición dereita ou na invertida. Cada serie remite a un dos [[catro elementos]]<ref name=":2" /> da filosofía [[Presocráticos|presocrática]] e cada unha das cartas -unida ao número que indica ou á figura cortesá que a exhibe- se asociaría a unha ampla gama<ref name=":11" /><ref name=":7" /> de significados coherentes entre si, aínda que poden variar moito segundo a época<ref name=":14" /> e o contexto referencial<ref name=":15">{{Cita libro|título=Seventy eight degrees of wisdom : a book of tarot, part I: the major arcana|url=https://www.worldcat.org/oclc/7933022|editorial=Aquarian Press|data=1980|lugar=Wellingborough, Eng.|ISBN=978-0-85030-220-2|OCLC=7933022|nome=Rachel|apelidos=Pollack}}</ref> ao que se adhira a persoa que di interpretalos. O ás de copas, un supoñer, alude para algúns<ref name=":11" /> ao amor divino da mística cristiá mentres as escolas proclives ao medievalismo<ref name=":16" /><ref name=":15" /> o vinculan coa lenda do [[Santo Graal|Graal]] e na interpretación popular revelaría<ref>{{Cita web|título=El As de copas y su significado en el tarot|url=https://tarotdetiziana.com/el-as-de-copas-y-su-significado-en-el-tarot/|páxina-web=Tarot de Tiziana|data=2015-03-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es|nome=Tiziana|apelidos=Tarot}}</ref> un cúmulo de posibilidades: comezo dunha experiencia amorosa, embarazo, mudanza laboral moi positiva... Fóra da presunción adiviñatoria, determinadas correntes postulan que o Tarot pode servir como guía para profundar en eidos<ref>{{Cita web|título=Contribuciones del tarot en la psicología {{!}} Canariasenred - Noticias de Canarias|url=https://diariodeavisos.elespanol.com/canariasenred/contribuciones-del-tarot-en-la-psicologia|data=2021-07-14|data-acceso=2022-08-26|lingua=es|apelidos=CER}}</ref> coma o da [[meditación]]<ref>{{Cita web|título=Marianne Costa|url=http://mariannecosta.com/|páxina-web=Marianne Costa|data-acceso=2022-08-26|lingua=fr-FR}}</ref>, a [[Psicoterapia|terapia psicolóxica]]<ref>{{Cita novas|título=Now Therapists Have to Figure Out Astrology, Tarot and Psychedelics|url=https://www.nytimes.com/2019/08/28/style/therapy-psychology-astrology-tarot-ayahuasca.html|xornal=The New York Times|data=2019-08-28|data-acceso=2022-08-26|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Sanam|apelidos=Yar}}</ref>, o autocoñecemento ou o acceso a materiais do [[inconsciente]]. == A industria do tarot == As persoas estudosas da cultura desde unha perspectiva científica<ref>{{Cita web|título=Cómo tratar con la pseudociencia|url=https://naukas.com/2011/02/27/como-tratar-con-la-pseudociencia/|páxina-web=Naukas|data=2011-02-27|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|apelidos=Omalaled}}</ref>, ante a proliferación de autoproclamados videntes, meigos/as ou taumaturgos advirten do perigo<ref>{{Cita web|título=Los trucos que utilizan los videntes para engañarte, contados por una de ellos|url=https://www.elconfidencial.com/alma-corazon-vida/2019-09-18/falso-vidente-revela-como-engana-persona-poderes_2236671/|páxina-web=elconfidencial.com|data=2019-09-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Adrián|apelidos=López}}</ref><ref>{{Cita web|título=Tarot y efecto Forer: ¿Por qué confiamos? - Psicologia Flexible|url=https://www.psicologiaflexible.com/es/tarot-efecto-forer/|páxina-web=Psicología Flexible|data=2017-02-10|data-acceso=2022-08-27|lingua=es-ES|nome=Joan Salvador|apelidos=Vilallonga}}</ref> da crenza en prácticas adiviñatorias. A fe no resultado válido das tiraxes de cartas redunda nun negocio que move miles de millóns de euros ao ano só en España<ref>{{Cita web|título=El tarot, un polifacético negocio milmillonario en España – {DF} DiarioFinanciero|url=https://diariofinanciero.com/el-tarot-la-esoterica-expansion-de-un-negocio-milmillonario-en-espana/|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> e se fixo enormemente popular en determinadas franxas horarias de televisión<ref>{{Cita web|título=¿Cuál es la vidente recomendada de Telecinco que está arrasando en 2021? - Huelva Ya noticias periódico digital de la provincia de Huelva|url=https://huelvaya.es/2021/12/07/cual-es-la-vidente-recomendada-de-telecinco-que-esta-arrasando-en-2021/|páxina-web=huelvaya.es|data=2021-12-07|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web|título=Que di o tarot sobre a voda de Silvia? {{!}} CRTVG|url=https://www.crtvg.es/tvg/a-carta/que-di-o-tarot-sobre-a-voda-de-silvia|páxina-web=www.crtvg.es|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> e de radio, así coma na rede e en moitos medios<ref>{{Cita web|título=TAROT VISA ¿Qué saber antes de llamar a una vidente?|url=https://www.mundodeportivo.com/uncomo/artes/articulo/tarot-visa-que-saber-antes-de-llamar-a-una-vidente-52063.html|páxina-web=www.mundodeportivo.com/uncomo|data=2022-03-24|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> de información. Son habituais as denuncias por estafa<ref>{{Cita web|título=Juicio por estafa a una vidente de televisión: “Pepita Vilallonga me dijo: ‘Llevas un mal de ojo, tus perros y tú vais a morir”|url=https://elpais.com/espana/catalunya/2021-11-09/pepita-vilallonga-me-dijo-llevas-un-mal-de-ojo-tus-perros-y-tu-vais-a-morir.html|páxina-web=El País|data=2021-11-09|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Jesús García|apelidos=Bueno}}</ref><ref>{{Cita web|título=Estafan 2.000 euros a una coruñesa en un ritual esotérico ofrecido en un tarot telefónico|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/gente/2009/06/18/estafan-2000-euros-corunesa-ritual-esoterico-ofrecido-tarot-telefonico/00031245327449128886981.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2009-06-18|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> contra profesionais do sector que acaban creando dependencia na súa clientela ou pedindo cantidades cada vez máis elevadas pola lectura das cartas. == O tarot na cultura e nas artes == * O historiador [[Aby Warburg]] analizou imaxes dos tarots renacentistas<ref>{{Cita libro|título=El renacimiento del paganismo : aportaciones a la historia cultural del renacimiento europeo|url=https://www.worldcat.org/oclc/642458107|editorial=Alianza|data=D.L. 2005|lugar=Madrid|ISBN=978-84-206-7954-9|OCLC=642458107|nome=Aby|apelidos=Warburg}}</ref>, especialmente o de Mantegna, para os seus traballos de tipoloxización e estudo do percorrido histórico das imaxes nas artes. * Aínda que o de [[Salvador Dalí]] é o máis coñecido, son ducias os nomes de artistas contemporáneas<ref>{{Cita libro|título=TAROT. LA BIBLIOTECA DE ESOTERISMO.|url=https://www.worldcat.org/oclc/1252412256|editorial=TASCHEN|data=2020|lugar=[S.l.]|ISBN=978-3-8365-8456-2|OCLC=1252412256}}</ref> que inspiraron a súa visión no Tarot ou nalgún dos naipes que o conforman: [[André Breton|André Breto]]<nowiki/>n, Roberto Matta, [[Max Ernst]], <nowiki/>Kurt Seligmann, [[Niki de Saint Phalle]], Itell Colquhoun, [[Leonora Carrington]], [[Andy Warhol]], [[Dorothea Tanning]], Aitor Saraiba<ref>{{Cita web|título=Sin promoción ni difusión, este artista español ha logrado vender miles de copias de su baraja de tarot|url=https://elpais.com/icon-design/2022-08-23/sin-promocion-ni-difusion-este-artista-espanol-ha-logrado-vender-miles-de-copias-de-su-baraja-de-tarot.html|páxina-web=El País|data=2022-08-23|data-acceso=2022-08-25|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Primo}}</ref>, [[Remedios Varo]]... * A conservadora de arte Stacy Engman encargou a varios artistas obras orixinais baseadas nas cartas de tarot que asignou a cada un. A obra colectiva presentouse no Andy Warhol Museum<ref>{{Cita web|título=Contemporary Magic: A Tarot Deck Art Project|url=https://www.warhol.org/exhibition/contemporary-magic-a-tarot-deck-art-project/|páxina-web=The Andy Warhol Museum|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> xunto a unha proxección do filme de Warhol sobre esa mesma temática. * O psicólogo [[Carl Gustav Jung|Carl G. Jung]] utilizou o Tarot<ref name=":12">{{Cita libro|edición=2. ed|título=Jung y el Tarot : un viaje arquetípico|url=https://www.worldcat.org/oclc/27803827|editorial=Kairós|data=1991|lugar=Barcelona|ISBN=978-84-7245-191-9|OCLC=27803827|nome=Sallie|apelidos=Nichols}}</ref> como método de indagación no que entendía como [[inconsciente colectivo]] e reivindicou o seu valor [[Terapia|terapéutico]]. * O poeta [[T. S. Eliot]] integrou a iconografía do arcano número XII (O Colgado) no seu poema "[[A terra baldía]]". * O escritor [[Italo Calvino]] valeuse de dúas barallas de tarot no proceso de escritura da obra ''Il castello dei destini incrociati''<ref>{{Cita web|título=O Castelo dos Destinos Cruzados por Italo Calvino|url=https://www.portaldaliteratura.com/livros.php?livro=8256|páxina-web=Portal da Literatura|data-acceso=2022-08-25|lingua=pt-PT|apelidos=Fidelizarte}}</ref><ref>{{Cita libro|título=El Castillo de los destinos cruzados|url=https://www.worldcat.org/oclc/807281905|editorial=Siruela|data=1989|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-017-7|OCLC=807281905|nome=Italo|apelidos=Calvino}}</ref>; na maioría das súas páxinas reprodúcense imaxes de [[arcanos maiores]] e [[Arcanos menores|menores]] cuxas lecturas posibles van tecendo a narración. * O escritor e cineasta [[Alejandro Jodorowsky]], ademais de rodar a película ''La montaña sagrada'' ([[1973]]), un verdadeiro canto á imaxinería do Tarot, dedicou boa parte da vida ao seu estudo, publicou obras de referencia<ref name=":7" /> <ref name=":8">{{Cita libro|título=Yo, el tarot|url=https://www.worldcat.org/oclc/57690378|editorial=Ediciones Siruela|data=2004|lugar=Madrid|ISBN=978-84-7844-819-7|OCLC=57690378|nome=Alejandro|apelidos=Jodorowsky}}</ref> e ofreceu durante anos lecturas gratuítas, así coma un curso online<ref>{{Cita web|título="Primera parte del directo de la "Escuela gratuita de tarot iniciatico de Alejandro Jodorowsky". Alejandro Jodorowsky & Ankor Inclán |url=https://www.facebook.com/watch/?v=2696680020581729|data-acceso=2022-08-25|lingua=gl}}</ref> titulado "''Escuela gratuita de Tarot iniciático''", converténdose nun divulgador sobranceiro dos significados e usos do [[Tarot de Marsella]], especialmente en [[Terapia alternativa|terapias alternativas]]. * Unha tiraxe de cartas de Tarot a cargo de Miss Horniman<ref>{{Cita libro|título=The Abbey Theatre, 1899-1999 : form and pressure|url=https://www.worldcat.org/oclc/50876407|editorial=Oxford University Press|data=2003|lugar=Oxford|ISBN=978-0-19-926135-2|OCLC=50876407|nome=Robert|apelidos=Welch}}</ref> foi decisiva para que [[Lady Gregory]] e [[William Butler Yeats|W.B. Yeats]] fundasen o [[Abbey Theatre|Teatro Nacional de Irlanda]]. * O músico de jazz [[Sun Ra]] escribiu e protagonizou a película ''Space is the Place'', na que aparecen varios motivos propios do imaxinario do Tarot<ref name=":1" />. * A cantante [[Patti Smith]]<ref name=":1" /> menciona adoito o Tarot nos seus ensaios e obras e fai habitualmente lecturas coas cartas. * O deseñador de moda [[Christian Lacroix]] e a empresa [[Christian Dior, S. A.|Christian Dior]] integraron iconografías do Tarot nas súas ilustracións e estampados<ref name=":1" />. * O director [[Mateo Garrone]] realizou en 2021 a curtametraxe promocional ''Le château du tarot,'' na que se exhiben creacións de alta costura para Dior a cargo da deseñadora Maria Grazia Chiuri inspiradas en arcanos maiores do [[Tarot Visconti-Sforza]]. * Numerosas películas e series acoden ao Tarot como elemento para engadir misterio ou dramatismo á trama. O manexo das cartas asóciase moitas veces con personaxes pertencentes a pobos ou a espazos historicamente marxinais ([[Pobo xitano|xitanos]], feiras, circo...). Dentro da serie [[Peaky Blinders]] a personaxe de [[Polly Gray]] aparece en varios capítulos realizando lecturas das cartas. * Ao barallarmos as cartas dun Tarot a secuencia resultante será con toda probabilidade irrepetible e única ao longo da Historia enteira; en realidade as [[Combinatoria|combinacións]] entre as 78 láminas (que poden establecerse mediante o cálculo [[factorial]] do número 78) suman unha cifra bastante maior ca o número total de [[Átomo|átomos]]<ref>{{Cita web|título=¿Cuántos átomos existen en el universo?|url=https://blogs.hoy.es/curiosidades-cientificas/2019/12/27/cuantos-atomos-universo/?ref=https://www.google.com/|páxina-web=blogs.hoy.es|data-acceso=2022-08-26}}</ref> no [[universo]]. * Existen miles de tarots rexistrados ao longo do planeta, tanto variantes dos considerados hoxe clásicos ([[Tarot de Marsella|Marsella]], [[Tarot Rider-Waite|Rider-Waite]]) coma inspirados en todo tipo de temáticas<ref>{{Cita web|título=The Force is Definitely With This Star Wars-Themed Tarot Deck|url=https://www.chipchick.com/2017/12/ctk-star-wars-tarot.html|páxina-web=Chip Chick|data=2017-12-19|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, doutrinas<ref>{{Cita web|título=Tarot and Kabalah in the Gnostic Tradition – Gnostic Studies|url=https://gnosticstudies.org/index.php/gnostic-kabalah/gnostic-tarot-and-kabalah/|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref>, estéticas<ref>{{Cita web|título=Surrealist Tarot|url=https://www.loscarabeo.com/products/surrealist-tarot|páxina-web=Lo Scarabeo S.r.l.|data-acceso=2022-08-25|lingua=it}}</ref>, correntes místicas<ref>{{Cita web|título=Arquivo de Tarot Osho Zen de Ma Deva Padma em Português|url=https://www.templodebuda.com/es/etiqueta-producto/tarot-osho-zen-de-ma-deva-padma-em-portugues-es/|páxina-web=Templo de Buda - Tienda de esoterismo|data-acceso=2022-08-25|lingua=es-ES}}</ref><ref name=":13">{{Cita web|título=Thoth - Aleister Crowley Tarot Deck|url=https://www.tarot.com/tarot/decks/crowley|páxina-web=Tarot.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> , ideoloxías<ref>{{Cita web|título=Cultural Revolution Tarot Reviews at Aeclectic|url=https://www.aeclectic.net/tarot/cards/cultural-revolution-tarot/|páxina-web=www.aeclectic.net|data-acceso=2022-08-25}}</ref> e personaxes de ficción<ref>{{Cita web|título=The Harry Potter Tarot Deck|url=https://geekgirlinlove.com/2020/01/20/the-harry-potter-tarot-deck/|páxina-web=Geek Girl in Love|data=2020-01-20|data-acceso=2022-08-25|lingua=en|apelidos=CarrieS}}</ref><ref>{{Cita web|título=Libros Invisibles {{!}} El Tarot de Don Quijote|url=https://librosinvisibles.com/portfolio_page/el-tarot-de-don-quijote/|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>. Entre os galegos destacan o tarot [[Xosé Vizoso|Vizoso]]-Aneiros<ref>{{Cita web|título=Tarot (galego) Vizoso-aneiros (estuche) - - AA.VV. - Imosver|url=https://www.imosver.com/gl/libro/tarot-galego-vizoso-aneiros-estuche_NOB0008005|páxina-web=www.imosver.com|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref>, tamén chamado "de Sargadelos".<br /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Nadolny, Isabelle, ''Histoire du tarot: Origines, iconographie, symbolisme'', Trajectoire, 2018, ISBN 9782841977581 * [[Alejandro Jodorowsky|Jodorowsky, Alejandro]] & Costa, Marianne, ''La Vía del Tarot'', Grijalbo, 2004, ISBN 9789685956994 * Hudson, Paul, ''Mystical Origins of the Tarot'', Destiny Books, 2004, ISBN 0892811900 * Nichols, Sallie, ''[https://books.google.com/books?id=43vymTMJKrsC&printsec=frontcover Jung and Tarot: an Archetypal Journey]'', Weiser Books, 1981, ISBN 9780877284802 * Douglas, Alfred, ''The Tarot: The Origins, Meaning and Uses of the Cards,'' Penguin Books, 1977, ISBN 9780140037371 * Mazlo, Robert, ''A la recherche du Tarot perdu. Les tablettes d'Hermès'', Ramuel Ed., 1998, ISBN 2910401863. * Garen, Nancy, ''Tarot Made Easy'', Simon & Schuster, 1989, ISBN 0671670875 * Lyle, Jane, ''The Renaissance Tarot'', Fireside, 1999, ISBN 9780684854908 {{Control de autoridades}} [[Categoría:Esoterismo]] nszzsvdnpnru3mayofnpqdl6bxr0x0s 10 391934 6168682 4578467 2022-08-28T10:57:18Z Cycn 9566 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Reis de Bernicia | title = Reis de [[Bernicia]] | state = {{{state|autocollapse}}} | listclass = hlist | list1 = * [[Ida de Bernicia|Ida]] (547–559) * [[Glappa de Bernicia|Glappa]] (559–560) * [[Adda de Bernicia|Adda]] (560–568) * [[Aethelric de Bernicia|Aethelric]] (568–572) * [[Theodric de Bernicia|Theodric]] (572–579) * [[Frithuwald de Bernicia|Frithuwald]] (579–585) * [[Hussa de Bernicia|Hussa]] (585–593) * [[Æthelfrith de Northumbria|Aethelfrith]] (593–616) * [[Edwin de Northumbria|Edwin]] (616–632) * [[Eanfrith de Bernicia|Eanfrith]] (632–633) * [[Oswald de Northumbria|Oswald]] (634–641) * [[Oswiu de Northumbria|Oswiu]] (642–670) }}<noinclude>{{Modelo sen categoría}}{{uso de marcador}} [[categoría:Caixas de navegación de reis anglosaxóns]] </noinclude> 0t7kwq6vd7mlysnl1whusrlct18u3qi 10 396982 6168689 4578464 2022-08-28T10:59:49Z Cycn 9566 wikitext text/x-wiki {{navbox | name = Reis dos Hwicce | title = Reis dos [[reino dos Hwicce|Hwicce]] | listclass= hlist |state = {{{state|autocollapse}}} | group1 = século VII | list1 = * [[Eanhere dos Hwicce|Eanhere]] * [[Eanfrith dos Hwicce|Eanfrith]] * [[Osric dos Hwicce|Osric]] * [[Oshere dos Hwicce|Oshere]] | group2 = século VIII | list2 = * [[Aethelheard dos Hwicce|Aethelheard]] * [[Aethelweard dos Hwicce|Aethelweard]] * [[Aethelric dos Hwicce|Aethelric]] * [[Eanberht dos Hwicce|Eanberht]] * [[Uhtred dos Hwicce|Uhtred]] * [[Ealdred dos Hwicce|Ealdred]] }}<noinclude>{{Uso de marcador}} [[categoría:Caixas de navegación de reis anglosaxóns]] </noinclude> adbjdop6dlkbjfrerallbcq4vcsmuiv 0 400414 6168506 5446421 2022-08-27T20:59:06Z Apeiro94 121631 wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = POR |país = Portugal |ref_dos_detalles = |imaxe = Circuit Estoril.png |pé = Trazado do circuíto de Estoril |data = 25 de setembro de |ano = 1994 |nome_oficial = XXIII [[Gran Premio de Portugal|Grande Prémio de Portugal]] |carreira_nº = 13 |temporada_nº = 16 |localización = [[Autódromo do Estoril|Estoril]]<br/>[[Estoril]], [[Portugal]] |percorrido = Circuíto permanente |km_percorrido = 4´360 |distancia_en_voltas = 71 |distancia_en_km = 309´560 |clima = Seco, asollado |piloto_pole = [[Gerhard Berger]] |equipo_pole = [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |tempo_pole = 1:20.608 |país_pole = AUT |piloto_rápido = [[David Coulthard]] |equipo rápido = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |tempo_rápido = 1:22.446 |volta_rápida = 12 |país_rápido = GBR |primeiro_piloto = [[Damon Hill]] |primeiro_equipo = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |primeiro_país = GBR |segundo_piloto = [[David Coulthard]] |segundo_equipo = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |segundo_país = GBR |terceiro_piloto = [[Mika Häkkinen]] |terceiro_equipo = [[McLaren]]-[[Peugeot]] |terceiro_país = FIN }} {{Portal|Fórmula 1}} O '''Gran Premio de Portugal de 1994''' (oficialmente o ''XXIII Gran Premio de Portugal'') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que tivo lugar o 25 de setembro de 1994 no [[Autódromo do Estoril]]. Foi a décimo terceira rolda da tempada de Fórmula Un de {{f1|1994}}. A carreira foi o 23º [[Gran Premio de Portugal]] e o undécimo en Estoril. Disputáronse 71 voltas ao circuíto de catro quilómetros para unha distancia de carreira de 309 quilómetros. Gañouna [[Damon Hill]] conducindo para o equipo [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]. [[David Coulthard]] terminou segundo no outro Williams, con [[Mika Häkkinen]] terceiro no [[McLaren]]. O triunfo de Hill foi o seu quinto da tempada e a súa terceira vitoria consecutiva logo de gañar o anterior [[Gran Premio de Bélxica de 1994|Gran Premio de Bélxica]] e o [[Gran Premio de Italia de 1994|Gran Premio de Italia]]. Como consecuencia da carreira, Hill reduciu a brecha co líder [[Michael Schumacher]] a un punto. No Campionato de Construtores, Williams asumiu o liderado de [[Benetton Formula|Benetton]]. == Clasificación == === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos !! Nº !! Piloto !! Construtor !! Tempo Q1 !! Tempo Q2 !! diferenza |- ! 1 | 28 | {{AUTb}} [[Gerhard Berger]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | '''1:20.608''' | 1:21.863 | |- ! 2 | 0 | {{GBRb}} [[Damon Hill]] | [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:20.803 | '''1:20.766''' | +0.158 |- ! 3 | 2 | {{GBRb}} [[David Coulthard]] | [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.120 | '''1:21.033''' | +0.425 |- ! 4 | 7 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | [[McLaren]]-[[Peugeot]] | '''1:21.251''' | 1:21.700 | +0.643 |- ! 5 | 27 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | '''1:21.517''' | 1:22.086 | +0.909 |- ! 6 | 3 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | '''1:21.590''' | 4:03.441 | +0.982 |- ! 7 | 8 | {{GBRb}} [[Martin Brundle]] | [[McLaren]]-[[Peugeot]] | '''1:21.656''' | 1:22.035 | +1.048 |- ! 8 | 14 | {{BRAb}} [[Rubens Barrichello]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Hart F1|Hart]] | 1:21.839 | '''1:21.796''' | +1.188 |- ! 9 | 30 | {{DEUb}} [[Heinz-Harald Frentzen]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | 1:22.795 | '''1:21.921''' | +1.313 |- ! 10 | 6 | {{NEDb}} [[Jos Verstappen]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.614 | '''1:22.000''' | +1.392 |- ! 11 | 9 | {{BRAb}} [[Christian Fittipaldi]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.636 | '''1:22.132''' | +1.524 |- ! 12 | 4 | {{GBRb}} [[Mark Blundell]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | '''1:22.288''' | 1:22.971 | +1.680 |- ! 13 | 15 | {{GBRb}} [[Eddie Irvine]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Hart F1|Hart]] | 1:23.411 | '''1:22.294''' | +1.686 |- ! 14 | 5 | {{FINb}} [[JJ Lehto]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.613 | '''1:22.369''' | +1.761 |- ! 15 | 26 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:23.711 | '''1:22.672''' | +2.064 |- ! 16 | 10 | {{ITAb}} [[Gianni Morbidelli]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.974 | '''1:22.756''' | +2.148 |- ! 17 | 29 | {{ITAb}} [[Andrea de Cesaris]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | '''1:22.885''' | 1:22.888 | +2.277 |- ! 18 | 23 | {{ITAb}} [[Pierluigi Martini]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | '''1:23.243''' | 1:23.464 | +2.635 |- ! 19 | 24 | {{ITAb}} [[Michele Alboreto]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | '''1:23.364''' | 1:24.186 | +2.756 |- ! 20 | 12 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Team Lotus|Lotus]]-[[Mugen-Honda]] | no time | '''1:23.408''' | +2.800 |- ! 21 | 25 | {{FRAb}} [[Éric Bernard]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:25.039 | '''1:23.699''' | +3.091 |- ! 22 | 20 | {{FRAb}} [[Érik Comas]] | [[Larrousse]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | '''1:24.192''' | 1:24.306 | +3.584 |- ! 23 | 19 | {{FRAb}} [[Yannick Dalmas]] | [[Larrousse]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | '''1:24.438''' | 1:24.920 | +3.830 |- ! 24 | 31 | {{AUSb}} [[David Brabham]] | [[Simtek]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:24.527 | '''1:24.514''' | +3.906 |- ! 25 | 11 | {{BELb}} [[Philippe Adams]] | [[Team Lotus|Lotus]]-[[Mugen-Honda]] | '''1:25.313''' | 1:25.708 | +4.705 |- ! 26 | 32 | {{FRAb}} [[Jean-Marc Gounon]] | [[Simtek]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:25.686 | '''1:25.649''' | +5.041 |- ! 27 | 34 | {{FRAb}} [[Bertrand Gachot]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ilmor]] | 1:27.960 | '''1:27.385''' | +6.777 |- ! 28 | 33 | {{FRAb}} [[Paul Belmondo]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ilmor]] | 1:32.706 | '''1:29.000''' | +8.392 |- |} ===Carreira=== {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos !! Nº !! Piloto !! Construtor !! Voltas !! Tempo/Retirada !! Grella !! Puntos |- ! 1 | 0 | {{GBRb}} '''[[Damon Hill]]''' | '''[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 71 | 1:45:10.1 | 2 | '''10''' |- ! 2 | 2 | {{GBRb}} '''[[David Coulthard]]''' | '''[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 71 | + 0.603 | 3 | '''6''' |- ! 3 | 7 | {{FINb}} '''[[Mika Häkkinen]]''' | '''[[McLaren]]-[[Peugeot]]''' | 71 | + 20.193 | 4 | '''4''' |- ! 4 | 14 | {{BRAb}} '''[[Rubens Barrichello]]''' | '''[[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[HartF1|Hart]]''' | 71 | + 28.003 | 8 | '''3''' |- ! 5 | 6 | {{NEDb}} '''[[Jos Verstappen]]''' | '''[[Benetton Formula|Benetton]]-[[Ford Motor Company|Ford]]''' | 71 | + 29.385 | 10 | '''2''' |- ! 6 | 8 | {{GBRb}} '''[[Martin Brundle]]''' | '''[[McLaren]]-[[Peugeot]]''' | 71 | + 52.702 | 7 | '''1''' |- ! 7 | 15 | {{GBRb}} [[Eddie Irvine]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Hart F1|Hart]] | 70 | + 1 volta | 13 | |- ! 8 | 9 | {{BRAb}} [[Christian Fittipaldi]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 70 | + 1 volta | 11 | |- ! 9 | 10 | {{ITAb}} [[Gianni Morbidelli]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 70 | + 1 volta | 16 | |- ! 10 | 25 | {{FRAb}} [[Éric Bernard]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 70 | + 1 volta | 21 | |- ! 11 | 12 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Team Lotus|Lotus]]-[[Mugen-Honda]] | 70 | + 1 volta | 20 | |- ! 12 | 23 | {{ITAb}} [[Pierluigi Martini]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 69 | + 2 voltas | 18 | |- ! 13 | 24 | {{ITAb}} [[Michele Alboreto]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 69 | +2 voltas | 19 | |- ! 14 | 19 | {{FRAb}} [[Yannick Dalmas]] | [[Larrousse]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 69 | +2 voltas | 23 | |- ! 15 | 32 | {{FRAb}} [[Jean-Marc Gounon]] | [[Simtek]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 67 | +4 voltas | 26 | |- ! 16 | 11 | {{BELb}} [[Philippe Adams]] | [[Team Lotus|Lotus]]-[[Mugen-Honda]] | 67 | +4 voltas | 25 | |- ! DSC | 26 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 70 | Descalificado | 15 | |- ! Ret | 4 | {{GBRb}} [[Mark Blundell]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 61 | Motor | 12 | |- ! Ret | 5 | {{FINb}} [[JJ Lehto]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 60 | Trompo | 14 | |- ! Ret | 29 | {{ITAb}} [[Andrea de Cesaris]] | [[Sauber]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | 54 | Trompo | 17 | |- ! Ret | 27 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 38 | Colisión | 5 | |- ! Ret | 31 | {{AUSb}} [[David Brabham]] | [[Simtek]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 36 | Colisión | 24 | |- ! Ret | 30 | {{DEUb}} [[Heinz-Harald Frentzen]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | 31 | Diferencial | 9 | |- ! Ret | 20 | {{FRAb}} [[Érik Comas]] | [[Larrousse]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 27 | Suspensión | 22 | |- ! Ret | 3 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 26 | Caixa de cambios | 6 | |- ! Ret | 28 | {{AUTb}} [[Gerhard Berger]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 7 | Caixa de cambios | 1 | |- ! NSc | 34 | {{FRAb}} [[Bertrand Gachot]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ilmor]] | | | | |- ! NSC | 33 | {{FRAb}} [[Paul Belmondo]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ilmor]] | | | | |- !colspan="8"|{{center|fonte:<ref name="formula1.com">{{Cita web |url=http://www.formula1.com/results/season/1994/112/ |title=1994 Portuguese Grand Prix |publisher=formula1.com |accessdate=23 de decembro de 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141106131731/http://www.formula1.com/results/season/1994/112/ |archivedate=6 de novembro de 2014}}</ref>}} |} == Notas == *'''Primeiro podio:''' [[David Coulthard]] *'''Derradeira carreira:''' [[Philippe Adams]], [[Yannick Dalmas]], [[Jean-Marc Gounon]] *'''Primeiroliderado en carreira para:''' [[Rubens Barrichello]] * [[Ukyo Katayama]] comezou esta carreira desde o pit lane. * Esta foi a última carreira de [[David Coulthard]] de {{f1|1994}} antes de que [[Nigel Mansell]] tomase o seu asento nas últimas 3 carreiras. * Esta carreira resultou ser a última carreira para [[Johnny Herbert]] co equipo [[Team Lotus|Lotus]]. * [[Olivier Panis]] finalizou noveno, pero foi descualificado debido a un desgaste ilegal da táboa de madeira que marcaba a altura. * Esta é a última carreira ata {{f1|2017}} onde non había un ex campión mundial na pista. Só houbo tres gañadores anteriores: Hill, Berger e Alboreto. ==Posicións logo da carreira== {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- !Pos !Piloto !Puntos |- | 1 | {{DEUb}} [[Michael Schumacher]] | align="right"| 76 |- | 2 | {{GBRb}} [[Damon Hill]] | align="right"| 75 |- | 3 | {{AUTb}} [[Gerhard Berger]] | align="right"| 33 |- | 4 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | align="right"| 22 |- | 5 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] | align="right"| 19 |} {{col-2}} ;Clasificación do campionato de construtores {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos ! Construtor ! Puntos |- | 1 | {{GBRb}} [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | align="right"|89 |- | 2 | {{GBRb}} [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | align="right"|87 |- | 3 | {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="right"|58 |- | 4 | {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Peugeot]] | align="right"|34 |- | 5 | {{IRLb}} [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Hart F1|Hart]] | align="right"|20 |} {{col-end}} * <small>'''Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación..</small> ==Referencias== {{Listaref}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Portugal]] |Ano_da_carreira = 1994 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Italia de 1994]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio de Europa de 1994]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Portugal de 1993]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Portugal de 1995]] }} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Portal|Fórmula 1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 1994]] [[Categoría:Gran Premio de Portugal de Fórmula 1]] syc2g6kpvxkw3fbzge828wayge0wusu 0 401118 6168507 5989674 2022-08-27T20:59:14Z Apeiro94 121631 wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = POR |país = Portugal |ref_dos_detalles = <ref name=pg198-199>{{Cita libro | chapter = 1995 Grands Prix: Portuguese Grand Prix | last = Henry | first = Alan | authorlink = Alan Henry | title = [[Autocourse]] 1995-96 | year = 1995 | publisher = Hazleton Publishing | isbn = 1-874557-36-5 | pages = [https://archive.org/details/autocourseworlds0000unse/page/198 198]–199}}</ref> |imaxe = Circuit Estoril.png |pé = Trazado do circuíto de Estoril |data = 24 de setembro de |ano = 1995 |nome_oficial = XXIV [[Gran Premio de Portugal|Grande Prémio de Portugal]] |carreira_nº = 13 |temporada_nº = 17 |localización = [[Autódromo do Estoril|Estoril]]<br />[[Estoril]], [[Portugal]] |percorrido = Circuíto permanente |km_percorrido = 4´360 |distancia_en_voltas = 71 |distancia_en_km = 309´560 |clima = Seco, asollado |piloto_pole = [[David Coulthard]] |equipo_pole = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |tempo_pole = 1:20.537 |país_pole = GBR |piloto_rápido = [[David Coulthard]] |equipo rápido = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |tempo_rápido = 1:23.220 |volta_rápida = 2 |país_rápido = GBR |primeiro_piloto = [[David Coulthard]] |primeiro_equipo = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |primeiro_país = GBR |segundo_piloto = [[Michael Schumacher]] |segundo_equipo = [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |segundo_país = DEU |terceiro_piloto = [[Damon Hill]] |terceiro_equipo = [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |terceiro_país = GBR }} {{Portal|Fórmula 1}} O '''Gran Premio de Portugal de 1995''' (oficialmente o '''XXIV Gran Premio de Portugal''') foi unha carreira de motor de [[Fórmula Un]] celebrada o 24 de setembro de 1995 no [[Autódromo do Estoril]], [[Estoril]], [[Portugal]]. Era a décimo terceira carreira da tempada {{f1|1995}} de Fórmula Un. A carreira de 71 voltas foi a primeira vitoria na Fórmula Un para [[David Coulthard]] do equipo [[WilliamsF1|Williams]] logo de comezar desde a [[pole position]]. [[Michael Schumacher]] foi segundo no [[Benetton Formula|Benetton]], con [[Damon Hill]] terceiro no último Williams. Logo de varios incidentes controvertidos que involucraran anteriormente a Schumacher e Hill na tempada de 1995, incluíndo colisións en Silverstone, Spa e Monza (as últimas dúas viron enfrontamentos entre os dous pilotos respectivamente no podio e na pista), Schumacher e Hill estreitáronse a man no podio logo desta carreira. == Informe == === Antecedentes === Para optimizar as súas posibilidades de gañar no [[Autódromo do Estoril]], Williams trouxo un chasis mellorado á carreira, unha especificación "B" do seu auto [[Williams FW17|FW17]]. O chasis actualizado usouse durante o resto da tempada.<ref name=pg201>{{Cita libro | chapter = 1995 Grands Prix: Grand Prix of Europe| last = Henry | first = Alan | authorlink = Alan Henry | title = [[Autocourse]] 1995-96 | publisher = Hazleton Publishing | isbn = 1-874557-36-5 | pages = [https://archive.org/details/autocourseworlds0000unse/page/201 201] | year = 1995 }}</ref> === Práctica e cualificación === Disputáronse dúas sesións de práctica antes da carreira, a primeira disputouse o venres pola mañá e a segunda o sábado pola mañá. Ambas sesións duraron 1 hora e 45 minutos coas condicións climáticas secas en todo momento.<ref name=atlas-pacificmain>{{Cita web |url=http://www.galeforcef1.com/95/portugal/ |title=F1 Grand Prix of Portugal - 95 |publisher=Gale Force F1 |accessdate=2009-04-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060812105927/http://www.galeforcef1.com/95/portugal/ |archivedate=12 de agosto de 2006 |df= |urlmorta=yes }}</ref> Häkkinen marcou o mellor tempo na primeira sesión, rexistrando unha volta de 1:23.073, unha décima de segundo máis rápida que Hill e Schumacher , no segundo e terceiro lugar, respectivamente. Coulthard foi cuarto, cos autos [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] quinto e sexto máis rápidos, [[Gerhard Berger]] diante de [[Jean Alesi]]. Häkkinen foi undécimo na segunda sesión de práctica, dous segundos máis lento que Hill, que foi o máis rápido cun tempo de 1:21.443. Coulthard foi segundo no Williams, oito décimas de segundo detrás de Hill. Schumacher foi terceiro, con Alesi cuarto, ambos máis dun segundo detrás de Hill. [[Heinz-Harald Frentzen]] nun [[Sauber F1|Sauber]] foi quinto con [[Martin Brundle]] no [[Equipe Ligier|Ligier]], [[Eddie Irvine]] nun [[Jordan Grand Prix|Jordania]] e Berger completando as oito posicións principais.<ref name=pg198-199/> === Carreira === Cando a carreira comezou desde a súa [[grella de saída]], [[Ukyo Katayama]] que se clasificou no 16º posto moveuse á trazada de [[Luca Badoer]], cuxo [[Minardi]] comezou no 18º posto. O contacto causou que o [[Tyrrell Racing|Tyrrell]] de Katayama saíse polo aire e trompease varias veces boca abaixo ao longo da recta principal. Katayama foi sacado do automóbil e hospitalizado durante dous días<ref>{{Cita web|url=https://www.newspapers.com/image/122909723|title=27 Sep 1995, Page 37 - The Age at Newspapers.com|access-date=2016-08-16}}</ref> co que logo se diagnosticou como un pescozo tenso e moretóns polo accidente.<ref name="pg194">{{Cita libro|title=[[Autocourse]] 1995-96|last=Henry|first=Alan|date=decembro de 1995|publisher=Hazleton Publishing|isbn=1-874557-36-5|pages=[https://archive.org/details/autocourseworlds0000unse/page/194 194]|chapter=1995 Grands Prix: Portuguese Grand Prix|authorlink=Alan Henry|origyear=1995}}</ref><ref name="grandprix-katayama">{{Cita web|url=http://www.grandprix.com/ns/ns00310.html|title=Tyrrell drive up for grabs|date=1995-10-02|publisher=Inside F1|work=GrandPrix.com|accessdate=2008-08-17}}</ref> == Clasificación == === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos !! Nº !! Piloto !! Construtor !! Tempo Q1 !! Tempo Q2 !! Diferenza |- ! 1 | 6 | {{GBRb}} [[David Coulthard]] | [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.423 | '''1:20.537''' | |- ! 2 | 5 | {{GBRb}} [[Damon Hill]] | [[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.322 | '''1:20.905''' | +0.368 |- ! 3 | 1 | {{DEUb}} [[Michael Schumacher]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.885 | '''1:21.301''' | +0.764 |- ! 4 | 28 | {{AUTb}} [[Gerhard Berger]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 1:22.281 | '''1:21.970''' | +1.433 |- ! 5 | 30 | {{DEUb}} [[Heinz-Harald Frentzen]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:23.485 | '''1:22.226''' | +1.689 |- ! 6 | 2 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:23.786 | '''1:22.322''' | +1.785 |- ! 7 | 27 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 1:22.656 | '''1:22.391''' | +1.854 |- ! 8 | 14 | {{BRAb}} [[Rubens Barrichello]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 1:23.142 | '''1:22.538''' | +2.001 |- ! 9 | 25 | {{GBRb}} [[Martin Brundle]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen Motorsports|Mugen-Honda]] | 1:23.244 | '''1:22.588''' | +2.051 |- ! 10 | 15 | {{GBRb}} [[Eddie Irvine]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 1:22.957 | '''1:22.831''' | +2.294 |- ! 11 | 26 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen Motorsports|Mugen-Honda]] | 1:23.284 | '''1:22.904''' | +2.367 |- ! 12 | 7 | {{GBRb}} [[Mark Blundell]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz HighPerformanceEngines|Mercedes]] | 1:24.583 | '''1:22.914''' | +2.377 |- ! 13 | 8 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz HighPerformanceEngines|Mercedes]] | '''1:23.064''' | 1:23.114 | +2.527 |- ! 14 | 29 | {{FRAb}} [[Jean-Christophe Boullion]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | no time | '''1:23.934''' | +3.397 |- ! 15 | 4 | {{FINb}} [[Mika Salo]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 1:24.942 | '''1:23.936''' | +3.399 |- ! 16 | 3 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 1:24.631 | '''1:24.287''' | +3.750 |- ! 17 | 23 | {{PORb}} [[Pedro Lamy]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:26.210 | '''1:24.657''' | +4.120 |- ! 18 | 24 | {{ITAb}} [[Luca Badoer]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:25.746 | '''1:24.778''' | +4.241 |- ! 19 | 10 | {{JPNb}} [[Taki Inoue]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | '''1:24.883''' | 1:25.031 | +4.346 |- ! 20 | 9 | {{ITAb}} [[Massimiliano Papis]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 1:25.696 | '''1:25.179''' | +4.642 |- ! 21 | 17 | {{ITAb}} [[Andrea Montermini]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:27.659 | '''1:26.172''' | +5.634 |- ! 22 | 21 | {{BRAb}} [[Pedro Diniz]] | [[Forti]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:29.137 | '''1:27.292''' | +6.755 |- ! 23 | 22 | {{BRAb}} [[Roberto Moreno]] | [[Forti]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:28.672 | '''1:27.523''' | +6.986 |- ! 24 | 16 | {{SUIb}} [[Jean-Denis Délétraz]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | Sen tempo | '''1:32.769''' | +12.232 |- !colspan="7"|{{center|fonte:<ref name=pg198-199/>}} |} === Carreira === {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos !! Nº !! Piloto !! Construtor !! Voltas !! Tempo/Retirada !! Grella !! Puntos |- ! 1 | 6 | {{GBRb}} '''[[David Coulthard]]''' | '''[[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 71 | 1:41:52.145 | 1 | '''10''' |- ! 2 | 1 | {{DEUb}} '''[[Michael Schumacher]]''' | '''[[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 71 | +7.248 | 3 | '''6''' |- ! 3 | 5 | {{GBRb}} '''[[Damon Hill]]''' | '''[[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 71 | +22.121 | 2 | '''4''' |- ! 4 | 28 | {{AUTb}} '''[[Gerhard Berger]]''' | '''[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]''' | 71 | +1:24.879 | 4 | '''3''' |- ! 5 | 27 | {{FRAb}} '''[[Jean Alesi]]''' | '''[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]''' | 71 | +1:25.429 | 7 | '''2''' |- ! 6 | 30 | {{DEUb}} '''[[Heinz-Harald Frentzen]]''' | '''[[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]]''' | 70 | +1 volta | 5 | '''1''' |- ! 7 | 2 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 70 | +1 volta | 6 | |- ! 8 | 25 | {{GBRb}} [[Martin Brundle]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen Motorsports|Mugen-Honda]] | 70 | +1 volta | 9 | |- ! 9 | 7 | {{GBRb}} [[Mark Blundell]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz HighPerformanceEngines|Mercedes]] | 70 | +1 volta | 12 | |- ! 10 | 15 | {{GBRb}} [[Eddie Irvine]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 70 | +1 volta | 10 | |- ! 11 | 14 | {{BRAb}} [[Rubens Barrichello]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 70 | +1 volta | 8 | |- ! 12 | 29 | {{FRAb}} [[Jean-Christophe Boullion]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 70 | +1 volta | 14 | |- ! 13 | 4 | {{FINb}} [[Mika Salo]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 69 | +2 voltas | 15 | |- ! 14 | 24 | {{ITAb}} [[Luca Badoer]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 68 | +3 voltas | 18 | |- ! 15 | 10 | {{JPNb}} [[Taki Inoue]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 68 | +3 voltas | 19 | |- ! 16 | 21 | {{BRAb|Brazil}} [[Pedro Diniz]] | [[Forti]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 66 | +5 voltas | 22 | |- ! 17 | 22 | {{BRAb}} [[Roberto Moreno]] | [[Forti]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 64 | +7 voltas | 23 | |- ! Ret | 17 | {{ITAb}} [[Andrea Montermini]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 53 | Caixa de cambios | 21 | |- ! Ret | 8 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz HighPerformanceEngines|Mercedes]] | 44 | Motor | 13 | |- ! Ret | 16 | {{SUIb}} [[Jean-Denis Délétraz]] | [[Pacific Racing|Pacific]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 14 | Problemas físicos | 24 | |- ! Ret | 26 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen Motorsports|Mugen-Honda]] | 10 | Trompo | 11 | |- ! Ret | 23 | {{PORb}} [[Pedro Lamy]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 7 | Caixa de cambios | 17 | |- ! Ret | 3 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | 0 | Colisión | 16 | |- ! Ret | 9 | {{ITAb}} [[Massimiliano Papis]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 0 | Caixa de cambios | 20 | |- !colspan="8"|{{center|Fonte:<ref name="formula1.com">{{Cita web |url=http://www.formula1.com/results/season/1995/181/ |title=1995 Portuguese Grand Prix |publisher=formula1.com |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141102012404/http://www.formula1.com/results/season/1995/181/ |archivedate=2 de novembro de 2014 |accessdate=24 de decembro de 2015}}</ref>}} |} ==Posicións logo da carreira== *'''Texto en grosa''' indican que teoricamente tiña posibilidades de ser campión do mundo. {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos<!-- AUTOCOURSE REF GOES HERE!--> {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos ! Piloto ! Puntos |- | 1 | {{DEUb}} '''[[Michael Schumacher]]''' | align="right"| 72 |- | 2 | {{GBRb}} '''[[Damon Hill]]''' | align="right"| 55 |- | 3 | {{GBRb}} '''[[David Coulthard]]''' | align="right"| 39 |- | 4 | {{GBRb}} '''[[Johnny Herbert]]''' | align="right"| 38 |- | 5 | {{FRAb}} '''[[Jean Alesi]]''' | align="right"| 34 |} {{col-2}} ;Clasificación do campionato de construtores<!-- AUTOCOURSE REF GOES HERE!--> {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos ! Construtor ! Puntos |- | 1 | {{GBRb}} '''[[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | align="right"| 100 |- | 2 | {{GBRb}} '''[[WilliamsF1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | align="right"| 88 |- | 3 | {{ITAb}} '''[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]''' | align="right"| 62 |- | 4 | {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz HighPerformanceEngines|Mercedes]] | align="right"| 21 |- | 5 | {{SUIb}} [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | align="right"| 18 |} {{col-end}} * <small>'''Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación..</small> ==Referencias== {{Listaref}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Portugal]] |Ano_da_carreira = 1995 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Italia de 1995]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio de Europa de 1995]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Portugal de 1994]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Portugal de 1996]] }} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Ligazóns externas === {{Portal|Fórmula 1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 1995]] [[Categoría:Gran Premio de Portugal de Fórmula 1]] 73kvowqc8p3p1sm69rt1pa26wjp3gqa 1 403396 6168425 4648027 2022-08-27T17:26:10Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{visitas}} Estou tentado de borrar a última frase: "''En Galicia, na arquitectura románica foi moi utilizado sendo un dos principais elementos decorativos exteriores das igrexas''". Os canzorros foron moi utilizados na arquitectura románica galega, española e europea. Non constitúe ningunha particularidade da arquitectuyra románica galega. Pedro --[[User:Lameiro|Lameiro]] <sup>([[User Talk:Lameiro|conversa]])</sup> 13 de febreiro de 2018 ás 00:52 (UTC) {{@|Lameiro}}: Redacción modificada. --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]<sup>[[Conversa usuario:Estevoaei|pa o que queiras...]]</sup> 13 de febreiro de 2018 ás 01:03 (UTC) 24ym3gi6rhfq3x3ofdbq534envgeb8f 4 405567 6168374 6167381 2022-08-27T16:15:08Z CommonsDelinker 1410 Eliminouse a referencia ó ficheiro "Tecla_Lumbreras2.jpg" que foi borrado en [[commons:Portada galega|Commons]] por [[commons:User:Fitindia|Fitindia]]. Motivo: No permission since 19 August 2022 wikitext text/x-wiki Esta é unha '''lista de mulleres de Andalucía''', segundo os datos que constan en Wikidata: {{Wikidata list |sparql=SELECT ?item ?date ?yob ?yod (COUNT(distinct ?sitelink) as ?count) WHERE { ?item wdt:P19 ?pob . ?pob wdt:P131* wd:Q5783 . ?item wdt:P21 wd:Q6581072 . ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?sitelink schema:about ?item . OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob . BIND(YEAR(?dob) as ?yob) } OPTIONAL { ?item wdt:P570 ?dod . BIND(YEAR(?dod) as ?yod) } } GROUP BY ?item ?date ?yob ?yod ORDER BY ?date |sort=569 |columns=number:#,item:elemento,label:Nome,p19,p569,p20,p570,P18 |thumb=150 |links=red }} {| class='wikitable sortable' style='width:100%' ! # ! elemento ! Nome ! lugar de nacemento ! data de nacemento ! lugar de falecemento ! data de falecemento ! imaxe |- | style='text-align:right'| 1 | [[:d:Q28716|Q28716]] | [[Dana Cervantes]] | [[Málaga]] | 1978-08-18 | | | |- | style='text-align:right'| 2 | [[:d:Q31862|Q31862]] | [[María Silva Cruz]] | [[Benalup-Casas Viejas]] | 1915-04-20 | [[Laguna de la Janda]] | 1936-08-23 | [[Ficheiro:María Silva.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 3 | [[:d:Q34387|Q34387]] | [[Estrella Cabeza Candela]] | [[Sevilla]] | 1987-02-20 | | | [[Ficheiro:Cabeza Candela WMQ14 (5) (14607049775).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 4 | [[:d:Q74998|Q74998]] | [[Renate Brausewetter]] | [[Málaga]] | 1905-10-01 | [[Linz am Rhein]] | 2006-08-20 | |- | style='text-align:right'| 5 | [[:d:Q127643|Q127643]] | [[Estrellita Castro]] | [[Sevilla]] | 1908-06-26<br/>1914-06-26<br/>1906-06-26 | [[Madrid]] | 1983-07-10 | [[Ficheiro:Estrellita Castro.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 6 | [[:d:Q133848|Q133848]] | [[María Barranco]] | [[Málaga]] | 1961-06-11 | | | [[Ficheiro:María Barranco 2014 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 7 | [[:d:Q153390|Q153390]] | [[Perlita de Huelva]] | [[Huelva]] | 1939-02-27 | | | |- | style='text-align:right'| 8 | [[:d:Q157130|Q157130]] | [[Uxía de Montijo|Eugénie de Montijo]] | [[Granada]] | 1826-05-05 | [[Madrid]] | 1920-07-11 | [[Ficheiro:Empress Eugénie in Court Dress (Guillemet after Winterhalter, Musée d'Orsay).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 9 | [[:d:Q195217|Q195217]] | [[Pepita Tudó]] | [[Cádiz]] | 1779-05-19<br/>1779 | [[Madrid]] | 1869-09-20 | [[Ficheiro:Josefa Tudó con sus hijos Manuel y Luis.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 10 | [[:d:Q203072|Q203072]] | [[Anni B Sweet]] | [[Fuengirola|Fuengirola, Málaga]] | 1987 | | | [[Ficheiro:Belenciana pone a bailar a varias generaciones en La Pradera y la plaza de Oriente se sumerge en el mundo submarino 15.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 11 | [[:d:Q203138|Q203138]] | [[Victoria Abril]] | [[Benajarafe]] | 1959-07-04 | | | [[Ficheiro:Victoria Abril Cannes 2013.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 12 | [[:d:Q229816|Q229816]] | [[María de Aragón (1482-1517)|María de Aragón]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1482-06-29 | [[Lisboa]] | 1517-03-07 | [[Ficheiro:D. Maria de Aragão (pormenor, vitral da Capela-mor da Igreja de Santa Maria da Vitória) - 1510-1513.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 13 | [[:d:Q229891|Q229891]] | [[María Isabel]] | [[Ayamonte]] | 1995-01-04 | | | [[Ficheiro:HDL El granito de luz de la cantante María Isabel 0-27 screenshot.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 14 | [[:d:Q232172|Q232172]] | [[Maria Antonia Ferdinanda of Spain]] | [[Reais Alcázares de Sevilla|Reales Alcázares]] | 1729-11-17 | [[Moncalieri]] | 1785-09-19 | [[Ficheiro:Maria Antonia of Spain as Queen of Sardinia by Anton Raphael Mengs.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 15 | [[:d:Q234618|Q234618]] | [[Paz Vega]] | [[Sevilla]] | 1976-01-02 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2019 - Paz Vega (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 16 | [[:d:Q234677|Q234677]] | [[Pastora Soler]] | [[Coria del Río]] | 1978-09-28 | | | [[Ficheiro:Gabias2.1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 17 | [[:d:Q235134|Q235134]] | [[María Zambrano]] | [[Vélez-Málaga]] | 1904-04-22 | [[Madrid]] | 1991-02-06 | [[Ficheiro:María-Zambrano-1-e1602071174321.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 18 | [[:d:Q237058|Q237058]] | [[Elvira Lindo]] | [[Cádiz]] | 1962-01-23 | | | [[Ficheiro:Elvira-lindo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 19 | [[:d:Q241206|Q241206]] | [[Luisa de Guzmán]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1613-10-13 | [[Lisboa]] | 1666-11-16<br/>1666-11-06 | [[Ficheiro:Rainha Luísa de Gusmão.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 20 | [[:d:Q242084|Q242084]] | [[Lola Flores]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1923-01-21 | [[Alcobendas]] | 1995-05-16 | [[Ficheiro:1lolaflores1941 aprox.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 21 | [[:d:Q242879|Q242879]] | [[Princess Marie Isabelle of Orléans]] | [[Sevilla]] | 1848-09-21 | [[Sevilla]] | 1919-04-23 | [[Ficheiro:Marie Isabelle - Countess of Paris.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 22 | [[:d:Q250487|Q250487]] | [[Ruth Gabriel]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1975-07-10 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2018 - Ruth Gabriel.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 23 | [[:d:Q252055|Q252055]] | [[Angela of the Cross]] | [[Sevilla]] | 1846-01-30 | [[Sevilla]] | 1932-03-02 | [[Ficheiro:Santa angela.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 24 | [[:d:Q256370|Q256370]] | [[Amparo Muñoz]] | [[Vélez-Málaga]] | 1954-06-21<br/>1954-06-22 | [[Málaga]] | 2011-02-27 | [[Ficheiro:AmparoMuñozactriz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 25 | [[:d:Q257403|Q257403]] | [[Mala Rodríguez]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1979-02-13 | | | [[Ficheiro:La Mala Rodríguez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 26 | [[:d:Q259136|Q259136]] | [[Leonor de Guzmán]] | [[Sevilla]] | 1310 | [[Talavera de la Reina]] | 1351 | [[Ficheiro:Leonor of Guzman.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 27 | [[:d:Q259152|Q259152]] | [[Rocío Jurado]] | [[Chipiona]] | 1944-09-18 | [[Alcobendas]] | 2006-06-01 | [[Ficheiro:Rocío Jurado - Antena Eddición Argentina 1968 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 28 | [[:d:Q260218|Q260218]] | [[Trinidad Jiménez]] | [[Málaga]] | 1962-06-04 | | | [[Ficheiro:Trini conversando con la militancia de Mejorada.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 29 | [[:d:Q260819|Q260819]] | [[Bibiana Aído]] | [[Alcalá de los Gazules]] | 1977-02-02 | | | [[Ficheiro:Bibiana Aído en la UNED 03 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 30 | [[:d:Q261621|Q261621]] | [[María José Rienda]] | [[Granada]] | 1975-06-29 | | | [[Ficheiro:Maria Jose Rienda.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 31 | [[:d:Q266319|Q266319]] | [[Soledad Miranda]] | [[Sevilla]] | 1943-07-09 | [[Lisboa]] | 1970-08-18 | |- | style='text-align:right'| 32 | [[:d:Q267231|Q267231]] | [[Nuria González]] | [[Málaga]] | 1962-05-16 | | | |- | style='text-align:right'| 33 | [[:d:Q269338|Q269338]] | [[Josefa de Óbidos]] | [[Sevilla]] | 1630 | [[Óbidos, Portugal|Óbidos]] | 1684-07-22 | |- | style='text-align:right'| 34 | [[:d:Q269787|Q269787]] | [[Conchita Bautista]] | [[Sevilla]] | 1936-10-27 | | | [[Ficheiro:Eurovision Song Contest 1965 - Conchita Bautista.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 35 | [[:d:Q270817|Q270817]] | [[Rosa López]] | [[Granada]] | 1981-01-14 | | | [[Ficheiro:Rosa López (48520806612).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 36 | [[:d:Q270828|Q270828]] | [[Niña Pastori]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1978-01-15 | | | [[Ficheiro:Niña Pastori en los actos oficiales del 2 de mayo - Imposición de la Medalla de la Comunidad de Madrid y Condecoraciones de la Orden del 2 de mayo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 37 | [[:d:Q270883|Q270883]] | [[Magdalena Álvarez]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1952-02-15 | | | [[Ficheiro:Magdalena Álvarez 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 38 | [[:d:Q272106|Q272106]] | [[Saint Laura]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | No/unknown value | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0864-10-19 | |- | style='text-align:right'| 39 | [[:d:Q274108|Q274108]] | [[Gala Évora]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1983-02-08 | | | |- | style='text-align:right'| 40 | [[:d:Q276432|Q276432]] | [[Blanca Li]] | [[Granada]] | 1964-01-12 | | | [[Ficheiro:Blanca2011©AliMahdavi1754.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 41 | [[:d:Q293773|Q293773]] | [[Estrella Morente]] | [[Granada]]<br/>[[Las Gabias]] | 1980-08-14 | | | [[Ficheiro:Estrella Morente cropped.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 42 | [[:d:Q299787|Q299787]] | [[Nieves Navarro]] | [[Almería]] | 1938-11-10 | | | [[Ficheiro:Tuttiicoloridelbuio-1972-Scott.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 43 | [[:d:Q374138|Q374138]] | [[Natalia Rodríguez Gallego|Natalia]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1982-12-11 | | | [[Ficheiro:Natalia - Concierto OT Sant Jordi.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 44 | [[:d:Q429229|Q429229]] | [[Matilde Cantos]] | [[Granada]] | 1898-09-20 | [[Fuente Vaqueros]] | 1987-11-24 | |- | style='text-align:right'| 45 | [[:d:Q433345|Q433345]] | [[Rosa Aguilar]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1957-07-07 | | | [[Ficheiro:Rosa Aguilar 2015 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 46 | [[:d:Q435214|Q435214]] | [[Remedios Amaya]] | [[Sevilla]] | 1962-05-01 | | | [[Ficheiro:Remedios Amaya recibiendo el Premio de Cultura Gitana 2017 en la categoría de Música.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 47 | [[:d:Q437317|Q437317]] | [[María del Carmen Bousada de Lara]] | [[Cádiz]] | 1940-01-05 | [[El Puerto de Santa María]] | 2009-07-11 | |- | style='text-align:right'| 48 | [[:d:Q439036|Q439036]] | [[Anabel Conde]] | [[Fuengirola|Fuengirola, Málaga]] | 1975-06-16<br/>1975-06-06 | | | |- | style='text-align:right'| 49 | [[:d:Q439797|Q439797]] | [[Eva Santamaría]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1971-10-18 | | | |- | style='text-align:right'| 50 | [[:d:Q439888|Q439888]] | [[Elisa Montés]] | [[Granada]] | 1934-12-15 | | | |- | style='text-align:right'| 51 | [[:d:Q440345|Q440345]] | [[María Estrada]] | [[Sevilla]] | 15th century | | 16th century | |- | style='text-align:right'| 52 | [[:d:Q440593|Q440593]] | [[Lucía]] | [[Sevilla]] | 1964-04-02 | | | |- | style='text-align:right'| 53 | [[:d:Q447571|Q447571]] | [[La Niña de los Peines]] | [[Sevilla]] | 1890-02-10 | [[Sevilla]] | 1969-11-26 | [[Ficheiro:La niña de los peines.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 54 | [[:d:Q447989|Q447989]] | [[Carmen Linares]] | [[Linares, España|Linares]] | 1951-02-25 | | | [[Ficheiro:Carmen Linares.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 55 | [[:d:Q449004|Q449004]] | [[Kiti Mánver]] | [[Antequera]] | 1953-05-11 | | | [[Ficheiro:Festival de Málaga 2020 - Kiti Mánver 8.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 56 | [[:d:Q451828|Q451828]] | [[Pilar Bardem]] | [[Sevilla]] | 1939-03-14 | [[Madrid]] | 2021-07-17 | [[Ficheiro:Pilar Bardem 2019.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 57 | [[:d:Q453730|Q453730]] | [[Fátima Báñez]] | [[San Juan del Puerto]] | 1967-01-06 | | | [[Ficheiro:Fatima Bañez.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 58 | [[:d:Q453993|Q453993]] | [[Karina]] | [[Xaén]] | 1943-12-04<br/>1945-04-12 | | | [[Ficheiro:Wiki karina.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 59 | [[:d:Q454051|Q454051]] | [[Isabel Pérez Montalbán]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 60 | [[:d:Q454150|Q454150]] | [[Martirio (cantante)|Martirio]] | [[Huelva]] | 1954-03-21 | | | [[Ficheiro:Martirio ltk (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 61 | [[:d:Q456618|Q456618]] | [[Paquita Rico]] | [[Triana, Sevilla|Triana]] | 1929-10-04 | [[Sevilla]] | 2017-07-09 | [[Ficheiro:María Morena (1951).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 62 | [[:d:Q456796|Q456796]] | [[Rafaela Porras y Ayllón]] | [[Pedro Abad]] | 1850-01-06 | [[Roma]] | 1925-01-06 | [[Ficheiro:RafaelaPorras.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 63 | [[:d:Q457348|Q457348]] | [[Nuria Fergó]] | [[Nerja]] | 1979-04-18 | | | [[Ficheiro:Nuria Fergo - Concierto OT Sant Jordi.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 64 | [[:d:Q457594|Q457594]] | [[Carolina Marín|Carolina Maríne]] | [[Huelva]] | 1993-06-15 | | | [[Ficheiro:Carolin Marin.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 65 | [[:d:Q457655|Q457655]] | [[Juanita Reina]] | [[Sevilla]] | 1925-08-25 | [[Sevilla]] | 1999-03-19 | [[Ficheiro:Juanita Reina, Alginet (País Valencià), 1955 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 66 | [[:d:Q459327|Q459327]] | [[Carmen Romero López]] | [[Sevilla]] | 1946-11-15 | | | [[Ficheiro:Carmen Romero 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 67 | [[:d:Q459334|Q459334]] | [[Ruth Núñez]] | [[Nerja]] | 1979-04-07 | | | [[Ficheiro:Ruth Núñez en la inauguración de la tienda de Hispanitas en Madrid (2016) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 68 | [[:d:Q459565|Q459565]] | [[María del Carmen González Ramos]] | [[Antequera]] | 1834-06-30 | [[Antequera]] | 1899-11-09 | [[Ficheiro:CarmenGonzalez-inedita.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 69 | [[:d:Q462422|Q462422]] | [[Laurita Valenzuela]] | [[Sevilla]] | 1931-02-18 | | | [[Ficheiro:Laura Valenzuela 2012 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 70 | [[:d:Q463380|Q463380]] | [[Isabel Salinas García]] | [[Níjar]] | 1966-06-23 | | | |- | style='text-align:right'| 71 | [[:d:Q463646|Q463646]] | [[Beatriz Enríquez de Arana]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1467 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1521-05-20 | [[Ficheiro:Colón saliendo de la Mezquita - Rafael Romero de Torres.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 72 | [[:d:Q466111|Q466111]] | [[Melody (cantante)|Melody Ruiz]] | [[Dos Hermanas]] | 1990-10-12 | | | [[Ficheiro:Spanish singer Melody at MIFF.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 73 | [[:d:Q474415|Q474415]] | [[Amparo Sánchez]] | [[Alcalá la Real (Q24013293)|Alcalá la Real]] | 1969-09-24 | | | [[Ficheiro:Amparo Sánchez, Oldenburg 2011.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 74 | [[:d:Q510950|Q510950]] | [[María Galiana]] | [[Sevilla]] | 1935-05-31 | | | [[Ficheiro:Maria Galiana.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 75 | [[:d:Q521949|Q521949]] | [[Marifé de Triana]] | [[Burguillos]] | 1936-09-13 | [[Benalmádena]] | 2013-02-16<br/>2013-01-16 | [[Ficheiro:Marifé de Triana Copla.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 76 | [[:d:Q526055|Q526055]] | [[Victoria Padial]] | [[Granada]] | 1988-08-10 | | | [[Ficheiro:Victoria Padial Hernandez 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 77 | [[:d:Q532414|Q532414]] | [[Azahara Muñoz]] | [[San Pedro Alcántara]] | 1987-11-19 | | | [[Ficheiro:2009 Women's British Open - Azahara Muñoz (2).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 78 | [[:d:Q538146|Q538146]] | [[Paz Padilla]] | [[Cádiz]] | 1969-09-26 | | | |- | style='text-align:right'| 79 | [[:d:Q544327|Q544327]] | [[Victoria of Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 03th century | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0303-11-17 | [[Ficheiro:31 - Toulouse - Basilique Saint-Sernin - Crypte - Buste reliquaire de saint Victoire de Cordoue .jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 80 | [[:d:Q546289|Q546289]] | [[María Peláez]] | [[Málaga]] | 1977-11-13 | | | |- | style='text-align:right'| 81 | [[:d:Q546734|Q546734]] | [[Maria Galvany]] | [[Mancha Real]]<br/>[[Granada]] | 1875-08-06<br/>1878 | [[Madrid]] | 1927-08-03<br/>1927 | [[Ficheiro:Maria Galvany.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 82 | [[:d:Q568107|Q568107]] | [[Trinidad Bonachera]] | [[Huelva]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 83 | [[:d:Q579444|Q579444]] | [[Marta López]] | [[Málaga]] | 1990-02-04 | | | [[Ficheiro:Marta Lopez-Herrero 20140514.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 84 | [[:d:Q582962|Q582962]] | [[Carmen Martín]] | [[Roquetas de Mar]] | 1988-05-29 | | | [[Ficheiro:Carmen Martin, 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 85 | [[:d:Q629328|Q629328]] | [[Eva González]] | [[Mairena del Alcor]] | 1980-11-05 | | | [[Ficheiro:Eva González.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 86 | [[:d:Q777182|Q777182]] | [[Eva Gómez]] | [[Sevilla]] | 1971-06-30 | | | [[Ficheiro:Premios Pulsar 2019 38.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 87 | [[:d:Q793723|Q793723]] | [[María del Monte]] | [[Sevilla]] | 1962-04-26<br/>1962-11-27 | | | [[Ficheiro:María del Monte.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 88 | [[:d:Q857388|Q857388]] | [[Nerea Camacho]] | [[Balanegra]] | 1996-05-15 | | | [[Ficheiro:Nerea Camacho at Premios Goya 2017 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 89 | [[:d:Q924127|Q924127]] | [[Rocío Molina]] | [[Vélez-Málaga]] | 1984 | | | |- | style='text-align:right'| 90 | [[:d:Q929156|Q929156]] | [[María Fernández Granados]] | [[Utrera]] | 1922 | [[Lebrija, Sevilla|Lebrija]] | 2005-02-05 | |- | style='text-align:right'| 91 | [[:d:Q931401|Q931401]] | [[Pilar del Río]] | [[Castril]] | 1950-03-15 | | | [[Ficheiro:Pilar del Río en Lanzarote.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 92 | [[:d:Q942278|Q942278]] | [[Marisol|Pepa Flores]] | [[Málaga]] | 1948-02-04 | | | [[Ficheiro:Rudy Carrellshow , het Spaanse filmsterretje Marisol (kop), Bestanddeelnr 914-4259.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 93 | [[:d:Q979380|Q979380]] | [[Mercedes Chilla]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1980-01-19 | | | |- | style='text-align:right'| 94 | [[:d:Q1158177|Q1158177]] | [[Mariana Pineda]] | [[Granada]] | 1804-09-01 | [[Granada]] | 1831-05-26 | [[Ficheiro:Mariana pineda5.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 95 | [[:d:Q1291085|Q1291085]] | [[Elena Andújar Camúñez]] | [[Sevilla]] | 1967-12-10 | | | |- | style='text-align:right'| 96 | [[:d:Q1370091|Q1370091]] | [[Esther Morales Cañadas]] | [[Sevilla]] | 1951-02-25 | | | |- | style='text-align:right'| 97 | [[:d:Q1370108|Q1370108]] | [[Esther Sanz Barranco]] | [[Málaga]] | 1974-12-06 | | | |- | style='text-align:right'| 98 | [[:d:Q1406567|Q1406567]] | [[Fernanda de Utrera]] | [[Utrera]] | 1923-02-09 | [[Utrera]] | 2004-08-24<br/>2006-08-24 | [[Ficheiro:Fernanda de Utrera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 99 | [[:d:Q1411015|Q1411015]] | [[Rocío Márquez]] | [[Huelva]] | 1985-09-29 | | | [[Ficheiro:Rio Loco 2015 Mercredi - Europe-7751.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 100 | [[:d:Q1497055|Q1497055]] | [[Miriam Pharo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1966-05-08 | | | [[Ficheiro:MiriamPharo Leipzig 010.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 101 | [[:d:Q1541099|Q1541099]] | [[Gracia Montes]] | [[Lora del Río]] | 1936-03-01 | | | |- | style='text-align:right'| 102 | [[:d:Q1726834|Q1726834]] | [[Laura Molina]] | [[La Rinconada]] | 1988-09-13 | | | |- | style='text-align:right'| 103 | [[:d:Q1896451|Q1896451]] | [[María de Bohórquez]] | [[Sevilla]] | 1533 | [[Sevilla]] | 1559-09-24 | |- | style='text-align:right'| 104 | [[:d:Q1906602|Q1906602]] | [[María José Sánchez Núñez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1961-11-08 | | | |- | style='text-align:right'| 105 | [[:d:Q1906615|Q1906615]] | [[María Vidal]] | [[Sevilla]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 106 | [[:d:Q1921397|Q1921397]] | [[Mercedes Ruiz]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1980 | | | |- | style='text-align:right'| 107 | [[:d:Q1982851|Q1982851]] | [[Auria (Q1982851)|Auria]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0825 | [[Pamplona]] | 0880 | |- | style='text-align:right'| 108 | [[:d:Q2012285|Q2012285]] | [[María Dolores Rodríguez Sopeña]] | [[Vélez-Rubio]] | 1848-12-30 | [[Madrid]] | 1918-01-10 | [[Ficheiro:Dolores sopeña pensativa.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 109 | [[:d:Q2065508|Q2065508]] | [[Beryl Mercer]] | [[Sevilla]] | 1882-08-13<br/>1876-08-13 | [[Santa Monica]] | 1939-07-28 | [[Ficheiro:Beryl Mercer, c. 1918.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 110 | [[:d:Q2070496|Q2070496]] | [[Tamara La Bueniña]] | [[Sevilla]] | 1984-06-27 | | | |- | style='text-align:right'| 111 | [[:d:Q2086141|Q2086141]] | [[Elena Medel]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1985-04-29<br/>1985 | | | [[Ficheiro:Elena Medel.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 112 | [[:d:Q2088089|Q2088089]] | [[Silvia Giner]] | [[Sevilla]] | 1980-12-31 | | | [[Ficheiro:Silvia Giner 2009.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 113 | [[:d:Q2264811|Q2264811]] | [[Ana Sánchez]] | [[Málaga]] | 1976-02-16 | | | |- | style='text-align:right'| 114 | [[:d:Q2338181|Q2338181]] | [[María Manuela Kirkpatrick]] | [[Málaga]] | 1794-02-24 | [[Carabanchel]] | 1879-11-22 | [[Ficheiro:María Manuela Kirkpatrick.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 115 | [[:d:Q2357111|Q2357111]] | [[Mariola Fuentes]] | [[Marbella]] | 1970-08-14 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2018 - Mariola Fuentes.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 116 | [[:d:Q2392571|Q2392571]] | [[Tania Chamorro]] | [[Martos]] | 1993-05-10 | | | |- | style='text-align:right'| 117 | [[:d:Q2423005|Q2423005]] | [[Isabel Pantoja]] | [[Sevilla]] | 1956-08-02 | | | [[Ficheiro:Isabel Pantoja - 02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 118 | [[:d:Q2449273|Q2449273]] | [[Esther Arroyo]] | [[Cádiz]] | 1968-03-29 | | | |- | style='text-align:right'| 119 | [[:d:Q2454657|Q2454657]] | [[Cristina Hoyos]] | [[Sevilla]] | 1946-06-13 | | | |- | style='text-align:right'| 120 | [[:d:Q2536304|Q2536304]] | [[La Prohibida]] | [[Chiclana de la Frontera]] | 1971-06-21 | | | [[Ficheiro:3. MIRENKENDU FESTA - LA PROHIBIDA - 3359394526.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 121 | [[:d:Q2593877|Q2593877]] | [[Dolores Parrales Moreno]] | [[Moguer]] | 1845 | | 1915 | [[Ficheiro:La Parrala, portrait.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 122 | [[:d:Q2612928|Q2612928]] | [[Celia Villalobos]] | [[Benalmádena]] | 1949-04-18 | | | [[Ficheiro:Celia Villalobos 2001 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 123 | [[:d:Q2614472|Q2614472]] | [[Carmen Calvo]] | [[Cabra, Córdoba|Cabra]] | 1957-06-09 | | | [[Ficheiro:Carmen Calvo 2020 (portrait).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 124 | [[:d:Q2618876|Q2618876]] | [[Sara Baras]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1971-04-25 | | | [[Ficheiro:MG 7617 Sara Baras1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 125 | [[:d:Q2657608|Q2657608]] | [[India Martínez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1985-10-13 | | | [[Ficheiro:Indiamartinez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 126 | [[:d:Q2679144|Q2679144]] | [[Fiorella Faltoyano]] | [[Málaga]] | 1949-10-19<br/>1950-02-10 | | | [[Ficheiro:Fiorella Faltoyano - Seminci 2011.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 127 | [[:d:Q2742046|Q2742046]] | [[La Caramba]] | [[Motril]] | 1751-03-09 | [[Madrid]] | 1787-06-10 | [[Ficheiro:La Caramba 1788.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 128 | [[:d:Q2742060|Q2742060]] | [[María Pacheco]] | [[Granada]] | 1496 | [[Porto, Portugal|Porto]] | 1531-03 | [[Ficheiro:Detalle de Doña María Pacheco después de Villalar (Museo del Prado) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 129 | [[:d:Q2742274|Q2742274]] | [[María del Rosario Fernández]] | [[Sevilla]] | 1755 | [[Madrid]] | 1803-12-28 | [[Ficheiro:Francisco de Goya - La Tirana - Google Art Project.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 130 | [[:d:Q2742435|Q2742435]] | [[Verónica Sánchez]] | [[Sevilla]] | 1977-07-01 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2018 - Verónica Sánchez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 131 | [[:d:Q2742782|Q2742782]] | [[Rita Luna]] | [[Málaga]] | 1770-04-28 | [[Madrid]] | 1832 | [[Ficheiro:Rita Luna, attributed to Francisco de Goya.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 132 | [[:d:Q2743181|Q2743181]] | [[Victoria Kent]] | [[Málaga]] | 1891-09-19<br/>1892-02-09<br/>1891 | [[Nova York]] | 1987-09-25<br/>1987-09-26<br/>1987 | [[Ficheiro:Victoria Kent.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 133 | [[:d:Q2746850|Q2746850]] | [[Luisa Fernanda Rudi]] | [[Sevilla]] | 1950-12-13 | | | [[Ficheiro:Rudii.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 134 | [[:d:Q2757345|Q2757345]] | [[Macarena Gómez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1978-02-02 | | | [[Ficheiro:Macarena Gómez Pressekonferenz Skin Berlinale 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 135 | [[:d:Q2829274|Q2829274]] | [[Hafsa bint al-Hayy al-Rakuniyya]] | [[Granada]] | 1135 | [[Marrakech]] | 1191 | |- | style='text-align:right'| 136 | [[:d:Q2830743|Q2830743]] | [[Alba del Monte]] | [[Sevilla]] | 1975-08-08 | | | |- | style='text-align:right'| 137 | [[:d:Q2836608|Q2836608]] | [[Mónica Cervera]] | [[Málaga]] | 1975-06-06 | | | |- | style='text-align:right'| 138 | [[:d:Q2836776|Q2836776]] | [[Alicia Rodríguez]] | [[Málaga]] | 1935-05-04 | | | |- | style='text-align:right'| 139 | [[:d:Q2837603|Q2837603]] | [[Laura de los Ángeles]] | [[Sevilla]] | 1986-09-22 | | | |- | style='text-align:right'| 140 | [[:d:Q2839203|Q2839203]] | [[María Francisca Espejo Martos]] | [[Martos]] | 1873-02-12 | [[Las Casillas]] | 1937-01-12 | [[Ficheiro:Beata Francisca.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 141 | [[:d:Q2841087|Q2841087]] | [[Soledad Cabezón Ruiz]] | [[Albaida del Aljarafe]] | 1973-09-01 | | | [[Ficheiro:Soledad Cabezón, Secretaria de Igualdad Federal, atiende a los medios de comunicación a su llegada a Mérida (4732907988) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 142 | [[:d:Q2842071|Q2842071]] | [[Teresa Jiménez Vílchez]] | [[Lanjarón]] | 1964-02-02 | | | |- | style='text-align:right'| 143 | [[:d:Q2851133|Q2851133]] | [[Anne Hidalgo]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1959-06-19 | | | [[Ficheiro:Anne Hidalgo 2018 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 144 | [[:d:Q2882636|Q2882636]] | [[Rosario Pardo]] | [[Xaén]] | 1959-10-20 | | | [[Ficheiro:Rosario Pardo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 145 | [[:d:Q2883296|Q2883296]] | [[Victoria Cuenca Gnecco]] | [[Adra, Almería|Adra]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 146 | [[:d:Q2888641|Q2888641]] | [[Mary Carmen Ramírez]] | [[Granada]] | 1932-09-04 | | | |- | style='text-align:right'| 147 | [[:d:Q2905930|Q2905930]] | [[Blanca Manchón]] | [[Sevilla]] | 1987-03-06 | | | |- | style='text-align:right'| 148 | [[:d:Q2939604|Q2939604]] | [[Carmen Hermosin]] | [[Sevilla]] | 1945-03-03 | | | |- | style='text-align:right'| 149 | [[:d:Q2939625|Q2939625]] | [[Carmen Peñalver]] | [[Xaén]] | 1961-09-20 | | | |- | style='text-align:right'| 150 | [[:d:Q2939648|Q2939648]] | [[Carmencita]] | [[Almería]] | 1868 | [[Estados Unidos de América]] | 1910 | [[Ficheiro:Carmencita.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 151 | [[:d:Q2967689|Q2967689]] | [[Chus Gutiérrez]] | [[Granada]] | 1962 | | | [[Ficheiro:Chus (32179336214).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 152 | [[:d:Q2973015|Q2973015]] | [[Cinta Castillo]] | [[Huelva]] | 1965-10-10 | [[Sevilla]] | 2013-10-30 | |- | style='text-align:right'| 153 | [[:d:Q2991631|Q2991631]] | [[Concha Gutiérrez]] | [[Linares, España|Linares]] | 1954-02-05 | | | [[Ficheiro:Concha Gutierrez (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 154 | [[:d:Q3002877|Q3002877]] | [[Cristina Alberdi]] | [[Sevilla]] | 1946-02-22 | | | [[Ficheiro:Cristina Alberdi 2016.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 155 | [[:d:Q3046947|Q3046947]] | [[Wallada bint al-Mustakfi]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | No/unknown value | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1091-03-26 | |- | style='text-align:right'| 156 | [[:d:Q3053717|Q3053717]] | [[Encarnación García Bonilla]] | [[Granada]] | 1979-10-04 | | | [[Ficheiro:Encarnación García Bonilla.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 157 | [[:d:Q3067231|Q3067231]] | [[Fatima bint al-Muthanna]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 158 | [[:d:Q3073901|Q3073901]] | [[Marta di Cordova]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | No/unknown value | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0851-11-24 | |- | style='text-align:right'| 159 | [[:d:Q3081492|Q3081492]] | [[Marujita Díaz]] | [[Triana, Sevilla|Triana]] | 1932-04-27 | [[Madrid]] | 2015-06-23 | |- | style='text-align:right'| 160 | [[:d:Q3083768|Q3083768]] | [[Lola Lizaran i Merlos]] | [[Vélez-Blanco]] | 1931 | [[Esparreguera]] | 2003-07-07 | |- | style='text-align:right'| 161 | [[:d:Q3113033|Q3113033]] | [[Gracia de Triana]] | [[Sevilla]] | 1919-01-26 | [[Madrid]] | 1989-01-13 | |- | style='text-align:right'| 162 | [[:d:Q3135212|Q3135212]] | [[Tía Anica La Piriñaca]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1899-04-11 | [[Xerez da Fronteira]] | 1987-11-04 | |- | style='text-align:right'| 163 | [[:d:Q3135736|Q3135736]] | [[Himilce]] | [[Castulo]] | -03th century | [[Castulo]] | -0214 | [[Ficheiro:1868, Mugeres célebres de España y Portugal, Himilce, AB195 0021 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 164 | [[:d:Q3143076|Q3143076]] | [[Vega (cantante)|Vega]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1979-02-18 | | | [[Ficheiro:Vega (cantante)2 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 165 | [[:d:Q3187865|Q3187865]] | [[Juana la Macarrona]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1870-05-05 | [[Sevilla]] | 1947-04-17 | |- | style='text-align:right'| 166 | [[:d:Q3189063|Q3189063]] | [[Julia Sevilla Muñoz]] | [[Vélez-Málaga]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 167 | [[:d:Q3210218|Q3210218]] | [[La Macanita]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1968 | | | [[Ficheiro:Tomasa La Macanita Foto Ramon Fornos 02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 168 | [[:d:Q3212811|Q3212811]] | [[La Serneta]] | [[barrio de San Pedro]] | 1840-03-19 | [[Utrera]] | 1912-06-18 | |- | style='text-align:right'| 169 | [[:d:Q3264654|Q3264654]] | [[Lubna de Córdoba]] | [[Madīnat al-Zahrā|Madinat Al-Zahra]] | 10th century | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 0984 | [[Ficheiro:Lubna JLMunoz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 170 | [[:d:Q3287320|Q3287320]] | [[Mar Castro]] | [[Provincia de Málaga]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 171 | [[:d:Q3287325|Q3287325]] | [[Mar Moreno]] | [[La Carolina]] | 1962-05-07 | | | [[Ficheiro:Mar Moreno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 172 | [[:d:Q3290895|Q3290895]] | [[Maria Bravo]] | [[Málaga]] | 1967-10-18 | | | |- | style='text-align:right'| 173 | [[:d:Q3293720|Q3293720]] | [[Marisol Yagüe|Marisol Yagüe Reyes]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1952 | | | |- | style='text-align:right'| 174 | [[:d:Q3296429|Q3296429]] | [[Consuelo Rumí]] | [[Almería]] | 1957-10-31 | | | [[Ficheiro:Consuelo Rumi.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 175 | [[:d:Q3296442|Q3296442]] | [[María Fernández]] | [[Fuentes de Andalucía]] | 1982-09-06 | | | [[Ficheiro:Fernández Conde.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 176 | [[:d:Q3296445|Q3296445]] | [[María Isabel Pozuelo Meño]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1952-01-06 | | | [[Ficheiro:Isabel Pozuelo (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 177 | [[:d:Q3296457|Q3296457]] | [[María Jiménez]] | [[Sevilla]] | 1950-02-03 | | | |- | style='text-align:right'| 178 | [[:d:Q3296463|Q3296463]] | [[María Pagés]] | [[Sevilla]] | 1963-07-28 | | | [[Ficheiro:Entrega de distinciones. María Pagés (6305148683) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 179 | [[:d:Q3297080|Q3297080]] | [[Comba de Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | No/unknown value | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0853 | [[Ficheiro:SantaColumba.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 180 | [[:d:Q3306350|Q3306350]] | [[Merche Esmeralda]] | [[Sevilla]] | 1947 | | | |- | style='text-align:right'| 181 | [[:d:Q3325098|Q3325098]] | [[Virginia Maestro]] | [[Linares, España|Linares]] | 1982-09-29 | | | [[Ficheiro:VM.LaRiviera.Fajardo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 182 | [[:d:Q3342326|Q3342326]] | [[Niña de Antequera]] | [[Provincia de Málaga]] | 1920 | [[Sevilla]] | 1972-08-28 | |- | style='text-align:right'| 183 | [[:d:Q3388373|Q3388373]] | [[Pilar Albarracín]] | [[Sevilla]] | 1968-09-27 | | | |- | style='text-align:right'| 184 | [[:d:Q3390525|Q3390525]] | [[Diana Navarro]] | [[Málaga]]<br/>[[Huelin]] | 1978-04-21 | | | [[Ficheiro:Diana Navarro.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 185 | [[:d:Q3390639|Q3390639]] | [[La Bella Dorita]] | [[Cuevas del Almanzora]] | 1901-02-23 | [[Barcelona]] | 2001-06-27 | [[Ficheiro:Belladorita.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 186 | [[:d:Q3394222|Q3394222]] | [[Anita Delgado]] | [[Málaga]] | 1890-02-08 | [[Madrid]] | 1962-07-07 | [[Ficheiro:Anita Delgado Briones.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 187 | [[:d:Q3394502|Q3394502]] | [[Paquera de Jerez]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1934-05-20 | [[Xerez da Fronteira]] | 2004-04-26 | [[Ficheiro:Calle Paquera de Jerez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 188 | [[:d:Q3442076|Q3442076]] | [[Rosa Conde]] | [[Ronda]] | 1947-09-07 | | | [[Ficheiro:Rosa Conde en la rueda de prensa posterior al Consejo de Ministros (21 de noviembre de 1989).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 189 | [[:d:Q3497250|Q3497250]] | [[Marina Alabau]] | [[Sevilla]] | 1985-08-31 | | | |- | style='text-align:right'| 190 | [[:d:Q3500543|Q3500543]] | [[María Francisca Palafox Portocarrero y KirkPatrick]] | [[Granada]] | 1825-01-29 | [[París]] | 1860-09-16 | [[Ficheiro:Paca, Duchess of Alba.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 191 | [[:d:Q3509085|Q3509085]] | [[Encarna Sánchez]] | [[Carboneras]] | 1935-09-19 | [[Madrid]] | 1996-04-05 | [[Ficheiro:Foto encarna sanchez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 192 | [[:d:Q3553626|Q3553626]] | [[Valentina Pinelo]] | [[Sevilla]] | 16th century | | 17th century | |- | style='text-align:right'| 193 | [[:d:Q3614866|Q3614866]] | [[Ana Rossetti]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1950-05-15 | | | |- | style='text-align:right'| 194 | [[:d:Q3637471|Q3637471]] | [[Begoña García]] | [[Cádiz]] | 1976-03-01 | | | |- | style='text-align:right'| 195 | [[:d:Q3638489|Q3638489]] | [[Berenguela de Castela (1253-1300)|Berenguela de Castela]] | [[Sevilla]] | 1253 | [[Guadalaxara, España|Guadalaxara]] | 1300 | |- | style='text-align:right'| 196 | [[:d:Q3723191|Q3723191]] | [[Elisabeth Reyes]] | [[Málaga]] | 1985-03-25 | | | |- | style='text-align:right'| 197 | [[:d:Q3735131|Q3735131]] | [[Eva María Pedraza López]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1970-03-23 | | | |- | style='text-align:right'| 198 | [[:d:Q3742020|Q3742020]] | [[Pastora Imperio]] | [[Sevilla]] | 0013-04 | [[Madrid]] | 1979-09-14<br/>1979 | [[Ficheiro:Pastora Imperio junio 1914.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 199 | [[:d:Q3746667|Q3746667]] | [[Flora de Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | No/unknown value | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0851 | |- | style='text-align:right'| 200 | [[:d:Q3774230|Q3774230]] | [[La Niña de la Puebla]] | [[La Puebla de Cazalla]] | 1908-07-28<br/>1909-07 | [[Málaga]] | 1999-06-14 | |- | style='text-align:right'| 201 | [[:d:Q3774833|Q3774833]] | [[Francisca Pleguezuelos]] | [[Granada]] | 1950-06-28 | | | |- | style='text-align:right'| 202 | [[:d:Q3802240|Q3802240]] | [[Isabel Montoro]] | [[Sevilla]] | 1976-11-28 | | | [[Ficheiro:Isa Sánchez P1150558.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 203 | [[:d:Q3815247|Q3815247]] | [[Josefina Molina]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1936-11-14 | | | [[Ficheiro:Josefina Molina.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 204 | [[:d:Q3817824|Q3817824]] | [[Saint Potenciana]] | [[Villanueva de la Reina]] | 15th century | [[Villanueva de la Reina]] | 15th century | [[Ficheiro:Sta.Potenciana.Vva de la Reina.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 205 | [[:d:Q3819089|Q3819089]] | [[Carmen Tórtola Valencia]] | [[Sevilla]] | 1882-06-18 | [[Barcelona]] | 1955-02-13 | [[Ficheiro:Valence.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 206 | [[:d:Q3819179|Q3819179]] | [[María Carmen Barea]] | [[Málaga]] | 1966-10-05 | | | |- | style='text-align:right'| 207 | [[:d:Q3825360|Q3825360]] | [[Zahara]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1983-09-10 | | | [[Ficheiro:Zahara - Palencia Sonora 2019 09 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 208 | [[:d:Q3847154|Q3847154]] | [[Maria Barbara Carillo]] | [[Xaén]] | 1625 | [[Madrid]] | 1721-05-18 | |- | style='text-align:right'| 209 | [[:d:Q3847230|Q3847230]] | [[Princess Maria Cristina of Orléans]] | [[Sevilla]] | 1852-10-29 | [[Sevilla]] | 1879-04-28 | [[Ficheiro:Princess Christine d'Orléans.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 210 | [[:d:Q3849318|Q3849318]] | [[Marisa Jara]] | [[Sevilla]] | 1980-02-01 | | | |- | style='text-align:right'| 211 | [[:d:Q3850597|Q3850597]] | [[María Eugenia Henríquez Girón]] | [[Sevilla]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 212 | [[:d:Q3850605|Q3850605]] | [[María Jesús Ruiz]] | [[Andújar]] | 1982-02-25 | | | |- | style='text-align:right'| 213 | [[:d:Q3850609|Q3850609]] | [[María José Suárez]] | [[Coria del Río]] | 1975-03-01 | | | |- | style='text-align:right'| 214 | [[:d:Q3877703|Q3877703]] | [[Noelia López]] | [[Lebrija, Sevilla|Lebrija]] | 1986-08-21 | | | |- | style='text-align:right'| 215 | [[:d:Q3894952|Q3894952]] | [[Paquita Torres]] | [[Bailén|Bailèn]] | 1948-04-22 | | | |- | style='text-align:right'| 216 | [[:d:Q3930302|Q3930302]] | [[Raquel Rodríguez Hidalgo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 217 | [[:d:Q3930304|Q3930304]] | [[Raquel Revuelta]] | [[Sevilla]] | 1967-07-14 | | | |- | style='text-align:right'| 218 | [[:d:Q3932410|Q3932410]] | [[Remedios Cervantes Montoya]] | [[Málaga]] | 1964-06-20 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2020 - Remedios Cervantes.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 219 | [[:d:Q3939839|Q3939839]] | [[Rocío Martín]] | [[Sevilla]] | 1953 | | | |- | style='text-align:right'| 220 | [[:d:Q4078956|Q4078956]] | [[Rocío Bazán Ramírez]] | [[Estepona]] | 1977-06-08 | | | |- | style='text-align:right'| 221 | [[:d:Q4116692|Q4116692]] | [[Beatriz Manchón]] | [[Sevilla]] | 1976-05-29 | | | |- | style='text-align:right'| 222 | [[:d:Q4141802|Q4141802]] | [[Antoñita Moreno]] | [[La Puebla del Río]] | 1930-01-09 | | | |- | style='text-align:right'| 223 | [[:d:Q4357693|Q4357693]] | [[Ana Belén Palomo]] | [[Alxeciras]] | 1977-10-20 | | | |- | style='text-align:right'| 224 | [[:d:Q4414578|Q4414578]] | [[Fátima Gálvez]] | [[Baena]] | 1987-01-19 | | | [[Ficheiro:Fátima Gálvez 2014.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 225 | [[:d:Q4694502|Q4694502]] | [[Aguas Santas Ocaña Navarro]] | [[Brenes]] | 1963-04-23 | | | |- | style='text-align:right'| 226 | [[:d:Q4699129|Q4699129]] | [[Aisha bint Ahmad al-Qurtubiya]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 10th century | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1009 | |- | style='text-align:right'| 227 | [[:d:Q4714444|Q4714444]] | [[Alejandra Echevarría]] | [[Xaén]] | 1989 | | | [[Ficheiro:Earth2009press15.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 228 | [[:d:Q4720683|Q4720683]] | [[Alexandra López]] | [[Sevilla]] | 1989-02-26<br/>1989-02-27 | | | |- | style='text-align:right'| 229 | [[:d:Q4726209|Q4726209]] | [[Alicemarie Huber Stotler]] | [[Alhambra]] | 1942-05-29 | [[Yorba Linda]] | 2014-06-09 | [[Ficheiro:Alicemarie H. Stotler District Judge.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 230 | [[:d:Q4726254|Q4726254]] | [[Alicia Fuentes]] | [[Totalán]] | 1978-05-27<br/>1978-04-27 | | | |- | style='text-align:right'| 231 | [[:d:Q4750491|Q4750491]] | [[Ana Romero]] | [[Sevilla]] | 1987-06-14 | | | [[Ficheiro:Ana Romero 20180521 165726317.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 232 | [[:d:Q4750534|Q4750534]] | [[Ana Álvarez]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1969-11-19 | | | [[Ficheiro:Ana Alvarez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 233 | [[:d:Q4762793|Q4762793]] | [[Angelita Vargas]] | [[Sevilla]] | 1946 | | | |- | style='text-align:right'| 234 | [[:d:Q4776236|Q4776236]] | [[Antonia García de Videgain]] | [[Cádiz]] | 1850-04-08 | [[Madrid]] | 1924-06-25 | |- | style='text-align:right'| 235 | [[:d:Q4827276|Q4827276]] | [[Auxiliadora Jiménez González]] | [[Ronda]] | 1975-01-11 | | | |- | style='text-align:right'| 236 | [[:d:Q4833013|Q4833013]] | [[Azucena Hernández]] | [[Sevilla]] | 1960-03-22 | [[Provincia de Guadalaxara|Provincia de Guadalaxara - Guadalajara]] | 2019-12-04 | |- | style='text-align:right'| 237 | [[:d:Q4895658|Q4895658]] | [[Carmina Ordóñez]] | [[Sevilla]] | 1955-05-02 | [[Madrid]] | 2004-07-23 | |- | style='text-align:right'| 238 | [[:d:Q4907508|Q4907508]] | [[Rafaela Aparicio]] | [[Marbella]] | 1906-04-09 | [[Madrid]] | 1996-06-09 | [[Ficheiro:La actriz Rafaela Aparicio agradece la entrega de la Fiambrera (1987).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 239 | [[:d:Q4940910|Q4940910]] | [[Dorita Fairlie Bruce]] | [[Palos de la Frontera]] | 1885-05-20 | | 1970-09-21 | |- | style='text-align:right'| 240 | [[:d:Q4968077|Q4968077]] | [[Morayma]] | [[Loja]] | 1467 | [[Laujar de Andarax]] | 1493 | [[Ficheiro:Morayma.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 241 | [[:d:Q4975181|Q4975181]] | [[María del Mar Rodríguez Carnero]] | [[Málaga]] | 1975-01-18 | | | [[Ficheiro:Chambao14.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 242 | [[:d:Q5043501|Q5043501]] | [[Carmen Laura García]] | [[Granada]] | 1987 | | | |- | style='text-align:right'| 243 | [[:d:Q5121099|Q5121099]] | [[Cinta Pérez]] | [[Huelva]] | 1985-02-17 | | | |- | style='text-align:right'| 244 | [[:d:Q5155259|Q5155259]] | [[Ana Torres-Álvarez]] | [[Granada]] | 1976-11-18 | | | [[Ficheiro:Ana Torres Alvarez.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 245 | [[:d:Q5158361|Q5158361]] | [[Conchi Badillo]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1986-07-13 | | | |- | style='text-align:right'| 246 | [[:d:Q5158610|Q5158610]] | [[Concepción Langa Nuño]] | [[Sevilla]] | 1968 | | | |- | style='text-align:right'| 247 | [[:d:Q5163904|Q5163904]] | [[Constanza Cano]] | [[Granada]] | 1985-08-14<br/>1985-08-24 | | | |- | style='text-align:right'| 248 | [[:d:Q5289523|Q5289523]] | [[Dolores Gallardo]] | [[Sevilla]] | 1993-06-10 | | | [[Ficheiro:Dolores Gallardo 20181311.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 249 | [[:d:Q5393705|Q5393705]] | [[Aurora Luque]] | [[Almería]] | 1962-09-20 | | | |- | style='text-align:right'| 250 | [[:d:Q5398578|Q5398578]] | [[María Gertrudis Hore]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1742 | | 1801 | |- | style='text-align:right'| 251 | [[:d:Q5401181|Q5401181]] | [[Esther González]] | [[Huéscar]] | 1992-12-08 | | | [[Ficheiro:Esthergonzalez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 252 | [[:d:Q5475106|Q5475106]] | [[Juana Castro Muñoz]] | [[Villanueva de Córdoba]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 253 | [[:d:Q5483888|Q5483888]] | [[Teresa Duclós]] | [[Sevilla]] | 1934 | | | |- | style='text-align:right'| 254 | [[:d:Q5487499|Q5487499]] | [[Blanca Ávila Molina]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1946 | | | [[Ficheiro:(Blanca del Rey) Madrileños de Andalucía.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 255 | [[:d:Q5491433|Q5491433]] | [[Frasquita Larrea]] | [[Cádiz]] | 1775-12-24 | [[El Puerto de Santa María]] | 1838-08-24 | [[Ficheiro:Cerámica Frasquita Larrea Chiclana.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 256 | [[:d:Q5491794|Q5491794]] | [[María Esperanza Oña Sevilla]] | [[Sevilla]] | 1957 | | | [[Ficheiro:Esperanza Oña (41719861461).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 257 | [[:d:Q5511412|Q5511412]] | [[Fátima Madrid]] | [[Sevilla]] | 1979-12-28 | | | |- | style='text-align:right'| 258 | [[:d:Q5555150|Q5555150]] | [[Ana María Custodio]] | [[Écija]] | 1908-03-19 | [[Madrid]] | 1976-04-10<br/>1976-04-11 | |- | style='text-align:right'| 259 | [[:d:Q5573879|Q5573879]] | [[Isabel Oyarzábal]] | [[Málaga]] | 1878-06-12 | [[Cidade de México]] | 1974-05-28 | [[Ficheiro:Isabel-oyarzabal-kmPD-U501199418567FCC-624x385@Diario Sur.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 260 | [[:d:Q5638712|Q5638712]] | [[Esther Garboni]] | [[Sevilla]] | 1973-11-06 | | | [[Ficheiro:Esther Garboni.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 261 | [[:d:Q5638757|Q5638757]] | [[Feliche María de la Cerda y Aragón]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1657-09-05 | [[Madrid]] | 1709-05-15 | [[Ficheiro:Feliche de la Cerda.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 262 | [[:d:Q5643109|Q5643109]] | [[Inmaculada Moreno Hernández]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1960-04-14 | | | [[Ficheiro:InmaculadaMorenoH.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 263 | [[:d:Q5646491|Q5646491]] | [[María Villalón]] | [[Ronda]] | 1989-04-01 | | | [[Ficheiro:María Villalón.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 264 | [[:d:Q5646694|Q5646694]] | [[María Jaén]] | [[Utrera]] | 1962-05-29 | | | |- | style='text-align:right'| 265 | [[:d:Q5661682|Q5661682]] | [[Al-Gassaniyya]] | [[Pechina]] | No/unknown value | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 266 | [[:d:Q5662441|Q5662441]] | [[Alba Molina]] | [[Sevilla]] | 1978-11-26 | | | [[Ficheiro:Alba Molina en la piel del flamenco 01.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 267 | [[:d:Q5664726|Q5664726]] | [[Alejandra Vanessa]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1981-05-16 | | | [[Ficheiro:Alejandra Vanessa 2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 268 | [[:d:Q5670051|Q5670051]] | [[María Esther Guzmán Blanco]] | [[Sevilla]] | 1967-09-22 | | | |- | style='text-align:right'| 269 | [[:d:Q5671621|Q5671621]] | [[Amalia Heredia Livermore]] | [[Málaga]] | 1830 | [[Málaga]] | 1902 | [[Ficheiro:Amalia Heredia y Livermore (1830-–1902) Marquise of Casa Loring.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 270 | [[:d:Q5671628|Q5671628]] | [[Amalia Molina]] | [[Sevilla]] | 1881 | [[Barcelona]] | 1956-07-08 | [[Ficheiro:Amalia Molina.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 271 | [[:d:Q5671632|Q5671632]] | [[Amalia Navarro]] | [[Álora]] | 1958 | | | |- | style='text-align:right'| 272 | [[:d:Q5673659|Q5673659]] | [[Ana Adamuz]] | [[Escañuela]] | 1886-12-24 | [[Madrid]] | 1971-03-26 | [[Ficheiro:Ana Adamuz.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 273 | [[:d:Q5673753|Q5673753]] | [[Ana Fernández]] | [[Valencina de la Concepción]]<br/>[[Aljarafe]] | 1965-05-29 | | | [[Ficheiro:Foto Ana Fernández 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 274 | [[:d:Q5673959|Q5673959]] | [[Ana María Ruiz-Tagle]] | [[Sevilla]] | 1944-05-16 | | | [[Ficheiro:Ana María Ruiz Tagle (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 275 | [[:d:Q5674005|Q5674005]] | [[Ana María de Soto]] | [[Aguilar de la Frontera]] | 1777 | | 17th century<br/>19th century | |- | style='text-align:right'| 276 | [[:d:Q5674071|Q5674071]] | [[Ana Ruiz]] | [[Sevilla]] | 1979-06-07<br/>1978-06-07 | | | [[Ficheiro:Ana Ruíz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 277 | [[:d:Q5674174|Q5674174]] | [[Anabel Armario]] | [[Cádiz]] | 1980 | | | |- | style='text-align:right'| 278 | [[:d:Q5682923|Q5682923]] | [[Evangelina Naranjo]] | [[Sevilla]] | 1967-10-08 | | | [[Ficheiro:Evangelina Navarro.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 279 | [[:d:Q5687854|Q5687854]] | [[María José García-Pelayo Jurado]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1968-01-08<br/>1968-01-06 | | | [[Ficheiro:María José García-Pelayo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 280 | [[:d:Q5691918|Q5691918]] | [[Almudena Villegas Becerril]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 281 | [[:d:Q5693984|Q5693984]] | [[Ana Caro de Mallén]] | [[Andalucía]] | No/unknown value | [[Sevilla]] | 1646-11-06<br/>1650 | |- | style='text-align:right'| 282 | [[:d:Q5696163|Q5696163]] | [[Aniya la Gitana]] | [[Ronda]] | 1855 | [[Barcelona]] | 1933 | [[Ficheiro:Aniya la Gitana.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 283 | [[:d:Q5697567|Q5697567]] | [[Antonia Díaz Fernández de Lamarque]] | [[Marchena]] | 1827 | [[Dos Hermanas]] | 1892-05-19 | |- | style='text-align:right'| 284 | [[:d:Q5700471|Q5700471]] | [[Antoñita Colomé]] | [[Sevilla]] | 1912-02-18 | [[Madrid]] | 2005-08-28 | |- | style='text-align:right'| 285 | [[:d:Q5703632|Q5703632]] | [[Noemí Jiménez Martín]] | [[Marbella]] | 1993-11-12 | | | |- | style='text-align:right'| 286 | [[:d:Q5710120|Q5710120]] | [[Asunción Embuena Romero]] | [[Sevilla]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 287 | [[:d:Q5712108|Q5712108]] | [[Aurora Fuster Gallardo]] | [[Málaga]] | 1884 | [[Málaga]] | 1907 | |- | style='text-align:right'| 288 | [[:d:Q5724204|Q5724204]] | [[Beatriz Simó]] | [[Xerez da Fronteira]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 289 | [[:d:Q5724897|Q5724897]] | [[Begoña Álvarez Civantos]] | [[Granada]] | 1968 | | | |- | style='text-align:right'| 290 | [[:d:Q5725385|Q5725385]] | [[Belén Cuesta]] | [[Sevilla]] | 1984-01-24 | | | [[Ficheiro:Belén Cuesta at Premios Goya 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 291 | [[:d:Q5725389|Q5725389]] | [[Belén López]] | [[Sevilla]] | 1970-03-28 | | | [[Ficheiro:Belen López 02.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 292 | [[:d:Q5726566|Q5726566]] | [[Bernarda Jiménez Peña]] | [[Utrera]] | 1927-03-03 | [[Utrera]] | 2009-10-28 | [[Ficheiro:Bernarda de Utrera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 293 | [[:d:Q5727086|Q5727086]] | [[Berta Hernández]] | [[Huelva]] | 1980-10-01 | | | |- | style='text-align:right'| 294 | [[:d:Q5729761|Q5729761]] | [[Blanca García-Valdecasas]] | [[Granada]] | 1936 | | | |- | style='text-align:right'| 295 | [[:d:Q5729862|Q5729862]] | [[Blanca de los Ríos]] | [[Sevilla]] | 1859-08-15<br/>1861-11-30 | [[Madrid]] | 1956-04-13<br/>1955-11-30 | [[Ficheiro:Blanca de los Ríos.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 296 | [[:d:Q5736365|Q5736365]] | [[Bárbara Lamadrid]] | [[Sevilla]] | 1812-12-04 | [[Madrid]] | 1893-04-21 | [[Ficheiro:Barbara Lamadrid.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 297 | [[:d:Q5752438|Q5752438]] | [[Carmen Ariza]] | [[Málaga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 298 | [[:d:Q5752490|Q5752490]] | [[Carmen Crespo]] | [[Adra, Almería|Adra]] | 1966-12-08 | | | [[Ficheiro:Carmen Crespo (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 299 | [[:d:Q5752507|Q5752507]] | [[Carmen Díaz]] | [[Sevilla]] | 1896 | [[Sevilla]] | 1979-02-12 | [[Ficheiro:Carmen Díaz.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 300 | [[:d:Q5752520|Q5752520]] | [[Carmen Flores]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1936-08-18 | | | |- | style='text-align:right'| 301 | [[:d:Q5752550|Q5752550]] | [[María del Carmen Herrera Gómez]] | [[Alhaurín de la Torre]] | 1974-09-26 | | | [[Ficheiro:Ch 2012.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 302 | [[:d:Q5752567|Q5752567]] | [[Carmen Laffón]] | [[Sevilla]] | 1934-10-08 | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 2021-11-07 | |- | style='text-align:right'| 303 | [[:d:Q5752582|Q5752582]] | [[Carmen Losa]] | [[Camas]] | 1959-07-09 | | | [[Ficheiro:CarmenLosa.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 304 | [[:d:Q5752613|Q5752613]] | [[Carmen Núñez de Villavicencio y Olaguer Feliú]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1840-10-21 | [[Xerez da Fronteira]] | 1923-07-12 | [[Ficheiro:Carmennf1870.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 305 | [[:d:Q5752615|Q5752615]] | [[Carmen Pacheco]] | [[Almería]] | 1980-09-21 | | | |- | style='text-align:right'| 306 | [[:d:Q5752618|Q5752618]] | [[Carmen Peralto]] | [[Málaga]] | 1967 | | | [[Ficheiro:Cperalto.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 307 | [[:d:Q5752620|Q5752620]] | [[Carmen Pinteño]] | [[Huércal-Overa]] | 1937 | | | |- | style='text-align:right'| 308 | [[:d:Q5752623|Q5752623]] | [[Carmen Pombero]] | [[Sevilla]] | 1973-07-31 | | | |- | style='text-align:right'| 309 | [[:d:Q5752634|Q5752634]] | [[Carmen Pérez García]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1897 | | 1974 | |- | style='text-align:right'| 310 | [[:d:Q5752642|Q5752642]] | [[Carmen Rossi]] | [[Málaga]] | 1932 | [[Alcalá de Henares]] | 2007-10-02 | |- | style='text-align:right'| 311 | [[:d:Q5752699|Q5752699]] | [[Carmen de Burgos]] | [[Almería]] | 1867-12-10 | [[Madrid]] | 1932-10-09 | [[Ficheiro:Cármen de Burgos y Seguí.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 312 | [[:d:Q5752717|Q5752717]] | [[Carmen de la Quintanilla]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1793 | [[Buenos Aires]] | 1867-05-31 | [[Ficheiro:CarmenQuintanilla.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 313 | [[:d:Q5752752|Q5752752]] | [[Carmina Barrios]] | [[Sevilla]] | 1953-05-20 | | | |- | style='text-align:right'| 314 | [[:d:Q5753131|Q5753131]] | [[Carola Torres]] | [[Motril]] | 1927 | [[Barcelona]] | 2017 | |- | style='text-align:right'| 315 | [[:d:Q5753248|Q5753248]] | [[Carolina Navarro]] | [[Málaga]] | 1976-02-26 | | | |- | style='text-align:right'| 316 | [[:d:Q5771098|Q5771098]] | [[Clara Aguilera García]] | [[Obéilar]] | 1964-01-03 | | | [[Ficheiro:(Clara Aguilera) 20190301 9573 Martínez Arroyo desayuno informativo (46522828424) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 317 | [[:d:Q5780900|Q5780900]] | [[Concepción de Estevarena]] | [[Sevilla]] | 1854-01-10 | [[Jaca]] | 1876-09-11 | [[Ficheiro:Concepción Estevarena.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 318 | [[:d:Q5780977|Q5780977]] | [[Concha López Narváez]] | [[Sanlúcar la Mayor]] | 1939-08-27 | | | [[Ficheiro:Concha López Narváez.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 319 | [[:d:Q5780979|Q5780979]] | [[Concha Romero]] | [[La Puebla del Río]] | 1945-01-03 | | | |- | style='text-align:right'| 320 | [[:d:Q5780997|Q5780997]] | [[Conchita Goyanes]] | [[Coín]] | 1946 | [[Madrid]] | 2016-02-13 | |- | style='text-align:right'| 321 | [[:d:Q5784820|Q5784820]] | [[Consuelo Berlanga]] | [[Aguilar de la Frontera]] | 1955-02-18 | | | |- | style='text-align:right'| 322 | [[:d:Q5791493|Q5791493]] | [[Cristina Medina]] | [[Sevilla]] | 1971-04-08 | | | [[Ficheiro:Cristina Medina Wikipedia.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 323 | [[:d:Q5791508|Q5791508]] | [[Cristina Peña]] | [[Granada]] | 1976-07-27 | | | |- | style='text-align:right'| 324 | [[:d:Q5791735|Q5791735]] | [[Cristobalina Fernández de Alarcón]] | [[Antequera]] | 1576 | [[Antequera]] | 1646-09-16 | |- | style='text-align:right'| 325 | [[:d:Q5794940|Q5794940]] | [[Curri Valenzuela]] | [[Málaga]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 326 | [[:d:Q5795846|Q5795846]] | [[Cándida Martínez López]] | [[Vélez-Blanco]] | 1951-12-06 | | | [[Ficheiro:Cándida Martínez.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 327 | [[:d:Q5795848|Q5795848]] | [[Cándida Villar]] | [[Martos]] | 1931 | | | |- | style='text-align:right'| 328 | [[:d:Q5804065|Q5804065]] | [[Vanesa Martín]] | [[Málaga]] | 1980-11-14 | | | [[Ficheiro:Vanesa Martín 2018.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 329 | [[:d:Q5805174|Q5805174]] | [[Diana Peñalver]] | [[Sevilla]] | 1965-09-23 | | | |- | style='text-align:right'| 330 | [[:d:Q5812582|Q5812582]] | [[Dolores Izquierdo Labrado]] | [[San Juan de Aznalfarache]] | 1955-04-26 | | | [[Ficheiro:Dolores Izquierdo Labrado (1984).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 331 | [[:d:Q5813500|Q5813500]] | [[Dora la Cordobesita]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1902-05-22 | [[Sevilla]] | 1967-10-31 | [[Ficheiro:Dora la Cordobesita CM129.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 332 | [[:d:Q5815542|Q5815542]] | [[Débora Izaguirre]] | [[Cádiz]] | 1972-04 | | | |- | style='text-align:right'| 333 | [[:d:Q5818546|Q5818546]] | [[Edith Checa Oviedo]] | [[Sevilla]] | 1957-11-24 | [[Madrid]] | 2017-12-23 | |- | style='text-align:right'| 334 | [[:d:Q5829181|Q5829181]] | [[Elena Cortés]] | [[Priego de Córdoba]] | 1973 | | | [[Ficheiro:Elena Cortés 2014 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 335 | [[:d:Q5829198|Q5829198]] | [[Elena Jiménez-Pérez]] | [[Málaga]] | 1975 | | | [[Ficheiro:Foto Elena.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 336 | [[:d:Q5829218|Q5829218]] | [[Elena Mendoza López]] | [[Sevilla]] | 1973 | | | [[Ficheiro:17.02.28-Medallas28F-GC.211 (32354388133).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 337 | [[:d:Q5829271|Q5829271]] | [[Eleno de Céspedes]] | [[Alhama de Granada]] | 1545 | [[Provincia de Toledo]] | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 338 | [[:d:Q5829553|Q5829553]] | [[Elisa Pérez Vera]] | [[Granada]] | 1940-06-01 | | | |- | style='text-align:right'| 339 | [[:d:Q5829952|Q5829952]] | [[Eloísa D’Herbil]] | [[Cádiz]] | 1847-12-27 | [[Buenos Aires]] | 1943-06-22 | |- | style='text-align:right'| 340 | [[:d:Q5830115|Q5830115]] | [[Elvira Navarro]] | [[Huelva]] | 1978-03-25 | | | [[Ficheiro:Elvira Navarro .jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 341 | [[:d:Q5830843|Q5830843]] | [[Emilia Serrano de Wilson]] | [[Granada]] | 1843-01-03 | [[Barcelona]] | 1922-01-01 | [[Ficheiro:Emilia Serrano García, 1854.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 342 | [[:d:Q5834031|Q5834031]] | [[Enriqueta Lozano]] | [[Granada]] | 1829-08-18 | [[Granada]] | 1895-05-05 | [[Ficheiro:Enriqueta Lozano(1829-1895).png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 343 | [[:d:Q5835814|Q5835814]] | [[Erika Martínez]] | [[Xaén]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 344 | [[:d:Q5840232|Q5840232]] | [[Esperanza la del Maera]] | [[Sevilla]] | 1922-02-12<br/>1922 | [[Sevilla]] | 2001-04-06 | |- | style='text-align:right'| 345 | [[:d:Q5840290|Q5840290]] | [[Mercedes de Velilla]] | [[Sevilla]] | 1852-09-24 | [[Camas]] | 1918-08-12 | [[Ficheiro:1888-07-15, Perecito, Mercedes de Velilla.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 346 | [[:d:Q5840683|Q5840683]] | [[Margarita Geuer]] | [[Sevilla]] | 1966-05-03 | | | |- | style='text-align:right'| 347 | [[:d:Q5850680|Q5850680]] | [[Eulalia Ruiz de Clavijo]] | [[Moguer]] | 1904-02-12 | | 2000-11-16 | |- | style='text-align:right'| 348 | [[:d:Q5852505|Q5852505]] | [[Eva Díaz Pérez]] | [[Sevilla]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 349 | [[:d:Q5861598|Q5861598]] | [[Fidela Campiña]] | [[Tíjola]] | 1894-01-28 | [[Buenos Aires]] | 1983-12-28 | [[Ficheiro:Centro Cultural, Fidela Campiña.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 350 | [[:d:Q5864907|Q5864907]] | [[Francisca Cañadas Morales]] | [[Níjar]] | 1908 | [[Níjar]] | 1987-07-09 | |- | style='text-align:right'| 351 | [[:d:Q5864911|Q5864911]] | [[Francisca Díaz Torres]] | [[Almería]] | 1911-03-03 | [[Almería]] | 2014-03-18 | |- | style='text-align:right'| 352 | [[:d:Q5878956|Q5878956]] | [[Gertrudis Martínez Otero]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1878-10-09 | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1965-03-02 | [[Ficheiro:Gertr-mayo18.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 353 | [[:d:Q5883537|Q5883537]] | [[Gorda Matosas]] | [[Granada]] | 1933 | [[La Plata]] | 1996-07-04 | |- | style='text-align:right'| 354 | [[:d:Q5883906|Q5883906]] | [[Gracia Morales]] | [[Motril]] | 1973 | | | [[Ficheiro:GraciaMorales.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 355 | [[:d:Q5888243|Q5888243]] | [[Guillermina Green]] | [[Sevilla]] | 1922 | [[Cidade de México]] | 2006 | |- | style='text-align:right'| 356 | [[:d:Q5916302|Q5916302]] | [[Inmaculada Aguilar]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1959-03-16 | | | |- | style='text-align:right'| 357 | [[:d:Q5919714|Q5919714]] | [[Inés Peraza]] | [[Sevilla]] | 1420<br/>1424 | [[Sevilla]] | 1503 | |- | style='text-align:right'| 358 | [[:d:Q5920159|Q5920159]] | [[Irene Espínola Pérez]] | [[Almuñécar]] | 1992-12-19 | | | [[Ficheiro:2021-05-19 Handball, Bundesliga Frauen, Thüringer HC - Neckarsulmer Sport-Union 1DX 3966 by Stepro.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 359 | [[:d:Q5920166|Q5920166]] | [[Irene García]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1980-03-08 | | | [[Ficheiro:Irene García, presidenta de la Diputación de Cádiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 360 | [[:d:Q5920424|Q5920424]] | [[Irma Soriano]] | [[Andújar]] | 1963-09-30 | | | [[Ficheiro:Wiki irma soriano (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 361 | [[:d:Q5920661|Q5920661]] | [[Isabel Aguilera]] | [[Sevilla]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 362 | [[:d:Q5920786|Q5920786]] | [[Isabel Martínez]] | [[Vilches, Spain]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 363 | [[:d:Q5920791|Q5920791]] | [[Isabel María Pérez]] | [[Xaén]] | 1958-05-18 | | | [[Ficheiro:Isabel María Pérez -Book.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 364 | [[:d:Q5920962|Q5920962]] | [[Isabelita Ruiz]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1902-10-03 | [[Xerez da Fronteira]] | 1996-07-25 | [[Ficheiro:Isabelita Ruiz Campua JLJimenez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 365 | [[:d:Q5931580|Q5931580]] | [[Joana Jiménez]] | [[Sevilla]] | 1977-05-26 | | | [[Ficheiro:Joana Jimenez 5.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 366 | [[:d:Q5931653|Q5931653]] | [[Joaquina Pino]] | [[Granada]] | 1868 | [[Madrid]] | 1948 | [[Ficheiro:Joaquina Pino, de Kaulak (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 367 | [[:d:Q5931659|Q5931659]] | [[Joaquina de Morla Virnés]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1841 | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 368 | [[:d:Q5936587|Q5936587]] | [[Josefa María Lena de Terry]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 369 | [[:d:Q5936594|Q5936594]] | [[Josefa Parra]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1965 | | | |- | style='text-align:right'| 370 | [[:d:Q5936597|Q5936597]] | [[Josefa Segovia Morón]] | [[Xaén]] | 1891-10-10 | [[Madrid]] | 1957-03-29 | |- | style='text-align:right'| 371 | [[:d:Q5936608|Q5936608]] | [[Josefa Ugarte Barrientos y Casaux]] | [[Málaga]] | 1854-09-05 | [[Málaga]] | 1891-03-13 | |- | style='text-align:right'| 372 | [[:d:Q5936642|Q5936642]] | [[Josefina Cruz Villalón]] | [[Huelva]] | 1949 | | | |- | style='text-align:right'| 373 | [[:d:Q5936669|Q5936669]] | [[Josefina Samper Rojas]] | [[Fondón (Q1358351)|Fondón]] | 1927-05-08 | [[Madrid]] | 2018-02-13 | [[Ficheiro:Josefina Samper en un acto en el que se descubrió una placa en la cárcel de Carabanchel en recuerdo a los presos políticos.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 374 | [[:d:Q5953830|Q5953830]] | [[Juana Lahousse-Juárez]] | [[Cantoria]] | 1952-08-15 | | | |- | style='text-align:right'| 375 | [[:d:Q5953848|Q5953848]] | [[Juana Martín Manzano]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 376 | [[:d:Q5954663|Q5954663]] | [[Julia Fons]] | [[Sevilla]] | 1882 | [[Madrid]] | 1973-01-04 | [[Ficheiro:Julia Fons.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 377 | [[:d:Q5954715|Q5954715]] | [[Julia Uceda]] | [[Sevilla]] | 1925-10-22 | | | |- | style='text-align:right'| 378 | [[:d:Q5964181|Q5964181]] | [[La Malena]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1877 | [[Sevilla]] | 1956 | |- | style='text-align:right'| 379 | [[:d:Q5964307|Q5964307]] | [[La Mayorita]] | [[Cádiz]] | 18th century | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 380 | [[:d:Q5964783|Q5964783]] | [[La Perla de Cádiz]] | [[Cádiz]] | 1924 | | 1975 | [[Ficheiro:Perladecadiz.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 381 | [[:d:Q5965067|Q5965067]] | [[La Repompa de Málaga]] | [[El Perchel]] | 1937-08-15 | [[Málaga]] | 1959-05-06 | |- | style='text-align:right'| 382 | [[:d:Q5965153|Q5965153]] | [[La Rubia de Málaga]] | [[Málaga]] | 1861-01-29 | | 1925 | |- | style='text-align:right'| 383 | [[:d:Q5965269|Q5965269]] | [[La Sordita]] | [[Xerez da Fronteira]] | 18th century | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 384 | [[:d:Q5969628|Q5969628]] | [[María del Rosario Grosso Burnham de Macpherson]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1932 | | | |- | style='text-align:right'| 385 | [[:d:Q5970021|Q5970021]] | [[Lara López]] | [[Cádiz]] | 1967 | | | |- | style='text-align:right'| 386 | [[:d:Q5971675|Q5971675]] | [[Laura Muñoz Liaño]] | [[Sevilla]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 387 | [[:d:Q5971678|Q5971678]] | [[Laura NIeto Oliver]] | [[Vélez-Rubio]] | 1907-04-16 | [[Madrid]] | 1989-04-15 | |- | style='text-align:right'| 388 | [[:d:Q5977066|Q5977066]] | [[Lita Baron]] | [[Almería]] | 1929-08-11<br/>1923-08-11 | [[Palm Springs]]<br/>[[Estados Unidos de América]] | 2015-12-16 | [[Ficheiro:Lita Baron May 1960.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 389 | [[:d:Q5978479|Q5978479]] | [[Lola Rodríguez de Fuenmayor Rivera]] | [[Sevilla]] | 1889-02-02 | [[Caracas]] | 1969-02-20 | |- | style='text-align:right'| 390 | [[:d:Q5978507|Q5978507]] | [[Lolita Sevilla]] | [[Sevilla]] | 1935-03-20<br/>1935-03-11 | [[Madrid]] | 2013-12-16 | [[Ficheiro:Ruizanglada con Lolita Sevilla el 27 11 1973 antes del homenaje que ambos recibieron..JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 391 | [[:d:Q5981546|Q5981546]] | [[Lourdes Díaz-Trechuelo]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1921-02-11 | [[Sevilla]] | 2008-03-16 | [[Ficheiro:Lourdes Díaz-Trechuelo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 392 | [[:d:Q5981562|Q5981562]] | [[Lourdes Méndez Monasterio]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1957-02-11 | | | [[Ficheiro:Lourdes Méndez Monasterio.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 393 | [[:d:Q5982216|Q5982216]] | [[Lucina Gil]] | [[Sevilla]] | 1967 | | | [[Ficheiro:Lucina Gil.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 394 | [[:d:Q5982458|Q5982458]] | [[Lucía Sócam]] | [[Guillena]] | 1986-09-30 | | | [[Ficheiro:Lucía Sócam.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 395 | [[:d:Q5985022|Q5985022]] | [[Luz Valdenebro]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1975-03 | | | |- | style='text-align:right'| 396 | [[:d:Q5988687|Q5988687]] | [[Macarena del Río]] | [[La Puebla del Río]] | 1940 | | | |- | style='text-align:right'| 397 | [[:d:Q5994882|Q5994882]] | [[Manuela Bascón]] | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 1963-05-12 | | | [[Ficheiro:Manuela Bascón.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 398 | [[:d:Q5994901|Q5994901]] | [[Manuela Mesa]] | [[Martos]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 399 | [[:d:Q5994913|Q5994913]] | [[Manuela Vargas]] | [[Sevilla]] | 1941 | [[Madrid]] | 2007-10-12 | |- | style='text-align:right'| 400 | [[:d:Q5997046|Q5997046]] | [[Margarita Landi]] | [[Málaga]] | 1918-11-19 | [[Albandi]] | 2004-02-06 | |- | style='text-align:right'| 401 | [[:d:Q5997059|Q5997059]] | [[Margarita López de Morla]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1788<br/>1850 | | | |- | style='text-align:right'| 402 | [[:d:Q5997115|Q5997115]] | [[Margarita Sánchez Gutiérrez]] | [[Málaga]] | 1953-12-26 | | | |- | style='text-align:right'| 403 | [[:d:Q5997376|Q5997376]] | [[Marian Womack]] | [[Cádiz]] | 1975 | | | |- | style='text-align:right'| 404 | [[:d:Q5997469|Q5997469]] | [[Mariana de Carvajal y Saavedra]] | [[Xaén]] | 1620 | | 1670 | |- | style='text-align:right'| 405 | [[:d:Q5998074|Q5998074]] | [[Maribel Peinado]] | [[Cádiz]] | 1966-09-06 | | | |- | style='text-align:right'| 406 | [[:d:Q5998310|Q5998310]] | [[Marina Heredia]] | [[Granada]]<br/>[[Albaicín]] | 1980-04-10 | | | [[Ficheiro:Marina Heredia XVI Bienal Flamenca.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 407 | [[:d:Q6001982|Q6001982]] | [[Marta Nebot]] | [[Sevilla]] | 1975-01-14 | | | [[Ficheiro:Marta Nebot (pequeña).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 408 | [[:d:Q6003307|Q6003307]] | [[María Amelia Caracuel del Olmo]] | [[Cañete de las Torres]] | 1954-07-10 | | | |- | style='text-align:right'| 409 | [[:d:Q6003326|Q6003326]] | [[María Angelina Costa Palacios]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 410 | [[:d:Q6003367|Q6003367]] | [[María Antonia de Jesús Tirado]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1746 | | 1810-04-19 | [[Ficheiro:Monumento a María Antonia de Jesús Tirado - Jerez-IMG 5290.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 411 | [[:d:Q6003490|Q6003490]] | [[María Carrasco]] | [[Torrecera]] | 1995-07-15 | | | |- | style='text-align:right'| 412 | [[:d:Q6003620|Q6003620]] | [[María Dolores Jiménez-Blanco]] | [[Granada]] | 1959 | | | |- | style='text-align:right'| 413 | [[:d:Q6003851|Q6003851]] | [[María Figueroa]] | [[Alhaurín de la Torre]] | 2000-04-27 | | | |- | style='text-align:right'| 414 | [[:d:Q6003884|Q6003884]] | [[María Gámez]] | [[Tarifa]] | 1897 | [[Madrid]] | 1967 | [[Ficheiro:1917-12-16, La Novela Teatral, María Gámez, Tovar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 415 | [[:d:Q6003983|Q6003983]] | [[María Jesús Montero]] | [[Sevilla]] | 1966-02-04 | | | [[Ficheiro:María Jesús Montero 2020 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 416 | [[:d:Q6004034|Q6004034]] | [[María José Cantudo]] | [[Andújar]] | 1951-07-10 | | | [[Ficheiro:Maria Jose Cantudo - 2017 (37306920124).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 417 | [[:d:Q6004060|Q6004060]] | [[María José López González]] | [[Granada]] | 1960-01-16 | | | |- | style='text-align:right'| 418 | [[:d:Q6004080|Q6004080]] | [[María José Santiago]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1962 | | | [[Ficheiro:MARIA JOSE SANTIAGO (cropped) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 419 | [[:d:Q6004108|Q6004108]] | [[María La Mica]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 19th century | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 420 | [[:d:Q6004118|Q6004118]] | [[María Laffitte]] | [[Sevilla]] | 1902-08-15 | [[Madrid]] | 1986-07-09 | [[Ficheiro:Maria de los Reyes Laffitte y Perez del Pulgar. Condesa del Campo de Alange.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 421 | [[:d:Q6004136|Q6004136]] | [[María León]] | [[Sevilla]] | 1986-02-14 | | | [[Ficheiro:María León en los Premios Goya 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 422 | [[:d:Q6004177|Q6004177]] | [[María Luisa Ceballos Casas]] | [[Priego de Córdoba]] | 1968 | | | |- | style='text-align:right'| 423 | [[:d:Q6004268|Q6004268]] | [[María Manuela Reina]] | [[Puente Genil]] | 1958 | | | |- | style='text-align:right'| 424 | [[:d:Q6004272|Q6004272]] | [[María Manzano Arjona]] | [[Archidona]] | 1950 | | | [[Ficheiro:María Manzano, 1977 Dec (portioned).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 425 | [[:d:Q6004306|Q6004306]] | [[María Mendoza de Vives]] | [[Ardales]] | 1821-12-19 | [[Barcelona]] | 1894-02-21 | [[Ficheiro:Maria Mendoza de Vives.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 426 | [[:d:Q6004362|Q6004362]] | [[María Nogales]] | [[Sevilla]] | 1983-03-07 | | | |- | style='text-align:right'| 427 | [[:d:Q6004408|Q6004408]] | [[María Palou]] | [[Sevilla]] | 1891 | [[Madrid]] | 1957 | [[Ficheiro:María Palou portada de Mundo Gráfico.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 428 | [[:d:Q6004438|Q6004438]] | [[María Peinado]] | [[Xaén]] | 1977-02-08 | | | |- | style='text-align:right'| 429 | [[:d:Q6004534|Q6004534]] | [[María Rosa de Gálvez]] | [[Málaga]] | 1768-08-14 | [[Madrid]] | 1806-10-02 | |- | style='text-align:right'| 430 | [[:d:Q6004576|Q6004576]] | [[María Sanz]] | [[Sevilla]] | 1956-01-08 | | | |- | style='text-align:right'| 431 | [[:d:Q6004705|Q6004705]] | [[Teresa Sánchez López]] | [[Sevilla]] | 1964-07-01 | | | |- | style='text-align:right'| 432 | [[:d:Q6004710|Q6004710]] | [[María Teresa de la Asunción Martínez y Galindo]] | [[Baeza]] | 1850-01-22 | [[Granada]] | 1907-03-29 | |- | style='text-align:right'| 433 | [[:d:Q6004752|Q6004752]] | [[María Victoria Atencia]] | [[Málaga]] | 1931-11-28<br/>1931 | | | [[Ficheiro:Centro Cultural María Victoria Atencia. Málaga.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 434 | [[:d:Q6004794|Q6004794]] | [[María de Cazalla]] | [[Palma del Río]] | 1487 | [[Guadalaxara, España|Guadalaxara]] | 15th century | |- | style='text-align:right'| 435 | [[:d:Q6005004|Q6005004]] | [[María del Rosario Maldonado Ruiz]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1940-02-07 | | | [[Ficheiro:Charito Maldonado.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 436 | [[:d:Q6006167|Q6006167]] | [[Matilde Coral]] | [[Sevilla]] | 1935-06-22 | | | |- | style='text-align:right'| 437 | [[:d:Q6006232|Q6006232]] | [[Matilde Zapata]] | [[Sevilla]] | 1906-11-30 | [[Santander]] | 1938-05-28 | |- | style='text-align:right'| 438 | [[:d:Q6007770|Q6007770]] | [[Mayte Navarrete]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1970-01-05 | | | |- | style='text-align:right'| 439 | [[:d:Q6010182|Q6010182]] | [[Mencía de Figueroa]] | [[Beas de Segura]] | 140s | [[Segura de la Sierra]] | 1444 | |- | style='text-align:right'| 440 | [[:d:Q6010832|Q6010832]] | [[Mercedes Escolano]] | [[Cádiz]] | 1964-02-15 | | | |- | style='text-align:right'| 441 | [[:d:Q6010882|Q6010882]] | [[Mercedes Juliá]] | [[Xerez da Fronteira]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 442 | [[:d:Q6012613|Q6012613]] | [[Mia Patterson]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 443 | [[:d:Q6012668|Q6012668]] | [[Micaela Navarro]] | [[Andújar]] | 1956-09-02 | | | [[Ficheiro:Micaela Navarro 2014 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 444 | [[:d:Q6016223|Q6016223]] | [[Mila Ximénez]] | [[Sevilla]] | 1952-05-21 | [[Madrid]] | 2021-06-23 | |- | style='text-align:right'| 445 | [[:d:Q6016289|Q6016289]] | [[Milagrosa Expósito]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1982-05-10 | | | [[Ficheiro:Milagrosa-Exposito.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 446 | [[:d:Q6025941|Q6025941]] | [[Muhya bint Ibn Abd ar-Razzaq]] | [[Cástaras]] | No/unknown value | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 447 | [[:d:Q6035005|Q6035005]] | [[Inmaculada González]] | [[Granada]] | 1970-12-26 | | | |- | style='text-align:right'| 448 | [[:d:Q6035198|Q6035198]] | [[Myriam Seco]] | [[Sevilla]] | 1967-06-28 | | | |- | style='text-align:right'| 449 | [[:d:Q6037766|Q6037766]] | [[Nani Gaitán]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1976-08-18 | | | |- | style='text-align:right'| 450 | [[:d:Q6038506|Q6038506]] | [[Natalia Romero Franco]] | [[Xaén]] | 1988-11-17 | | | |- | style='text-align:right'| 451 | [[:d:Q6039135|Q6039135]] | [[Nazaret Jiménez Aragón]] | [[Málaga]] | 1985-01-13 | | | |- | style='text-align:right'| 452 | [[:d:Q6047157|Q6047157]] | [[Nuria Benzal]] | [[Estepona]] | 1985-04-03 | | | [[Ficheiro:Nuria Benzal - Jornada de las Estrellas de Balonmano 2013 - 02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 453 | [[:d:Q6056614|Q6056614]] | [[Paca Aguilera]] | [[Ronda]] | 1867-01-15 | [[Madrid]] | 1913-01-18 | [[Ficheiro:Paca Aguilera color.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 454 | [[:d:Q6056619|Q6056619]] | [[Paca López]] | [[Linares, España|Linares]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 455 | [[:d:Q6066135|Q6066135]] | [[Pastora Galván]] | [[Sevilla]] | 1980 | | | [[Ficheiro:Pastora galvan.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 456 | [[:d:Q6066485|Q6066485]] | [[z098434578]] | [[Granada]] | 1978-03-30 | | | |- | style='text-align:right'| 457 | [[:d:Q6066627|Q6066627]] | [[Patricia del Pozo Fernández]] | [[Sevilla]] | 1969-10-26 | | | [[Ficheiro:Patricia del Pozo (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 458 | [[:d:Q6066919|Q6066919]] | [[Patrocinio de Biedma y la Moneda]] | [[Begíjar]] | 1848-03-13<br/>1848-05-13 | [[Cádiz]] | 1927-09-14 | [[Ficheiro:PATROCINIO DE BIEDMA Y LA MONEDA.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 459 | [[:d:Q6071664|Q6071664]] | [[Pepa de Utrera]] | [[Utrera]] | 1926-05-01 | [[Utrera]] | 2009-05-03 | [[Ficheiro:Pepa de Utrera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 460 | [[:d:Q6071893|Q6071893]] | [[Pepi Sánchez]] | [[Sevilla]] | 1929 | [[Madrid]] | 2012 | [[Ficheiro:Pepi Sánchez.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 461 | [[:d:Q6073567|Q6073567]] | [[Petra Martínez Pérez]] | [[Linares, España|Linares]] | 1944-06-24 | | | |- | style='text-align:right'| 462 | [[:d:Q6075828|Q6075828]] | [[Pilar Paz Pasamar]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1932-02-13 | [[Cádiz]] | 2019-03-07 | [[Ficheiro:Pazpasamar 002.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 463 | [[:d:Q6076049|Q6076049]] | [[Pina López-Gay]] | [[Almería]] | 1949-03-11 | | 2000-08-07 | |- | style='text-align:right'| 464 | [[:d:Q6077590|Q6077590]] | [[Isabel Cheix]] | [[Málaga]] | 1839-01-18 | [[Sevilla]] | 1909-08-06 | |- | style='text-align:right'| 465 | [[:d:Q6077835|Q6077835]] | [[Isabel de la Cerda]] | [[Sevilla]] | 1329 | | 1389 | |- | style='text-align:right'| 466 | [[:d:Q6093313|Q6093313]] | [[Pura Vila y Linares]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1870 | | 1962 | [[Ficheiro:Pura Vila y Linares.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 467 | [[:d:Q6100443|Q6100443]] | [[Raquel Barco]] | [[Peñarroya-Pueblonuevo]] | 1972-12-11 | | | |- | style='text-align:right'| 468 | [[:d:Q6100470|Q6100470]] | [[Raquel Infante]] | [[Málaga]] | 1975-05-13 | | | |- | style='text-align:right'| 469 | [[:d:Q6100473|Q6100473]] | [[Raquel Lanseros]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1973 | | | [[Ficheiro:Raquel Lanseros.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 470 | [[:d:Q6105230|Q6105230]] | [[Remedios Zafra]] | [[Zuheros]] | 1973-11-03 | | | [[Ficheiro:Remedios-zafra.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 471 | [[:d:Q6109143|Q6109143]] | [[Rita la Cantaora]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1859 | [[Zorita del Maestrazgo]] | 1937 | |- | style='text-align:right'| 472 | [[:d:Q6110385|Q6110385]] | [[Rocío Gómez]] | [[Andújar]] | 1987-12-30 | | | [[Ficheiro:Rocio Gomez Lopez - FIVB World Championship European Qualification Women Łódź January 2014.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 473 | [[:d:Q6110388|Q6110388]] | [[Rocío Madrid]] | [[Málaga]] | 1978-05-26 | | | |- | style='text-align:right'| 474 | [[:d:Q6110393|Q6110393]] | [[Rocío Primo de Rivera Oriol]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1967-05-07 | | | |- | style='text-align:right'| 475 | [[:d:Q6112367|Q6112367]] | [[Rosario Cepeda]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1756 | | 1816-10-16 | |- | style='text-align:right'| 476 | [[:d:Q6112383|Q6112383]] | [[Rosario López]] | [[Xaén]] | 1943 | [[Xaén]] | 2016-08-18 | |- | style='text-align:right'| 477 | [[:d:Q6112403|Q6112403]] | [[Rosario Pino]] | [[Málaga]] | 1871 | [[Madrid]] | 1933-07-13<br/>1933 | [[Ficheiro:Rosario Pino, de Audouard.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 478 | [[:d:Q6112418|Q6112418]] | [[Rosario Torres]] | [[Antequera]] | 1959 | | | |- | style='text-align:right'| 479 | [[:d:Q6112420|Q6112420]] | [[Rosario Troncoso]] | [[Cádiz]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 480 | [[:d:Q6136317|Q6136317]] | [[Susana Díaz]] | [[Sevilla]] | 1971-10-18 | | | [[Ficheiro:Susana Díaz 2015.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 481 | [[:d:Q6142486|Q6142486]] | [[Terelu Campos]] | [[Málaga]] | 1965-08-31 | | | |- | style='text-align:right'| 482 | [[:d:Q6142575|Q6142575]] | [[Teresa Hurtado de Ory]] | [[Sevilla]] | 1983-05-06 | | | [[Ficheiro:Teresa hurtado de ory foto perfil.jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 483 | [[:d:Q6142610|Q6142610]] | [[Teresa Rivero]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1935-05-19 | | | |- | style='text-align:right'| 484 | [[:d:Q6142624|Q6142624]] | [[Teresa Titos Garzón]] | [[Granada]] | 1852-01-04 | [[Granada]] | 1915-02-14 | [[Ficheiro:Sierva de Dios Madre Titos y la Reina del Rosario Coronada de Granada 2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 485 | [[:d:Q6142636|Q6142636]] | [[Teresa de Zúñiga y Manrique de Lara]] | [[Sevilla]] | 1502 | [[Sevilla]] | 1565-11-25 | |- | style='text-align:right'| 486 | [[:d:Q6152773|Q6152773]] | [[Trinidad Scholtz]] | [[Málaga]] | 1867-11-11 | [[Hotel Imperial]] | 1937 | [[Ficheiro:Trinidad Scholtz - R. de Madrazo.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 487 | [[:d:Q6154085|Q6154085]] | [[Tutti Márquez]] | [[Sevilla]] | 1984-09-28 | | | [[Ficheiro:Tutti Márquez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 488 | [[:d:Q6155413|Q6155413]] | [[Umm-al-Kiram]] | [[Almería]] | 1051 | [[Almería]] | 1091 | |- | style='text-align:right'| 489 | [[:d:Q6160745|Q6160745]] | [[Verónica Valenzuela]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1974-11-09 | | | |- | style='text-align:right'| 490 | [[:d:Q6160970|Q6160970]] | [[Vicenta Maturana]] | [[Cádiz]] | 1793-07-06 | [[Alcalá de Henares]] | 1859-05-15 | |- | style='text-align:right'| 491 | [[:d:Q6161536|Q6161536]] | [[Victoria Martín de Campo]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1794 | | 1869 | [[Ficheiro:MCA os 39 AUTORRETRATOVICTORIAMARTIN(20181) lg.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 492 | [[:d:Q6163751|Q6163751]] | [[Virginia Tovar Martín]] | [[Bérchules]] | 1929-11-29 | [[Galapagar]] | 2013-07-10 | [[Ficheiro:Virginia Tovar Martín.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 493 | [[:d:Q6171038|Q6171038]] | [[Zaynab al-Mariyya]] | [[Almería]] | 11th century | No/unknown value | 12th century | |- | style='text-align:right'| 494 | [[:d:Q6172574|Q6172574]] | [[África Gozalbes]] | [[Sevilla]] | 1965-11-09 | | | |- | style='text-align:right'| 495 | [[:d:Q6173654|Q6173654]] | [[Ángela Reyes]] | [[Jimena de la Frontera]] | 1946-10-19 | | | [[Ficheiro:Angelareyes.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 496 | [[:d:Q6173697|Q6173697]] | [[María Ángeles Muñoz Uriol]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1960-01-20 | | | |- | style='text-align:right'| 497 | [[:d:Q6173701|Q6173701]] | [[Ángeles Pedraza]] | [[Montilla]] | 1957 | | | [[Ficheiro:Ángeles Pedraza - 15.01.2015 Tertulia HO La crisis de la derecha en España.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 498 | [[:d:Q6263667|Q6263667]] | [[Roko (actriz)|Roko]] | [[Alcalá la Real]] | 1989-07-13 | | | [[Ficheiro:Rocío Armenteros 2014 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 499 | [[:d:Q6306164|Q6306164]] | [[Julia Alba]] | [[Sevilla]] | 1972-05-30 | | | |- | style='text-align:right'| 500 | [[:d:Q6402711|Q6402711]] | [[Canalejas de Puerto Real]] | [[Puerto Real (Q24011934)|Puerto Real]] | 1905-05-03 | [[Xaén]] | 1966-12-26 | |- | style='text-align:right'| 501 | [[:d:Q6428785|Q6428785]] | [[Elena Martín Vivaldi]] | [[Granada]] | 1907 | [[Granada]] | 1998 | |- | style='text-align:right'| 502 | [[:d:Q6547755|Q6547755]] | [[Liliana Olivero]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1956-01-20 | | | [[Ficheiro:Liliana Olivero.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 503 | [[:d:Q6680448|Q6680448]] | [[Lorena Bocanegra]] | [[Sevilla]] | 1993-05-04 | | | |- | style='text-align:right'| 504 | [[:d:Q6701283|Q6701283]] | [[Luisa Arvide]] | [[Almería]] | 1956-08-10 | | | |- | style='text-align:right'| 505 | [[:d:Q6701326|Q6701326]] | [[Luisa Roldánnnnnn]] | [[Sevilla]] | 1652-09-08 | [[Madrid]] | 1706-01-10<br/>1706 | |- | style='text-align:right'| 506 | [[:d:Q6762029|Q6762029]] | [[Mariana Cordero]] | [[Sevilla]] | 1949-07-15 | | | |- | style='text-align:right'| 507 | [[:d:Q6774096|Q6774096]] | [[Marta Carro]] | [[Cádiz]] | 1991-01-06 | | | |- | style='text-align:right'| 508 | [[:d:Q6774163|Q6774163]] | [[Marta Prieto]] | [[Sevilla]] | 1978-09-11 | | | [[Ficheiro:2009 Women's British Open - Marta Prieto (1).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 509 | [[:d:Q6779849|Q6779849]] | [[Mary J. Schoelen]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1954-06-25 | | | [[Ficheiro:2018USCAVC.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 510 | [[:d:Q6781908|Q6781908]] | [[María Alharilla Casado]] | [[Xaén]] | 1990-11-13 | | | [[Ficheiro:Maria Alharilla - Falles 2022.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 511 | [[:d:Q6781969|Q6781969]] | [[María Enciso]] | [[Almería]] | 1908-03-31 | [[Cidade de México]] | 1949-03 | |- | style='text-align:right'| 512 | [[:d:Q6781974|Q6781974]] | [[María Díaz Cortés]] | [[Sacromonte]] | 1892-01-04 | [[Sevilla]] | 2009-01-15 | |- | style='text-align:right'| 513 | [[:d:Q6782028|Q6782028]] | [[María Josefa García Granados]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1796-07-10 | [[Cidade de Guatemala]] | 1848-07-28 | [[Ficheiro:Josefagarciagranados.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 514 | [[:d:Q6782117|Q6782117]] | [[María Shaw]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1939-01-31 | | | |- | style='text-align:right'| 515 | [[:d:Q6818470|Q6818470]] | [[Merche]] | [[Cádiz]] | 1974-06-14 | | | [[Ficheiro:Merche.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 516 | [[:d:Q6950263|Q6950263]] | [[Mónica Rueda]] | [[Xaén]] | 1976-01-20 | | | |- | style='text-align:right'| 517 | [[:d:Q6969987|Q6969987]] | [[Naty Abascal]] | [[Sevilla]] | 1943-04-02 | | | [[Ficheiro:Nati Abascal.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 518 | [[:d:Q7047289|Q7047289]] | [[Noelia Oncina]] | [[Málaga]] | 1976-11-09 | | | |- | style='text-align:right'| 519 | [[:d:Q7193791|Q7193791]] | [[Pilar Sánchez Cervi]] | [[Málaga]] | 1982-01-06 | | | |- | style='text-align:right'| 520 | [[:d:Q7245564|Q7245564]] | [[Priscila Borja]] | [[Alcalá de Guadaíra]] | 1985-04-28 | | | [[Ficheiro:Priscila Borja.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 521 | [[:d:Q7294442|Q7294442]] | [[Raquel Huertas]] | [[Almería]] | 1982-07-16 | | | |- | style='text-align:right'| 522 | [[:d:Q7294449|Q7294449]] | [[Raquel Pinel]] | [[Xaén]] | 1994-08-30 | | | |- | style='text-align:right'| 523 | [[:d:Q7367033|Q7367033]] | [[Rosa Castillo]] | [[Barbate]] | 1974-12-12 | | | |- | style='text-align:right'| 524 | [[:d:Q7416616|Q7416616]] | [[Sandra García]] | [[San Juan del Puerto]] | 1986-02-11 | | | |- | style='text-align:right'| 525 | [[:d:Q7648599|Q7648599]] | [[Susana Guerrero]] | [[Sevilla]] | 1980-05-10 | | | |- | style='text-align:right'| 526 | [[:d:Q7683968|Q7683968]] | [[Tanya Anne Crosby]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1962-06-05 | | | |- | style='text-align:right'| 527 | [[:d:Q8198115|Q8198115]] | [[Ana Reverte]] | [[Los Corrales]] | 1951-05-26 | | | |- | style='text-align:right'| 528 | [[:d:Q8201111|Q8201111]] | [[Antonina Rodrigo]] | [[Granada]] | 1935-02-05 | | | [[Ficheiro:Antonina Rodrigo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 529 | [[:d:Q8338696|Q8338696]] | [[Carmen Torrejón Rueda]] | [[Sevilla]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 530 | [[:d:Q8843325|Q8843325]] | [[Estrella María Benzo Blas]] | [[Sevilla]] | 1985-03-23 | | | [[Ficheiro:EstrellaBenzo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 531 | [[:d:Q8962259|Q8962259]] | [[Francisca García Torres]] | [[Xaén]] | 1901-09-13 | [[Burlada|Burlada - Burlata]] | 2014-02-25 | |- | style='text-align:right'| 532 | [[:d:Q8963694|Q8963694]] | [[Gelu]] | [[Granada]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 533 | [[:d:Q9009149|Q9009149]] | [[Inés Alberdi]] | [[Sevilla]] | 1948-02-11 | | | [[Ficheiro:Ines Alberdi 2015.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 534 | [[:d:Q9029181|Q9029181]] | [[Mariola Cantarero]] | [[Granada]] | 1978 | | | [[Ficheiro:Mariola Cantarero 2014b (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 535 | [[:d:Q9029212|Q9029212]] | [[Marisol Membrillo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1966-09-17 | | | [[Ficheiro:Marisol Membrillo Gala de clausura.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 536 | [[:d:Q9029965|Q9029965]] | [[María Casado González]] | [[Cartaya]] | 1952-01-31 | | | [[Ficheiro:Maria Casado Gonzalez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 537 | [[:d:Q9030006|Q9030006]] | [[María Fernández Coronel]] | [[Sevilla]] | 1334 | [[Sevilla]] | 1409<br/>1411-12-02 | [[Ficheiro:María Fernández Coronel.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 538 | [[:d:Q9035685|Q9035685]] | [[Muhya bint al-Tayyani]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 11th century | [[Al-Andalus]] | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 539 | [[:d:Q9048833|Q9048833]] | [[Natalia de Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0825 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0852-07-27 | |- | style='text-align:right'| 540 | [[:d:Q9050122|Q9050122]] | [[Nieves Llamas]] | [[Arcos de la Frontera]] | 1977-12-01 | | | |- | style='text-align:right'| 541 | [[:d:Q9056537|Q9056537]] | [[Pascuala Campos de Michelena]] | [[Sabiote]] | 1938-03-02 | | | |- | style='text-align:right'| 542 | [[:d:Q9057065|Q9057065]] | [[Francisca de Paula Gil Cano]] | [[Vera, Almería|Vera]] | 1849-02-02 | [[Murcia]] | 1913-01-18 | |- | style='text-align:right'| 543 | [[:d:Q9058217|Q9058217]] | [[Pepita Rodríguez]] | [[Adra, Almería|Adra]] | 1951-09-11 | | | |- | style='text-align:right'| 544 | [[:d:Q9066122|Q9066122]] | [[Rakel Winchester]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | [[Ficheiro:Rakel Winchester (5926081860).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 545 | [[:d:Q9073846|Q9073846]] | [[Sandra Golpe]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1974-06-19 | | | |- | style='text-align:right'| 546 | [[:d:Q9080851|Q9080851]] | [[Silvia González Pantoja]] | [[Sevilla]] | 1969-05-11 | | | |- | style='text-align:right'| 547 | [[:d:Q9093431|Q9093431]] | [[Victoria Díez Bustos de Molina]] | [[Sevilla]] | 1903-11-11 | [[Hornachuelos]] | 1936-08-12 | [[Ficheiro:VictoriaDiez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 548 | [[:d:Q9094457|Q9094457]] | [[Virtudes Castro]] | [[Adra, Almería|Adra]] | 1938-08-22 | | | |- | style='text-align:right'| 549 | [[:d:Q9357304|Q9357304]] | [[Teresa Jiménez-Becerril]] | [[Sevilla]] | 1961-07-24 | | | [[Ficheiro:Teresa Jiménez-Becerril Barrio (Martin Rulsch) 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 550 | [[:d:Q9609556|Q9609556]] | [[Amalia Domingo Soler]] | [[Sevilla]] | 1835-11-10 | [[Barcelona]] | 1909-04-29 | [[Ficheiro:Amalia Domingo Soler.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 551 | [[:d:Q10327079|Q10327079]] | [[María Gómez González|María Gómez]] | [[Belmez]] | 1905-02-06 | [[Lugo]] | 1986-02-23 | |- | style='text-align:right'| 552 | [[:d:Q10528866|Q10528866]] | [[Jenifer Morilla]] | [[Sevilla]] | 1989-01-23 | | | |- | style='text-align:right'| 553 | [[:d:Q10529292|Q10529292]] | [[Laura Jurado]] | [[Sevilla]] | 1990-04-21 | | | |- | style='text-align:right'| 554 | [[:d:Q10854771|Q10854771]] | [[Ana Rodríguez Troyano]] | [[El Ejido]] | 1994-03-22 | | | |- | style='text-align:right'| 555 | [[:d:Q10875245|Q10875245]] | [[Manuela Carrasco]] | [[Sevilla]] | 1958 | | | [[Ficheiro:Manuela-Carrasco-Suspiro-flamenco-Cite-de-la-Musique 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 556 | [[:d:Q10885103|Q10885103]] | [[Isabel Bayón]] | [[Sevilla]] | 1969-05-13 | | | |- | style='text-align:right'| 557 | [[:d:Q10937706|Q10937706]] | [[Teresa Palacios Criado]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1960-05-13 | | | |- | style='text-align:right'| 558 | [[:d:Q10974302|Q10974302]] | [[Niña de la Alfalfa]] | [[Santiponce]] | 1901 | | 1975-07-16 | |- | style='text-align:right'| 559 | [[:d:Q11681474|Q11681474]] | [[Encarnita Polo]] | [[Sevilla]] | 1939-01-22 | | | |- | style='text-align:right'| 560 | [[:d:Q11690740|Q11690740]] | [[Manuela de Madre]] | [[Huelva]] | 1954-10-06 | | | [[Ficheiro:Visita de Manuela de Madre y Pasqual Maragall a Amposta (mayo de 2007) (retallat).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 561 | [[:d:Q11691421|Q11691421]] | [[María Isabel García Asensio]] | [[Málaga]] | 1970-05-29 | | | |- | style='text-align:right'| 562 | [[:d:Q11692101|Q11692101]] | [[Mercedes Alonso Garcia]] | [[Cortes de Baza]] | 1964-12-10 | | | [[Ficheiro:Mercedes Alonso (cropped).png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 563 | [[:d:Q11692105|Q11692105]] | [[Mercedes Formica]] | [[Cádiz]] | 1913-08-09<br/>1916 | [[Málaga]] | 2002-04-22 | |- | style='text-align:right'| 564 | [[:d:Q11693061|Q11693061]] | [[Mariesa Arroyo]] | [[Sevilla]] | 1977-07-02 | | | [[Ficheiro:Miss Arroyo DSC 0117 crop.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 565 | [[:d:Q11698826|Q11698826]] | [[Pepa Rus]] | [[Chiclana de la Frontera]] | 1985-10-08 | | | |- | style='text-align:right'| 566 | [[:d:Q11703997|Q11703997]] | [[Sonia Priego]] | [[Écija]] | 1980-01-21 | | | |- | style='text-align:right'| 567 | [[:d:Q11762858|Q11762858]] | [[Lourdes Guillén Cruz]] | [[Sevilla]] | 1980-06-20 | | | |- | style='text-align:right'| 568 | [[:d:Q11768926|Q11768926]] | [[María Josefa del Santísimo Sacramento]] | [[Granada]] | 1846-03-19 | | 1883-10-30 | |- | style='text-align:right'| 569 | [[:d:Q11770658|Q11770658]] | [[Marthe Jordán]] | [[Sevilla]] | 1881-07-07 | [[Budapest]] | 1959-07-07 | |- | style='text-align:right'| 570 | [[:d:Q11815974|Q11815974]] | [[Ana Josefa Pérez Florido]] | [[Valle de Abdalajís]] | 1845-12-07<br/>1845-12-06 | [[Barcelona]] | 1906-08-16 | [[Ficheiro:PetraSanJose.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 571 | [[:d:Q11913271|Q11913271]] | [[Caterina I d'Empúries]] | [[Lucena, Andalucía|Lucena]] | 1635-03-21 | | 1697-02-16 | |- | style='text-align:right'| 572 | [[:d:Q11917583|Q11917583]] | [[Dolores Espadero]] | [[Cádiz]] | 1790 | [[A Habana]] | 1885 | |- | style='text-align:right'| 573 | [[:d:Q11919400|Q11919400]] | [[Enriqueta Cantero Cantero]] | [[Lucena, Andalucía|Lucena]] | 1932 | [[Cornellà de Llobregat]] | 2005 | |- | style='text-align:right'| 574 | [[:d:Q11928408|Q11928408]] | [[Josefina Manresa]] | [[Quesada]] | 1916-01-02 | [[Elx]] | 1987-02-18 | |- | style='text-align:right'| 575 | [[:d:Q11931337|Q11931337]] | [[Leocrícia de Còrdova]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 09th century | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 0859-03-15 | [[Ficheiro:LeocriciaEulogioC.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 576 | [[:d:Q11935767|Q11935767]] | [[María Vázquez Pulgarín]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1947 | [[Sóller]] | 2005 | |- | style='text-align:right'| 577 | [[:d:Q11944062|Q11944062]] | [[Pura Fernández García]] | [[Cambil]] | 1921 | [[L'Hospitalet de Llobregat]] | 1997-08-13 | |- | style='text-align:right'| 578 | [[:d:Q11955793|Q11955793]] | [[Ángeles López de Ayala]] | [[Sevilla]] | 1856-09-21 | [[Barcelona]] | 1926-01-29 | |- | style='text-align:right'| 579 | [[:d:Q12183149|Q12183149]] | [[Al-Rumaikiyya]] | [[Sevilla]] | No/unknown value | [[Aghmat]] | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 580 | [[:d:Q12208784|Q12208784]] | [[Ḥamda bint Ziyād]] | [[Guadix]] | | | | |- | style='text-align:right'| 581 | [[:d:Q12248344|Q12248344]] | [[Nazhun al-Garnatiya bint al-Qulai’iya]] | [[Pechina]] | No/unknown value | | 10th century | |- | style='text-align:right'| 582 | [[:d:Q12255980|Q12255980]] | [[Cristina López Quirós]] | [[Cádiz]] | 1975-07-08 | | | |- | style='text-align:right'| 583 | [[:d:Q12263209|Q12263209]] | [[María José Lafuente]] | [[Espejo]] | 1939-02-28 | | | |- | style='text-align:right'| 584 | [[:d:Q13231315|Q13231315]] | [[María de los Llanos de Luna Tobarra]] | [[Sevilla]] | 1960-03-03 | | | [[Ficheiro:De luna- 3Diada de Sant Jordi 2014 a Barcelona (43) (retallat).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 585 | [[:d:Q13629112|Q13629112]] | [[Beatriz de la Cueva y Benavides]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1490 | [[Antigua Guatemala|Antiga Guatemala]] | 1541-09-11 | [[Ficheiro:Beatriz de la Cueva de Alvarado.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 586 | [[:d:Q13786674|Q13786674]] | [[Inés Arrimadas]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1981-07-03 | | | [[Ficheiro:Dobles grados de las facultades de Derecho y Empresariales (34543100771) (cropped 2).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 587 | [[:d:Q13860285|Q13860285]] | [[Mercedes Alaya]] | [[Écija]] | 1963-06-20 | | | |- | style='text-align:right'| 588 | [[:d:Q13883075|Q13883075]] | [[María Martín]] | [[Marbella]] | 1923-07-14 | | | |- | style='text-align:right'| 589 | [[:d:Q14022240|Q14022240]] | [[María Milagrosa Martínez Navarro]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1958 | | | [[Ficheiro:Milagrosa Martinez - Presidenta de les Corts 2008.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 590 | [[:d:Q14084147|Q14084147]] | [[Maria Luisa Faneca Lopez]] | [[Isla Cristina]] | 1957-09-13 | | | |- | style='text-align:right'| 591 | [[:d:Q14084234|Q14084234]] | [[María Dolores López Gabarro]] | [[Huelva]] | 1977-03-18 | | | [[Ficheiro:13.03.12-Cadena SER-1-Jornada Pensiones (8551755054).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 592 | [[:d:Q14085284|Q14085284]] | [[Francisca Medina Teva]] | [[Xaén]] | 1965-11-30 | | | |- | style='text-align:right'| 593 | [[:d:Q14085291|Q14085291]] | [[Maria Isabel Lozano Moral]] | [[Torredonjimeno]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 594 | [[:d:Q14085404|Q14085404]] | [[Maria Gemma Araujo Morales]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1979-03-05 | | | [[Ficheiro:Gemma Araujo, alcaldesa de La Línea (2014).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 595 | [[:d:Q14085903|Q14085903]] | [[Isabel Cabezas Regaño]] | [[Fuente Obejuna]] | 1968-03-15 | | | [[Ficheiro:(Isabel Cabezas) Constitución comisión modelo policial2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 596 | [[:d:Q14089251|Q14089251]] | [[María Dolores Narváez Bandera]] | [[El Burgo]] | 1976-06-04 | | | |- | style='text-align:right'| 597 | [[:d:Q14118399|Q14118399]] | [[María José Fernández Muñoz]] | [[Lebrija, Sevilla|Lebrija]] | 1961-12-27 | | | |- | style='text-align:right'| 598 | [[:d:Q14624795|Q14624795]] | [[Teresa Loring]] | [[Málaga]] | 1918<br/>1919-01-24 | [[Málaga]] | 2008-03-28 | |- | style='text-align:right'| 599 | [[:d:Q14955963|Q14955963]] | [[Francisca Bazalo Gallego]] | [[Málaga]] | 1962-05-05 | | | |- | style='text-align:right'| 600 | [[:d:Q14968533|Q14968533]] | [[María Belén Perez Sanchez]] | [[Granada]] | 1973-01-05 | | | |- | style='text-align:right'| 601 | [[:d:Q14968574|Q14968574]] | [[María Del Mar Olmedo Justicia]] | [[Almería]] | 1983-08-10 | | | |- | style='text-align:right'| 602 | [[:d:Q15063003|Q15063003]] | [[Milagros Frías Navarrete]] | [[Tomares]] | 1952-01-11 | | | |- | style='text-align:right'| 603 | [[:d:Q15138193|Q15138193]] | [[Mariana Cornejo]] | [[Cádiz]] | 1947 | [[Cádiz]] | 2013-11-06 | |- | style='text-align:right'| 604 | [[:d:Q15233231|Q15233231]] | [[Pilar Fernández de la Mora]] | [[Sevilla]] | 1867-03-26 | | 1929-08-15 | |- | style='text-align:right'| 605 | [[:d:Q15507730|Q15507730]] | [[Isabel Garcia Lorca]] | [[Granada]] | 1909-10-11 | [[Madrid]] | 2002-01-09 | [[Ficheiro:Isabel García Lorca.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 606 | [[:d:Q15701884|Q15701884]] | [[Anita Palmero]] | [[Ronda]] | 1902-09-13 | [[Buenos Aires]] | 1987-01-11 | [[Ficheiro:Anita Palmero.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 607 | [[:d:Q15720603|Q15720603]] | [[María Antinea]] | [[Xaén]] | 1915<br/>1914-01-03 | [[Texas]] | 1991-07-29 | [[Ficheiro:María Antinea.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 608 | [[:d:Q15816498|Q15816498]] | [[Catalina de Jesús]] | [[Beas de Segura]] | 1540 | [[Beas de Segura]] | 1586-02-24 | |- | style='text-align:right'| 609 | [[:d:Q15816544|Q15816544]] | [[Dolores Márquez Romero]] | [[Sevilla]] | 1817-12-23 | [[Sevilla]] | 1904-07-31 | |- | style='text-align:right'| 610 | [[:d:Q15864378|Q15864378]] | [[Adelfa Calvo]] | [[Málaga]] | 1962-04-05 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2018 - Adelfa Calvo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 611 | [[:d:Q15944922|Q15944922]] | [[Inés Bacán]] | [[Lebrija, Sevilla|Lebrija]] | 1952 | | | |- | style='text-align:right'| 612 | [[:d:Q16062142|Q16062142]] | [[Paula Contreras Márquez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1911-01-08 | [[Cádiz]] | 2008-02-03 | [[Ficheiro:Paula Contreras Márquez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 613 | [[:d:Q16169065|Q16169065]] | [[María Jesús Aramburu del Río]] | [[Sevilla]] | 1951-10-28 | | | |- | style='text-align:right'| 614 | [[:d:Q16189806|Q16189806]] | [[Consuelo Varela Bueno]] | [[Granada]] | 1945-12-09 | | | [[Ficheiro:Varela Bueno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 615 | [[:d:Q16205371|Q16205371]] | [[Irene Cuesta]] | [[Granada]] | 1983-09-13 | | | |- | style='text-align:right'| 616 | [[:d:Q16211596|Q16211596]] | [[Marta García]] | [[Sevilla]] | 1993-11-13 | | | [[Ficheiro:Marta García at the 2014 European Championships - FS.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 617 | [[:d:Q16223239|Q16223239]] | [[Belén López]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1984-04-18 | | | |- | style='text-align:right'| 618 | [[:d:Q16298722|Q16298722]] | [[Natalia de Molina]] | [[Linares, España|Linares]] | 1990-12-19 | | | [[Ficheiro:Natalia de Molina, XIII Premis Gaudí (2021).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 619 | [[:d:Q16298957|Q16298957]] | [[Elena Víboras Jiménez]] | [[Alcalá la Real]] | 1956 | | | [[Ficheiro:Elena Víboras.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 620 | [[:d:Q16300524|Q16300524]] | [[Carmen Lozano Pérez]] | [[Sevilla]] | 1976-10-28 | [[Sevilla]] | 2012-02-22 | |- | style='text-align:right'| 621 | [[:d:Q16300716|Q16300716]] | [[Lola Garmont]] | [[Provincia de Cádiz]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 622 | [[:d:Q16300865|Q16300865]] | [[Isabel Jiménez]] | [[Almería]] | 1982-02-14 | | | [[Ficheiro:Isabel Jimenez en 2020.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 623 | [[:d:Q16301131|Q16301131]] | [[Lourdes Mohedano]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1995-06-17 | | | [[Ficheiro:Lourdes Mohedano 2013 Kiev (cropped).PNG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 624 | [[:d:Q16301309|Q16301309]] | [[María Jesús Serrano Jiménez]] | [[Baena]] | 1970-11-24 | | | [[Ficheiro:ConsejeraCMAYOT.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 625 | [[:d:Q16301315|Q16301315]] | [[Carolina Malchair]] | [[Marbella]] | 1982-05-31 | | | [[Ficheiro:Carolina Malchair 01.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 626 | [[:d:Q16301316|Q16301316]] | [[María Morales]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1975 | | | |- | style='text-align:right'| 627 | [[:d:Q16301438|Q16301438]] | [[Encarnación Ortiz Sánchez]] | [[Priego de Córdoba]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 628 | [[:d:Q16301493|Q16301493]] | [[Helena Pachón Luengo]] | [[Sevilla]] | 1965-03-06 | | | [[Ficheiro:Helena Pachón.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 629 | [[:d:Q16301721|Q16301721]] | [[Lorena Muñoz García]] | [[Málaga]] | 1985-03-16 | | | |- | style='text-align:right'| 630 | [[:d:Q16326152|Q16326152]] | [[María del Pino Papadopoulos Vaquero]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1933-06-29 | [[Madrid]] | 2013-12-14 | |- | style='text-align:right'| 631 | [[:d:Q16382727|Q16382727]] | [[Silvia Bedmar]] | [[Granada]] | 1989-01-03 | | | [[Ficheiro:Silvia Bedmar 02 - FIVB World Championship European Qualification Women Łódź January 2014.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 632 | [[:d:Q16492111|Q16492111]] | [[Dulce del Moral]] | [[Luque, España]] | 1913 | [[Sevilla]] | 1996 | |- | style='text-align:right'| 633 | [[:d:Q16493078|Q16493078]] | [[Feliciana Enríquez de Guzmán]] | [[Sevilla]] | 1569 | | 1644<br/>1640 | |- | style='text-align:right'| 634 | [[:d:Q16525989|Q16525989]] | [[Amparo López Jiménez]] | [[Arahal]] | 1986-03-12 | | | |- | style='text-align:right'| 635 | [[:d:Q16529105|Q16529105]] | [[Almudena Puyo]] | [[Málaga]] | 1991-09-27 | | | |- | style='text-align:right'| 636 | [[:d:Q16539517|Q16539517]] | [[Bárbara de Santo Domingo]] | [[Sevilla]] | 1842-02-07 | | 1872-11-18 | [[Ficheiro:Bárbara de Santo Domingo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 637 | [[:d:Q16550952|Q16550952]] | [[Concha Caballero]] | [[Baena]] | 1956-12-26 | [[Sevilla]] | 2015-01-21 | [[Ficheiro:Concha Caballero 2009 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 638 | [[:d:Q16594564|Q16594564]] | [[Isabella de Luna]] | [[Granada]] | | | 1564 | |- | style='text-align:right'| 639 | [[:d:Q16601413|Q16601413]] | [[María José Sánchez Rubio]] | [[Casarabonela]] | 1954-01-04 | | | [[Ficheiro:Sánchez Rubio.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 640 | [[:d:Q16601566|Q16601566]] | [[María de los Dolores López]] | [[Sevilla]] | 17th century | [[Sevilla]] | 1781-08-24 | |- | style='text-align:right'| 641 | [[:d:Q16610879|Q16610879]] | [[Natalia Roig]] | [[Málaga]] | 1970-07-26 | | | |- | style='text-align:right'| 642 | [[:d:Q16613438|Q16613438]] | [[Olga Pericet]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1975 | | | [[Ficheiro:Olga Pericet - IVAM - 02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 643 | [[:d:Q16625812|Q16625812]] | [[Rocío Bermúdez Contreras]] | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 1892 | [[Madrid]] | 1931-02-07 | |- | style='text-align:right'| 644 | [[:d:Q16651856|Q16651856]] | [[Ángela María Téllez-Girón y Duque de Estrada]] | [[Málaga]] | 1925-02-07 | [[Sevilla]] | 2015-05-29 | |- | style='text-align:right'| 645 | [[:d:Q16664952|Q16664952]] | [[Mohja Al Kortoubiya]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 646 | [[:d:Q16728530|Q16728530]] | [[Heather Dewey-Hagborg]] | [[Sevilla]] | 1982-06-04 | | | [[Ficheiro:Heather Dewey-Hagborg, July 6, 2012 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 647 | [[:d:Q16733844|Q16733844]] | [[María Ortega]] | [[Alhaurín de la Torre]] | 1981-03-24 | | | |- | style='text-align:right'| 648 | [[:d:Q16734397|Q16734397]] | [[Marina Perezagua]] | [[Sevilla]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 649 | [[:d:Q16889078|Q16889078]] | [[Ana Ruiz Hernández]] | [[Sevilla]] | 1854-02-28 | [[Collioure]] | 1939-02-25 | [[Ficheiro:DemofiloyAnaRuiz (cropped) Ana Ruiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 650 | [[:d:Q16889097|Q16889097]] | [[Cipriana Álvarez Durán]] | [[Sevilla]] | 1827-09-16 | [[Madrid]] | 1904 | [[Ficheiro:Cipriana Álvarez Durán 001.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 651 | [[:d:Q16941786|Q16941786]] | [[Patricia García-Rojo]] | [[Xaén]] | 1984-09-24 | | | [[Ficheiro:Patricia García-Rojo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 652 | [[:d:Q16942217|Q16942217]] | [[Elena Román Torres]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1970-08-02 | | | |- | style='text-align:right'| 653 | [[:d:Q17274471|Q17274471]] | [[Concha Ramos]] | [[Aguadulce]] | 1927-07-30 | | 2014-05-25 | [[Ficheiro:Concha Ramos.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 654 | [[:d:Q17280089|Q17280089]] | [[Teresa Rodríguez-Rubio|Teresa Rodríguez]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1981-09-18 | | | [[Ficheiro:Teresa Rodríguez 2015c (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 655 | [[:d:Q17284899|Q17284899]] | [[Marina Cepeda]] | [[Sevilla]] | 1946 | | 2014-06-21 | |- | style='text-align:right'| 656 | [[:d:Q17364401|Q17364401]] | [[Maica Barroso]] | [[Galaroza]] | 1958 | | | |- | style='text-align:right'| 657 | [[:d:Q17364512|Q17364512]] | [[Mari Carmen Sánchez]] | [[Cádiz]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 658 | [[:d:Q17374315|Q17374315]] | [[Ana Mestre García]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1981-07-08 | | | [[Ficheiro:Ana mestre garcia.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 659 | [[:d:Q17374330|Q17374330]] | [[Carmen Gallardo]] | [[Sevilla]] | 1965-07-03 | | | |- | style='text-align:right'| 660 | [[:d:Q17486065|Q17486065]] | [[Clotilde Leal-Lopez]] | [[Almería]] | 1961-09-06 | | | |- | style='text-align:right'| 661 | [[:d:Q17517081|Q17517081]] | [[Carola Garcia de Vinuesa]] | [[Cádiz]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 662 | [[:d:Q17625106|Q17625106]] | [[Pilar Acosta Martínez]] | [[Tíjola]] | 1938 | [[Sevilla]] | 2006 | |- | style='text-align:right'| 663 | [[:d:Q18214523|Q18214523]] | [[Anna Delso]] | [[Provincia de Xaén]] | 1922-10-20 | [[Montreal]] | 2020-05-28 | |- | style='text-align:right'| 664 | [[:d:Q18223341|Q18223341]] | [[María José García Cuevas]] | [[Xaén]] | 1964-03-18 | | | [[Ficheiro:María José García Cuevas 2015 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 665 | [[:d:Q18224347|Q18224347]] | [[Lara Moreno]] | [[Sevilla]] | 1978-01-19 | | | |- | style='text-align:right'| 666 | [[:d:Q18388420|Q18388420]] | [[Desirée Cordero Ferrer]] | [[Sevilla]] | 1993-09-30 | | | |- | style='text-align:right'| 667 | [[:d:Q18416962|Q18416962]] | [[Estefanía de los Santos]] | [[Sevilla]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 668 | [[:d:Q18579675|Q18579675]] | [[Carmen Blanco y Trigueros]] | [[Granada]] | 18th century | | 1921-10-17 | [[Ficheiro:Carmen Blanco y Trigueros, en Feminal.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 669 | [[:d:Q18655825|Q18655825]] | [[Miriam Montilla]] | [[Linares, España|Linares]] | 1969-10-19 | | | |- | style='text-align:right'| 670 | [[:d:Q18920501|Q18920501]] | [[Haidee Ojeda]] | [[Huelva]] | 1989-11-13 | | | |- | style='text-align:right'| 671 | [[:d:Q18987065|Q18987065]] | [[Rogelia León]] | [[Granada]] | 1828-09-15 | [[Granada]] | 1870-05 | |- | style='text-align:right'| 672 | [[:d:Q19264261|Q19264261]] | [[Trinidad Núñez Domínguez]] | [[Sevilla]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 673 | [[:d:Q19360906|Q19360906]] | [[Concha Lagos]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1909 | [[Madrid]] | 2007 | [[Ficheiro:Concha Lagos.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 674 | [[:d:Q19366130|Q19366130]] | [[Madre Trinidad Carreras Hitos]] | [[Provincia de Granada]] | 1879-01-28 | [[Madrid]] | 1949-04-15 | [[Ficheiro:Madre Trinidad Carreras Hitos, ilustración para el libro biográfico.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 675 | [[:d:Q19508726|Q19508726]] | [[María Castellano Arroyo]] | [[Xaén]] | 1948-01-06 | | | |- | style='text-align:right'| 676 | [[:d:Q19630220|Q19630220]] | [[Paula García Ávila]] | [[Iznalloz]] | 1992-03-24 | | | [[Ficheiro:PAULA GARCIA AVILA.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 677 | [[:d:Q19754889|Q19754889]] | [[María Pineda]] | [[Málaga]] | 1960-11-07 | [[Málaga]] | 2015-04-04 | |- | style='text-align:right'| 678 | [[:d:Q19788585|Q19788585]] | [[Ana Bella Estévez]] | [[Sevilla]] | 1972-08-27 | | | [[Ficheiro:Ana Bella Estévez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 679 | [[:d:Q19797031|Q19797031]] | [[M. J. Chiampos]] | [[Almería]] | 1893 | [[Almería]] | 1983-02-25 | |- | style='text-align:right'| 680 | [[:d:Q19804027|Q19804027]] | [[Asunción Linares]] | [[Pulianas]] | 1921-02-12 | [[Granada]] | 2005-04-21 | |- | style='text-align:right'| 681 | [[:d:Q19812640|Q19812640]] | [[María del Pilar López de Coca]] | [[Málaga]] | 1948 | | | |- | style='text-align:right'| 682 | [[:d:Q19812690|Q19812690]] | [[Josefa Masegosa Gallego]] | [[Oria]] | 1957-11-22 | | | [[Ficheiro:PepaMasegosa.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 683 | [[:d:Q19814190|Q19814190]] | [[María Dolores Belmonte López]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1952 | | | |- | style='text-align:right'| 684 | [[:d:Q19824341|Q19824341]] | [[Elvira Ramón]] | [[Molvízar]] | 1966-11-20 | | | [[Ficheiro:(Elvira Ramón) Sesión control 12.09.2018.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 685 | [[:d:Q19858878|Q19858878]] | [[María José Moreno]] | [[Provincia de Granada]] | 1967-03-30 | | | |- | style='text-align:right'| 686 | [[:d:Q19863320|Q19863320]] | [[Cristina Lucas]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1973-04-12 | | | [[Ficheiro:Artist Cristina Lucas in Kiasma 2015 12.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 687 | [[:d:Q19950399|Q19950399]] | [[Inmaculada Nieto Castro]] | [[Alxeciras]] | 1971-03-15 | | | |- | style='text-align:right'| 688 | [[:d:Q19950777|Q19950777]] | [[Verónica Pérez Fernández]] | [[San Juan de Aznalfarache]] | 1978-06-21 | | | [[Ficheiro:(Verónica Pérez) Constitución del Parlamento de Andalucía (17209272795) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 689 | [[:d:Q19958283|Q19958283]] | [[Celia Jiménez]] | [[Alcaudete]] | 1995-06-20 | | | |- | style='text-align:right'| 690 | [[:d:Q19997755|Q19997755]] | [[Amalia Ramírez Sánchez]] | [[Lupión]] | 1834-05-23 | [[Madrid]] | 1918-02-25 | [[Ficheiro:Museo del Romanticismo - CE35179 - Amalia Ramírez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 691 | [[:d:Q19997764|Q19997764]] | [[Ana de Medina y Fernández de Córdoba]] | [[Sevilla]] | 1940-05-02 | | 2012-03-07 | |- | style='text-align:right'| 692 | [[:d:Q19998239|Q19998239]] | [[Custodia Romero]] | [[La Carolina]] | 1905 | [[La Carolina]] | 1974-03-07 | [[Ficheiro:1924-06-25, Mundo Gráfico, Custodia Romero, Walken.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 693 | [[:d:Q19998519|Q19998519]] | [[Elena Fons]] | [[Sevilla]] | 1873 | | No/unknown value | [[Ficheiro:Elena Fons (fotografia d'Antoni Esplugas).jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 694 | [[:d:Q20005731|Q20005731]] | [[María Manuel]] | [[Sevilla]] | 1500 | | 1543 | [[Ficheiro:SevillaSMdeJesus-JuanOviedo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 695 | [[:d:Q20006551|Q20006551]] | [[Florencia Pérez Padilla]] | [[Sevilla]] | 1918-11-11 | | 2000-01-24 | |- | style='text-align:right'| 696 | [[:d:Q20013832|Q20013832]] | [[Carmen Abela y Espinosa de los Monteros]] | [[Chiclana de la Frontera]] | 1875-07-24 | [[Guadalaxara, España|Guadalaxara]] | 1962-04-27 | |- | style='text-align:right'| 697 | [[:d:Q20013970|Q20013970]] | [[Celia Jiménez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1976-02-19 | | | [[Ficheiro:Celia Jiménez, la primera mujer española en obtener una estrella Michelín 03.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 698 | [[:d:Q20015484|Q20015484]] | [[Carolina Zamora Herrador]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1911-11-17 | [[Madrid]] | 1998-12-29 | [[Ficheiro:ZAMORA CAROLINA.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 699 | [[:d:Q20015633|Q20015633]] | [[Rocío Castrillo]] | [[Almonte]] | 1963 | | | [[Ficheiro:Rocío Castrillo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 700 | [[:d:Q20016311|Q20016311]] | [[Mercedes León]] | [[Málaga]] | 1958-05-27 | | | |- | style='text-align:right'| 701 | [[:d:Q20018133|Q20018133]] | [[Pilar Aguilar Carrasco]] | [[Siles]] | 1946 | | | [[Ficheiro:Pilar Aguilar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 702 | [[:d:Q20018303|Q20018303]] | [[Porfiria Sanchiz]] | [[Cádiz]] | 1917-06-15 | | 1983-01-09 | |- | style='text-align:right'| 703 | [[:d:Q20167907|Q20167907]] | [[María del Carmen Ortiz]] | [[Fiñana]] | 1957-02-04 | | | [[Ficheiro:María Carmen Ortiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 704 | [[:d:Q20457166|Q20457166]] | [[Carmen Olmedo Checa]] | [[Málaga]] | 1949-08-12 | [[Málaga]] | 2015-06-27 | [[Ficheiro:Carmen Olmedo en Baeza.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 705 | [[:d:Q20492778|Q20492778]] | [[Esther Yanez]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 706 | [[:d:Q20535411|Q20535411]] | [[Pilar de Torres Luna|María del Pilar de Torres Luna]] | [[Bayarque]] | 1937-10-28 | | 2018-12 | |- | style='text-align:right'| 707 | [[:d:Q20641461|Q20641461]] | [[Melanie Serrano]] | [[Sevilla]] | 1989-10-12 | | | [[Ficheiro:Melanie Serrano (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 708 | [[:d:Q20645978|Q20645978]] | [[Maribel Mora]] | [[Huelva]] | 1971-04 | | | [[Ficheiro:Maribel Mora. Podemos. 2018b (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 709 | [[:d:Q20736841|Q20736841]] | [[Ángela Sosa]] | [[Sevilla]] | 1993-01-16 | | | [[Ficheiro:Angela Sosa.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 710 | [[:d:Q20829083|Q20829083]] | [[Elisa Ruiz Romero]] | [[Sevilla]] | 1903-04-25 | [[Madrid]] | 1995-10-27 | [[Ficheiro:Elisa Ruiz Romero.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 711 | [[:d:Q20876012|Q20876012]] | [[Casilda-Ghisla Guerrero-Burgos y Fernández de Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 712 | [[:d:Q20880427|Q20880427]] | [[Patricia Loran]] | [[Granada]] | 1946 | | | |- | style='text-align:right'| 713 | [[:d:Q20889275|Q20889275]] | [[Francisca Vives Casas]] | [[Cádiz]] | 1956-09-16 | | | |- | style='text-align:right'| 714 | [[:d:Q20898803|Q20898803]] | [[Rosalía Pareja Flores]] | [[Priego de Córdoba]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 715 | [[:d:Q20898806|Q20898806]] | [[Rosario Soler]] | [[Málaga]] | 1879-08-16 | [[Málaga]] | 1944-11-22 | [[Ficheiro:Rosario Soler.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 716 | [[:d:Q20898822|Q20898822]] | [[Lucy Paradise]] | [[Castilleja de la Cuesta]] | 1995 | | | [[Ficheiro:Lucy Paradise. (21459961779).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 717 | [[:d:Q20900387|Q20900387]] | [[Patricia Cabada]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1975-03-14 | | | [[Ficheiro:PTA. Camarón San Fernando-16-10-17-GC-348 (37021859364).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 718 | [[:d:Q20967959|Q20967959]] | [[Laura García-Caro]] | [[Lepe]] | 1995-04-16 | | | [[Ficheiro:Laura García-Caro.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 719 | [[:d:Q20968342|Q20968342]] | [[Mamen Sánchez Díaz]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1968-10-10 | | | [[Ficheiro:Mamen Sánchez - P1350601.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 720 | [[:d:Q20970024|Q20970024]] | [[Ana María Vela Rubio]] | [[Puente Genil]] | 1901-10-29 | [[Barcelona]] | 2017-12-15 | |- | style='text-align:right'| 721 | [[:d:Q20995155|Q20995155]] | [[María Isabel Loring]] | [[Sevilla]] | 1950-09-21 | [[Madrid]] | 2006-04-05 | |- | style='text-align:right'| 722 | [[:d:Q21001154|Q21001154]] | [[Carmen Osuna Cubero]] | [[La Rambla, Córdoba]] | 1958-01-11 | | | |- | style='text-align:right'| 723 | [[:d:Q21001227|Q21001227]] | [[María José García Jiménez]] | [[Villacarrillo]] | 1969-03-20 | | | [[Ficheiro:MJ Alcasser.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 724 | [[:d:Q21010938|Q21010938]] | [[María del Carmen Bellón]] | [[Linares, España|Linares]] | 1964-05-25 | | | |- | style='text-align:right'| 725 | [[:d:Q21028344|Q21028344]] | [[Dolores Gómez de Cádiz]] | [[Málaga]] | 1818-12-25 | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 726 | [[:d:Q21035914|Q21035914]] | [[Verónica Plata]] | [[Granada]] | 1982-05-09 | | | |- | style='text-align:right'| 727 | [[:d:Q21074442|Q21074442]] | [[Lole]] | [[Sevilla]] | 1954 | | | [[Ficheiro:Dolores Montoya.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 728 | [[:d:Q21077069|Q21077069]] | [[Carmen del Campo Casasús]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1947-06-27 | | | |- | style='text-align:right'| 729 | [[:d:Q21081345|Q21081345]] | [[Angustias Lara Sánchez]] | [[Granada]] | 1917-09-11 | [[Valencia]] | 2003 | |- | style='text-align:right'| 730 | [[:d:Q21081385|Q21081385]] | [[Isabel Mesa Delgado]] | [[Ronda]] | 1913-12-30 | [[Valencia]] | 2002 | |- | style='text-align:right'| 731 | [[:d:Q21089383|Q21089383]] | [[Laura Berja]] | [[Linares, España|Linares]] | 1986-07-05 | | | [[Ficheiro:Laura Berja.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 732 | [[:d:Q21095072|Q21095072]] | [[Carmen Chico]] | [[Cádiz]] | 1944-05-12 | | | |- | style='text-align:right'| 733 | [[:d:Q21153079|Q21153079]] | [[Mercedes Ruiz Moreno]] | [[Camas]] | 1944 | | | |- | style='text-align:right'| 734 | [[:d:Q21175460|Q21175460]] | [[Gloria Van Aerssen]] | [[Dos Hermanas]] | 1932-05-01 | [[Cercedilla]] | 2015-10-22 | |- | style='text-align:right'| 735 | [[:d:Q21262911|Q21262911]] | [[Ana María Enríquez de Ribera y Portocarrero]] | [[Sevilla]] | 1613 | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1645-01-26 | |- | style='text-align:right'| 736 | [[:d:Q21459518|Q21459518]] | [[Florence Engelbach]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1872-06-09 | [[Londres]] | 1951-02-27 | |- | style='text-align:right'| 737 | [[:d:Q21483847|Q21483847]] | [[Juana Rodríguez Chaparro]] | [[El Campillo (Q1645087)|El Campillo]] | 1918 | [[La Unión, Murcia|La Unión]] | 1947-04-26 | |- | style='text-align:right'| 738 | [[:d:Q21525006|Q21525006]] | [[Laura Lobo]] | [[Cádiz]] | 1980-01-02 | | | |- | style='text-align:right'| 739 | [[:d:Q21582219|Q21582219]] | [[María Luisa Puiggener]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1875 | [[Sevilla]] | 1921 | |- | style='text-align:right'| 740 | [[:d:Q21590892|Q21590892]] | [[Dolores García Pineda]] | [[Cádiz]] | 1916 | | | |- | style='text-align:right'| 741 | [[:d:Q21682735|Q21682735]] | [[Carmen Montes Cano]] | [[Cádiz]] | 1963 | | | |- | style='text-align:right'| 742 | [[:d:Q21711659|Q21711659]] | [[Mónica Ferrández]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1974-10-25 | | | [[Ficheiro:Mónica Ferrández 1990 Goteborg.PNG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 743 | [[:d:Q21727981|Q21727981]] | [[Mónica de Rivas]] | [[Málaga]] | 1984-04-08 | | | |- | style='text-align:right'| 744 | [[:d:Q21793962|Q21793962]] | [[Enriqueta Vila Vilar]] | [[Sevilla]] | 1935-05-14 | | | [[Ficheiro:Enriqueta Vila Vilar 2013 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 745 | [[:d:Q21833092|Q21833092]] | [[Victória Gonzàlez Somón]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1885<br/>1884-11-30 | [[Barcelona, Venezuela|Barcelona]] | 1955-11-30 | [[Ficheiro:Retrat de la Senyora Victòria González.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 746 | [[:d:Q21855464|Q21855464]] | [[Adela Domingo]] | [[Sevilla]] | 1930-04-21 | [[Sevilla]] | 2012-07-30 | |- | style='text-align:right'| 747 | [[:d:Q21855465|Q21855465]] | [[Milagros Mengíbar]] | [[Sevilla]] | 1952 | | | |- | style='text-align:right'| 748 | [[:d:Q21915463|Q21915463]] | [[Lucía Hoyos]] | [[Sevilla]] | 1975-03-05 | | | |- | style='text-align:right'| 749 | [[:d:Q22082533|Q22082533]] | [[Fanny Rubio]] | [[Linares, España|Linares]] | 1949-10-18 | | | |- | style='text-align:right'| 750 | [[:d:Q22340307|Q22340307]] | [[Juana Pacheco]] | [[Sevilla]] | 1602-06-01 | [[Madrid]] | 1660-08-10<br/>1660-08-14 | [[Ficheiro:45 Dama, Juana Pacheco (Museo del Prado, 1630-31).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 751 | [[:d:Q22350907|Q22350907]] | [[Raquel Bollo]] | [[Sevilla]] | 1975-11-04 | | | [[Ficheiro:Raquel Bollo - 02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 752 | [[:d:Q22661777|Q22661777]] | [[Lina Gálvez Muñoz]] | [[Sevilla]] | 1969-09-13 | | | [[Ficheiro:Lina Gálvez Muñoz 2018 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 753 | [[:d:Q22679747|Q22679747]] | [[María José Tirado]] | [[Cádiz]] | 1978-11-14 | | | [[Ficheiro:María josé tirado.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 754 | [[:d:Q22704491|Q22704491]] | [[María del Carmen Garrido]] | [[Málaga]] | 1911 | No/unknown value | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 755 | [[:d:Q22911289|Q22911289]] | [[Purificación Fenoll]] | [[Granada]] | 1935-03-02 | | | [[Ficheiro:Purificación Fenoll.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 756 | [[:d:Q22957644|Q22957644]] | [[Ana Pérez]] | [[Sevilla]] | 1997-12-14 | | | [[Ficheiro:HDL Ana Pérez, una gimnasta que ha convertido en triunfos el sueño de volar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 757 | [[:d:Q22965063|Q22965063]] | [[María del Pilar León-Castro Alonso]] | [[Sevilla]] | 1946-09-13 | | | |- | style='text-align:right'| 758 | [[:d:Q22977434|Q22977434]] | [[Ángeles de la Plata Martín]] | [[Granada]] | 1948 | | | [[Ficheiro:Ángeles de la Plata Martín.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 759 | [[:d:Q22981854|Q22981854]] | [[Elena González Rey]] | [[Sevilla]] | 1975 | | | |- | style='text-align:right'| 760 | [[:d:Q23012005|Q23012005]] | [[Amparo Vila]] | [[Granada]] | 1951 | | | [[Ficheiro:Amparo Vila.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 761 | [[:d:Q23012032|Q23012032]] | [[Evangelina Santos]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1963 | | | |- | style='text-align:right'| 762 | [[:d:Q23014076|Q23014076]] | [[María Elena Gómez Moreno]] | [[Granada]] | 1907-01-28 | [[Madrid]] | 1998-12-15 | |- | style='text-align:right'| 763 | [[:d:Q23054403|Q23054403]] | [[Carlota Remfry]] | [[Linares, España|Linares]] | 1869-09-09 | [[Linares, España|Linares]] | 1957-01-21 | [[Ficheiro:Carlota Remfry.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 764 | [[:d:Q23059067|Q23059067]] | [[Nuria Rico Castro]] | [[Granada]] | 1977-03-17 | | | |- | style='text-align:right'| 765 | [[:d:Q23413569|Q23413569]] | [[Esperanza Fernández]] | [[Triana, Sevilla|Triana]] | 1966 | | | |- | style='text-align:right'| 766 | [[:d:Q23414346|Q23414346]] | [[Mara León]] | [[Sevilla]] | 1970-04-16 | | | |- | style='text-align:right'| 767 | [[:d:Q23498743|Q23498743]] | [[Palmira González López]] | [[Montilla]] | 1949 | | | |- | style='text-align:right'| 768 | [[:d:Q23502804|Q23502804]] | [[Catalina Fernández de Córdoba-Figueroa y Enríquez de Ribera]] | [[Lucena, Andalucía|Lucena]] | 1589-11-04 | [[Zaragoza]] | 1646-08-11 | [[Ficheiro:CatalinaFernandez (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 769 | [[:d:Q23591165|Q23591165]] | [[Araceli Ramírez Maqueda]] | [[Monturque]] | 1956-07-16 | [[Terrasa]] | 2016-03-22 | |- | style='text-align:right'| 770 | [[:d:Q23608362|Q23608362]] | [[Francesca Garcia Almagro]] | [[Mancha Real]] | 1967-11-17 | | | |- | style='text-align:right'| 771 | [[:d:Q23612680|Q23612680]] | [[Alejandrina Gessler y Lacroix]] | [[Cádiz]] | 1831 | [[París]] | 1907 | [[Ficheiro:Alejandrina Gessler de Lacroix (Museo de Cádiz).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 772 | [[:d:Q23683217|Q23683217]] | [[Amelia Pina de Cuadro]] | [[Cádiz]] | 1916 | [[Madrid]] | 1994 | |- | style='text-align:right'| 773 | [[:d:Q23705265|Q23705265]] | [[Laura de los Ríos Giner]] | [[Granada]] | 1913 | [[Madrid]] | 1981-12-14 | [[Ficheiro:Laura de los Ríos Giner.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 774 | [[:d:Q23768176|Q23768176]] | [[Mercedes Prieto]] | [[Huelva]] | 1951 | | | |- | style='text-align:right'| 775 | [[:d:Q23815623|Q23815623]] | [[Herminia Luque]] | [[Granada]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 776 | [[:d:Q23816072|Q23816072]] | [[Isabel de Torres Ramírez]] | [[Pozoblanco]] | 1946-05-09 | [[Alcalá la Real]] | 2006-08-12 | |- | style='text-align:right'| 777 | [[:d:Q23830064|Q23830064]] | [[Rosa Butler y Mendieta]] | [[Xaén]] | 1821 | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 778 | [[:d:Q23902092|Q23902092]] | [[María del Carmen Calero Palacios]] | [[Fuente Vaqueros]] | 19th century | | | [[Ficheiro:Carmen Calero Foto.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 779 | [[:d:Q23902180|Q23902180]] | [[María Luisa Muñoz]] | [[Puente Genil]] | 1959-05-06 | | | [[Ficheiro:Maria luisa muñoz2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 780 | [[:d:Q23902679|Q23902679]] | [[Rosario López Quesada]] | [[Almería]] | 1883 | [[Almería]] | 1926 | |- | style='text-align:right'| 781 | [[:d:Q23902756|Q23902756]] | [[Laura Pacheco]] | [[Almería]] | 1984 | | | [[Ficheiro:Premis AACE. 37 Comic Barcelona 2019 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 782 | [[:d:Q23902946|Q23902946]] | [[Francisca Giménez Delgado]] | [[Almería]] | 1809 | [[Barcelona]] | 1879-05-01 | |- | style='text-align:right'| 783 | [[:d:Q23906966|Q23906966]] | [[Montse Torrent]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1962 | | | [[Ficheiro:MontseT.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 784 | [[:d:Q23907061|Q23907061]] | [[Estrella Martín]] | [[Málaga]] | 1985-04-28 | | | |- | style='text-align:right'| 785 | [[:d:Q23907151|Q23907151]] | [[Ana Casas Broda]] | [[Granada]] | 1965 | | | [[Ficheiro:Ana Casas Broda.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 786 | [[:d:Q23939782|Q23939782]] | [[Ángeles Mora]] | [[Rute]] | 1952 | | | |- | style='text-align:right'| 787 | [[:d:Q23942840|Q23942840]] | [[Concepción Loring]] | [[Málaga]] | 1868 | [[Madrid]] | 1935 | |- | style='text-align:right'| 788 | [[:d:Q23942875|Q23942875]] | [[María Espinosa de los Monteros]] | [[Estepona]] | 1875-05-13 | [[Alacant]] | 1946-12-13 | [[Ficheiro:María Espinosa de los Monteros.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 789 | [[:d:Q23943120|Q23943120]] | [[Aurelia Arambarri Fuente]] | [[La Victoria, Córdoba|La Victoria]] | 1866-10-23 | [[Madrid]] | 1936-12-06 | |- | style='text-align:right'| 790 | [[:d:Q24034674|Q24034674]] | [[Vicky Martín Berrocal]] | [[Huelva]] | 1973-03-11 | | | [[Ficheiro:Vicky Martín Berrocal 2020.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 791 | [[:d:Q24045995|Q24045995]] | [[Aurora Seco Torrecillas]] | [[Cádiz]] | 1954-07-12 | | | [[Ficheiro:Aurora Seco Torrecillas.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 792 | [[:d:Q24050241|Q24050241]] | [[Cecilia Castaño]] | [[Almería]] | 1953-02-10 | | | [[Ficheiro:Cecilia Castaño (cropped).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 793 | [[:d:Q24055313|Q24055313]] | [[Cristina Sáez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1977 | | | |- | style='text-align:right'| 794 | [[:d:Q24059392|Q24059392]] | [[Paquita de Ronda]] | [[Málaga]] | 1926-11-30 | [[Cidade de México]] | 2009<br/>2009-06-01 | |- | style='text-align:right'| 795 | [[:d:Q24062415|Q24062415]] | [[Patricia Simón Carrasco]] | [[Estepona (Q31916251)|Estepona]] | 1983-02-24 | | | [[Ficheiro:Patricia Simón en Samos, Grecia.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 796 | [[:d:Q24074961|Q24074961]] | [[Conchi Castellanos Remesal]] | [[Écija]] | 1949 | | | |- | style='text-align:right'| 797 | [[:d:Q24188688|Q24188688]] | [[Beatriz de Aguilar]] | [[Granada]] | 150s | | 1610-07-09 | |- | style='text-align:right'| 798 | [[:d:Q24188961|Q24188961]] | [[Carolina Soto y Corro]] | [[Sevilla]] | 1860-09-22 | | 1924 | |- | style='text-align:right'| 799 | [[:d:Q24236872|Q24236872]] | [[Auxiliadora Toledano]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1981 | | | [[Ficheiro:Auxiliadora Toledano during Europa Nostra Heritage Awards 2016 in Madrid.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 800 | [[:d:Q24254812|Q24254812]] | [[Justa]] | [[Sevilla]] | 0268 | [[Sevilla]] | 0287 | [[Ficheiro:Murillo Santa Justa.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 801 | [[:d:Q24254815|Q24254815]] | [[Rufina]] | [[Sevilla]] | 0270 | [[Sevilla]] | 0287 | [[Ficheiro:Santa Rufina.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 802 | [[:d:Q24263152|Q24263152]] | [[Flora González López]] | [[Andújar]] | 1985-06-14 | | | |- | style='text-align:right'| 803 | [[:d:Q24273134|Q24273134]] | [[Blanca Fernández Quesada]] | [[Granada]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 804 | [[:d:Q24436040|Q24436040]] | [[Juana la del Revuelo]] | [[Sevilla]] | 1952 | [[Sevilla]] | 2016-06-07 | |- | style='text-align:right'| 805 | [[:d:Q24567341|Q24567341]] | [[Susana Córdoba]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1974-07-03 | | | |- | style='text-align:right'| 806 | [[:d:Q24583678|Q24583678]] | [[Lola Sanjuán Jurado]] | [[Sevilla]] | 1971-12-18 | | | [[Ficheiro:LolaSanjuanJuradoAbril2019.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 807 | [[:d:Q24802963|Q24802963]] | [[Irene Aranda]] | [[Xaén]] | 1980-09-02 | | | |- | style='text-align:right'| 808 | [[:d:Q24807482|Q24807482]] | [[Pilar Bellver]] | [[Villacarrillo]] | 1961-04-19 | | | [[Ficheiro:Pilar Bellver idazle feminista.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 809 | [[:d:Q24938787|Q24938787]] | [[Rosa María González Delgado]] | [[Porcuna]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 810 | [[:d:Q24938818|Q24938818]] | [[Luisa María Lara]] | [[Alcalá la Real]] | 1966-06-09 | | | |- | style='text-align:right'| 811 | [[:d:Q24940189|Q24940189]] | [[María Teresa Salazar Bermúdez]] | [[Villanueva del Ariscal]] | 1909 | [[Madrid]] | 1982-11-27 | [[Ficheiro:Maria Teresa Salazar Bermúdez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 812 | [[:d:Q24941153|Q24941153]] | [[Soledad Alonso de Drysdale]] | [[Gádor]] | 1899-06-22 | | 1971-01-26 | |- | style='text-align:right'| 813 | [[:d:Q25343701|Q25343701]] | [[Olalla Hernández]] | [[Ronda]] | 1985-04-07 | | | [[Ficheiro:Olalla Hernandez02.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 814 | [[:d:Q25400160|Q25400160]] | [[Maruja Troncoso Ortega]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1937-01-18 | | | [[Ficheiro:Maruja Troncoso Ortega.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 815 | [[:d:Q25421387|Q25421387]] | [[Francisca Molero i Rodríguez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 816 | [[:d:Q25508894|Q25508894]] | [[Eva García de la Torre]] | [[Sevilla]] | 1962 | | 2022-01-27 | [[Ficheiro:Eva García de la Torre, alcaldesa do Porriño.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 817 | [[:d:Q25509659|Q25509659]] | [[Dolores Galovart]] | [[Huelva]] | 1955-01-05 | | | [[Ficheiro:Dolores Galovart (2017).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 818 | [[:d:Q25536435|Q25536435]] | [[Ángela Espinosa Ruiz]] | [[Málaga]] | 1993-02-06 | | | [[Ficheiro:Анхела Эспіноса.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 819 | [[:d:Q25674485|Q25674485]] | [[Rocío Aragón Bermúdez]] | [[Cádiz]] | 1925 | [[Madrid]] | 2018-01-31 | [[Ficheiro:RocioAragon50.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 820 | [[:d:Q25713957|Q25713957]] | [[Tonia Trujillo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1964 | | | [[Ficheiro:Tonia Trujillo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 821 | [[:d:Q25936414|Q25936414]] | [[Millie Bobby Brown]] | [[Marbella]] | 2004-02-19 | | | [[Ficheiro:Millie Bobby Brown Pandora 2020 42s.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 822 | [[:d:Q25987935|Q25987935]] | [[Pilar Montoya]] | [[Sevilla]] | 1960 | [[Sevilla]] | 2015-03-06 | |- | style='text-align:right'| 823 | [[:d:Q26108983|Q26108983]] | [[Flor Almón]] | [[Motril]] | 1971-01-15 | | | [[Ficheiro:(Flor Almón) 17.04.17 Visita a Motril 6 (33287721783) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 824 | [[:d:Q26210651|Q26210651]] | [[Belén Mozo]] | [[Cádiz]] | 1988-09-25 | | | [[Ficheiro:Belen Mozo (8702004567).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 825 | [[:d:Q26240256|Q26240256]] | [[Maria Acuna]] | [[Sevilla]] | 1931 | | | |- | style='text-align:right'| 826 | [[:d:Q26265973|Q26265973]] | [[Cristina Morales]] | [[Granada]] | 1985 | | | [[Ficheiro:Cristina García Morales - 2019 (49120884908) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 827 | [[:d:Q26268106|Q26268106]] | [[Rosa Godoy]] | [[Provincia de Córdoba, España|Provincia de Córdoba]] | 1982-03-19 | | | [[Ficheiro:Vienna City Marathon 20130414 Rosa Godoy 0343 GuentherZ.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 828 | [[:d:Q26304861|Q26304861]] | [[Julia Figueroa]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1991-04-07 | | | |- | style='text-align:right'| 829 | [[:d:Q26429274|Q26429274]] | [[Pilar Cansino]] | [[Sevilla]] | 1937-01-18 | | | |- | style='text-align:right'| 830 | [[:d:Q26707516|Q26707516]] | [[Mamen Camacho]] | [[Villacarrillo]] | 1980-12-16 | | | [[Ficheiro:Mamen Camacho white.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 831 | [[:d:Q26791570|Q26791570]] | [[Rocío Gutiérrez]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1985-07-20 | | | [[Ficheiro:(Rocío Gutiérrez) El Ayuntamiento premia por unanimidad a las mujeres, con la Medalla de Oro de Madrid.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 832 | [[:d:Q26838784|Q26838784]] | [[Nekane Sweet]] | [[Granada]] | 1991-12-16 | | | |- | style='text-align:right'| 833 | [[:d:Q26970924|Q26970924]] | [[Concepción Castella de Zavala]] | [[Baena]] | 1889-08-20 | [[Madrid]] | 1966-05-03 | |- | style='text-align:right'| 834 | [[:d:Q27057833|Q27057833]] | [[Josefa Pérez]] | [[Almería]] | 1977-01-05 | | | |- | style='text-align:right'| 835 | [[:d:Q27063181|Q27063181]] | [[Ana Garrido Ramos]] | [[Málaga]] | 1966 | | | [[Ficheiro:Ana Garrido Ramos.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 836 | [[:d:Q27075153|Q27075153]] | [[Eloisa María Cabrera Carmona]] | [[Roquetas de Mar]] | 1971-04-17 | | | |- | style='text-align:right'| 837 | [[:d:Q27268309|Q27268309]] | [[Ángela Mazzini Bricala]] | [[Cádiz]] | 1809 | [[Santa Cruz de Tenerife]] | 1894 | |- | style='text-align:right'| 838 | [[:d:Q27301951|Q27301951]] | [[Úrsula de San Diego]] | [[Puebla de Don Fadrique]] | 1570 | [[Granada]] | 1622-10-22 | |- | style='text-align:right'| 839 | [[:d:Q27302009|Q27302009]] | [[Inmaculada Mengíbar]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1962-06-05 | | | |- | style='text-align:right'| 840 | [[:d:Q27311357|Q27311357]] | [[Susana Martín Gijón]] | [[Sevilla]] | 1981 | | | [[Ficheiro:Susana Martín Gijón-Alcobendas 2016.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 841 | [[:d:Q27431157|Q27431157]] | [[Luz Chavita]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1880 | | 20th century | [[Ficheiro:Luz Chavita, by Reutlinger.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 842 | [[:d:Q27485772|Q27485772]] | [[Carmen Jiménez]] | [[La Zubia]] | 1920-09-21 | [[Sevilla]] | 2016-10-19 | [[Ficheiro:Carmen Jimenez 1976.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 843 | [[:d:Q27495741|Q27495741]] | [[Carmen Castillo García]] | [[Granada]] | 1932-05-04 | | | [[Ficheiro:CarmenCastillo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 844 | [[:d:Q27685212|Q27685212]] | [[Alhambra Nievas]] | [[Beas de Granada]] | 1983-08-09 | | | [[Ficheiro:Alhambra Nievas portrait.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 845 | [[:d:Q27755530|Q27755530]] | [[Concepción de Santa Ana]] | [[Granada]] | 1973-01-18 | | | |- | style='text-align:right'| 846 | [[:d:Q27755538|Q27755538]] | [[Ángeles Isac García]] | [[Torreblascopedro]] | 1962-02-12 | | | |- | style='text-align:right'| 847 | [[:d:Q27755547|Q27755547]] | [[Carolina España Reina]] | [[Málaga]] | 1969-08-24 | | | |- | style='text-align:right'| 848 | [[:d:Q27755581|Q27755581]] | [[María Eugenia Romero Rodríguez]] | [[Sevilla]] | 1970-07-20 | | | [[Ficheiro:María Eugenia Romero (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 849 | [[:d:Q27755591|Q27755591]] | [[Silvia Heredia Martín]] | [[Écija]] | 1979-08-24 | | | [[Ficheiro:Silvia Heredia Martín (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 850 | [[:d:Q27756341|Q27756341]] | [[Sonia Ferrer Tesoro]] | [[Almería]] | 1973-02-04 | | | [[Ficheiro:(Sonia Ferrer) Sesión control 12.09.2018.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 851 | [[:d:Q27756359|Q27756359]] | [[Mirian Alconchel Gonzaga]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1978-07-03 | | | [[Ficheiro:(Miriam Alconchel) Sesión control 12.09.2018.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 852 | [[:d:Q27756386|Q27756386]] | [[Josefa Inmaculada González Bayo]] | [[Cartaya]] | 1966-08-25 | | | [[Ficheiro:Josefa Inmaculada González Bayo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 853 | [[:d:Q27756439|Q27756439]] | [[Carmen Rocío Cuello Pérez]] | [[Sevilla]] | 1979-07-22 | | | [[Ficheiro:(Carmen Cuello) Sesión control 12.09.2018.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 854 | [[:d:Q27756448|Q27756448]] | [[Noelia Vera]] | [[Cádiz]] | 1985-10-27 | | | [[Ficheiro:Noelia Vera 2017 (cropped).jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 855 | [[:d:Q27756480|Q27756480]] | [[Ana Belén Terrón Berbel]] | [[Granada]] | 1983-11-07 | | | [[Ficheiro:Ana Terrón 2018 (cropped).jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 856 | [[:d:Q27756490|Q27756490]] | [[Isabel Franco]] | [[Sevilla]] | 1985-11-27 | | | [[Ficheiro:Isabel Franco 2016 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 857 | [[:d:Q27756498|Q27756498]] | [[María Auxiliadora Honorato Chulián]] | [[Cádiz]] | 1974-11-30 | | | [[Ficheiro:Auxiliadora Honorato 2017 (cropped).jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 858 | [[:d:Q27756554|Q27756554]] | [[María Virginia Millán Salmerón]] | [[Sevilla]] | 1983-09-19 | | | |- | style='text-align:right'| 859 | [[:d:Q27765704|Q27765704]] | [[María del Carmen Arroyo Maldonado]] | [[Baeza]] | 1950-07-14 | | | |- | style='text-align:right'| 860 | [[:d:Q27786458|Q27786458]] | [[Clara Grima]] | [[Coria del Río]] | 1971-01-26 | | | [[Ficheiro:Clara Grima 2013.jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 861 | [[:d:Q27881977|Q27881977]] | [[Cristina Dassaeva]] | [[Sevilla]] | 1989 | | | [[Ficheiro:Cristina Dassaeva 2007.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 862 | [[:d:Q27949189|Q27949189]] | [[Ernestina Maenza Fernández-Calvo]] | [[Lucena, Andalucía|Lucena]] | 1908-12-22 | [[Madrid]] | 1995-07-25 | |- | style='text-align:right'| 863 | [[:d:Q27961373|Q27961373]] | [[Dolores La Agujetas]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1960-05-12 | | | [[Ficheiro:Dolores La Agujeta.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 864 | [[:d:Q27967462|Q27967462]] | [[Rosa María Capel Martínez]] | [[Granada]] | 1950 | | | [[Ficheiro:Rosa María Capel.JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 865 | [[:d:Q27987001|Q27987001]] | [[Nya de la Rubia]] | [[Sevilla]] | 1986-08-27 | | | [[Ficheiro:Nya de la Rubia - Seminci 2016.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 866 | [[:d:Q27999152|Q27999152]] | [[María José de Alba Castiñeira]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1966-08-16 | | | |- | style='text-align:right'| 867 | [[:d:Q27999260|Q27999260]] | [[María Isabel Sánchez Torregrosa]] | [[Vélez-Rubio]] | 1979-08-05 | | | |- | style='text-align:right'| 868 | [[:d:Q27999268|Q27999268]] | [[Beatriz Jurado]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1983-03-03 | | | [[Ficheiro:La presidenta nacional del Nuevas Generaciones, Beatriz Jurado, durante su intervención en el IX Congreso Regional de NNGG Cantabria en 2012.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 869 | [[:d:Q27999273|Q27999273]] | [[María José Martín Gómez]] | [[Granada]] | 1975-08-07 | | | |- | style='text-align:right'| 870 | [[:d:Q27999278|Q27999278]] | [[Ana María Pérez Castilleja]] | [[Provincia de Huelva]] | 1962-04-02 | | | |- | style='text-align:right'| 871 | [[:d:Q28028493|Q28028493]] | [[Antonia Olivares Martínez]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1972-01-25 | | | |- | style='text-align:right'| 872 | [[:d:Q28028595|Q28028595]] | [[Natalia López Moratalla]] | [[Granada]] | 1946-02-03 | | | [[Ficheiro:López-Moratalla, Natalia 01.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 873 | [[:d:Q28045063|Q28045063]] | [[Adela Muñoz Páez]] | [[La Carolina]] | 1958 | | | [[Ficheiro:Adela Muñoz Páez.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 874 | [[:d:Q28083066|Q28083066]] | [[Rosa Romojaro Montero]] | [[Alxeciras]] | 1948 | | | [[Ficheiro:ROSA ROMOJARO MONTERO.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 875 | [[:d:Q28105203|Q28105203]] | [[Raphaëlle Marie de Jésus-Hostie]] | [[Maracena]] | 1915-03-30 | [[Chauchina]] | 1991-05-29 | |- | style='text-align:right'| 876 | [[:d:Q28222854|Q28222854]] | [[Sara Serrat]] | [[Huelva]] | 1995-09-10<br/>1995-09-15 | | | |- | style='text-align:right'| 877 | [[:d:Q28324660|Q28324660]] | [[Eloína Marcos]] | [[Sevilla]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 878 | [[:d:Q28377789|Q28377789]] | [[María Dávila]] | [[Málaga]] | 1990 | | | |- | style='text-align:right'| 879 | [[:d:Q28501311|Q28501311]] | [[Mónica Cano]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 880 | [[:d:Q28501677|Q28501677]] | [[La Gilica]] | [[Marchena]] | 1866 | [[Marchena]] | 1942 | |- | style='text-align:right'| 881 | [[:d:Q28501679|Q28501679]] | [[La Roezna]] | [[Alcalá de Guadaíra]] | 18th century | [[Alcalá de Guadaíra]] | 20th century | |- | style='text-align:right'| 882 | [[:d:Q28503524|Q28503524]] | [[Laura Navarro Álvarez]] | [[Sevilla]] | 1897 | [[Madrid]] | 1977 | [[Ficheiro:1922-01-08, La Novela Teatral, Laura de Santelmo,Tovar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 883 | [[:d:Q28517414|Q28517414]] | [[Sara Marín]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1983 | | | [[Ficheiro:Sara marín.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 884 | [[:d:Q28554098|Q28554098]] | [[Marina Miguélez]] | [[Málaga]] | 1987-11-17 | | | |- | style='text-align:right'| 885 | [[:d:Q28672171|Q28672171]] | [[Sebastiana Jiménez]] | [[Torredelcampo]] | 1980-10-24 | | | |- | style='text-align:right'| 886 | [[:d:Q28672218|Q28672218]] | [[Ana García Quirós]] | [[Torredelcampo]] | 1993-02-24 | | | |- | style='text-align:right'| 887 | [[:d:Q28672272|Q28672272]] | [[Marina Rueda]] | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 1993-02-13 | | | |- | style='text-align:right'| 888 | [[:d:Q28708071|Q28708071]] | [[Princess Victoria of Hohenlohe-Langenburg]] | [[Málaga]] | 1997-03-17 | | | |- | style='text-align:right'| 889 | [[:d:Q28736339|Q28736339]] | [[Beatriz Cienfuegos]] | [[Cádiz]] | 1701 | | 1786 | |- | style='text-align:right'| 890 | [[:d:Q28739774|Q28739774]] | [[Ascensión del Olmo Orozco]] | [[Granada]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 891 | [[:d:Q28739892|Q28739892]] | [[María Belén Cueto Martín]] | [[Granada]] | 1973-08-27 | | | |- | style='text-align:right'| 892 | [[:d:Q28741737|Q28741737]] | [[Elvira Dyangani Ose]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1974 | | | [[Ficheiro:Elvira Dyangani Ose (TEORéTica).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 893 | [[:d:Q28789969|Q28789969]] | [[Lourdes Pastor]] | [[Puente Genil]] | 1981-01-08 | | | [[Ficheiro:Lourdes Pastor (cropped).JPG|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 894 | [[:d:Q28797777|Q28797777]] | [[Paula Moreno]] | [[Marchena]] | 1997 | | | |- | style='text-align:right'| 895 | [[:d:Q28864844|Q28864844]] | [[Loly Sánchez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 896 | [[:d:Q28864892|Q28864892]] | [[Gata Cattana]] | [[Adamuz]] | 1991-05-11 | [[Madrid]] | 2017-03-02 | [[Ficheiro:Gata Cattana - Mural Ciudad Lineal (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 897 | [[:d:Q28869485|Q28869485]] | [[Carmen Hombre Ponzoa]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1898-12-30 | [[Xerez da Fronteira]] | 1936 | |- | style='text-align:right'| 898 | [[:d:Q28869616|Q28869616]] | [[Elisa López Velasco]] | [[Mollina]] | 1884-02-19 | | 20th century | |- | style='text-align:right'| 899 | [[:d:Q28872595|Q28872595]] | [[María Torres Tejada]] | [[Bailén|Bailèn]] | 1981-08-22 | | | |- | style='text-align:right'| 900 | [[:d:Q28872711|Q28872711]] | [[María Rosario Soto Rico]] | [[Almería]] | 1974-12-10 | | | |- | style='text-align:right'| 901 | [[:d:Q28912158|Q28912158]] | [[Pamela Palenciano]] | [[Andújar]] | 1982 | | | [[Ficheiro:Pamela Palenciano.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 902 | [[:d:Q28914707|Q28914707]] | [[Victoria]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 02th century | | 0313-11-17 | [[Ficheiro:Santa Victoria - José de Sarabia.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 903 | [[:d:Q28916425|Q28916425]] | [[Laura García Hoppe]] | [[Málaga]] | 1853-08-21 | [[Nova York]] | 1946 | |- | style='text-align:right'| 904 | [[:d:Q28921913|Q28921913]] | [[María Parrado]] | [[Cádiz]] | 2001-04-28 | | | [[Ficheiro:María Parrado in 2015.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 905 | [[:d:Q28922645|Q28922645]] | [[Carmen Rueda Galán]] | [[Xaén]] | 1978-12-07 | | | |- | style='text-align:right'| 906 | [[:d:Q28922733|Q28922733]] | [[Francisca Hornos Mata]] | [[Xaén]] | 1960-11-01 | | | [[Ficheiro:Francisca Hornos Mata.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 907 | [[:d:Q28922775|Q28922775]] | [[Trinidad Escoriza Mateu]] | [[Almería]] | 1960 | | | [[Ficheiro:Trini Escoriza Mateu.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 908 | [[:d:Q28922799|Q28922799]] | [[Mª Dolores Mirón Pérez]] | [[Almería]] | 1965-10-08 | | | [[Ficheiro:Maria Dolores.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 909 | [[:d:Q28933211|Q28933211]] | [[Ana Mena]] | [[Estepona]] | 1998-07-04 | | | [[Ficheiro:Ana Mena (48520794577).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 910 | [[:d:Q28937049|Q28937049]] | [[Ana María Márquez Alcántara]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1977 | [[Torrox]] | 2014-08-08 | |- | style='text-align:right'| 911 | [[:d:Q28942785|Q28942785]] | [[Montse Clavé]] | [[Villamartín]] | 1946 | | | |- | style='text-align:right'| 912 | [[:d:Q28943562|Q28943562]] | [[Emelina Fernández Soriano]] | [[Almería]] | 1950 | | | [[Ficheiro:Emelina Fernández Soriano.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 913 | [[:d:Q28949966|Q28949966]] | [[Pilar Gómez]] | [[Huelva]] | 1974-09-12 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2020 - Pilar Gómez (Cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 914 | [[:d:Q28950148|Q28950148]] | [[Consuelo Trujillo]] | [[La Línea de la Concepción]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 915 | [[:d:Q28978433|Q28978433]] | [[María José de Córdoba]] | [[Alcalá la Real]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 916 | [[:d:Q29001860|Q29001860]] | [[Asunción Lozano Salmerón]] | [[Gorafe]] | 1967 | | | |- | style='text-align:right'| 917 | [[:d:Q29006920|Q29006920]] | [[María Teresa Martín Vivaldi]] | [[Granada]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 918 | [[:d:Q29014638|Q29014638]] | [[Ana Gertrudis Urrutia de Urmeneta]] | [[Cádiz]] | 1812 | [[Cádiz]] | 1850-11-05<br/>1850 | [[Ficheiro:1852-01-24, Semanario Pintoresco Español, Doña Ana Urrutia de Urmeneta.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 919 | [[:d:Q29032428|Q29032428]] | [[Ysabel Torralbo]] | [[Málaga]] | 19th century | | | [[Ficheiro:Ysabel Torralbo (20296731889) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 920 | [[:d:Q29034977|Q29034977]] | [[Mónica Fernández Roldán]] | [[Granada]] | 1975 | | | |- | style='text-align:right'| 921 | [[:d:Q29042599|Q29042599]] | [[María Dolores Villatoro Carnerero]] | [[Cabra, Córdoba|Cabra]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 922 | [[:d:Q29048275|Q29048275]] | [[Leonor Fernández de Torreblanca]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1480 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1557 | |- | style='text-align:right'| 923 | [[:d:Q29053777|Q29053777]] | [[Rosario Valpuesta]] | [[Sevilla]] | 1953 | [[Sevilla]] | 2013 | [[Ficheiro:Rosario-Valpuesta-080806164859-0001.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 924 | [[:d:Q29054018|Q29054018]] | [[Emilia Fernández Rodríguez]] | [[Tíjola]] | 1914-04-13 | [[Almería]] | 1939-01-25 | |- | style='text-align:right'| 925 | [[:d:Q29254009|Q29254009]] | [[Vanesa Segura Gaitán]] | [[Almería]] | 1980-05-23 | [[Almería]] | 2017-04-02 | |- | style='text-align:right'| 926 | [[:d:Q29266553|Q29266553]] | [[Beatriz Iribarne Sánchez]] | [[Almería]] | 1942 | | | |- | style='text-align:right'| 927 | [[:d:Q29347649|Q29347649]] | [[María Luisa Balaguer Callejón]] | [[Almería]] | 1953 | | | [[Ficheiro:Maria Luisa Balaguer.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 928 | [[:d:Q29365504|Q29365504]] | [[María Rosa]] | [[Andújar]] | 1937-10-31 | | | |- | style='text-align:right'| 929 | [[:d:Q29453049|Q29453049]] | [[Leonor Lavado]] | [[Puente Genil]] | 1987-09-19 | | | |- | style='text-align:right'| 930 | [[:d:Q29575712|Q29575712]] | [[Aurora Vargas]] | [[Sevilla]] | 1956 | | | |- | style='text-align:right'| 931 | [[:d:Q29817048|Q29817048]] | [[María del Carmen Navarro Cruz]] | [[Macael]] | 1960-01-03 | | | |- | style='text-align:right'| 932 | [[:d:Q29905710|Q29905710]] | [[Cristina Martín-Prieto]] | [[Sevilla]] | 1993-03-14 | | | |- | style='text-align:right'| 933 | [[:d:Q30038491|Q30038491]] | [[María Cañas]] | [[Sevilla]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 934 | [[:d:Q30055381|Q30055381]] | [[Maite Albarrán]] | [[Sevilla]] | 1987-12-23 | | | |- | style='text-align:right'| 935 | [[:d:Q30062251|Q30062251]] | [[Carmen Gil Martinez]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1962 | | | [[Ficheiro:Carmen Gil Martinez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 936 | [[:d:Q30074099|Q30074099]] | [[Amanda Denis]] | [[Málaga]] | 2001-01-03 | | | |- | style='text-align:right'| 937 | [[:d:Q30099218|Q30099218]] | [[Carmen Werner Bolín]] | [[Málaga]] | 1906 | | 2000 | |- | style='text-align:right'| 938 | [[:d:Q30139586|Q30139586]] | [[Primitiva Bueno Ramírez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1957-05-16 | | | [[Ficheiro:Mimi Bueno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 939 | [[:d:Q30171270|Q30171270]] | [[Sonia Gaya Sánchez]] | [[Huelva]] | 1969 | | | [[Ficheiro:Sonia Gaya.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 940 | [[:d:Q30171415|Q30171415]] | [[Marina Álvarez Benito]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1961 | | | [[Ficheiro:Marina Álvarez Benito - 2017 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 941 | [[:d:Q30226733|Q30226733]] | [[Teresa Azpiazu y Paul]] | [[Cádiz]] | 1862 | [[Málaga]] | 1949 | |- | style='text-align:right'| 942 | [[:d:Q30610532|Q30610532]] | [[Isabelita de Jerez]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1895 | [[Zamora]] | 1942 | |- | style='text-align:right'| 943 | [[:d:Q30756588|Q30756588]] | [[Inmaculada Prieto Martínez]] | [[Xaén]] | 1993 | | | |- | style='text-align:right'| 944 | [[:d:Q30901888|Q30901888]] | [[Sonia Macías Román]] | [[La Rinconada]] | 1980 | | | |- | style='text-align:right'| 945 | [[:d:Q30904322|Q30904322]] | [[Aisa Bint Ahmad]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 10th century | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1009 | |- | style='text-align:right'| 946 | [[:d:Q30904609|Q30904609]] | [[Al-Ballisiyya]] | [[Vélez-Málaga]] | No/unknown value | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 947 | [[:d:Q30904628|Q30904628]] | [[Umm Al-Hassan Bint Abi]] | [[Málaga]] | No/unknown value | | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 948 | [[:d:Q30912213|Q30912213]] | [[Beatriz Sánchez]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1989-12-20 | | | |- | style='text-align:right'| 949 | [[:d:Q30914656|Q30914656]] | [[Niña de Marchena]] | [[Marchena]] | 1915 | [[Caracas]] | 1980 | |- | style='text-align:right'| 950 | [[:d:Q30917902|Q30917902]] | [[Emilia Llanos Medina]] | [[Villanueva del Arzobispo]] | 1885-01-13 | [[Granada]] | 1967-08-29 | |- | style='text-align:right'| 951 | [[:d:Q31049101|Q31049101]] | [[María José Villegas Navas]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1990 | | | |- | style='text-align:right'| 952 | [[:d:Q31977785|Q31977785]] | [[Nita]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 20th century | | | [[Ficheiro:Fuel Fandango- Sagues.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 953 | [[:d:Q32959327|Q32959327]] | [[La Tortajada]] | [[Santa Fe, Granada]] | 1867-05-06 | [[Santa Fe, Granada]] | 1957-02-07 | [[Ficheiro:LaTortajada1904.tif|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 954 | [[:d:Q32975223|Q32975223]] | [[Laura Blanco]] | [[Andújar]] | 1967-12-15 | | | |- | style='text-align:right'| 955 | [[:d:Q32979784|Q32979784]] | [[Ángela Lobato Herrero]] | [[Nerja]] | 1992-04-22 | | | |- | style='text-align:right'| 956 | [[:d:Q33093745|Q33093745]] | [[Fatima bint al-Ahmar]] | [[Granada]] | 1260 | [[Granada]] | 1348 | |- | style='text-align:right'| 957 | [[:d:Q33134693|Q33134693]] | [[Rocío de Frutos (Q33134693)|Rocío de Frutos]] | [[Sevilla]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 958 | [[:d:Q33411933|Q33411933]] | [[Celia de Molina]] | [[Linares, España|Linares]] | 1983-03-31 | | | |- | style='text-align:right'| 959 | [[:d:Q36841879|Q36841879]] | [[Pilar Tàvora]] | [[Sevilla]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 960 | [[:d:Q37354578|Q37354578]] | [[Emilia Bracamonte]] | [[Ayamonte]] | 1895 | | | [[Ficheiro:1918-12-25, Eco Artístico, Emilia Bracamonte.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 961 | [[:d:Q38285616|Q38285616]] | [[Rafaela Haro]] | [[Cádiz]] | 1889-10-28 | [[Madrid]] | 1940-04-26 | [[Ficheiro:1918-04-21, La Novela Teatral, Rafaela Haro, Tovar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 962 | [[:d:Q38437005|Q38437005]] | [[Francisca Efigenia Meléndez y Durazzo]] | [[Cádiz]] | 1770 | [[Madrid]] | 1825 | |- | style='text-align:right'| 963 | [[:d:Q38511147|Q38511147]] | [[María Pérez]] | [[Orce]] | 1996-04-29 | | | |- | style='text-align:right'| 964 | [[:d:Q38794760|Q38794760]] | [[Lisi Linder]] | [[Cádiz]] | 1984-04-15 | | | |- | style='text-align:right'| 965 | [[:d:Q39069621|Q39069621]] | [[Mabel]] | [[Alhaurín el Grande]] | 1996-02-20 | | | [[Ficheiro:Mabel-42607.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 966 | [[:d:Q39081551|Q39081551]] | [[Mariluz Escribano Pueo]] | [[Granada]] | 1935-12-19<br/>1935 | [[Granada]] | 2019-07-20 | |- | style='text-align:right'| 967 | [[:d:Q40010787|Q40010787]] | [[Mikaela]] | [[Triana, Sevilla|Triana]] | 1935-06-19 | [[Madrid]] | 1991-03-29 | |- | style='text-align:right'| 968 | [[:d:Q41322291|Q41322291]] | [[Matilde Roselló del Castillo]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1962 | | | [[Ficheiro:Matilde Roselló y David de la Encina, Presentación de las VII Jornadas de Memoria Histórica en El Puerto (36703583343).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 969 | [[:d:Q41323969|Q41323969]] | [[María Eugenia Lara Vals]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1985 | | | [[Ficheiro:Rafael Gómez Ojeda y María Eugenia Lara, Presentación de las VII Jornadas de Memoria Histórica en El Puerto (37343441732).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 970 | [[:d:Q41777107|Q41777107]] | [[Helena Maleno]] | [[El Ejido]] | 1970-08-01 | | | [[Ficheiro:Helena Maleno - Caminando Fronteras.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 971 | [[:d:Q41962162|Q41962162]] | [[Regina de Lamo]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1870-09-07 | [[Barcelona]] | 1947-11-17 | |- | style='text-align:right'| 972 | [[:d:Q41984759|Q41984759]] | [[Concha García]] | [[La Rambla, Córdoba]]<br/>[[Provincia de Córdoba, España|Provincia de Córdoba]] | 1956 | | | [[Ficheiro:Concha García 11.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 973 | [[:d:Q42295317|Q42295317]] | [[Ana Orantes Ruiz]] | [[Granada]] | 1937-02-06 | [[Cúllar Vega]] | 1997-12-17 | [[Ficheiro:Portrait d'Ana Orantes 2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 974 | [[:d:Q42420370|Q42420370]] | [[Violeta González Ríos]] | [[Málaga]] | 1989-05-04 | | | [[Ficheiro:Violeta González 2006 Mie.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 975 | [[:d:Q42461729|Q42461729]] | [[María Dolores Gómez Castro]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1983 | | | |- | style='text-align:right'| 976 | [[:d:Q42658207|Q42658207]] | [[Elisa Boldún]] | [[Sevilla]] | 1843<br/>1847 | [[Valencia]] | 1915-05-08 | [[Ficheiro:1914, Arte dramático español contemporáneo. Bosquejo de autores y artistas que han sobresalido en nuestro teatro, Elisa Boldún.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 977 | [[:d:Q42881473|Q42881473]] | [[Josefa de San Juan de Dios]] | [[Berja]] | 1854-07-11 | [[Buñol]] | 1936-09-08 | |- | style='text-align:right'| 978 | [[:d:Q42904647|Q42904647]] | [[Nuria Párrizas Díaz]] | [[Granada]] | 1991-07-15 | | | |- | style='text-align:right'| 979 | [[:d:Q42904697|Q42904697]] | [[María del Carmen Rovira Gaspar]] | [[Huelva]] | 1923 | | 2021-09-19 | |- | style='text-align:right'| 980 | [[:d:Q43021614|Q43021614]] | [[Dolores Pruaño Velarde]] | [[Trebujena]] | 1871 | [[Sevilla]] | 1948 | [[Ficheiro:La Condesa de Aldama y Marquesa de Ayala, Dolores Pruaño Velarde.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 981 | [[:d:Q43199071|Q43199071]] | [[Esperanza Elena Caro]] | [[Sevilla]] | 1906 | [[Sevilla]] | 1985 | |- | style='text-align:right'| 982 | [[:d:Q43237208|Q43237208]] | [[Rafaela Pastor]] | [[Málaga]] | 1959 | | | [[Ficheiro:Rafaela Pastor Feminario 2017.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 983 | [[:d:Q43321724|Q43321724]] | [[Mari Paz Sayago]] | [[Sevilla]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 984 | [[:d:Q43439980|Q43439980]] | [[Carmen Agredano González]] | [[La Coronada]] | 1956-06-16 | | | [[Ficheiro:Carmen Agredano González.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 985 | [[:d:Q43860369|Q43860369]] | [[Margarita Paneque]] | [[Sevilla]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 986 | [[:d:Q44005793|Q44005793]] | [[Inma Codina]] | [[Lubrín]] | 1928-04-03 | [[Granada]] | 2014-08-04 | |- | style='text-align:right'| 987 | [[:d:Q46337829|Q46337829]] | [[Vinila von Bismark]] | [[Granada]] | 1986 | | | [[Ficheiro:Un broche de oro y fuego para las fiestas de San Isidro 05.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 988 | [[:d:Q46551267|Q46551267]] | [[Cristina Alarcón]] | [[Granada]] | 1986-09-19 | | | |- | style='text-align:right'| 989 | [[:d:Q46763135|Q46763135]] | [[Isabel Guirao Piñeyro]] | [[Granada]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 990 | [[:d:Q47010876|Q47010876]] | [[Trini España]] | [[Sevilla]] | 1937 | [[Sevilla]] | 2009-07-11 | |- | style='text-align:right'| 991 | [[:d:Q47067571|Q47067571]] | [[Rakel Rodríguez]] | [[Granada]] | 1977-10-17 | | | [[Ficheiro:Rakel ARYMUX.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 992 | [[:d:Q47088430|Q47088430]] | [[María del Carmen Hernández Espinosa de los Monteros]] | [[Motril]] | 1828-03-25 | [[Madrid]] | 1894-10-14 | [[Ficheiro:María del Carmen Hernández Espinosa de los Monteros, duquesa consorte de Santoña (Museo del Prado).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 993 | [[:d:Q47223163|Q47223163]] | [[Amelia Marti]] | [[Granada]] | | | | [[Ficheiro:AMarti 20170915.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 994 | [[:d:Q47494640|Q47494640]] | [[Amelia Romero de La Flor]] | [[Cádiz]] | 1990-09-25 | | | [[Ficheiro:Ame Romero Esp.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 995 | [[:d:Q47509531|Q47509531]] | [[Oliva Acosta]] | [[Cádiz]] | 1960 | | | [[Ficheiro:Oliva Acosta, cineasta, Cádiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 996 | [[:d:Q47509620|Q47509620]] | [[Eva Tormo]] | [[Málaga]] | 1965-06-25 | | | [[Ficheiro:(Eva Tormo) Presentación de los candidatos a las alcaldías (17170629967) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 997 | [[:d:Q47510624|Q47510624]] | [[Ana Rosa Diego]] | [[Sevilla]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 998 | [[:d:Q47517185|Q47517185]] | [[Ana Caldas]] | [[Sevilla]] | 1985 | | | |- | style='text-align:right'| 999 | [[:d:Q48229545|Q48229545]] | [[Brisa Fenoy]] | [[Alxeciras]] | 1991-08-18 | | | [[Ficheiro:Empiezan los grandes conciertos en todos los escenarios de San Isidro 03.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1000 | [[:d:Q50231418|Q50231418]] | [[Rocío Gálvez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1997-04-14 | | | |- | style='text-align:right'| 1001 | [[:d:Q50284314|Q50284314]] | [[Carmen García de Castro]] | [[Sorbas]] | 1886 | | 1969 | |- | style='text-align:right'| 1002 | [[:d:Q50318736|Q50318736]] | [[Laura Bueno]] | [[Granada]] | 1993-05-25 | | | [[Ficheiro:Laura Bueno (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1003 | [[:d:Q50350664|Q50350664]] | [[Pepy G. Clavijo]] | [[Los Barrios]] | 1934-06-02 | | | [[Ficheiro:Pepy G. Clavijo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1004 | [[:d:Q50375611|Q50375611]] | [[Concepción García Lorca]] | [[Fuente Vaqueros]] | 1903-04-14 | [[Granada]] | 1962-04-21 | |- | style='text-align:right'| 1005 | [[:d:Q50376451|Q50376451]] | [[Lola Cabello]] | [[Málaga]] | 1905 | | 1942 | |- | style='text-align:right'| 1006 | [[:d:Q50376581|Q50376581]] | [[Carmen Boza]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1987-07-24 | | | [[Ficheiro:Carmen Boza - Palencia Sonora 2018 03.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1007 | [[:d:Q50384402|Q50384402]] | [[Ángela Mendoza Eguaras]] | [[Belicena]] | 1924 | | | |- | style='text-align:right'| 1008 | [[:d:Q50384868|Q50384868]] | [[María Dolores Baena Alcántara]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1962-01-05 | | | |- | style='text-align:right'| 1009 | [[:d:Q50385216|Q50385216]] | [[Belén Arrojo]] | [[Granada]] | 1995-01-08 | | | |- | style='text-align:right'| 1010 | [[:d:Q50413312|Q50413312]] | [[Lola Palatín]] | [[Sevilla]] | 1888 | [[Madrid]] | 1971 | |- | style='text-align:right'| 1011 | [[:d:Q50802234|Q50802234]] | [[Laura Lechuga|Laura M. Lechuga]] | [[Sevilla]] | 1962 | | | [[Ficheiro:Prof. Laura Lechuga.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1012 | [[:d:Q50867640|Q50867640]] | [[Maria Rosa Nogué i Almirall]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1965-11-27 | | | [[Ficheiro:Maria Rosa Nogué, febrer 2019.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1013 | [[:d:Q50869646|Q50869646]] | [[María del Carmen Parra Morales]] | [[Guadix]] | 1960-06-29 | | | [[Ficheiro:Carmen Parra.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1014 | [[:d:Q51590451|Q51590451]] | [[Marina de San Miguel]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1545 | [[Cidade de México]] | 1599 | |- | style='text-align:right'| 1015 | [[:d:Q51685452|Q51685452]] | [[Celia Méndez Delgado]] | [[Fuentes de Andalucía]] | 1844-02-11 | [[Sevilla]] | 1908-06-02 | [[Ficheiro:Celia Méndez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1016 | [[:d:Q51885200|Q51885200]] | [[Pilar Liébana Montijano]] | [[Torredonjimeno]] | 1953-06-19 | | | [[Ficheiro:(Pilar Liébana Montijano) Juan Carlos Vera y Antonio Gonzalez Terol asisten a la tradicional copa de Navidad del municipio madrileño de Boadilla del Monte. Diciembre de 2018. (31439513887) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1017 | [[:d:Q51955044|Q51955044]] | [[Ruth Bernárdez]] | [[Cádiz]] | 1970-03-05 | | | |- | style='text-align:right'| 1018 | [[:d:Q51990693|Q51990693]] | [[María Ángeles Martín Prats]] | [[Sevilla]] | 1971-02-07 | | | |- | style='text-align:right'| 1019 | [[:d:Q52064163|Q52064163]] | [[Olga Carmona Peral]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1977 | | | |- | style='text-align:right'| 1020 | [[:d:Q52991072|Q52991072]] | [[Nuria Romo Avilés]] | [[Granada]] | 19th century | | | [[Ficheiro:Nuria Romo Avilés 1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1021 | [[:d:Q53560625|Q53560625]] | [[Josefa Díaz Fernández]] | [[Cádiz]] | 1871 | [[Cádiz]] | 1918-05-18 | |- | style='text-align:right'| 1022 | [[:d:Q54164448|Q54164448]] | [[Antonia Alba]] | [[Conil de la Frontera]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1023 | [[:d:Q54823834|Q54823834]] | [[Gabriela Ortega Feria]] | [[Cádiz]] | 1862-07-30 | [[Gelves]] | 1919-01-25 | |- | style='text-align:right'| 1024 | [[:d:Q54823836|Q54823836]] | [[Ana Carrillo Mendoza]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1942 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 2007 | |- | style='text-align:right'| 1025 | [[:d:Q54823838|Q54823838]] | [[Manuela Sánchez Rodríguez]] | [[Huelva]] | 1941 | [[Sevilla]] | 2001-10-08 | |- | style='text-align:right'| 1026 | [[:d:Q54823839|Q54823839]] | [[María Amaya Fajardo]] | [[Granada]] | 1903 | [[Granada]] | 1961 | |- | style='text-align:right'| 1027 | [[:d:Q54860991|Q54860991]] | [[Antonia Jiménez]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 1028 | [[:d:Q54861142|Q54861142]] | [[Rosa García-Malea López]] | [[Almería]] | 1981 | | | |- | style='text-align:right'| 1029 | [[:d:Q54864563|Q54864563]] | [[Ángela Pérez de Barradas y Bernuy]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1827-02-09 | [[Madrid]] | 1903-08-13 | [[Ficheiro:Ángela Medinaceli por Madrazo (1854).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1030 | [[:d:Q55090568|Q55090568]] | [[Ángeles Heras Caballero]] | [[Peñarroya-Pueblonuevo]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 1031 | [[:d:Q55093778|Q55093778]] | [[Maria Dolors Medina Sánchez]] | [[Granada]] | 1949 | [[Cambrils]] | 2002-05-27 | |- | style='text-align:right'| 1032 | [[:d:Q55184604|Q55184604]] | [[Inés Bardón]] | [[Sevilla]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 1033 | [[:d:Q55188201|Q55188201]] | [[Margarita Pérez de Celis]] | [[Cádiz]] | 1840 | | 1882 | |- | style='text-align:right'| 1034 | [[:d:Q55238648|Q55238648]] | [[Irene Guerrero]] | [[Sevilla]] | 1996 | | | |- | style='text-align:right'| 1035 | [[:d:Q55262256|Q55262256]] | [[Isabel Ovín Camps]] | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 1887-04-18 | | 1972 | |- | style='text-align:right'| 1036 | [[:d:Q55316391|Q55316391]] | [[Elvira Roca Barea]] | [[El Borge]] | 1966 | | | [[Ficheiro:Maria Elvira Roca Barea 01.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1037 | [[:d:Q55504280|Q55504280]] | [[María de las Angustias de Arizcun y Heredia]] | [[Granada]] | 1826-11-08 | [[Madrid]] | 1896-08-09 | |- | style='text-align:right'| 1038 | [[:d:Q55560451|Q55560451]] | [[María Francisca Valle Fuentes]] | [[Ronda]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 1039 | [[:d:Q55837909|Q55837909]] | [[María Emilia Riquelme]] | [[Granada]] | 1847-08-05 | [[Granada]] | 1940-12-10 | |- | style='text-align:right'| 1040 | [[:d:Q55873991|Q55873991]] | [[Belén Ortega]] | [[Granada]] | 1986-03-06 | | | |- | style='text-align:right'| 1041 | [[:d:Q55949435|Q55949435]] | [[Lola Pons Rodríguez]] | [[Sevilla]] | 1976-12-22<br/>1976 | | | [[Ficheiro:Lola Pons.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1042 | [[:d:Q55999000|Q55999000]] | [[Antonia Heredia Herrera]] | [[Sevilla]] | 1934-11-04 | | | [[Ficheiro:Antonia Heredia Herrera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1043 | [[:d:Q56000656|Q56000656]] | [[Soledad Salinas]] | [[Sevilla]] | 1920 | [[Cuernavaca]] | 2007-11-09 | |- | style='text-align:right'| 1044 | [[:d:Q56024297|Q56024297]] | [[María Ruiz]] | [[Alcalá la Real]] | 1990-03-18 | | | |- | style='text-align:right'| 1045 | [[:d:Q56024303|Q56024303]] | [[Carmen Cano Ruiz]] | [[Alcalá la Real]] | 1992-12-31 | | | |- | style='text-align:right'| 1046 | [[:d:Q56062319|Q56062319]] | [[Natividad Sánchez Fernández]] | [[Xaén]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 1047 | [[:d:Q56378778|Q56378778]] | [[Wara Cajías Ponce]] | [[Sevilla]] | 1975 | | | [[Ficheiro:Waracajiasponce.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1048 | [[:d:Q56461305|Q56461305]] | [[Alicia Hernández Sánchez]] | [[Almería]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 1049 | [[:d:Q56539662|Q56539662]] | [[Ana Soler Baena]] | [[Sevilla]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 1050 | [[:d:Q56629508|Q56629508]] | [[Vanessa Gómez Bernal]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1987-06-06 | | | [[Ficheiro:Daniel Ortega Martínez, Hijo Adoptivo de la Ciudad de El Puerto (44631415032).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1051 | [[:d:Q56651198|Q56651198]] | [[Lourdes Ortega]] | [[Cádiz]] | 1968-06-04 | | | [[Ficheiro:Lourdes Ortega.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1052 | [[:d:Q56683538|Q56683538]] | [[Esperanza Márquez]] | [[Sevilla]] | 1973-07-10 | | | |- | style='text-align:right'| 1053 | [[:d:Q56722800|Q56722800]] | [[Reyes Prados]] | [[Sevilla]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 1054 | [[:d:Q56737257|Q56737257]] | [[Ana Romero Galán]] | [[Cádiz]] | 1966 | | | [[Ficheiro:Ana Romero Galán.jpeg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1055 | [[:d:Q56749177|Q56749177]] | [[Elisa María Reyes Vargas]] | [[Xaén]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 1056 | [[:d:Q56754144|Q56754144]] | [[Umm Assa'd bint Isam al-Himyari]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | 1243 | |- | style='text-align:right'| 1057 | [[:d:Q57416889|Q57416889]] | [[Beatriz Larrotcha Palma]] | [[Xaén]] | 1959 | | | |- | style='text-align:right'| 1058 | [[:d:Q57500195|Q57500195]] | [[Ana Bernal Triviño]] | [[Málaga]] | 1980-09-14 | | | [[Ficheiro:Bernal triviño 2.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1059 | [[:d:Q57555521|Q57555521]] | [[Joaquín Moreno Pedrosa]] | [[Sevilla]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 1060 | [[:d:Q57578928|Q57578928]] | [[María Jesús Gallego Arrufat]] | [[Granada]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1061 | [[:d:Q57983504|Q57983504]] | [[María Antonia Castro]] | [[Andalucía]] | 1881-06-10 | [[Andalucía]] | 1996-01-16 | |- | style='text-align:right'| 1062 | [[:d:Q58338920|Q58338920]] | [[Tecla Lumbreras Krauel]] | [[Málaga]] | 1954 | | | |- | style='text-align:right'| 1063 | [[:d:Q58414440|Q58414440]] | [[María Luisa Soriano]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1954-02-12 | | | [[Ficheiro:(María Luisa Soriano) Soriano clausura Asamblea ASOPROVAC (8550527213) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1064 | [[:d:Q58460971|Q58460971]] | [[Teresa María Ortega López]] | [[Granada]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 1065 | [[:d:Q58462848|Q58462848]] | [[Lola Índigo]] | [[Huétor Tájar]] | 1992-04-01 | | | [[Ficheiro:Lola Indigo en concierto presentando su album debut “Akelarre”.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1066 | [[:d:Q58463952|Q58463952]] | [[Verónica Rivera Reyes]] | [[Sevilla]] | 1974 | | | [[Ficheiro:Verónica Rivera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1067 | [[:d:Q58467842|Q58467842]] | [[Rosa Liarte Alcaine]] | [[Fuengirola|Fuengirola, Málaga]] | 1984-04-13 | | | |- | style='text-align:right'| 1068 | [[:d:Q58885848|Q58885848]] | [[Soledad López]] | [[Málaga]] | 1992-04-04 | | | |- | style='text-align:right'| 1069 | [[:d:Q58931907|Q58931907]] | [[Emma Calderón y de Gálvez]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 19th century | | 20th century | [[Ficheiro:Emma Calderón. Ilustración Gallega 42, 01-08-1914.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1070 | [[:d:Q58980960|Q58980960]] | [[Ana Marcos]] | [[Sevilla]] | 2000 | | | [[Ficheiro:AnaMarcos.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1071 | [[:d:Q59154888|Q59154888]] | [[Camelia Cociña de Llansó]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1847 | | 20th century | |- | style='text-align:right'| 1072 | [[:d:Q59281500|Q59281500]] | [[Montserrat Zamorano]] | [[Granada]] | 1970 | | | |- | style='text-align:right'| 1073 | [[:d:Q59300057|Q59300057]] | [[Carmen Giménez Flores]] | [[Cabra, Córdoba|Cabra]] | 1867-02-21 | [[Cabra, Córdoba|Cabra]] | 1938-01-03 | |- | style='text-align:right'| 1074 | [[:d:Q59348867|Q59348867]] | [[Valle Comba]] | [[Málaga]] | 1990 | | | |- | style='text-align:right'| 1075 | [[:d:Q59392964|Q59392964]] | [[Mar Espinar]] | [[Granada]] | 1982 | | | [[Ficheiro:(Mar Espinar) Luz, música y creatividad inundan el Sitio de El Retiro y El Prado en Luna de Octubre (06) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1076 | [[:d:Q59617961|Q59617961]] | [[Isabel Fernández Delgado]] | [[Linares, España|Linares]] | 1979-08-16 | | | |- | style='text-align:right'| 1077 | [[:d:Q59641504|Q59641504]] | [[Ana Torralva]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1957<br/>1956 | | | |- | style='text-align:right'| 1078 | [[:d:Q59645396|Q59645396]] | [[Mariana de la Cueva Benavides y Barradas]] | [[Granada]] | 17th century | | | |- | style='text-align:right'| 1079 | [[:d:Q59657421|Q59657421]] | [[María José Ruiz]] | [[Montilla]] | 1966-12-02 | | | |- | style='text-align:right'| 1080 | [[:d:Q59702538|Q59702538]] | [[Carmen Moreno Álvarez]] | [[Granada]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 1081 | [[:d:Q59710720|Q59710720]] | [[Pepita Patiño Páez]] | [[Posadas]] | 1925-05-25 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 2015-08-31 | [[Ficheiro:Pepa .jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1082 | [[:d:Q60181168|Q60181168]] | [[Marta Bosquet]] | [[Almería]] | 1969-04-16 | | | [[Ficheiro:Marta Bosquet (38470757664).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1083 | [[:d:Q60215416|Q60215416]] | [[Paula Valdivia]] | [[Alxeciras]] | 1995-12-23 | | | |- | style='text-align:right'| 1084 | [[:d:Q60574718|Q60574718]] | [[Nidhar bint Abi Hayyan]] | [[Granada]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1085 | [[:d:Q60687428|Q60687428]] | [[Victorina Sáenz de Tejada]] | [[Granada]] | 1841 | [[Sevilla]] | | |- | style='text-align:right'| 1086 | [[:d:Q60768261|Q60768261]] | [[Agustina González López|Agustina Mercedes González López]] | [[Granada]] | 1891-04-04 | [[Víznar]] | 1936-10 | |- | style='text-align:right'| 1087 | [[:d:Q60817392|Q60817392]] | [[Rocío Blanco Eguren]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1966 | | | [[Ficheiro:Rocío Blanco Eguren 2019 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1088 | [[:d:Q60824616|Q60824616]] | [[Casilda de Antón del Olmet]] | [[Huelma]] | 1871 | | 19th century | |- | style='text-align:right'| 1089 | [[:d:Q60826536|Q60826536]] | [[María del Pilar Contreras de Rodríguez]] | [[Alcalá la Real]] | 1861-10-12 | [[Madrid]] | 1930-01-14 | [[Ficheiro:1907-07-28, Feminal, María del Pilar Contreras de Rodríguez (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1090 | [[:d:Q60829265|Q60829265]] | [[Gregoria Francisca de Santa Teresa]] | [[Sevilla]] | 1653 | | 1736-04-27 | |- | style='text-align:right'| 1091 | [[:d:Q60830116|Q60830116]] | [[Carmen Moreno]] | [[Cádiz]] | 1974-03-12 | | | [[Ficheiro:Carmen Moreno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1092 | [[:d:Q60830346|Q60830346]] | [[Vicenta Lorca Romero]] | [[Granada]] | 1870-07-25 | [[Madrid]] | 1959-04-09 | |- | style='text-align:right'| 1093 | [[:d:Q60843196|Q60843196]] | [[Casiana Muñoz Tuñón]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 1094 | [[:d:Q60918124|Q60918124]] | [[Rocío Ruiz]] | [[Huelva]] | 1965 | | | [[Ficheiro:Rocío Ruiz (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1095 | [[:d:Q60968171|Q60968171]] | [[Teresa Mancha]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1810 | [[Madrid]] | 1839-09-18 | |- | style='text-align:right'| 1096 | [[:d:Q61062295|Q61062295]] | [[Josefa Mora y Vergel]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1097 | [[:d:Q61295597|Q61295597]] | [[Rafaela Carrasco]] | [[Tomares]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 1098 | [[:d:Q61314750|Q61314750]] | [[Sacramento Burgos]] | [[Cazalilla]] | 1955-05-03 | | | |- | style='text-align:right'| 1099 | [[:d:Q61331772|Q61331772]] | [[Teresa Vergara]] | [[Álora]] | 1852-09-07 | [[Madrid]] | 1936-03-28 | [[Ficheiro:TeresaVergara (45942629334).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1100 | [[:d:Q61360526|Q61360526]] | [[Custodia Moreno]] | [[Granada]] | 1943 | | | |- | style='text-align:right'| 1101 | [[:d:Q61434986|Q61434986]] | [[Regina Alcaide de Zafra]] | [[Sevilla]] | 1873 | [[Madrid]] | 1913-01 | |- | style='text-align:right'| 1102 | [[:d:Q61711240|Q61711240]] | [[Elisabeth of the Holy Trinity]] | [[Sevilla]] | 1693-05-22 | [[Sevilla]] | 1774-05-08 | [[Ficheiro:Isabel de la Santísima Trinidad.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1103 | [[:d:Q61740602|Q61740602]] | [[Carmen Luna Alcázar]] | [[Utrera]] | 1888-08-31 | [[Utrera]] | 1936-09-18 | |- | style='text-align:right'| 1104 | [[:d:Q61744756|Q61744756]] | [[María García Torrecillas]] | [[Albanchez]] | 1916-05-16 | | 2014-02-03 | |- | style='text-align:right'| 1105 | [[:d:Q61766552|Q61766552]] | [[Pilar Manchón Portillo]] | [[Sevilla]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 1106 | [[:d:Q61808897|Q61808897]] | [[Marisa Carrillo]] | [[Sevilla]] | 1940-07-04 | [[Sevilla]] | 2019-02-21 | |- | style='text-align:right'| 1107 | [[:d:Q61818987|Q61818987]] | [[Julia Hidalgo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1948 | | | |- | style='text-align:right'| 1108 | [[:d:Q61854541|Q61854541]] | [[Pepa Merlo]] | [[Granada]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 1109 | [[:d:Q61860446|Q61860446]] | [[Mari Fortes]] | [[Cuevas Bajas]] | 19th century | | | |- | style='text-align:right'| 1110 | [[:d:Q61929857|Q61929857]] | [[María Sánchez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1989 | | | [[Ficheiro:María Sánchez Rodríguez.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1111 | [[:d:Q61970476|Q61970476]] | [[María Márquez Romero]] | [[San Juan del Puerto]] | 1990 | | | [[Ficheiro:(María Márquez Romero) 20190126 Mendia reivindica una Ley vasca de Memoria Histórica.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1112 | [[:d:Q61970944|Q61970944]] | [[Paula Garvín]] | [[Villacarrillo]] | 1955-06-03 | | | [[Ficheiro:(Paula Garvín) Participación ciudadana- La Ciudadanía, protagonista - Mauricio Valiente, Sira Rego, Paula Garvín (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1113 | [[:d:Q61990364|Q61990364]] | [[La Mejorana]] | [[Cádiz]] | 1858-02-01 | [[Madrid]] | 1920-01-13 | |- | style='text-align:right'| 1114 | [[:d:Q61994408|Q61994408]] | [[Susana Serrano]] | [[Sevilla]] | 1979 | | | [[Ficheiro:(Susana Serrano) "La mitad del camino. Hacia un nuevo país". Primera parada. SEVILLA (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1115 | [[:d:Q62004467|Q62004467]] | [[La Reverte]] | [[Senés]] | 1878-08-28<br/>1878 | [[Vilches, Spain]] | 1945<br/>1942 | [[Ficheiro:Reverte.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1116 | [[:d:Q62008356|Q62008356]] | [[Bea Pelea]] | [[Málaga]] | 1993 | | | |- | style='text-align:right'| 1117 | [[:d:Q62019942|Q62019942]] | [[María Luisa Muñoz de Vargas]] | [[Huelva]] | 1898 | [[Madrid]] | 1975 | |- | style='text-align:right'| 1118 | [[:d:Q62267019|Q62267019]] | [[Amalia Carvia Bernal]] | [[Cádiz]] | 1861-05-12 | [[Valencia]] | 1949-03-07 | |- | style='text-align:right'| 1119 | [[:d:Q62566102|Q62566102]] | [[Paloma Gázquez]] | [[Málaga]]<br/>[[Álora]] | 1969-04-27 | | | [[Ficheiro:Paloma Gázquez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1120 | [[:d:Q62973537|Q62973537]] | [[Ana Belén Rivero]] | [[Granada]] | 1982-06-02 | | | |- | style='text-align:right'| 1121 | [[:d:Q62995279|Q62995279]] | [[Gloria de la Prada]] | [[Sevilla]] | 1886-06-17 | | 1951 | [[Ficheiro:Gloria de la Prada.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1122 | [[:d:Q63043454|Q63043454]] | [[Marta Sango]] | [[Torre del Mar]] | 2000-06-28 | | | [[Ficheiro:Marta Sánchez Gómez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1123 | [[:d:Q63067588|Q63067588]] | [[Ana de Mier y Ortuño]] | [[Granada]] | 1981-04-12 | | | |- | style='text-align:right'| 1124 | [[:d:Q63098638|Q63098638]] | [[Marisol Bizcocho]] | [[Coria del Río]] | 1993-09-29 | | | |- | style='text-align:right'| 1125 | [[:d:Q63098639|Q63098639]] | [[Marta Soto]] | [[Punta Umbría]] | 1996-11-15 | | | [[Ficheiro:Marta Soto en concierto en Murcia.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1126 | [[:d:Q63183344|Q63183344]] | [[Clara Noble i Malvido]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1872 | [[Barcelona]] | 1944-04-26 | |- | style='text-align:right'| 1127 | [[:d:Q63372728|Q63372728]] | [[Séfora Vargas]] | [[Sevilla]] | 1980 | | | [[Ficheiro:Séfora Vargas (2019).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1128 | [[:d:Q63435514|Q63435514]] | [[María Josefa Zapata]] | [[Cádiz]] | 1822 | | 1888 | |- | style='text-align:right'| 1129 | [[:d:Q63443305|Q63443305]] | [[Carmen Cinta]] | [[Huelva]] | 1990-05-14 | | | |- | style='text-align:right'| 1130 | [[:d:Q63609308|Q63609308]] | [[Ana María Pino Cabrera]] | [[Ubrique]] | 1994-11-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1131 | [[:d:Q63609412|Q63609412]] | [[María Ángeles Pino Cabrera]] | [[Ubrique]] | 1994-11-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1132 | [[:d:Q63621721|Q63621721]] | [[Elisa Ruiz Fernández]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1939-10-04 | | 1995-04-20 | |- | style='text-align:right'| 1133 | [[:d:Q63715020|Q63715020]] | [[Mariola Membrives]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1134 | [[:d:Q64008948|Q64008948]] | [[Mari Paz Vega]] | [[Málaga]] | 1974-11-07 | | | |- | style='text-align:right'| 1135 | [[:d:Q64179183|Q64179183]] | [[Gádor Joya Verde]] | [[Almería]] | 1968-10-05 | | | [[Ficheiro:(Gádor Joya) 20140916 RP V Marcha por la Vida (15069701608) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1136 | [[:d:Q64471734|Q64471734]] | [[Lekuona]] | [[Sevilla]] | 1983 | | | [[Ficheiro:Lekuona da su voz y música a la estatua de León Felipe.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1137 | [[:d:Q64483101|Q64483101]] | [[Abby Dunkin]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1995-11-24 | | | [[Ficheiro:Abby Dunkin - USA No. 23 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1138 | [[:d:Q64502243|Q64502243]] | [[Dolores García-Negrete Ruiz Zarco]] | [[Alcalá la Real]] | 1886-04-08 | [[Xaén]] | 1940-03-01 | |- | style='text-align:right'| 1139 | [[:d:Q64576500|Q64576500]] | [[María Bermejo]] | [[Sevilla]] | 1755 | [[Sevilla]] | 1799 | |- | style='text-align:right'| 1140 | [[:d:Q64667925|Q64667925]] | [[Rebeca Sires Rodríguez]] | [[Sevilla]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1141 | [[:d:Q64821393|Q64821393]] | [[María Rosa Bendala Lucot]] | [[Alxeciras]] | 1912 | [[Madrid]] | 1997 | |- | style='text-align:right'| 1142 | [[:d:Q65040604|Q65040604]] | [[Ana Jimenez]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1988-08-13 | | | |- | style='text-align:right'| 1143 | [[:d:Q65115176|Q65115176]] | [[Caridad García Díaz]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1999-07-09 | | | |- | style='text-align:right'| 1144 | [[:d:Q65146324|Q65146324]] | [[María de los Reyes Romero Vilches]] | [[Marchena]] | 1967-12-30 | | | |- | style='text-align:right'| 1145 | [[:d:Q65162853|Q65162853]] | [[Emilia Rebollo de Fort]] | [[Málaga]] | 1841 | [[Málaga]] | 1915 | |- | style='text-align:right'| 1146 | [[:d:Q65174018|Q65174018]] | [[María Bueno]] | [[Málaga]] | 1976 | | | [[Ficheiro:Marìa Bueno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1147 | [[:d:Q65203648|Q65203648]] | [[Celia Rico Clavellino]] | [[Constantina, Sevilla]] | 1982 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2019 - Celia Rico.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1148 | [[:d:Q65209111|Q65209111]] | [[María Terremoto]] | [[Xerez da Fronteira]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1149 | [[:d:Q65648211|Q65648211]] | [[Rosa Márquez Baena]] | [[Mairena del Aljarafe]] | 2000 | | | |- | style='text-align:right'| 1150 | [[:d:Q66116008|Q66116008]] | [[Beatriz Carrillo]] | [[Palma del Río]] | 1975-06-02 | | | [[Ficheiro:(Beatriz Carrillo) Entrevista a Beatriz Carrillo. Presidenta de AMURADI.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1151 | [[:d:Q66317462|Q66317462]] | [[María José Llergo]] | [[Pozoblanco]] | 1994 | | | [[Ficheiro:María José Llergo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1152 | [[:d:Q66320740|Q66320740]] | [[Elisa Cabello]] | [[Sevilla]] | 1956-10-12 | | | |- | style='text-align:right'| 1153 | [[:d:Q66614775|Q66614775]] | [[Maysoun Douas]] | [[Granada]] | 1983 | | | [[Ficheiro:(Maysoun Douas) El distrito de Ciudad Lineal homenajea al doctor Fernández Catalina (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1154 | [[:d:Q66663405|Q66663405]] | [[María Luisa Del Moral Leal]] | [[Linares, España|Linares]] | 1963-03-04 | | | [[Ficheiro:María Luisa Del Moral Leal.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1155 | [[:d:Q66779138|Q66779138]] | [[Pastora Filigrana]] | [[Triana, Sevilla|Triana]] | 1981-05-26 | | | [[Ficheiro:6 de juliol de 2019 Jornades sobre la desobediència civil (48241037501) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1156 | [[:d:Q67123641|Q67123641]] | [[Celia Mur]] | [[Granada]] | 1970-05-16 | [[Granada]] | 2019-08-29 | |- | style='text-align:right'| 1157 | [[:d:Q67198883|Q67198883]] | [[Amalia López Cabrera]] | [[Almería]] | 1837 | [[Madrid]] | 1899 | |- | style='text-align:right'| 1158 | [[:d:Q67268773|Q67268773]] | [[Rosamar Prieto-Castro]] | [[Provincia de Granada]] | 1947 | | | |- | style='text-align:right'| 1159 | [[:d:Q67650925|Q67650925]] | [[María Luisa Jiménez Carvajal]] | [[Guadix]] | 1911-11-12 | [[Granada]] | 1983-10-02 | [[Ficheiro:Luisa jimenez atarfeña.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1160 | [[:d:Q67896500|Q67896500]] | [[Ana Escamilla]] | [[Almería]] | 1998-07-10 | | | |- | style='text-align:right'| 1161 | [[:d:Q69935231|Q69935231]] | [[Carmen Lizárraga]] | [[Granada]] | 1969-10-30 | | | [[Ficheiro:(Carmen Lizárraga) Carmen Lizárraga presenta las I Jornadas Programáticas.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1162 | [[:d:Q69972166|Q69972166]] | [[Esperanza Gómez]] | [[Sevilla]] | 1974-10-23 | | | [[Ficheiro:(Esperanza Gómez) 1A PLENO 180321 (39132651980) (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1163 | [[:d:Q70072286|Q70072286]] | [[Carmen Guaita]] | [[Cádiz]] | 1960 | | | |- | style='text-align:right'| 1164 | [[:d:Q70110642|Q70110642]] | [[María del Carmen Barrera]] | [[Carmona, Sevilla|Carmona]] | 1968-08-12 | | | |- | style='text-align:right'| 1165 | [[:d:Q70115978|Q70115978]] | [[Veronica Ruth Frias]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1978 | | | [[Ficheiro:Verónica Ruth Frías.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1166 | [[:d:Q70212490|Q70212490]] | [[Lucía Marín]] | [[Linares, España|Linares]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 1167 | [[:d:Q70486934|Q70486934]] | [[Petra Amorós Domaica]] | [[Sevilla]] | 1895 | [[Madrid]] | 1952 | |- | style='text-align:right'| 1168 | [[:d:Q70783569|Q70783569]] | [[Cristina Martín Jiménez]] | [[El Viso del Alcor]] | 1974-05-04 | | | [[Ficheiro:Cristina Martin Jimenez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1169 | [[:d:Q70838108|Q70838108]] | [[Rosa Maria Medianero Roldán]] | [[Baena]] | 1963-06-24 | | | |- | style='text-align:right'| 1170 | [[:d:Q70990541|Q70990541]] | [[Isabel de Puebla Méndez]] | [[Granada]] | 1564 | [[Xaén]] | 1634-07-03 | |- | style='text-align:right'| 1171 | [[:d:Q71149927|Q71149927]] | [[Isabel Bono]] | [[Málaga]] | 1964-11 | | | |- | style='text-align:right'| 1172 | [[:d:Q71438883|Q71438883]] | [[Catalina Martínez Badia]] | [[Almodóvar del Río]] | 1947-03-13 | | | |- | style='text-align:right'| 1173 | [[:d:Q71722423|Q71722423]] | [[Carmen Ruiz Repullo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1976-01-25 | | | [[Ficheiro:Carmen Ruíz Repullo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1174 | [[:d:Q72007975|Q72007975]] | [[Mar Abad]] | [[Almería]] | 1972-11-07 | | | [[Ficheiro:Mar Abad.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1175 | [[:d:Q72199132|Q72199132]] | [[Patricia del Valle-Encuentra]] | [[Sevilla]] | 1989-04-25 | | | [[Ficheiro:Beach handball Euro 2019 Main Round Women HUN-NED 59.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1176 | [[:d:Q72411242|Q72411242]] | [[Pepa Caballero]] | [[Granada]] | 1943 | [[Málaga]] | 2012-07-22 | [[Ficheiro:Pepa Caballero.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1177 | [[:d:Q73382299|Q73382299]] | [[Consuelo Reyes]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 1178 | [[:d:Q73399459|Q73399459]] | [[Rocío Verdejo García]] | [[Granada]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 1179 | [[:d:Q73406832|Q73406832]] | [[Reyes Castizo]] | [[Sevilla]]<br/>[[Lora del Río]] | 1903-03-07 | | 20th century | [[Ficheiro:1922-10-22, La Novela Teatral, Reyes Castizo (La Yankee), de Tovar.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1180 | [[:d:Q73931404|Q73931404]] | [[Maria Sanchez]] | [[Málaga]] | 1968 | | | [[Ficheiro:Portrait Maria Sanchez Author.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1181 | [[:d:Q74422465|Q74422465]] | [[Julia Medina]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1994-11-27 | | | |- | style='text-align:right'| 1182 | [[:d:Q74422480|Q74422480]] | [[Martina D'Antiochia]] | [[Málaga]] | 2005-02-24 | | | |- | style='text-align:right'| 1183 | [[:d:Q74598519|Q74598519]] | [[Rosa Monsalve]] | [[Granada]] | 1956-01-16 | | | |- | style='text-align:right'| 1184 | [[:d:Q74865854|Q74865854]] | [[Consuelo Martínez]] | [[Huelva]] | 1960-01-14 | | | |- | style='text-align:right'| 1185 | [[:d:Q74866943|Q74866943]] | [[Clara Jiménez]] | [[Sevilla]] | 1965-04-05 | | | |- | style='text-align:right'| 1186 | [[:d:Q75036428|Q75036428]] | [[Rafaela Ramos Sánchez]] | [[Sevilla]] | 1963-10-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1187 | [[:d:Q76161852|Q76161852]] | [[María Antonia Peña]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1966 | | | [[Ficheiro:María Antonia Peña.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1188 | [[:d:Q76823316|Q76823316]] | [[María Isabel Navas Ocaña]] | [[Martos]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1189 | [[:d:Q76841280|Q76841280]] | [[Estefanía Cabello]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1993-12-11 | | | |- | style='text-align:right'| 1190 | [[:d:Q76990329|Q76990329]] | [[Andrea Benítez]] | [[Alxeciras]] | 1994-09-29 | | | |- | style='text-align:right'| 1191 | [[:d:Q77851048|Q77851048]] | [[Josefina de Comerford]] | [[Tarifa]] | 1798 | [[Sevilla]] | No/unknown value | |- | style='text-align:right'| 1192 | [[:d:Q77943760|Q77943760]] | [[Concepció Guillén Martínez]] | [[Albox]] | 1907 | [[Lleida]] | 1943-05-13 | |- | style='text-align:right'| 1193 | [[:d:Q78314739|Q78314739]] | [[María de los Reyes Fuentes]] | [[Sevilla]] | 1927-02-15 | [[Sevilla]] | 2000-02-12 | |- | style='text-align:right'| 1194 | [[:d:Q78535734|Q78535734]] | [[Olga Carmona]] | [[Sevilla]] | 2000-06-12 | | | [[Ficheiro:Olga Carmona 2021.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1195 | [[:d:Q78699048|Q78699048]] | [[Josefa Maria González-Pérez]] | [[Granada]] | 1958 | | | |- | style='text-align:right'| 1196 | [[:d:Q78747078|Q78747078]] | [[Fuensanta la Moneta]] | [[Granada]] | 1984-01-16 | | | |- | style='text-align:right'| 1197 | [[:d:Q78787712|Q78787712]] | [[Paca Tejada]] | [[Andújar]] | 1896-07-28 | [[Madrid]] | 1974-10-18 | |- | style='text-align:right'| 1198 | [[:d:Q80336306|Q80336306]] | [[Blanca Betanzos]] | [[Lucena del Puerto]] | 1995 | | | |- | style='text-align:right'| 1199 | [[:d:Q81201815|Q81201815]] | [[Isabel Pérez del Pulgar]] | [[Granada]] | 1964 | | | |- | style='text-align:right'| 1200 | [[:d:Q82073459|Q82073459]] | [[Inés Molina]] | [[Granada]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 1201 | [[:d:Q82318256|Q82318256]] | [[Amanda Meyer]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1977 | | | [[Ficheiro:Amanda Meyer.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1202 | [[:d:Q82555741|Q82555741]] | [[María Gámez Gámez]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1969-01-29 | | | [[Ficheiro:(María Gámez) Toma de Posesión de la Directora General de la Guardia Civil, S. E. Dña. MarÍa Gámez Gámez (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1203 | [[:d:Q83380765|Q83380765]] | [[Jeanine Cummins]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | 1974-12-06 | | | [[Ficheiro:Jeanine cummings 5212959.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1204 | [[:d:Q84696785|Q84696785]] | [[Mar Sánchez]] | [[Cádiz]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1205 | [[:d:Q84729386|Q84729386]] | [[Purificación Martín Campos]] | [[Herrera]] | 1958 | [[Sant Celoni]] | 2020-02-08 | |- | style='text-align:right'| 1206 | [[:d:Q84859141|Q84859141]] | [[Susana Guerrero]] | [[Málaga]] | 1969-11-29 | | | |- | style='text-align:right'| 1207 | [[:d:Q84859616|Q84859616]] | [[Piedad Brox]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1979-03-10 | | | [[Ficheiro:Piedad Brox Jiménez (2018).png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1208 | [[:d:Q84861813|Q84861813]] | [[Teresa Roldán]] | [[Priego de Córdoba]] | 1962 | | | |- | style='text-align:right'| 1209 | [[:d:Q85669838|Q85669838]] | [[Petra Cámara]] | [[Sevilla]] | 1827 | | | [[Ficheiro:Petra Camara Litho.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1210 | [[:d:Q86659124|Q86659124]] | [[Carmen Camacho]] | [[Alcaudete]] | 1976 | | | [[Ficheiro:Carmen Camacho.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1211 | [[:d:Q86696486|Q86696486]] | [[Jesusa Granda]] | [[Almería]] | 18th century | | 1907 | |- | style='text-align:right'| 1212 | [[:d:Q86698775|Q86698775]] | [[María del Mar Terrones Villanueva]] | [[Orce]] | 1892 | [[Vigo]] | 1980 | |- | style='text-align:right'| 1213 | [[:d:Q86752210|Q86752210]] | [[Carmen G. de la Cueva]] | [[Alcalá del Río]] | 1986 | | | [[Ficheiro:Carmen G. de la Cueva.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1214 | [[:d:Q86904600|Q86904600]] | [[María José Requena]] | [[La Rinconada]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 1215 | [[:d:Q87276129|Q87276129]] | [[Paz Lázaro]] | [[Sevilla]] | 1972 | | | |- | style='text-align:right'| 1216 | [[:d:Q87304051|Q87304051]] | [[Lola Ramos de la Vega]] | [[Málaga]] | 19th century | | 20th century | [[Ficheiro:Lola Ramos de la Vega.tif|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1217 | [[:d:Q88073836|Q88073836]] | [[Aixa Villagrán]] | [[Sevilla]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1218 | [[:d:Q88689280|Q88689280]] | [[Amparo Vargas]] | [[Provincia de Cádiz]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1219 | [[:d:Q88862980|Q88862980]] | [[Chadia Rodriguez]] | [[Almería]] | 1998-11-07 | | | |- | style='text-align:right'| 1220 | [[:d:Q88884946|Q88884946]] | [[Olalla Castro Hernández]] | [[Granada]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 1221 | [[:d:Q89031142|Q89031142]] | [[Mercedes Siles Molina]] | [[Xaén]] | 1966 | | | |- | style='text-align:right'| 1222 | [[:d:Q89796890|Q89796890]] | [[Laura Baena Fernández]] | [[Málaga]] | 1981-08-05 | | | |- | style='text-align:right'| 1223 | [[:d:Q90407349|Q90407349]] | [[Ana López Gallego]] | [[La Carolina]] | 1918-02-26 | [[Madrid]] | 1939-08-05 | |- | style='text-align:right'| 1224 | [[:d:Q91192657|Q91192657]] | [[María Rosal Nadales]] | [[Fernán-Núñez]] | 1961 | | | [[Ficheiro:Maria-rosal-nadales.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1225 | [[:d:Q91226490|Q91226490]] | [[Charo Corrales]] | [[Olvera]] | 1968 | | | [[Ficheiro:CharoCorralesretrato1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1226 | [[:d:Q91231882|Q91231882]] | [[Mona Martínez]] | [[Málaga]] | 1968-04-16 | | | [[Ficheiro:Premios Goya 2020 - Mona Martínez (Cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1227 | [[:d:Q91382696|Q91382696]] | [[María Angeles Benítez Salas]] | [[Almería]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1228 | [[:d:Q91940128|Q91940128]] | [[Anna María Iglesia]] | [[Granada]] | 1986 | | | |- | style='text-align:right'| 1229 | [[:d:Q92052588|Q92052588]] | [[Carmen Muga]] | [[Manilva]] | 1991-12-20 | | | [[Ficheiro:Posing Premios Forqué.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1230 | [[:d:Q92070469|Q92070469]] | [[Pilar Palazón]] | [[Xaén]] | 1932-01 | | 2020-04-24 | |- | style='text-align:right'| 1231 | [[:d:Q94994311|Q94994311]] | [[Josefa Garcia Greno]] | [[Medina Sidonia]] | 1850-09-01 | [[Lisboa]] | 1902-01-27 | [[Ficheiro:Adolfo César de Medeiros Greno - Retrato de Josefa Garcia Greno.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1232 | [[:d:Q95688655|Q95688655]] | [[Nocem Collado]] | [[Granada]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 1233 | [[:d:Q95990513|Q95990513]] | [[María José Rodríguez Fórtiz]] | [[Montefrío]] | 1967-12-16 | | | [[Ficheiro:Maria Jose Rodriguez Fortiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1234 | [[:d:Q96082513|Q96082513]] | [[Marina Vargas]] | [[Granada]] | 1980 | | | [[Ficheiro:Retrato marina vargas.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1235 | [[:d:Q96146984|Q96146984]] | [[Lolita Astolfi]] | [[Sevilla]] | 1904 | [[País Vasco]] | 1938-12-30 | [[Ficheiro:Astolfi-lolita.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1236 | [[:d:Q96238022|Q96238022]] | [[Carmen Rodríguez-Medel]] | [[Cádiz]] | 1972-04-24 | | | |- | style='text-align:right'| 1237 | [[:d:Q96246409|Q96246409]] | [[Celia Ortiz]] | [[Málaga]] | 1886 | [[Valencia]] | 1954-05-21 | [[Ficheiro:1910-11, Comedias y Comediantes, Celia Ortiz, Calvache.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1238 | [[:d:Q96464003|Q96464003]] | [[Ana Barbero|Ana María Barbero Zurita]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 1239 | [[:d:Q96482172|Q96482172]] | [[María Hesse]] | [[Huelva]] | 1982 | | | |- | style='text-align:right'| 1240 | [[:d:Q96591435|Q96591435]] | [[Rosa Díaz]] | [[Sevilla]] | 1946 | | | |- | style='text-align:right'| 1241 | [[:d:Q96747987|Q96747987]] | [[Rosa Cortés]] | [[Vélez-Rubio]] | 1726 | | | |- | style='text-align:right'| 1242 | [[:d:Q96937450|Q96937450]] | [[Maria de Toledo y Velasco]] | [[Sevilla]] | 1651-04-15 | [[Madrid]] | 1710-12-12 | |- | style='text-align:right'| 1243 | [[:d:Q96954599|Q96954599]] | [[Encarnación Magaña Gómez]] | [[Tabernas]] | 1921-11-30 | [[Almería]] | 1942-08-11 | |- | style='text-align:right'| 1244 | [[:d:Q97154168|Q97154168]] | [[Cristina Morales]] | [[Sevilla]] | 1993-07-27 | | | |- | style='text-align:right'| 1245 | [[:d:Q97355145|Q97355145]] | [[María Cumplido]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1992-04-25 | | | [[Ficheiro:Maria Cumplido. Matematikaria.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1246 | [[:d:Q97610362|Q97610362]] | [[Lourdes Jiménez Fernández]] | [[Málaga]] | 1971-04-23 | | | [[Ficheiro:Lourdes Jiménez febrero 2020.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1247 | [[:d:Q97669106|Q97669106]] | [[Nuria Ligero Fernández]] | [[Sevilla]] | 1991-09-04 | | | |- | style='text-align:right'| 1248 | [[:d:Q97729848|Q97729848]] | [[Noelia Villegas]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1996-01-07 | | | |- | style='text-align:right'| 1249 | [[:d:Q97749166|Q97749166]] | [[Natalia Padilla Bidas]] | [[Málaga]] | 2002-11-06 | | | |- | style='text-align:right'| 1250 | [[:d:Q97751186|Q97751186]] | [[Patricia Gavira Collado]] | [[Taraguilla]] | 1989-04-26 | | | |- | style='text-align:right'| 1251 | [[:d:Q97751241|Q97751241]] | [[Paula Perea]] | [[Sevilla]] | 1996-06-19 | | | |- | style='text-align:right'| 1252 | [[:d:Q97760824|Q97760824]] | [[María López Valenzuela]] | [[Granada]] | 2002-11-26 | | | |- | style='text-align:right'| 1253 | [[:d:Q97932940|Q97932940]] | [[Lorena Durán]] | [[Sevilla]] | 1993-10-23 | | | |- | style='text-align:right'| 1254 | [[:d:Q97958731|Q97958731]] | [[Ana París García]] | [[La Roda de Andalucía]] | 1898-11-25 | [[Sevilla]] | 1938-02-05 | |- | style='text-align:right'| 1255 | [[:d:Q98088903|Q98088903]] | [[Andrea Medina Martin]] | [[Sevilla]] | 2004-05-11 | | | |- | style='text-align:right'| 1256 | [[:d:Q98091775|Q98091775]] | [[Vicky Benítez]] | [[Sevilla]] | 2000-09-09 | | | |- | style='text-align:right'| 1257 | [[:d:Q98382120|Q98382120]] | [[Silvia Calzón]] | [[Utrera]]<br/>[[Sevilla]] | 1975-06-03<br/>1975 | | | [[Ficheiro:Silvia Calzón 2020 (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1258 | [[:d:Q98497134|Q98497134]] | [[Ginebra Bellucci]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1996-06-08 | | | |- | style='text-align:right'| 1259 | [[:d:Q98736415|Q98736415]] | [[María Zafra]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1260 | [[:d:Q98835232|Q98835232]] | [[Cristina Gey Rondón]] | [[Isla Cristina]] | 1998-12-13 | | | |- | style='text-align:right'| 1261 | [[:d:Q99861734|Q99861734]] | [[Aurelia Navarro Moreno]] | [[Pulianas]] | 1882 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1968 | |- | style='text-align:right'| 1262 | [[:d:Q99978775|Q99978775]] | [[Natalia Sancha]] | [[Huelva]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 1263 | [[:d:Q100154039|Q100154039]] | [[Maria Xirau Rumbado]] | [[Málaga]] | 1898 | [[Figueres]] | 1973 | |- | style='text-align:right'| 1264 | [[:d:Q100329044|Q100329044]] | [[Abril Montilla]] | [[Málaga]] | 2000-10-03 | | | |- | style='text-align:right'| 1265 | [[:d:Q100604630|Q100604630]] | [[La Mora de Úbeda]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | | [[Granada]] | | |- | style='text-align:right'| 1266 | [[:d:Q100754051|Q100754051]] | [[Concepción Del Pilar Robles Pérez]] | [[Almería]] | 1887 | [[Almería]] | 1922 | |- | style='text-align:right'| 1267 | [[:d:Q100754484|Q100754484]] | [[Isabel Millé Jiménez]] | [[Almería]] | 1894 | [[Almería]] | 1990 | |- | style='text-align:right'| 1268 | [[:d:Q100755245|Q100755245]] | [[María Cañete Peral]] | [[Almería]] | No/unknown value | [[Madrid]] | 1966-06-23 | |- | style='text-align:right'| 1269 | [[:d:Q100784132|Q100784132]] | [[Isabel González (poeta)]] | [[Sevilla]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1270 | [[:d:Q101042891|Q101042891]] | [[Martina Velarde]] | [[Rota, Cádiz|Rota]] | | | | [[Ficheiro:Martina Velarde 2019.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1271 | [[:d:Q101248528|Q101248528]] | [[Ascensión Cambrón|Ascensión Cambrón Infante]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1943 | | | |- | style='text-align:right'| 1272 | [[:d:Q102254620|Q102254620]] | [[María José Jiménez Rodriguez]] | [[Castilleja de la Cuesta]]<br/>[[Sevilla]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 1273 | [[:d:Q102286487|Q102286487]] | [[Matilde Blanco-Sadún]] | [[Posadas]] | 1887-05-22 | [[Milán]] | 1962-04-10 | |- | style='text-align:right'| 1274 | [[:d:Q102338986|Q102338986]] | [[Eva Gallardo]] | [[Sevilla]] | 1973 | | | |- | style='text-align:right'| 1275 | [[:d:Q102347063|Q102347063]] | [[Paka Antúnez]] | [[Fernán-Núñez]] | | | | [[Ficheiro:PAKA ANTUNEZ.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1276 | [[:d:Q102348647|Q102348647]] | [[María Eugenia Limón]] | [[San Bartolomé de la Torre]] | 1982 | | | [[Ficheiro:María Eugenia Limón.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1277 | [[:d:Q102418043|Q102418043]] | [[Sara Búho]] | [[La Línea de la Concepción]] | 1991 | | | |- | style='text-align:right'| 1278 | [[:d:Q102420358|Q102420358]] | [[Paca Torres]] | [[Écija]] | 1962-04-15 | | | |- | style='text-align:right'| 1279 | [[:d:Q102551785|Q102551785]] | [[Carmen Canet]] | [[Almería]] | 1955 | | | |- | style='text-align:right'| 1280 | [[:d:Q103200499|Q103200499]] | [[Ana Carrillo Domínguez]] | [[Cortes de la Frontera]] | 1898 | [[Madrid]] | 1974 | |- | style='text-align:right'| 1281 | [[:d:Q104008372|Q104008372]] | [[Ana Carmona Ruíz]] | [[Capuchinos]] | 1908-05-16 | | 1940 | [[Ficheiro:NITA DESTACADA.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1282 | [[:d:Q104247500|Q104247500]] | [[Josefa González Aguado]] | [[Albuñuelas]] | 1907-06-11 | | 1955 | |- | style='text-align:right'| 1283 | [[:d:Q104377418|Q104377418]] | [[Natalia Carbajosa]] | [[El Puerto de Santa María]] | 1971 | | | |- | style='text-align:right'| 1284 | [[:d:Q104713669|Q104713669]] | [[Isabel Ruiz Ruiz]] | [[Úbeda, Xaén|Úbeda]] | 1977-05-26 | | | [[Ficheiro:Isabel Ruiz Ruiz.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1285 | [[:d:Q104771518|Q104771518]] | [[Elena Aragón de la Torre]] | [[Chiclana de la Frontera]] | 1995-09-25 | | | [[Ficheiro:Elena Aragon.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1286 | [[:d:Q105133845|Q105133845]] | [[Ana Félix de Guzmán]] | [[Sanlúcar de Barrameda]] | 1560 | [[Madrid]] | 1612-06-16 | [[Ficheiro:Ana Félix de Guzmán.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1287 | [[:d:Q105154821|Q105154821]] | [[María de Guzmán y Zúñiga]] | [[Sevilla]] | 1609 | [[Madrid]] | 1626-07-30 | |- | style='text-align:right'| 1288 | [[:d:Q105203652|Q105203652]] | [[Francisca Montiel Rayo]] | [[Xaén]] | 1962-02-11 | | | |- | style='text-align:right'| 1289 | [[:d:Q105306498|Q105306498]] | [[Belinda López Mesa]] | [[Sevilla]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 1290 | [[:d:Q105436546|Q105436546]] | [[Leonor Canalejas y Fustegueras]] | [[Sevilla]] | 1869-04-04 | [[Barcelona]] | 1945-02-16 | [[Ficheiro:1910-10-30, Feminal, Leonor Canalejas de Farga (cropped).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1291 | [[:d:Q105530860|Q105530860]] | [[Nieves Montero de Espinosa]] | [[Órgiva]]<br/>[[Granada]] | 1963-01-05 | | | [[Ficheiro:Nieves Montero de Espinosa Rodríguez.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1292 | [[:d:Q105594056|Q105594056]] | [[María Isabel Pérez]] | [[Sevilla]] | 1993-03-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1293 | [[:d:Q105710694|Q105710694]] | [[Teresa del Río]] | [[Ronda]] | 1937-02-20 | | | |- | style='text-align:right'| 1294 | [[:d:Q105746634|Q105746634]] | [[Margarita Vaquero]] | [[Sevilla]] | 1965-10-09 | | | |- | style='text-align:right'| 1295 | [[:d:Q105754632|Q105754632]] | [[Antonia Aránega Jiménez]] | [[Almería]] | 1943-03-10 | | | |- | style='text-align:right'| 1296 | [[:d:Q105893813|Q105893813]] | [[Ángeles Baquerizo]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1961 | | | |- | style='text-align:right'| 1297 | [[:d:Q105946837|Q105946837]] | [[Mari Pepa Estrada]] | [[Málaga]] | 1905-08-29 | [[Málaga]] | 1997-08-02 | |- | style='text-align:right'| 1298 | [[:d:Q105947693|Q105947693]] | [[Rafaela Roose]] | [[Málaga]] | 1821 | | | |- | style='text-align:right'| 1299 | [[:d:Q105953989|Q105953989]] | [[Ángeles Rubio Argüelles]] | [[Málaga]] | 1906-01-13 | [[Málaga]] | 1984-03-30 | |- | style='text-align:right'| 1300 | [[:d:Q105956467|Q105956467]] | [[Raquel Serrano Lledó]] | [[Málaga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1301 | [[:d:Q106077769|Q106077769]] | [[Isabel de Baena]] | [[Sevilla]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1302 | [[:d:Q106164788|Q106164788]] | [[María Dolores Velasco Saavedra]] | [[Sevilla]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1303 | [[:d:Q106189324|Q106189324]] | [[María Montserrat Peidro Rodiles]] | [[Sevilla]] | 1974-06-06 | | | [[Ficheiro:Montse peidro actriz española.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1304 | [[:d:Q106212971|Q106212971]] | [[Carmen Frigolet]] | [[Isla Cristina]] | 1971-05-16 | | | [[Ficheiro:Carmen Frigolet pelo.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1305 | [[:d:Q106287701|Q106287701]] | [[Inmaculada Montalbán Huertas]] | [[Iznalloz]] | | | | [[Ficheiro:Magistrada Inmaculada Montalban.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1306 | [[:d:Q106421285|Q106421285]] | [[Anna De Gregorio]] | [[Sevilla]] | 1802 | [[Boloña]] | 1886-11-03 | |- | style='text-align:right'| 1307 | [[:d:Q106462813|Q106462813]] | [[Elisa Victoria]] | [[Sevilla]] | 1985 | | | |- | style='text-align:right'| 1308 | [[:d:Q106485693|Q106485693]] | [[Belén Morán Romero]] | [[Sevilla]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1309 | [[:d:Q106498688|Q106498688]] | [[Jimena Quirós|Jimena Quirós Fernández y Tello]] | [[Almería]] | 1899-12-05 | [[Madrid]] | 1983 | |- | style='text-align:right'| 1310 | [[:d:Q106503437|Q106503437]] | [[Elisa Cansino]] | [[Sevilla]] | 1896-03-23 | [[Miami]] | 1990-01-28 | [[Ficheiro:Vaudeville dancer Elisa Cansino (SAYRE 17687).jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1311 | [[:d:Q106612247|Q106612247]] | [[María Josefa Jiménez Cisneros]] | [[Cádiz]] | 1916-01-07 | [[Cádiz]] | 2002-10-10 | |- | style='text-align:right'| 1312 | [[:d:Q106635023|Q106635023]] | [[María Maestre]] | [[Jabugo]] | 1987 | | | |- | style='text-align:right'| 1313 | [[:d:Q106826870|Q106826870]] | [[Lidus]] | [[Marbella]] | 2007-05-08 | | | |- | style='text-align:right'| 1314 | [[:d:Q106834941|Q106834941]] | [[María Nieves Sánchez Fernández]] | [[Villanueva de Córdoba]] | 1900-05-02 | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1978-05-01 | |- | style='text-align:right'| 1315 | [[:d:Q106916420|Q106916420]] | [[Carlota Prado]] | [[Málaga]] | 1993 | | | |- | style='text-align:right'| 1316 | [[:d:Q106955942|Q106955942]] | [[María Dueñas]] | [[Granada]] | 2002-12-04 | | | [[Ficheiro:Maria Dueñas Violín.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1317 | [[:d:Q106978221|Q106978221]] | [[Brígida Pardo López]] | [[Güevéjar]] | 1904-01-09 | [[Víznar]] | 1936-10-08 | |- | style='text-align:right'| 1318 | [[:d:Q107077720|Q107077720]] | [[Carmen Borrego]] | [[Málaga]] | 1966-10-30 | | | |- | style='text-align:right'| 1319 | [[:d:Q107123266|Q107123266]] | [[Machú Harras]] | [[Málaga]] | 1948 | | | |- | style='text-align:right'| 1320 | [[:d:Q107124352|Q107124352]] | [[Rosario García Arraiza]] | [[Málaga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1321 | [[:d:Q107265609|Q107265609]] | [[Anabel Pantoja]] | [[Sevilla]] | 1986-07-15 | | | |- | style='text-align:right'| 1322 | [[:d:Q107493017|Q107493017]] | [[Bella Verano Domínguez]] | [[Lepe]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1323 | [[:d:Q107545414|Q107545414]] | [[Rosario Casado]] | [[Almería]] | 1961 | | 2021-07-15 | |- | style='text-align:right'| 1324 | [[:d:Q107550258|Q107550258]] | [[Manuela Parralo Marcos]] | [[Gibraleón]] | 20th century | | | |- | style='text-align:right'| 1325 | [[:d:Q107609076|Q107609076]] | [[Begona M. Rueda]] | [[Xaén]] | 1992 | | | |- | style='text-align:right'| 1326 | [[:d:Q107679186|Q107679186]] | [[Inés Ruiz Artola]] | [[Málaga]] | 1979 | | | |- | style='text-align:right'| 1327 | [[:d:Q107701924|Q107701924]] | [[Trinidad Sánchez Moreno]] | [[Dos Hermanas]] | 1929-02-10 | [[Roma]] | 2021-07-28 | |- | style='text-align:right'| 1328 | [[:d:Q107849525|Q107849525]] | [[Blanca María Serrano Serrano]] | [[Alcalá la Real]] | 1976 | | | |- | style='text-align:right'| 1329 | [[:d:Q108077547|Q108077547]] | [[Aria Bedmar]] | [[Almería]] | 1994-12-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1330 | [[:d:Q108200848|Q108200848]] | [[Dolores Serrano]] | [[Cádiz]] | 1967-01-16 | | | |- | style='text-align:right'| 1331 | [[:d:Q108241322|Q108241322]] | [[Carmen García Bellver]] | [[Almería]] | 1915-01-03 | [[Alacant]] | 1994-01-05 | [[Ficheiro:Carmen garcía Bellver.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1332 | [[:d:Q108404833|Q108404833]] | [[Vicenta Santiago Montilla]] | [[Lopera]] | 1958 | [[Sant Feliu de Llobregat]] | 2011 | |- | style='text-align:right'| 1333 | [[:d:Q108434641|Q108434641]] | [[Manuela Díaz Cabezas]] | [[Villanueva de Córdoba]] | 1920-12-11 | | 2006 | |- | style='text-align:right'| 1334 | [[:d:Q108527615|Q108527615]] | [[María Teresa Pardo Reinaldos]] | [[Málaga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1335 | [[:d:Q108555591|Q108555591]] | [[María Paz Ivison Carrera]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1952-06-11 | | | |- | style='text-align:right'| 1336 | [[:d:Q108557158|Q108557158]] | [[Soleá]] | [[Sevilla]] | 2011-06-19 | | | |- | style='text-align:right'| 1337 | [[:d:Q108583179|Q108583179]] | [[Sol León]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1969 | | | |- | style='text-align:right'| 1338 | [[:d:Q108706940|Q108706940]] | [[Bárbara Grande Gil]] | [[Huelva]] | 1992 | | | |- | style='text-align:right'| 1339 | [[:d:Q108733351|Q108733351]] | [[María del Valle Rubio]] | [[Chucena]] | 1939 | | | [[Ficheiro:María del Valle Rubio Monge.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1340 | [[:d:Q108741117|Q108741117]] | [[María Elena Higueruelo]] | [[Torredonjimeno]] | 1994 | | | |- | style='text-align:right'| 1341 | [[:d:Q108857671|Q108857671]] | [[Rosa García Rayego]] | [[Córdoba, España|Córdoba]]<br/>[[1953]] | 1953 | | | |- | style='text-align:right'| 1342 | [[:d:Q108929534|Q108929534]] | [[Francisca Josefa Centurión y Mesía]] | [[Estepa, Sevilla|Estepa]] | 1670-04-13 | [[Madrid]] | 1722 | |- | style='text-align:right'| 1343 | [[:d:Q109209740|Q109209740]] | [[Maribel Casquero Lázaro]] | [[Peñarroya-Pueblonuevo]] | 1949-12-16 | | | |- | style='text-align:right'| 1344 | [[:d:Q109408105|Q109408105]] | [[Patricia Guerrero]] | [[Granada]] | 1990-02-27 | | | [[Ficheiro:Distopia-Flamenco-Patricia-Guerrero-Naemi-Ueta-Fotografia-1.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1345 | [[:d:Q109676528|Q109676528]] | [[Patricia Pineda Cornejo]] | [[Xerez da Fronteira]] | 1992-01-01 | | | |- | style='text-align:right'| 1346 | [[:d:Q109713393|Q109713393]] | [[Cristina Romera Castillo]] | [[Xaén]] | 1982 | | | [[Ficheiro:Cristina Romera.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1347 | [[:d:Q109781623|Q109781623]] | [[Josefa Abarrategui y Abarrategui]] | [[Granada]] | No/unknown value | [[Granada]] | 1839 | |- | style='text-align:right'| 1348 | [[:d:Q109795209|Q109795209]] | [[Ana Porras]] | [[Málaga]] | 1968 | | | |- | style='text-align:right'| 1349 | [[:d:Q109877278|Q109877278]] | [[Francisca Aguilera de Roldán]] | [[Xaén]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1350 | [[:d:Q109887674|Q109887674]] | [[Isabel Aragonés]] | [[Málaga]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1351 | [[:d:Q110209155|Q110209155]] | [[María del Pilar de León, 1st Marchioness of Squilache]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1843 | [[Madrid]] | 1915-05-08 | [[Ficheiro:Retrato marquesa de Squilache óleo.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1352 | [[:d:Q110424633|Q110424633]] | [[Cándida Dardalla]] | [[Sevilla]] | 1841 | [[Barcelona]] | 1880-01 | [[Ficheiro:1914, Arte dramático español contemporáneo. Bosquejo de autores y artistas que han sobresalido en nuestro teatro, Cándida Dardalla.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1353 | [[:d:Q110610033|Q110610033]] | [[Cristina María García Cordobés]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1995-01-22 | | | |- | style='text-align:right'| 1354 | [[:d:Q110629522|Q110629522]] | [[Acilia Plecusa]] | [[Ciudad romana de Singilia Barba]] | | | | |- | style='text-align:right'| 1355 | [[:d:Q110779519|Q110779519]] | [[Mar Villaespesa]] | [[Almería]] | 1953-06-24 | | | |- | style='text-align:right'| 1356 | [[:d:Q110877642|Q110877642]] | [[Beatriz González Calderón]] | [[Cádiz]] | 1985 | | | |- | style='text-align:right'| 1357 | [[:d:Q110881620|Q110881620]] | [[Concepción Cáceres]] | [[Puente Genil]] | 1886 | [[Puente Genil]] | 1936 | |- | style='text-align:right'| 1358 | [[:d:Q110883921|Q110883921]] | [[Rocío Gómez Sordo]] | [[Alhendín]] | 1998-01-08 | | | |- | style='text-align:right'| 1359 | [[:d:Q110965907|Q110965907]] | [[Concha Morell]] | [[Córdoba, España|Córdoba]] | 1864-03-13 | [[Santander]] | 1906-04-22 | |- | style='text-align:right'| 1360 | [[:d:Q111064519|Q111064519]] | [[Rosaura Álvarez]] | [[Granada]] | 1945 | | | |- | style='text-align:right'| 1361 | [[:d:Q111152087|Q111152087]] | [[Lourdes Girón Anguiozar]] | [[Cádiz]] | 1978-03-14 | | | [[Ficheiro:Lourdes Girón Anguiozar -Excavación de Gela.png|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1362 | [[:d:Q111358974|Q111358974]] | [[Nuria Castaño Gallego]] | [[Mairena del Aljarafe]] | 1974 | | | |- | style='text-align:right'| 1363 | [[:d:Q111398706|Q111398706]] | [[Trinidad Huertas Cuenca]] | [[Málaga]] | 1857-05-08 | [[A Habana]] | 1890 | |- | style='text-align:right'| 1364 | [[:d:Q111535882|Q111535882]] | [[Ana Tomeno]] | [[Sevilla]] | 1998-07-29 | | | |- | style='text-align:right'| 1365 | [[:d:Q111658086|Q111658086]] | [[Eva González Navas]] | [[Alhaurín de la Torre]] | 2002-11-20 | | | |- | style='text-align:right'| 1366 | [[:d:Q111671625|Q111671625]] | [[Leticia Asenjo Huete]] | [[Granada]] | 1978 | | | |- | style='text-align:right'| 1367 | [[:d:Q111722384|Q111722384]] | [[María Francisca Ulloa del Castillo]] | [[Utrera]] | 1887-01-29 | [[Alcalá de los Gazules]] | 1967-07-16 | |- | style='text-align:right'| 1368 | [[:d:Q111724591|Q111724591]] | [[Paula Varona]] | [[Málaga]] | 1963-06-13 | | | |- | style='text-align:right'| 1369 | [[:d:Q111755151|Q111755151]] | [[María Medem]] | [[Sevilla]] | 1994 | | | [[Ficheiro:María Medem. 37. Còmic Barcelona.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1370 | [[:d:Q111829270|Q111829270]] | [[Victoria Segura Avellaneda]] | [[San Fernando, Cádiz|San Fernando]] | 1947-03-26 | | | [[Ficheiro:Victoria Segura Avellaneda.jpg|center|150px]] |- | style='text-align:right'| 1371 | [[:d:Q111901491|Q111901491]] | [[Pilar Garrido Cendoya]] | [[Espejo]] | 1939-09-10 | | | |- | style='text-align:right'| 1372 | [[:d:Q111923163|Q111923163]] | [[Gertrudis Ríos Marín]] | [[Algodonales]] | 1901 | [[La Línea de la Concepción]] | 1936 | |- | style='text-align:right'| 1373 | [[:d:Q112073444|Q112073444]] | [[Toni Morillas]] | [[Torredonjimeno]] | 1982 | | | |} {{Wikidata list end}} == Véxase tamén == * [[Wikipedia:Lista de mulleres de Andalucía con artigo na Wikipedia en galego]] [[Categoría:Wikipedia:Listas de mulleres de España con datos de Wikidata]] 99o7teizmrer0hkqzh8qmultwj40pig 0 413772 6168508 5603560 2022-08-27T20:59:27Z Apeiro94 121631 wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = POR |país = Portugal |ref_dos_detalles = |imaxe = Circuit Estoril.png |pé = Trazado do circuíto de Estoril |data = 22 de setembro de |ano = 1996 |nome_oficial = XXV [[Gran Premio de Portugal|Grande Prémio de Portugal]] |carreira_nº = 15 |temporada_nº = 16 |localización = [[Autódromo do Estoril|Estoril]]<br />[[Estoril]], [[Portugal]] |percorrido = Circuíto permanente |km_percorrido = 4´360 |distancia_en_voltas = 71 |distancia_en_km = 309´560 |clima = Moi asollado con temperaturas ambientais que alcanzaronn os 25° C. |piloto_pole = [[Damon Hill]] |equipo_pole = [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |tempo_pole = 1:20.330 |país_pole = GBR |piloto_rápido = [[Jacques Villeneuve]] |equipo_rápido = [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |tempo_rápido = 1:22.873 |volta_rápida = 37 |país_rápido = CAN |primeiro_piloto = [[Jacques Villeneuve]] |primeiro_equipo = [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |primeiro_país = CAN |segundo_piloto = [[Damon Hill]] |segundo_equipo = [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |segundo_país = GBR |terceiro_piloto = [[Michael Schumacher]] |terceiro_equipo =[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |terceiro_país = DEU }} {{Portal|Fórmula 1}} O '''Gran Premio de Portugal de 1996''' foi unha carreira de motor de [[Fórmula Un]] celebrada o 22 de setembro de 1996 no [[Autódromo do Estoril]], [[Estoril]], [[Portugal]]. Foi a décimo quinta carreira da tempada {{f1|1996}} de Fórmula Un. A carreira de 71 voltas gañouna o [[Williams F1|Williams]] de [[Jacques Villeneuve]] por diante do seu compañeiro de equipo [[Damon Hill]] e o [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] de [[Michael Schumacher]], tras superar a este último pola parte exterior da última curva mentres os dous dobraban ao lento Minardi de [[Giovanni Lavaggi]] (que no seu momento foi descrito polo comentarista da BBC TV Jonathan Palmer como "desesperadamente lento" e "estar aí por mor do seu diñeiro"). Esta vitoria, a cuarta da tempada de Villeneuve, asegurou que a batalla polo Campionato de Pilotos entre el e Hill se decidira ná última rolda no [[Gran Premio do Xapón de 1996]] tres semanas máis tarde. [[Benetton Fórmula|Benetton]] terminou cuarto, xusto atrás de Schumacher, mentres que Eddie Irvine no segundo Ferrari e Gerhard Berger no segundo Benetton sobreviviron a unha colisión na última volta para rematar quinto e sexto respectivamente.<ref name="grandprix">{{Cita web|url=http://www.grandprix.com/gpe/rr596.html |title=F1 News – Grandprix.com > GP Encyclopedia > Races > Portuguese GP, 1996 |publisher=Grandprix.com |accessdate=2013-04-18}}</ref> Ata o momento, este [[Gran Premio de Portugal]] foi o último en celebrarse. Aínda que o evento estivo no calendario de {{f1|1997}}, cancelouse cando o traballo de renovación en Estoril non se puido completar a tempo. Este foi tamén o último dobrete de Williams ata o [[Gran Premio de Malaisia de 2002]]. == Clasificación == === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos !! Nº !! Piloto !! Construtor !! Tempo !! Diferenza |- ! 1 | 5 | {{GBRb}} [[Damon Hill]] | [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:20.330 | |- ! 2 | 6 | {{CANb}} [[Jacques Villeneuve]] | [[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:20.339 | +0.009 |- ! 3 | 3 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.088 | +0.758 |- ! 4 | 1 | {{DEUb}} [[Michael Schumacher]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 1:21.236 | +0.906 |- ! 5 | 4 | {{AUTb}} [[Gerhard Berger]] | [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | 1:21.293 | +0.963 |- ! 6 | 2 | {{GBRb}} [[Eddie Irvine]] | [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | 1:21.362 | +1.032 |- ! 7 | 7 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | 1:21.640 | +1.310 |- ! 8 | 8 | {{GBRb}} [[David Coulthard]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | 1:22.066 | +1.736 |- ! 9 | 11 | {{BRAb}} [[Rubens Barrichello]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 1:22.205 | +1.875 |- ! 10 | 12 | {{GBRb}} [[Martin Brundle]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 1:22.324 | +1.994 |- ! 11 | 15 | {{DEUb}} [[Heinz-Harald Frentzen]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.325 | +1.995 |- ! 12 | 14 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:22.655 | +2.325 |- ! 13 | 19 | {{FINb}} [[Mika Salo]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Corporation|Yamaha]] | 1:22.765 | +2.435 |- ! 14 | 18 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Corporation|Yamaha]] | 1:23.013 | +2.683 |- ! 15 | 9 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen-Honda]] | 1:23.055 | +2.725 |- ! 16 | 17 | {{NEDb}} [[Jos Verstappen]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 1:23.531 | +3.201 |- ! 17 | 16 | {{BRAb}} [[Ricardo Rosset]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 1:24.230 | +3.900 |- ! 18 | 10 | {{BRAb}} [[Pedro Diniz]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen-Honda]] | 1:24.293 | +3.963 |- ! 19 | 20 | {{PORb}} [[Pedro Lamy]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:24.510 | +4.180 |- ! 20 | 21 | {{ITAb}} [[Giovanni Lavaggi]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 1:25.612 | +5.282 |- ! colspan=8| 107% tempo: 1:25.953 |} ===Carreira=== {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos. ! Nº ! Piloto ! Construtor ! Voltas ! Tempo/Retirada ! Grella ! Puntos |- ! 1 | 6 | {{CANb}} '''[[Jacques Villeneuve]]''' | '''[[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 70 | 1:40:22.915 | 2 | '''10''' |- ! 2 | 5 | {{GBRb}} '''[[Damon Hill]]''' | '''[[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 70 | + 19.966 | 1 | '''6''' |- ! 3 | 1 | {{DEUb}} '''[[Michael Schumacher]]''' | '''[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]''' | 70 | + 53.765 | 4 | '''4''' |- ! 4 | 3 | {{FRAb}} '''[[Jean Alesi]]''' | '''[[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 70 | + 55.109 | 3 | '''3''' |- ! 5 | 2 | {{GBRb}} '''[[Eddie Irvine]]''' | '''[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]''' | 70 | + 1:27.389 | 6 | '''2''' |- ! 6 | 4 | {{AUTb}} '''[[Gerhard Berger]]''' | '''[[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' | 70 | + 1:33.141 | 5 | '''1''' |- ! 7 | 15 | {{DEUb}} [[Heinz-Harald Frentzen]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 69 | + 1 volta | 11 | |- ! 8 | 14 | {{GBRb}} [[Johnny Herbert]] | [[Sauber F1|Sauber]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 69 | + 1 volta | 12 | |- ! 9 | 12 | {{GBRb}} [[Martin Brundle]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 69 | + 1 volta | 10 | |- ! 10 | 9 | {{FRAb}} [[Olivier Panis]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen-Honda]] | 69 | + 1 volta | 15 | |- ! 11 | 19 | {{FINb}} [[Mika Salo]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Corporation|Yamaha]] | 69 | + 1 volta | 13 | |- ! 12 | 18 | {{JPNb}} [[Ukyo Katayama]] | [[Tyrrell Racing|Tyrrell]]-[[Yamaha Motor Corporation|Yamaha]] | 68 | + 2 voltas | 14 | |- ! 13 | 8 | {{GBRb}} [[David Coulthard]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | 68 | + 2 voltas | 8 | |- ! 14 | 16 | {{BRAb}} [[Ricardo Rosset]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 67 | + 3 voltas | 17 | |- ! 15 | 21 | {{ITAb}} [[Giovanni Lavaggi]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 65 | + 5 voltas | 20 | |- ! 16 | 20 | {{PORb}} [[Pedro Lamy]] | [[Minardi]]-[[Ford Motor Company|Ford]] | 65 | + 5 voltas | 19 | |- ! Ret | 7 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] | [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | 52 | Colisión | 7 | |- ! Ret | 17 | {{NEDb}} [[Jos Verstappen]] | [[Footwork Arrows|Footwork]]-[[Brian Hart Ltd.|Hart]] | 47 | Motor | 16 | |- ! Ret | 10 | {{BRAb}} [[Pedro Diniz]] | [[Equipe Ligier|Ligier]]-[[Mugen-Honda]] | 46 | Colisión | 18 | |- ! Ret | 11 | {{BRAb}} [[Rubens Barrichello]] | [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] | 41 | Trompo | 9 | |- !colspan="8"|{{center|Fonte:<ref name="formula1.com">{{Cita web |url=http://www.formula1.com/results/season/1996/145/ |title=1996 Portuguese Grand Prix |publisher=formula1.com |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141101204021/http://www.formula1.com/results/season/1996/145/ |archivedate=1 de novembro de 2014 |accessdate=24 de decembro de 2015}}</ref>}} |} ==Posicións logo da carreira== *'''Texto en grosa''' indica quen aínda tiña probabilidades teóricas de converterse en campión do mundo. {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos. ! Piloto ! Puntos |- | 1 | {{GBRb}} '''[[Damon Hill]]''' |align="right"| 87 |- | 2 | {{CANb}} '''[[Jacques Villeneuve]]''' |align="right"| 78 |- | 3 | {{DEUb}} [[Michael Schumacher]] |align="right"| 53 |- | 4 | {{FRAb}} [[Jean Alesi]] |align="right"| 47 |- | 5 | {{FINb}} [[Mika Häkkinen]] |align="right"| 27 |} {{col-2}} ;Clasificación do campionato de construtores {|class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- ! Pos ! Construtor ! Puntos |- | 1 | {{GBRb}} '''[[Williams F1|Williams]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]]''' |align="right"| 165 |- | 2 | {{ITAb}} [[Benetton Formula|Benetton]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |align="right"| 65 |- | 3 | {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="right"| 64 |- | 4 | {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="right"| 45 |- | 5 | {{IRLb}} [[Jordan Grand Prix|Jordan]]-[[Peugeot]] |align="right"| 20 |} {{col-end}} * <small>'''Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Portugal]] |Ano_da_carreira = 1996 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Italia de 1996]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio do Xapón de 1996]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Portugal de 1995]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Portugal de 2020]] }} ==Notas== {{Listaref}} ==Véxase tamén== {{Commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 1996]] [[Categoría:Gran Premio de Portugal de Fórmula 1]] g8crh2l5d127n191n5yv8yx23rhlbey 10 416618 6168547 6165621 2022-08-27T22:55:34Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Xogadores do Club Básquet Coruña | title = [[Club Básquet Coruña|<span style="font-size:100%;color:white;">Leyma Coruña</span>]] <span style="font-size:100%;color:white;">–</span> Tempada [[Liga LEB Ouro 2022-23|<span style="font-size:100%;color:white;">2022–23</span>]] | titlestyle = background:#FF8C00; color:white; border: 1px solid #000000; | listclass = hlist | image = | list1 = *<small>7</small> [[Roeland Schaftenaar|Schaftenaar]] *<small>10</small> [[Javi Vega|Vega]] *<small>21</small> [[Atoumane Diagne|Diagne]] *<small>24</small> [[Zaid Hearst|Hearst]] *<small>30</small> [[Alejandro Hernández Máiquez|Hernández]] *<small>44</small> [[Nick Ward|Ward]] *<small></small> [[Olle Lundqvist|Lundqvist]] *<small></small> [[Alejandro Galán|Galán]] *<small></small> [[Aleix Font|Font]] *<small></small> [[Goran Filipović|Filipović]] *<small></small> [[Yunio Barrueta|Barrueta]] *<small></small> [[Đorđe Simeunović|Simeunović]] *<small></small> [[Lotanna Nwogbo|Nwogbo]] *<small></small> [[Ingus Jakovičs|Jakovičs]] *<small>Adestrador:</small> [[Diego Epifanio]] }}<noinclude> [[Categoría:Caixas de navegación de baloncesto]] ntxm2nfcp07yah3oboj1qd42cksuk1n 1 421073 6168273 4878962 2022-08-27T13:50:57Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 5 ligazóns externas en [[Cristianismo celta]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4850155 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20170611102908/http://peran.org.uk/ á ligazón http://www.peran.org.uk/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20161105072352/http://www.celtic-catholic-church.org/ á ligazón http://www.celtic-catholic-church.org/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20161010161630/http://saintandrewscelticchurch.org/ á ligazón http://www.saintandrewscelticchurch.org/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20130404151320/http://www.csif.org.nz/ á ligazón http://www.csif.org.nz/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20100330192543/http://www.the-celtic-church-in-scotland.co.uk/ á ligazón http://www.the-celtic-church-in-scotland.co.uk/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 23 de agosto de 2018 ás 03:29 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Cristianismo celta]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4878961 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20121201105255/http://www.celtic-twilight.com/otherworld/saints/index.htm á ligazón http://www.celtic-twilight.com/otherworld/saints/index.htm Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 29 de agosto de 2018 ás 10:04 (UTC) 0lcag3lpr9dqhvt66pxr2o9q3zck7kq 1 425700 6168397 5249560 2022-08-27T16:56:11Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{visitas}} == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Miosina]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4864126 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://wayback.archive-it.org/all/20090924163125/http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/myosin.html á ligazón http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/myosin.html Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 26 de agosto de 2018 ás 13:35 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (marzo 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Miosina]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5087976 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20120206185222/http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/Review/articleframe.html á ligazón http://www.mrc-lmb.cam.ac.uk/myosin/Review/articleframe.html Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 12 de marzo de 2019 ás 19:33 (UTC) == Problemas ó arquivar ligazóns no artigo (setembro 2019) == Ola. Durante o proceso de arquivado déronse erros para unha ou máis ligazóns enviadas para o seu arquivo. Abaixo inclúense as ligazóns que tiveron un problema coa seguinte mensaxe de erro. * http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?db=gene&cmd=retrieve&dopt=default&list_uids=53904 co erro Esta será a única notificación en relación a estas ligazóns e non se farán máis intentos de arquivar estas ligazóns. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 12 de setembro de 2019 ás 17:48 (UTC) 7akinrm4bsepqfqy9ky5unbpjwjfxob 1 426702 6168384 4867372 2022-08-27T16:48:51Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{visitas}} == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Pediastrum]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4867371 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20070819165523/http://ravenel.si.edu/botany/ing/ingForm.cfm á ligazón http://ravenel.si.edu/botany/ing/ingForm.cfm Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 27 de agosto de 2018 ás 01:41 (UTC) g0497advdi4qz8i4f322uvziad2y27x 1 428527 6168389 5394642 2022-08-27T16:51:24Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{visitas}} == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Streptomyces]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4872743 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20050408080136/http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ á ligazón http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 27 de agosto de 2018 ás 23:00 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (agosto 2018) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Streptomyces]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=4883156 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20121225223831/http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html á ligazón http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html Por favor revisade o FAQ para máis información sobre cómo correxir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 31 de agosto de 2018 ás 05:43 (UTC) == Ligazóns externas modificadas (marzo 2020) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 3 ligazóns externas en [[Streptomyces]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5394641 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20121225223831/http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html á ligazón http://www.bacterio.cict.fr/s/streptomycesa.html *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20110430014526/http://avermitilis.ls.kitasato-u.ac.jp/ á ligazón http://avermitilis.ls.kitasato-u.ac.jp/ *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20050408080136/http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ á ligazón http://www.jic.bbsrc.ac.uk/ Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 4 de marzo de 2020 ás 02:32 (UTC) q3g3w4f0aazpzdq1vx1vdatxt6pzsfg 0 430871 6168548 5580435 2022-08-27T22:56:00Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = <big>Zach Monaghan</big> | imaxe = | ancho = 283 | posición = [[Base (baloncesto)|Base]] / [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,88 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 2 [[polgada|in]])</small> | peso = 79 [[kg]] <small>(174 lb)</small> | equipo = | equipo2 = | número = | nacionalidade = {{USA}} | nacemento = [[1 de decembro]] de [[1992]] <small>{{idade|01|12|1992}}</small> | lugar = [[Ficheiro:Flag of Illinois.svg|border|20px]] [[Palatine, Illinois|Palatine]], [[Illinois]] | universidade = South Dakota State (2011–2012)<br />Minnesota State (2012–2015) | anodraft = 2015 | eleccióndraft = Sen draftear | career_start = dende [[2015]] | antigos_equipos = <nowiki></nowiki> [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|15px|border|Galicia]] [[CB Coruña|Básquet Coruña]] (2015–2017)<br /> [[Ficheiro:Flag of Belgium.svg|15px|border|Bélxica]] [[Limburg United]] (2017)<br /> [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|15px|border|Galicia]] [[CB Coruña|Básquet Coruña]] (2017–2019)<br /> [[Ficheiro:Flag of Bulgaria.svg|15px|border|Bulgaria]] [[BC Beroe|Beroe]] (2019–2020)<br /> [[Ficheiro:Flag of Galicia.svg|15px|border|Galicia]] [[CB Coruña|Básquet Coruña]] (2020–2022)<br /> }} '''Zachary Michael Monaghan''', nado o [[1 de decembro]] de [[1992]] en [[Palatine, Illinois]], [[Illinois]], é un xogador profesional de [[baloncesto]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]]. Cunha estatura de 1,88 [[metro]]s pode xogar nas posicións de [[Base (baloncesto)|base]] e [[Escolta (baloncesto)|escolta]]. == Traxectoria profesional == O [[21 de xullo]] de [[2015]], anunciouse a súa fichaxe polo [[Club Básquet Coruña|Básquet Coruña]] da [[Liga LEB|LEB Ouro]].<ref>[https://www.solobasket.com/competiciones-feb/zach-monaghan-talento-ncaa-para-coruna-hernandez-sonseca-al-breogan Zach Monaghan, talento NCAA para Coruña]</ref> Tras dúas tempadas na Coruña, fichou polo [[Limburg United]] belga, pero regresou ó equipo coruñés o [[2 de novembro]] de [[2017]].<ref>[https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deportes/2017/11/02/zach-monaghan-regresa-leyma-coruna/00031509620709523779284.htm Regresa Zach Monaghan, el faro del Leyma]</ref> Ó remate da tempada do seu regreso, Monaghan foi elixido pola afección coma mellor xogador do Leyma Coruña da tempada 2017/18.<ref>[http://www.feb.es/2018/5/9/baloncesto/zach-monaghan-jugador-cinco-estrellas-del-leyma-coruna/74267.aspx Zach Monaghan, Jugador Cinco Estrellas del Leyma Coruña]</ref> O [[12 de xullo]] de [[2018]], anunciouse a súa renovación polo [[Club Básquet Coruña|Leyma Coruña]] por unha tempada máis.<ref>[https://www.basquetcoruna.com/es/noticia/el-leyma-coruna-anuncia-la-renovacion-de-zach-monaghan El Leyma Coruña anuncia la renovación de Zach Monaghan]</ref> Tras unha tempada no [[BC Beroe]] búlgaro, Monaghan volveu a Coruña para comezar a súa terceira etapa no [[Club Básquet Coruña|Básquet Coruña]].<ref>[https://www.basquetcoruna.com/gl/noticia/zach-monaghan-regresa-ao-leyma-coruna Zach Monaghan regresa ao Leyma Coruña]</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://competiciones.feb.es/estadisticas/Jugador.aspx?i=697921&c=2158391 Perfil en FEB.es] {{es}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Monaghan, Zach}} [[Categoría:Nados en 1992]] [[Categoría:Nados no condado de Cook, Illinois]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Bases de baloncesto]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores do Club Básquet Coruña‎]] 3inqohsj8sgzlvibho941x3kaajf1f8 0 441306 6168558 5818356 2022-08-27T23:09:39Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = <big>Darrun Hilliard</big> | imaxe = | ancho = | posición = [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] / [[Ala (baloncesto)|Ala]] | altura = 1,98 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 6 [[polgada|in]])</small> | peso = 100 [[kg]] <small>(220 lb)</small> | equipo = Maccabi Tel Aviv B.C. | equipo2 = Maccabi Tel Aviv | número = 13 | nacionalidade = {{USA}} | nacemento = [[13 de abril]] de [[1993]] <small>{{idade|13|4|1993}}</small> | lugar = [[Ficheiro:Flag of Pennsylvania.svg|20px|border]] [[Bethlehem, Pensilvania|Bethlehem]], [[Pensilvania]] | instituto = Liberty (Bethlehem, Pennsylvania) | universidade = Villanova (2011–2015) | anodraft = 2015 | roldadraft = 2 | eleccióndraft = 38 | draftteam = [[Detroit Pistons]] | career_start = dende [[2015]] | antigos_equipos = <nowiki></nowiki> [[Ficheiro:Flag of the United States.svg|15px|border]] [[Detroit Pistons]] (2015–2017)<br/> [[Ficheiro:Flag of the United States.svg|15px|border]] → [[Grand Rapids Drive]] (2015; 2017)<br/> [[Ficheiro:Flag of the United States.svg|15px|border]] [[San Antonio Spurs]] (2017–2018)<br/> [[Ficheiro:Flag of the United States.svg|15px|border]] → [[Austin Spurs]] (2017–2018)<br/> [[Ficheiro:Flag of Spain.svg|15px|border]] [[Saski Baskonia|Baskonia]] (2018–2019)<br/> [[Ficheiro:Flag of Russia.svg|15px|border]] [[PBC CSKA Moscova|CSKA Moscova]] (2019–2021)<br/> [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|15px|border]] [[FC Bayern München (baloncesto)|Bayern München]] (2021–2022)<br/> [[Ficheiro:Flag of Israel.svg|15px|border]] [[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] (2022–presente)<br/> }} '''Darrun Hilliard II''', nado o [[13 de abril]] de [[1993]] en [[Bethlehem, Pensilvania|Bethlehem]], [[Pensilvania]], é un xogador [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de [[baloncesto]] profesional que xoga no [[Maccabi Tel Aviv BC]] da [[Ligat HaAl]] israelí. == Traxectoria profesional == O [[25 de xuño]] de [[2015]], Hilliard foi seleccionado na 38ª posición do [[Draft da NBA]] de 2015 polos [[Detroit Pistons]].<ref>{{Cita web|url=http://www.nba.com/pistons/features/villanovas-hilliard-brings-versatility-savvy-shooting-pistons-perimeter|title=Villanova’s Hilliard brings versatility, savvy, shooting to Pistons perimeter|date=26 de xuño de 2015|work=NBA.com|accessdate=26 de xuño de 2015}}</ref> Tras facer 9.3 puntos por encontro na Liga de Verán de Orlando, o [[20 de xullo]] de 2015 asinou un contrato de tres anos cos Pistons.<ref>{{Cita web|url=http://www.nba.com/pistons/news/detroit-pistons-sign-second-round-pick-darrun-hilliard|title=Detroit Pistons Sign Second-Round Pick Darrun Hilliard|work=NBA.com|date=20 de xullo de 2015|accessdate=20 de xullo de 2015}}</ref> O [[11 de setembro]] de [[2017]], Hilliard asinou cos [[San Antonio Spurs]].<ref>{{Cita novas|title=Spurs sign Darrun Hilliard to two-way contract|url=http://www.nba.com/spurs/spurs-sign-darrun-hilliard-two-way-contract|accessdate=11 de setembro de 2017|work=NBA.com|date=11 de setembro de 2017}}</ref> O [[13 de agosto]] de [[2018]], Hilliard asinou un contrato dun ano co [[Saski Baskonia]] da [[Liga ACB]].<ref>{{Cita novas |title=Darrun Hilliard refuerza el perímetro azulgrana - Saski Baskonia |url=https://www.baskonia.com/darrun-hilliard-refuerza-el-perimetro-azulgrana/ |accessdate=13 de agosto de 2018 |work=Saski Baskonia |date=13 de agosto de 2018}}</ref> O [[3 de xullo]] de [[2019]], Hilliard asinou un contrato dun ano co [[PBC CSKA Moscova]] da [[VTB United League]].<ref>[https://www.gasteizhoy.com/darrum-hilliard-tambien-ficha-por-el-cska/ Darrun Hilliard también ficha por el CSKA]</ref> O [[16 de xullo]] de [[2021]], anunciouse a fichaxe de Hilliard por unha tempada polo [[FC Bayern München (baloncesto)|FC Bayern München]] da [[Basketball Bundesliga]].<ref>{{Cita web |title=Darrun Hilliard signs with Bayern Munich |url=https://sportando.basketball/en/darrun-hilliard-signs-with-bayern-munich/ |website=Sportando |access-date=16 de xullo de 2021 |date=16 de xullo de 2021}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.basketball-reference.com/players/h/hillida01.html Estatísticas en BasketballReference.com] {{en}} * [https://web.archive.org/web/20180922173629/http://www.acb.com/jugador.php?id=58C Perfil en ACB.com] {{es}} {{Draft da NBA 2015}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Hilliard, Darrun}} [[Categoría:Nados en 1993]] [[Categoría:Nados no condado de Lehigh, Pensilvania‎]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Alas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da NBA]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Eleccións no Draft da NBA dos Detroit Pistons]] [[Categoría:Xogadores dos Detroit Pistons]] [[Categoría:Xogadores dos San Antonio Spurs]] [[Categoría:Xogadores do Saski Baskonia]] [[Categoría:Xogadores do PBC CSKA Moscova]] [[Categoría:Xogadores do FC Bayern München (baloncesto)]] [[Categoría:Xogadores do Maccabi Tel Aviv BC]] sf86ilznkyjtyno7k1ljazzaxma0kkj 0 444002 6168559 5886796 2022-08-27T23:10:59Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Robin Benzing | imaxe = 20171127 FIBA WCQ 2019 AUT-GER Robin Benzing 850 7302.jpg | ancho = 175 | posición = [[Ala (baloncesto)|Ala]] | altura = 2,08 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 10 [[polgada|in]])</small> | peso = 95 [[kg]] <small>(210 lb)</small> | equipo = Fortitudo Bologna | equipo2 = Fortitudo Bologna | número = 12 | nacionalidade = {{DEU}} | nacemento = [[1 de maio]] de [[1989]] <small>{{idade|1|5|1989}}</small> | lugar = [[Ficheiro:Flag of Germany.svg|20px|border]] [[Seeheim-Jugenheim]] | anodraft = 2011 | eleccióndraft = Sen draftear | career_start = [[2005]]−presente | antigos_equipos = [[TV Langen]] (2005–2008)<br/>[[Ratiopharm Ulm]] (2009–2011)<br/>[[FC Bayern München (baloncesto)|Bayern München]] (2011–2015)<br/>[[Basket Zaragoza 2002|Zaragoza]] (2015–2017)<br/>[[S.Oliver Würzburg]] (2017–2018)<br/>[[Beşiktaş J.K. (baloncesto)|Beşiktaş]] (2018–2019)<br/>[[Basket Zaragoza 2002|Zaragoza]] (2019–2021)<br/>[[Fortitudo Bologna]] (2021–presente) }} '''Robin Clemens Benzing''', nado o [[1 de maio]] de [[1989]] en [[Seeheim-Jugenheim]], é un xogador [[Alemaña|alemán]] de [[baloncesto]] profesional que xoga no [[Fortitudo Bologna]] da [[Lega Basket Serie A]]. == Traxectoria == Entre 2009 e 2011, Benzing xogou para o [[Ratiopharm Ulm]] da [[Basketball Bundesliga]], seguido dunha etapa de catro anos no [[FC Bayern München (baloncesto)|FC Bayern München]]. O [[30 de xuño]] de [[2015]], Benzing asinou un contrato de dous anos co [[Basket Zaragoza 2002|CAI Zaragoza]] da [[Liga ACB]].<ref>{{Cita web |url=http://www.sportando.com/en/europe/spain/166231/robin-benzing-signs-with-cai-zaragoza.html# |título=Robin Benzing signs with CAI Zaragoza |data-acceso=12 de outubro de 2018 |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20170915161348/http://www.sportando.com/en/europe/spain/166231/robin-benzing-signs-with-cai-zaragoza.html |dataarquivo=15 de setembro de 2017 |urlmorta=yes }}</ref> Tras dous anos en Zaragoza, volveu ó seu país natal tras asinar un contrato de catro anos co [[S.Oliver Würzburg]].<ref>{{Cita web|url=http://www.soliver-wuerzburg.de/news/newsdetails/jahr/2017/september/meldung/kapitaen-der-deutschen-nationalmannschaft-bis-2020-verpflichtet/?tx_ttnews%5Bday%5D=15&cHash=bf4809463858b49bacf84136eddb54a0|title=Kapitän der deutschen Nationalmannschaft bis 2020 verpflichtet: soliver-wuerzburg.de|website=www.soliver-wuerzburg.de|access-date=2017-09-15|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20180905023026/https://www.soliver-wuerzburg.de/news/newsdetails/jahr/2017/september/meldung/kapitaen-der-deutschen-nationalmannschaft-bis-2020-verpflichtet/?tx_ttnews%255Bday%255D=15&cHash=bf4809463858b49bacf84136eddb54a0|dataarquivo=05 de setembro de 2018|urlmorta=yes}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.euroleague.net/competition/players/showplayer?pcode=003495 Perfil en Euroleague.net] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Benzing, Robin}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Nados en Darmstadt]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto olímpicos de Alemaña]] [[Categoría:Alas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Xogadores do Ratiopharm Ulm]] [[Categoría:Xogadores do FC Bayern München (baloncesto)‎]] [[Categoría:Xogadores do Basket Zaragoza 2002]] [[Categoría:Xogadores do s.Oliver Würzburg‎]] [[Categoría:Xogadores do Beşiktaş JK (baloncesto)]] [[Categoría:Xogadores do Fortitudo Bologna]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto nos Xogos Olímpicos de 2020]] sza8b2gkmek5oy3g85eejz2yjbjz4vl 0 446148 6168586 6168050 2022-08-28T00:17:06Z Jembot 33958 Bot: Actualizando datos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Www.wikipedia.org screenshot 2018.png|miniatura|Pantalla do portal de Wikipedia amosando as diferentes linguas clasificadas por número de artigos.|367x367px]] [[Wikipedia]] é unha enciclopedia en liña baseada nun [[wiki]] [[Multilingüismo|multilingüe]] e de [[contido libre]] editado e mantido por unha comunidade de editores, a cal comezou o 15 de xaneiro de 2001 coa [[Wikipedia en inglés|versión en lingua inglesa]]. Pouco despois, creáronse edicións en linguas diferentes do inglés: as edicións en [[Wikipedia en alemán|alemán]] e o [[Wikipedia en catalán|catalán]] foron creadas o 16 de marzo,<ref>{{Cite mailing list|url=https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2001-March/000048.html|title=Alternative language wikipedias |date=16 de marzo de 2001 |mailing-list=Wikipedia-L|last=Wales|first=Jimmy|access-date=21 de decembro de 2020 |archive-date=20 de xuño de 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140620120728/http://lists.wikimedia.org/pipermail/wikipedia-l/2001-March/000048.html|urlmorta=non}}</ref> a edición en [[Wikipedia en francés|francés]] o 23 de marzo,<ref>{{Cite web|last=Noisette|first=Thierry|date=24 de setembro de 2010 |title=Wikipédia en français dépasse le million d'articles|trans-title=French Wikipedia exceeds one million articles|url=https://www.zdnet.fr/blogs/l-esprit-libre/wikipedia-en-francais-depasse-le-million-d-articles-39754828.htm|urlmorta=non|archive-url=https://web.archive.org/web/20161107220853/http://www.zdnet.fr/actualites/wikipedia-en-francais-depasse-le-million-d-articles-39754828.htm|archive-date=7 de novembro de 2016|access-date=21 de decembro de 2020 |website=[[ZDNet]] France|publisher=[[Red Ventures]]|language=fr|quote=Wikipédia, l'encyclopédie collaborative libre, fêtera ses dix ans en janvier 2011, et a débuté le 23 mars 2001 en version française, mais dès ce jeudi 23 septembre, à neuf ans et demi exactement, la Wikipédia francophone a enregistré officiellement le cap du million d'articles.}}</ref> e a [[Wikipedia en sueco|sueca]] creouse o 23 de maio.<ref>{{Cite web|title=History of HomePage|url=http://sv.wikipedia.com/wiki.cgi?action=history&id=HomePage|urlmorta=si|archive-url=https://web.archive.org/web/20010608192645/http://sv.wikipedia.com/wiki.cgi?action=history&id=HomePage|archive-date=8 de outubro de 2001 |access-date=21 de decembro de 2020 |website=[[Wikipedia en sueco]]}}</ref> == Táboa == Esta é unha táboa con todas as '''[[Wikipedia]]s''', presentables en orde decrecente de páxinas de contido ou outros ordenamentos.<ref name="pdc">As páxinas de contido son as páxinas pertencentes ós [[Axuda:Espazo de nomes|espazos de nomes]] que cada comunidade considera que constitúen a propia enciclopedia —a máis do principal ou de artigos, nalgunhas edicións engádense outros complementarios, como os anexos da Wikipedia en español—, e que a máis non son redireccións e conteñen ao menos unha ligazón interna.</ref> Os datos actualízanse de xeito automático a diario. {| class="wikitable sortable col2izq col3izq col4izq" style="text-align:right;" |- style="font-size: 85%" ! !! Lingua !! lingua (local) !! {{abreviatura|Cód.|Código segundo ISO 639-1}}<ref>A dirección ([[Localizador uniforme de recursos|URL]]) de cada Wikipedia ten a estrutura <code>http(s)://'''xx'''.wikipedia.org/wiki/</code>, onde '''xx''' é a identificación da lingua desa Wikipedia, segundo o código de letras da norma [[ISO 639]]-1. Para as linguas que non teñen representación nese código, úsase un de tres letras, de [[ISO 639]]-2. En casos excepcionais non cubertos polo ISO, adóptase un código propio.</ref> ! {{abreviatura|P. de cont.|Páxinas de contido}}<ref name="pdc" /> !! Páxinas !! Edicións !! {{abreviatura|Admins.|Administradores}} !! Usuarios !! {{abreviatura|U. activos|Usuarios activos}}<ref>Considéranse activos ós usuarios que realizaron algunha acción no proxecto nos últimos 30 días.</ref> !! Ficheiros !! {{abreviatura|Prof.|Profundidade}}<ref>A profundidade é unha estima da actividade nunha Wikipedia que amosa con que frecuencia se poñen ó día as páxinas de contido. Profundidades meirandes que 200 ou menores que 10 poden descartarse por irrelevantes. <center><math>Profundidade=\frac{Edici\acute{o}ns}{P\acute{a}xinas}\cdot \left( \frac{P\acute{a}xinas - Artigos}{Artigos} \right)^{2}</math></center></ref> |- | <span id="en">1</span> | [[Lingua inglesa|Inglés]] | English | [[:en:|en]] | [[:en:Special:Statistics|6&nbsp;545&nbsp;032]] | [[:en:Special:Statistics|56&nbsp;419&nbsp;397]] | [[:en:Special:Statistics|1&nbsp;102&nbsp;335&nbsp;620]] | [[:en:Special:ListUsers/sysop|1032]] | [[:en:Special:ListUsers|44&nbsp;072&nbsp;302]] | [[:en:Special:ActiveUsers|115&nbsp;017]] | [[:en:Special:ListFiles|893&nbsp;743]] | 1134 |- | <span id="ceb">2</span> | [[Lingua cebuana|Cebuano]] | Sinugboanong | [[:ceb:|ceb]] | [[:ceb:Special:Statistics|6&nbsp;125&nbsp;812]] | [[:ceb:Special:Statistics|11&nbsp;232&nbsp;222]] | [[:ceb:Special:Statistics|34&nbsp;883&nbsp;341]] | [[:ceb:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ceb:Special:ListUsers|93&nbsp;706]] | [[:ceb:Special:ActiveUsers|175]] | [[:ceb:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="de">3</span> | [[Lingua alemá|Alemán]] | Deutsch | [[:de:|de]] | [[:de:Special:Statistics|2&nbsp;719&nbsp;201]] | [[:de:Special:Statistics|7&nbsp;508&nbsp;757]] | [[:de:Special:Statistics|224&nbsp;190&nbsp;181]] | [[:de:Special:ListUsers/sysop|190]] | [[:de:Special:ListUsers|3&nbsp;982&nbsp;905]] | [[:de:Special:ActiveUsers|16&nbsp;846]] | [[:de:Special:ListFiles|129&nbsp;082]] | 92 |- | <span id="sv">4</span> | [[Lingua sueca|Sueco]] | Svenska | [[:sv:|sv]] | [[:sv:Special:Statistics|2&nbsp;552&nbsp;463]] | [[:sv:Special:Statistics|6&nbsp;122&nbsp;083]] | [[:sv:Special:Statistics|51&nbsp;024&nbsp;057]] | [[:sv:Special:ListUsers/sysop|66]] | [[:sv:Special:ListUsers|832&nbsp;901]] | [[:sv:Special:ActiveUsers|1944]] | [[:sv:Special:ListFiles|0]] | 16 |- | <span id="fr">5</span> | [[Lingua francesa|Francés]] | Français | [[:fr:|fr]] | [[:fr:Special:Statistics|2&nbsp;449&nbsp;830]] | [[:fr:Special:Statistics|12&nbsp;164&nbsp;071]] | [[:fr:Special:Statistics|196&nbsp;014&nbsp;614]] | [[:fr:Special:ListUsers/sysop|159]] | [[:fr:Special:ListUsers|4&nbsp;452&nbsp;096]] | [[:fr:Special:ActiveUsers|16&nbsp;529]] | [[:fr:Special:ListFiles|68&nbsp;498]] | 253 |- | <span id="nl">6</span> | [[Lingua neerlandesa|Neerlandés]] | Nederlands | [[:nl:|nl]] | [[:nl:Special:Statistics|2&nbsp;099&nbsp;445]] | [[:nl:Special:Statistics|4&nbsp;469&nbsp;206]] | [[:nl:Special:Statistics|62&nbsp;518&nbsp;849]] | [[:nl:Special:ListUsers/sysop|36]] | [[:nl:Special:ListUsers|1&nbsp;226&nbsp;235]] | [[:nl:Special:ActiveUsers|3506]] | [[:nl:Special:ListFiles|20]] | 17 |- | <span id="ru">7</span> | [[Lingua rusa|Ruso]] | Русский | [[:ru:|ru]] | [[:ru:Special:Statistics|1&nbsp;848&nbsp;693]] | [[:ru:Special:Statistics|7&nbsp;419&nbsp;341]] | [[:ru:Special:Statistics|124&nbsp;824&nbsp;660]] | [[:ru:Special:ListUsers/sysop|76]] | [[:ru:Special:ListUsers|3&nbsp;236&nbsp;408]] | [[:ru:Special:ActiveUsers|10&nbsp;635]] | [[:ru:Special:ListFiles|238&nbsp;091]] | 152 |- | <span id="es">8</span> | [[Lingua castelá|Castelán]] | Español | [[:es:|es]] | [[:es:Special:Statistics|1&nbsp;797&nbsp;813]] | [[:es:Special:Statistics|7&nbsp;716&nbsp;727]] | [[:es:Special:Statistics|145&nbsp;160&nbsp;742]] | [[:es:Special:ListUsers/sysop|63]] | [[:es:Special:ListUsers|6&nbsp;623&nbsp;960]] | [[:es:Special:ActiveUsers|13&nbsp;360]] | [[:es:Special:ListFiles|0]] | 203 |- | <span id="it">9</span> | [[Lingua italiana|Italiano]] | Italiano | [[:it:|it]] | [[:it:Special:Statistics|1&nbsp;769&nbsp;350]] | [[:it:Special:Statistics|7&nbsp;500&nbsp;986]] | [[:it:Special:Statistics|128&nbsp;723&nbsp;508]] | [[:it:Special:ListUsers/sysop|122]] | [[:it:Special:ListUsers|2&nbsp;286&nbsp;941]] | [[:it:Special:ActiveUsers|7432]] | [[:it:Special:ListFiles|138&nbsp;800]] | 180 |- | <span id="arz">10</span> | [[Árabe exipcio]] | مصرى (Maṣrī) | [[:arz:|arz]] | [[:arz:Special:Statistics|1&nbsp;597&nbsp;250]] | [[:arz:Special:Statistics|2&nbsp;012&nbsp;062]] | [[:arz:Special:Statistics|7&nbsp;344&nbsp;714]] | [[:arz:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:arz:Special:ListUsers|189&nbsp;415]] | [[:arz:Special:ActiveUsers|199]] | [[:arz:Special:ListFiles|1477]] | 0 |- | <span id="pl">11</span> | [[Lingua polaca|Polaco]] | Polski | [[:pl:|pl]] | [[:pl:Special:Statistics|1&nbsp;533&nbsp;830]] | [[:pl:Special:Statistics|3&nbsp;561&nbsp;261]] | [[:pl:Special:Statistics|67&nbsp;710&nbsp;489]] | [[:pl:Special:ListUsers/sysop|101]] | [[:pl:Special:ListUsers|1&nbsp;188&nbsp;234]] | [[:pl:Special:ActiveUsers|4095]] | [[:pl:Special:ListFiles|261]] | 33 |- | <span id="ja">12</span> | [[Lingua xaponesa|Xaponés]] | 日本語 | [[:ja:|ja]] | [[:ja:Special:Statistics|1&nbsp;339&nbsp;604]] | [[:ja:Special:Statistics|3&nbsp;958&nbsp;749]] | [[:ja:Special:Statistics|90&nbsp;981&nbsp;864]] | [[:ja:Special:ListUsers/sysop|41]] | [[:ja:Special:ListUsers|1&nbsp;971&nbsp;816]] | [[:ja:Special:ActiveUsers|15&nbsp;016]] | [[:ja:Special:ListFiles|30&nbsp;008]] | 87 |- | <span id="zh">13</span> | [[Lingua chinesa|Chinés]] | 中文 | [[:zh:|zh]] | [[:zh:Special:Statistics|1&nbsp;299&nbsp;646]] | [[:zh:Special:Statistics|7&nbsp;130&nbsp;562]] | [[:zh:Special:Statistics|73&nbsp;095&nbsp;127]] | [[:zh:Special:ListUsers/sysop|66]] | [[:zh:Special:ListUsers|3&nbsp;255&nbsp;684]] | [[:zh:Special:ActiveUsers|8616]] | [[:zh:Special:ListFiles|60&nbsp;890]] | 206 |- | <span id="vi">14</span> | [[Lingua_vietnamita|Vietnamita]] | Tiếng Việt | [[:vi:|vi]] | [[:vi:Special:Statistics|1&nbsp;275&nbsp;581]] | [[:vi:Special:Statistics|19&nbsp;378&nbsp;042]] | [[:vi:Special:Statistics|68&nbsp;990&nbsp;878]] | [[:vi:Special:ListUsers/sysop|20]] | [[:vi:Special:ListUsers|878&nbsp;244]] | [[:vi:Special:ActiveUsers|2179]] | [[:vi:Special:ListFiles|24&nbsp;572]] | 717 |- | <span id="war">15</span> | [[Lingua waray-waray|Waray-waray]] | Winaray | [[:war:|war]] | [[:war:Special:Statistics|1&nbsp;265&nbsp;935]] | [[:war:Special:Statistics|2&nbsp;881&nbsp;779]] | [[:war:Special:Statistics|6&nbsp;287&nbsp;633]] | [[:war:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:war:Special:ListUsers|52&nbsp;990]] | [[:war:Special:ActiveUsers|74]] | [[:war:Special:ListFiles|42]] | 3 |- | <span id="uk">16</span> | [[Lingua ucraína|Ucraíno]] | Українська | [[:uk:|uk]] | [[:uk:Special:Statistics|1&nbsp;190&nbsp;327]] | [[:uk:Special:Statistics|4&nbsp;131&nbsp;296]] | [[:uk:Special:Statistics|36&nbsp;877&nbsp;461]] | [[:uk:Special:ListUsers/sysop|45]] | [[:uk:Special:ListUsers|640&nbsp;653]] | [[:uk:Special:ActiveUsers|3055]] | [[:uk:Special:ListFiles|110&nbsp;485]] | 54 |- | <span id="ar">17</span> | [[Lingua árabe|Árabe]] | العربية | [[:ar:|ar]] | [[:ar:Special:Statistics|1&nbsp;184&nbsp;039]] | [[:ar:Special:Statistics|7&nbsp;817&nbsp;422]] | [[:ar:Special:Statistics|58&nbsp;992&nbsp;407]] | [[:ar:Special:ListUsers/sysop|26]] | [[:ar:Special:ListUsers|2&nbsp;294&nbsp;304]] | [[:ar:Special:ActiveUsers|4794]] | [[:ar:Special:ListFiles|50&nbsp;010]] | 236 |- | <span id="pt">18</span> | [[Lingua portuguesa|Portugués]] | Português | [[:pt:|pt]] | [[:pt:Special:Statistics|1&nbsp;094&nbsp;483]] | [[:pt:Special:Statistics|5&nbsp;406&nbsp;386]] | [[:pt:Special:Statistics|64&nbsp;109&nbsp;233]] | [[:pt:Special:ListUsers/sysop|55]] | [[:pt:Special:ListUsers|2&nbsp;797&nbsp;029]] | [[:pt:Special:ActiveUsers|8363]] | [[:pt:Special:ListFiles|58&nbsp;357]] | 184 |- | <span id="fa">19</span> | [[Lingua persa|Persa]] | فارسی | [[:fa:|fa]] | [[:fa:Special:Statistics|924&nbsp;988]] | [[:fa:Special:Statistics|5&nbsp;346&nbsp;812]] | [[:fa:Special:Statistics|35&nbsp;365&nbsp;560]] | [[:fa:Special:ListUsers/sysop|34]] | [[:fa:Special:ListUsers|1&nbsp;144&nbsp;977]] | [[:fa:Special:ActiveUsers|5158]] | [[:fa:Special:ListFiles|81&nbsp;954]] | 151 |- | <span id="ca">20</span> | [[Lingua catalá|Catalán]] | Català | [[:ca:|ca]] | [[:ca:Special:Statistics|709&nbsp;179]] | [[:ca:Special:Statistics|1&nbsp;767&nbsp;310]] | [[:ca:Special:Statistics|30&nbsp;537&nbsp;200]] | [[:ca:Special:ListUsers/sysop|30]] | [[:ca:Special:ListUsers|426&nbsp;887]] | [[:ca:Special:ActiveUsers|978]] | [[:ca:Special:ListFiles|15&nbsp;607]] | 38 |- | <span id="sr">21</span> | [[Lingua serbia|Serbio]] | Српски / Srpski | [[:sr:|sr]] | [[:sr:Special:Statistics|661&nbsp;983]] | [[:sr:Special:Statistics|3&nbsp;987&nbsp;495]] | [[:sr:Special:Statistics|25&nbsp;148&nbsp;184]] | [[:sr:Special:ListUsers/sysop|19]] | [[:sr:Special:ListUsers|311&nbsp;112]] | [[:sr:Special:ActiveUsers|704]] | [[:sr:Special:ListFiles|36&nbsp;496]] | 159 |- | <span id="id">22</span> | [[Lingua indonesia|Indonesio]] | Bahasa Indonesia | [[:id:|id]] | [[:id:Special:Statistics|627&nbsp;286]] | [[:id:Special:Statistics|3&nbsp;298&nbsp;275]] | [[:id:Special:Statistics|21&nbsp;555&nbsp;267]] | [[:id:Special:ListUsers/sysop|44]] | [[:id:Special:ListUsers|1&nbsp;348&nbsp;283]] | [[:id:Special:ActiveUsers|3251]] | [[:id:Special:ListFiles|47&nbsp;572]] | 118 |- | <span id="ko">23</span> | [[Lingua coreana|Coreano]] | 한국어 | [[:ko:|ko]] | [[:ko:Special:Statistics|603&nbsp;159]] | [[:ko:Special:Statistics|2&nbsp;740&nbsp;725]] | [[:ko:Special:Statistics|33&nbsp;153&nbsp;656]] | [[:ko:Special:ListUsers/sysop|27]] | [[:ko:Special:ListUsers|750&nbsp;212]] | [[:ko:Special:ActiveUsers|1702]] | [[:ko:Special:ListFiles|12&nbsp;718]] | 151 |- | <span id="no">24</span> | [[Lingua norueguesa|Noruegués]] | Norsk (Bokmål) | [[:no:|no]] | [[:no:Special:Statistics|596&nbsp;788]] | [[:no:Special:Statistics|1&nbsp;700&nbsp;530]] | [[:no:Special:Statistics|22&nbsp;862&nbsp;726]] | [[:no:Special:ListUsers/sysop|44]] | [[:no:Special:ListUsers|559&nbsp;910]] | [[:no:Special:ActiveUsers|1065]] | [[:no:Special:ListFiles|4]] | 45 |- | <span id="fi">25</span> | [[Lingua finesa|Finés]] | Suomi | [[:fi:|fi]] | [[:fi:Special:Statistics|537&nbsp;737]] | [[:fi:Special:Statistics|1&nbsp;411&nbsp;682]] | [[:fi:Special:Statistics|20&nbsp;697&nbsp;603]] | [[:fi:Special:ListUsers/sysop|31]] | [[:fi:Special:ListUsers|521&nbsp;490]] | [[:fi:Special:ActiveUsers|1648]] | [[:fi:Special:ListFiles|70&nbsp;518]] | 38 |- | <span id="tr">26</span> | [[Lingua turca|Turco]] | Türkçe | [[:tr:|tr]] | [[:tr:Special:Statistics|513&nbsp;918]] | [[:tr:Special:Statistics|2&nbsp;388&nbsp;951]] | [[:tr:Special:Statistics|28&nbsp;349&nbsp;930]] | [[:tr:Special:ListUsers/sysop|23]] | [[:tr:Special:ListUsers|1&nbsp;422&nbsp;037]] | [[:tr:Special:ActiveUsers|2887]] | [[:tr:Special:ListFiles|37&nbsp;602]] | 157 |- | <span id="hu">27</span> | [[Lingua húngara|Húngaro]] | Magyar | [[:hu:|hu]] | [[:hu:Special:Statistics|510&nbsp;934]] | [[:hu:Special:Statistics|1&nbsp;450&nbsp;237]] | [[:hu:Special:Statistics|25&nbsp;155&nbsp;969]] | [[:hu:Special:ListUsers/sysop|24]] | [[:hu:Special:ListUsers|511&nbsp;129]] | [[:hu:Special:ActiveUsers|1529]] | [[:hu:Special:ListFiles|8445]] | 58 |- | <span id="cs">28</span> | [[Lingua checa|Checo]] | Čeština | [[:cs:|cs]] | [[:cs:Special:Statistics|509&nbsp;042]] | [[:cs:Special:Statistics|1&nbsp;405&nbsp;663]] | [[:cs:Special:Statistics|21&nbsp;588&nbsp;224]] | [[:cs:Special:ListUsers/sysop|33]] | [[:cs:Special:ListUsers|587&nbsp;332]] | [[:cs:Special:ActiveUsers|2075]] | [[:cs:Special:ListFiles|1]] | 47 |- | <span id="ce">29</span> | [[Lingua chechena|Checheno]] | Нохчийн | [[:ce:|ce]] | [[:ce:Special:Statistics|481&nbsp;727]] | [[:ce:Special:Statistics|908&nbsp;579]] | [[:ce:Special:Statistics|8&nbsp;688&nbsp;968]] | [[:ce:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ce:Special:ListUsers|30&nbsp;830]] | [[:ce:Special:ActiveUsers|52]] | [[:ce:Special:ListFiles|315]] | 7 |- | <span id="sh">30</span> | [[Lingua serbocroata|Serbocroata]] | Srpskohrvatski | [[:sh:|sh]] | [[:sh:Special:Statistics|456&nbsp;899]] | [[:sh:Special:Statistics|4&nbsp;644&nbsp;363]] | [[:sh:Special:Statistics|41&nbsp;243&nbsp;296]] | [[:sh:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:sh:Special:ListUsers|176&nbsp;603]] | [[:sh:Special:ActiveUsers|160]] | [[:sh:Special:ListFiles|10&nbsp;243]] | 745 |- | <span id="ro">31</span> | [[Lingua romanesa|Romanés]] | Română | [[:ro:|ro]] | [[:ro:Special:Statistics|433&nbsp;052]] | [[:ro:Special:Statistics|2&nbsp;623&nbsp;012]] | [[:ro:Special:Statistics|15&nbsp;022&nbsp;722]] | [[:ro:Special:ListUsers/sysop|17]] | [[:ro:Special:ListUsers|592&nbsp;488]] | [[:ro:Special:ActiveUsers|858]] | [[:ro:Special:ListFiles|116&nbsp;504]] | 146 |- | <span id="zh-min-nan">32</span> | [[Lingua min nam|Min nam]] | Bân-lâm-gú | [[:zh-min-nan:|zh-min-nan]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|431&nbsp;691]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|1&nbsp;063&nbsp;338]] | [[:zh-min-nan:Special:Statistics|3&nbsp;135&nbsp;542]] | [[:zh-min-nan:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:zh-min-nan:Special:ListUsers|54&nbsp;083]] | [[:zh-min-nan:Special:ActiveUsers|82]] | [[:zh-min-nan:Special:ListFiles|362]] | 6 |- | <span id="tt">33</span> | [[Lingua tártara|Tártaro]] | Tatarça (Татарча) | [[:tt:|tt]] | [[:tt:Special:Statistics|417&nbsp;590]] | [[:tt:Special:Statistics|565&nbsp;033]] | [[:tt:Special:Statistics|3&nbsp;527&nbsp;696]] | [[:tt:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:tt:Special:ListUsers|43&nbsp;256]] | [[:tt:Special:ActiveUsers|77]] | [[:tt:Special:ListFiles|6111]] | 0 |- | <span id="eu">34</span> | [[Lingua éuscara|Éuscaro]] | Euskara | [[:eu:|eu]] | [[:eu:Special:Statistics|397&nbsp;754]] | [[:eu:Special:Statistics|826&nbsp;580]] | [[:eu:Special:Statistics|9&nbsp;006&nbsp;668]] | [[:eu:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:eu:Special:ListUsers|138&nbsp;920]] | [[:eu:Special:ActiveUsers|251]] | [[:eu:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | <span id="ms">35</span> | [[Lingua malaia|Malaio]] | Bahasa Melayu | [[:ms:|ms]] | [[:ms:Special:Statistics|360&nbsp;113]] | [[:ms:Special:Statistics|1&nbsp;042&nbsp;333]] | [[:ms:Special:Statistics|5&nbsp;640&nbsp;259]] | [[:ms:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:ms:Special:ListUsers|299&nbsp;068]] | [[:ms:Special:ActiveUsers|525]] | [[:ms:Special:ListFiles|19&nbsp;611]] | 19 |- | <span id="eo">36</span> | [[Esperanto]] | Esperanto | [[:eo:|eo]] | [[:eo:Special:Statistics|323&nbsp;501]] | [[:eo:Special:Statistics|720&nbsp;262]] | [[:eo:Special:Statistics|7&nbsp;684&nbsp;288]] | [[:eo:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:eo:Special:ListUsers|199&nbsp;881]] | [[:eo:Special:ActiveUsers|297]] | [[:eo:Special:ListFiles|11&nbsp;312]] | 16 |- | <span id="he">37</span> | [[Lingua hebrea|Hebreo]] | עברית | [[:he:|he]] | [[:he:Special:Statistics|321&nbsp;202]] | [[:he:Special:Statistics|1&nbsp;342&nbsp;969]] | [[:he:Special:Statistics|34&nbsp;496&nbsp;788]] | [[:he:Special:ListUsers/sysop|32]] | [[:he:Special:ListUsers|999&nbsp;162]] | [[:he:Special:ActiveUsers|3141]] | [[:he:Special:ListFiles|74&nbsp;067]] | 259 |- | <span id="hy">38</span> | [[Lingua armenia|Armenio]] | Հայերեն | [[:hy:|hy]] | [[:hy:Special:Statistics|293&nbsp;164]] | [[:hy:Special:Statistics|989&nbsp;224]] | [[:hy:Special:Statistics|8&nbsp;486&nbsp;690]] | [[:hy:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:hy:Special:ListUsers|124&nbsp;186]] | [[:hy:Special:ActiveUsers|407]] | [[:hy:Special:ListFiles|11&nbsp;359]] | 48 |- | <span id="da">39</span> | [[Lingua dinamarquesa|Dinamarqués]] | Dansk | [[:da:|da]] | [[:da:Special:Statistics|284&nbsp;087]] | [[:da:Special:Statistics|908&nbsp;609]] | [[:da:Special:Statistics|11&nbsp;204&nbsp;394]] | [[:da:Special:ListUsers/sysop|25]] | [[:da:Special:ListUsers|436&nbsp;298]] | [[:da:Special:ActiveUsers|790]] | [[:da:Special:ListFiles|0]] | 59 |- | <span id="bg">40</span> | [[Lingua búlgara|Búlgaro]] | Български | [[:bg:|bg]] | [[:bg:Special:Statistics|283&nbsp;908]] | [[:bg:Special:Statistics|632&nbsp;550]] | [[:bg:Special:Statistics|11&nbsp;479&nbsp;377]] | [[:bg:Special:ListUsers/sysop|25]] | [[:bg:Special:ListUsers|312&nbsp;064]] | [[:bg:Special:ActiveUsers|722]] | [[:bg:Special:ListFiles|549]] | 27 |- | <span id="azb">41</span> | [[Azarí do sur]] | تۆرکجه | [[:azb:|azb]] | [[:azb:Special:Statistics|242&nbsp;303]] | [[:azb:Special:Statistics|572&nbsp;016]] | [[:azb:Special:Statistics|1&nbsp;524&nbsp;255]] | [[:azb:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:azb:Special:ListUsers|38&nbsp;130]] | [[:azb:Special:ActiveUsers|106]] | [[:azb:Special:ListFiles|246]] | 4 |- | <span id="sk">42</span> | [[Lingua eslovaca|Eslovaco]] | Slovenčina | [[:sk:|sk]] | [[:sk:Special:Statistics|241&nbsp;794]] | [[:sk:Special:Statistics|549&nbsp;685]] | [[:sk:Special:Statistics|7&nbsp;406&nbsp;085]] | [[:sk:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:sk:Special:ListUsers|222&nbsp;102]] | [[:sk:Special:ActiveUsers|528]] | [[:sk:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | <span id="kk">43</span> | [[Lingua casaca|Casaco]] | Қазақша | [[:kk:|kk]] | [[:kk:Special:Statistics|232&nbsp;133]] | [[:kk:Special:Statistics|588&nbsp;327]] | [[:kk:Special:Statistics|3&nbsp;061&nbsp;554]] | [[:kk:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:kk:Special:ListUsers|121&nbsp;155]] | [[:kk:Special:ActiveUsers|195]] | [[:kk:Special:ListFiles|10&nbsp;543]] | 12 |- | <span id="et">44</span> | [[Lingua estoniana|Estoniano]] | Eesti | [[:et:|et]] | [[:et:Special:Statistics|229&nbsp;873]] | [[:et:Special:Statistics|542&nbsp;856]] | [[:et:Special:Statistics|6&nbsp;175&nbsp;995]] | [[:et:Special:ListUsers/sysop|33]] | [[:et:Special:ListUsers|168&nbsp;650]] | [[:et:Special:ActiveUsers|420]] | [[:et:Special:ListFiles|757]] | 21 |- | <span id="min">45</span> | [[Lingua minangkabau|Minangkabau]] | Minangkabau | [[:min:|min]] | [[:min:Special:Statistics|225&nbsp;623]] | [[:min:Special:Statistics|385&nbsp;493]] | [[:min:Special:Statistics|2&nbsp;444&nbsp;620]] | [[:min:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:min:Special:ListUsers|16&nbsp;170]] | [[:min:Special:ActiveUsers|40]] | [[:min:Special:ListFiles|177]] | 3 |- | <span id="be">46</span> | [[Lingua belarusa|Belaruso]] | Беларуская | [[:be:|be]] | [[:be:Special:Statistics|221&nbsp;923]] | [[:be:Special:Statistics|647&nbsp;971]] | [[:be:Special:Statistics|4&nbsp;187&nbsp;061]] | [[:be:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:be:Special:ListUsers|121&nbsp;146]] | [[:be:Special:ActiveUsers|273]] | [[:be:Special:ListFiles|3249]] | 23 |- | <span id="simple">47</span> | [[Inglés simple]] | Simple English | [[:simple:|simple]] | [[:simple:Special:Statistics|217&nbsp;642]] | [[:simple:Special:Statistics|705&nbsp;680]] | [[:simple:Special:Statistics|8&nbsp;390&nbsp;883]] | [[:simple:Special:ListUsers/sysop|17]] | [[:simple:Special:ListUsers|1&nbsp;226&nbsp;961]] | [[:simple:Special:ActiveUsers|985]] | [[:simple:Special:ListFiles|36]] | 59 |- | <span id="hr">48</span> | [[Lingua croata|Croata]] | Hrvatski | [[:hr:|hr]] | [[:hr:Special:Statistics|213&nbsp;227]] | [[:hr:Special:Statistics|446&nbsp;227]] | [[:hr:Special:Statistics|6&nbsp;436&nbsp;448]] | [[:hr:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:hr:Special:ListUsers|278&nbsp;420]] | [[:hr:Special:ActiveUsers|471]] | [[:hr:Special:ListFiles|21&nbsp;003]] | 17 |- | <span id="el">49</span> | [[Lingua grega|Grego]] | Ελληνικά | [[:el:|el]] | [[:el:Special:Statistics|212&nbsp;832]] | [[:el:Special:Statistics|631&nbsp;072]] | [[:el:Special:Statistics|9&nbsp;622&nbsp;922]] | [[:el:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:el:Special:ListUsers|370&nbsp;151]] | [[:el:Special:ActiveUsers|1041]] | [[:el:Special:ListFiles|18&nbsp;508]] | 58 |- | <span id="lt">50</span> | [[Lingua lituana|Lituano]] | Lietuvių | [[:lt:|lt]] | [[:lt:Special:Statistics|204&nbsp;067]] | [[:lt:Special:Statistics|500&nbsp;533]] | [[:lt:Special:Statistics|6&nbsp;660&nbsp;870]] | [[:lt:Special:ListUsers/sysop|10]] | [[:lt:Special:ListUsers|166&nbsp;812]] | [[:lt:Special:ActiveUsers|326]] | [[:lt:Special:ListFiles|23&nbsp;854]] | 28 |- | <span id="gl">51</span> | [[Lingua galega|Galego]] | Galego | [[:gl:|gl]] | [[:gl:Special:Statistics|188&nbsp;386]] | [[:gl:Special:Statistics|473&nbsp;189]] | [[:gl:Special:Statistics|6&nbsp;159&nbsp;151]] | [[:gl:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:gl:Special:ListUsers|128&nbsp;565]] | [[:gl:Special:ActiveUsers|257]] | [[:gl:Special:ListFiles|343]] | 29 |- | <span id="az">52</span> | [[Lingua azarí|Azarí]] | Azərbaycan | [[:az:|az]] | [[:az:Special:Statistics|186&nbsp;415]] | [[:az:Special:Statistics|512&nbsp;133]] | [[:az:Special:Statistics|6&nbsp;583&nbsp;704]] | [[:az:Special:ListUsers/sysop|17]] | [[:az:Special:ListUsers|252&nbsp;446]] | [[:az:Special:ActiveUsers|642]] | [[:az:Special:ListFiles|23&nbsp;653]] | 39 |- | <span id="sl">53</span> | [[Lingua eslovena|Esloveno]] | Slovenščina | [[:sl:|sl]] | [[:sl:Special:Statistics|177&nbsp;509]] | [[:sl:Special:Statistics|440&nbsp;103]] | [[:sl:Special:Statistics|5&nbsp;735&nbsp;800]] | [[:sl:Special:ListUsers/sysop|22]] | [[:sl:Special:ListUsers|213&nbsp;957]] | [[:sl:Special:ActiveUsers|311]] | [[:sl:Special:ListFiles|8317]] | 28 |- | <span id="ur">54</span> | [[Lingua urdú|Urdú]] | اردو | [[:ur:|ur]] | [[:ur:Special:Statistics|175&nbsp;941]] | [[:ur:Special:Statistics|997&nbsp;742]] | [[:ur:Special:Statistics|5&nbsp;124&nbsp;988]] | [[:ur:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:ur:Special:ListUsers|150&nbsp;110]] | [[:ur:Special:ActiveUsers|308]] | [[:ur:Special:ListFiles|12&nbsp;601]] | 112 |- | <span id="uz">55</span> | [[Lingua uzbeka|Uzbeko]] | O‘zbek | [[:uz:|uz]] | [[:uz:Special:Statistics|170&nbsp;558]] | [[:uz:Special:Statistics|695&nbsp;230]] | [[:uz:Special:Statistics|2&nbsp;812&nbsp;316]] | [[:uz:Special:ListUsers/sysop|20]] | [[:uz:Special:ListUsers|77&nbsp;384]] | [[:uz:Special:ActiveUsers|619]] | [[:uz:Special:ListFiles|2097]] | 38 |- | <span id="nn">56</span> | [[Nynorsk|Noruegués (Nynorsk)]] | Nynorsk | [[:nn:|nn]] | [[:nn:Special:Statistics|162&nbsp;680]] | [[:nn:Special:Statistics|372&nbsp;490]] | [[:nn:Special:Statistics|3&nbsp;391&nbsp;270]] | [[:nn:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:nn:Special:ListUsers|122&nbsp;019]] | [[:nn:Special:ActiveUsers|140]] | [[:nn:Special:ListFiles|16]] | 15 |- | <span id="ka">57</span> | [[Lingua xeorxiana|Xeorxiano]] | ქართული | [[:ka:|ka]] | [[:ka:Special:Statistics|162&nbsp;594]] | [[:ka:Special:Statistics|460&nbsp;335]] | [[:ka:Special:Statistics|4&nbsp;399&nbsp;761]] | [[:ka:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ka:Special:ListUsers|143&nbsp;376]] | [[:ka:Special:ActiveUsers|245]] | [[:ka:Special:ListFiles|14&nbsp;840]] | 32 |- | <span id="hi">58</span> | [[Lingua hindi|Hindi]] | हिन्दी | [[:hi:|hi]] | [[:hi:Special:Statistics|152&nbsp;402]] | [[:hi:Special:Statistics|1&nbsp;192&nbsp;242]] | [[:hi:Special:Statistics|5&nbsp;614&nbsp;619]] | [[:hi:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:hi:Special:ListUsers|711&nbsp;319]] | [[:hi:Special:ActiveUsers|1192]] | [[:hi:Special:ListFiles|3605]] | 219 |- | <span id="th">59</span> | [[Lingua tailandesa|Tailandés]] | ไทย | [[:th:|th]] | [[:th:Special:Statistics|149&nbsp;629]] | [[:th:Special:Statistics|975&nbsp;596]] | [[:th:Special:Statistics|10&nbsp;246&nbsp;053]] | [[:th:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:th:Special:ListUsers|430&nbsp;602]] | [[:th:Special:ActiveUsers|981]] | [[:th:Special:ListFiles|27&nbsp;304]] | 320 |- | <span id="ta">60</span> | [[Lingua támil|Támil]] | தமிழ் | [[:ta:|ta]] | [[:ta:Special:Statistics|148&nbsp;381]] | [[:ta:Special:Statistics|466&nbsp;752]] | [[:ta:Special:Statistics|3&nbsp;492&nbsp;246]] | [[:ta:Special:ListUsers/sysop|31]] | [[:ta:Special:ListUsers|208&nbsp;111]] | [[:ta:Special:ActiveUsers|341]] | [[:ta:Special:ListFiles|7723]] | 34 |- | <span id="la">61</span> | [[Lingua latina|Latín]] | Latina | [[:la:|la]] | [[:la:Special:Statistics|136&nbsp;964]] | [[:la:Special:Statistics|275&nbsp;710]] | [[:la:Special:Statistics|3&nbsp;691&nbsp;022]] | [[:la:Special:ListUsers/sysop|21]] | [[:la:Special:ListUsers|158&nbsp;505]] | [[:la:Special:ActiveUsers|128]] | [[:la:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | <span id="cy">62</span> | [[Lingua galesa|Galés]] | Cymraeg | [[:cy:|cy]] | [[:cy:Special:Statistics|135&nbsp;151]] | [[:cy:Special:Statistics|275&nbsp;394]] | [[:cy:Special:Statistics|11&nbsp;099&nbsp;740]] | [[:cy:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:cy:Special:ListUsers|73&nbsp;883]] | [[:cy:Special:ActiveUsers|106]] | [[:cy:Special:ListFiles|11&nbsp;274]] | 43 |- | <span id="mk">63</span> | [[Lingua macedonia|Macedonio]] | Македонски | [[:mk:|mk]] | [[:mk:Special:Statistics|130&nbsp;128]] | [[:mk:Special:Statistics|524&nbsp;637]] | [[:mk:Special:Statistics|4&nbsp;793&nbsp;496]] | [[:mk:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mk:Special:ListUsers|103&nbsp;511]] | [[:mk:Special:ActiveUsers|212]] | [[:mk:Special:ListFiles|8681]] | 83 |- | <span id="ast">64</span> | [[Lingua asturiana|Asturiano]] | Asturianu | [[:ast:|ast]] | [[:ast:Special:Statistics|129&nbsp;993]] | [[:ast:Special:Statistics|228&nbsp;719]] | [[:ast:Special:Statistics|3&nbsp;708&nbsp;919]] | [[:ast:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:ast:Special:ListUsers|107&nbsp;054]] | [[:ast:Special:ActiveUsers|108]] | [[:ast:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="bn">65</span> | [[Lingua bengalí|Bengalí]] | বাংলা | [[:bn:|bn]] | [[:bn:Special:Statistics|126&nbsp;841]] | [[:bn:Special:Statistics|991&nbsp;791]] | [[:bn:Special:Statistics|6&nbsp;057&nbsp;164]] | [[:bn:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:bn:Special:ListUsers|386&nbsp;095]] | [[:bn:Special:ActiveUsers|1147]] | [[:bn:Special:ListFiles|15&nbsp;421]] | 283 |- | <span id="zh-yue">66</span> | [[Lingua cantonesa|Cantonés]] | 粵語 | [[:zh-yue:|zh-yue]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|126&nbsp;578]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|285&nbsp;328]] | [[:zh-yue:Special:Statistics|1&nbsp;866&nbsp;912]] | [[:zh-yue:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:zh-yue:Special:ListUsers|244&nbsp;232]] | [[:zh-yue:Special:ActiveUsers|284]] | [[:zh-yue:Special:ListFiles|2629]] | 10 |- | <span id="lv">67</span> | [[Lingua letoa|Letón]] | Latviešu | [[:lv:|lv]] | [[:lv:Special:Statistics|115&nbsp;341]] | [[:lv:Special:Statistics|468&nbsp;275]] | [[:lv:Special:Statistics|3&nbsp;669&nbsp;377]] | [[:lv:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:lv:Special:ListUsers|108&nbsp;220]] | [[:lv:Special:ActiveUsers|283]] | [[:lv:Special:ListFiles|25&nbsp;577]] | 73 |- | <span id="tg">68</span> | [[Lingua taxica|Taxico]] | Тоҷикӣ | [[:tg:|tg]] | [[:tg:Special:Statistics|107&nbsp;780]] | [[:tg:Special:Statistics|262&nbsp;949]] | [[:tg:Special:Statistics|1&nbsp;309&nbsp;629]] | [[:tg:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:tg:Special:ListUsers|36&nbsp;221]] | [[:tg:Special:ActiveUsers|58]] | [[:tg:Special:ListFiles|485]] | 10 |- | <span id="af">69</span> | [[Lingua afrikaans|Afrikaans]] | Afrikaans | [[:af:|af]] | [[:af:Special:Statistics|104&nbsp;591]] | [[:af:Special:Statistics|373&nbsp;200]] | [[:af:Special:Statistics|2&nbsp;517&nbsp;122]] | [[:af:Special:ListUsers/sysop|16]] | [[:af:Special:ListUsers|152&nbsp;643]] | [[:af:Special:ActiveUsers|192]] | [[:af:Special:ListFiles|9616]] | 44 |- | <span id="my">70</span> | [[Lingua birmana|Birmano]] | မ္ရန္‌မာစာ | [[:my:|my]] | [[:my:Special:Statistics|103&nbsp;693]] | [[:my:Special:Statistics|217&nbsp;357]] | [[:my:Special:Statistics|756&nbsp;079]] | [[:my:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:my:Special:ListUsers|103&nbsp;483]] | [[:my:Special:ActiveUsers|137]] | [[:my:Special:ListFiles|2976]] | 4 |- | <span id="mg">71</span> | [[Lingua malgaxe|Malgaxe]] | Malagasy | [[:mg:|mg]] | [[:mg:Special:Statistics|94&nbsp;881]] | [[:mg:Special:Statistics|245&nbsp;165]] | [[:mg:Special:Statistics|1&nbsp;046&nbsp;630]] | [[:mg:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mg:Special:ListUsers|28&nbsp;894]] | [[:mg:Special:ActiveUsers|44]] | [[:mg:Special:ListFiles|3]] | 10 |- | <span id="bs">72</span> | [[Lingua bosníaca|Bosníaco]] | Bosanski | [[:bs:|bs]] | [[:bs:Special:Statistics|90&nbsp;388]] | [[:bs:Special:Statistics|367&nbsp;838]] | [[:bs:Special:Statistics|3&nbsp;416&nbsp;432]] | [[:bs:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:bs:Special:ListUsers|144&nbsp;827]] | [[:bs:Special:ActiveUsers|170]] | [[:bs:Special:ListFiles|5465]] | 87 |- | <span id="oc">73</span> | [[Lingua occitana|Occitano]] | Occitan | [[:oc:|oc]] | [[:oc:Special:Statistics|89&nbsp;871]] | [[:oc:Special:Statistics|159&nbsp;448]] | [[:oc:Special:Statistics|2&nbsp;326&nbsp;189]] | [[:oc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:oc:Special:ListUsers|48&nbsp;518]] | [[:oc:Special:ActiveUsers|90]] | [[:oc:Special:ListFiles|925]] | 8 |- | <span id="sq">74</span> | [[Lingua albanesa|Albanés]] | Shqip | [[:sq:|sq]] | [[:sq:Special:Statistics|86&nbsp;135]] | [[:sq:Special:Statistics|263&nbsp;485]] | [[:sq:Special:Statistics|2&nbsp;465&nbsp;986]] | [[:sq:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:sq:Special:ListUsers|144&nbsp;084]] | [[:sq:Special:ActiveUsers|217]] | [[:sq:Special:ListFiles|4732]] | 39 |- | <span id="mr">75</span> | [[Lingua marathi|Marathi]] | मराठी | [[:mr:|mr]] | [[:mr:Special:Statistics|86&nbsp;125]] | [[:mr:Special:Statistics|286&nbsp;061]] | [[:mr:Special:Statistics|2&nbsp;150&nbsp;157]] | [[:mr:Special:ListUsers/sysop|12]] | [[:mr:Special:ListUsers|146&nbsp;096]] | [[:mr:Special:ActiveUsers|159]] | [[:mr:Special:ListFiles|19&nbsp;140]] | 40 |- | <span id="nds">76</span> | [[Lingua baixo saxoa|Baixo saxón]] | Plattdüütsch | [[:nds:|nds]] | [[:nds:Special:Statistics|83&nbsp;919]] | [[:nds:Special:Statistics|162&nbsp;428]] | [[:nds:Special:Statistics|990&nbsp;305]] | [[:nds:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:nds:Special:ListUsers|49&nbsp;079]] | [[:nds:Special:ActiveUsers|33]] | [[:nds:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="ky">77</span> | [[Lingua kirguiz|Kirguiz]] | Кыргызча (Kyrgyzça) | [[:ky:|ky]] | [[:ky:Special:Statistics|81&nbsp;603]] | [[:ky:Special:Statistics|111&nbsp;419]] | [[:ky:Special:Statistics|425&nbsp;246]] | [[:ky:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ky:Special:ListUsers|33&nbsp;279]] | [[:ky:Special:ActiveUsers|78]] | [[:ky:Special:ListFiles|2688]] | 0 |- | <span id="ml">78</span> | [[Lingua malayalam|Malayalam]] | മലയാളം | [[:ml:|ml]] | [[:ml:Special:Statistics|79&nbsp;122]] | [[:ml:Special:Statistics|489&nbsp;046]] | [[:ml:Special:Statistics|3&nbsp;711&nbsp;392]] | [[:ml:Special:ListUsers/sysop|15]] | [[:ml:Special:ListUsers|163&nbsp;556]] | [[:ml:Special:ActiveUsers|249]] | [[:ml:Special:ListFiles|6968]] | 203 |- | <span id="be-tarask">79</span> | [[Lingua belarusa|Belaruso (Taraškievica)]] | Беларуская (тарашкевіца) | [[:be-tarask:|be-tarask]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|78&nbsp;932]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|226&nbsp;767]] | [[:be-tarask:Special:Statistics|2&nbsp;327&nbsp;447]] | [[:be-tarask:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:be-tarask:Special:ListUsers|76&nbsp;382]] | [[:be-tarask:Special:ActiveUsers|129]] | [[:be-tarask:Special:ListFiles|1892]] | 36 |- | <span id="te">80</span> | [[Lingua telugu|Telugu]] | తెలుగు | [[:te:|te]] | [[:te:Special:Statistics|78&nbsp;102]] | [[:te:Special:Statistics|306&nbsp;587]] | [[:te:Special:Statistics|3&nbsp;619&nbsp;664]] | [[:te:Special:ListUsers/sysop|13]] | [[:te:Special:ListUsers|114&nbsp;768]] | [[:te:Special:ActiveUsers|184]] | [[:te:Special:ListFiles|12&nbsp;800]] | 101 |- | <span id="sw">81</span> | [[Lingua suahili|Suahili]] | Kiswahili | [[:sw:|sw]] | [[:sw:Special:Statistics|74&nbsp;633]] | [[:sw:Special:Statistics|151&nbsp;060]] | [[:sw:Special:Statistics|1&nbsp;241&nbsp;318]] | [[:sw:Special:ListUsers/sysop|14]] | [[:sw:Special:ListUsers|55&nbsp;325]] | [[:sw:Special:ActiveUsers|198]] | [[:sw:Special:ListFiles|2270]] | 8 |- | <span id="br">82</span> | [[Lingua bretoa|Bretón]] | Brezhoneg | [[:br:|br]] | [[:br:Special:Statistics|72&nbsp;866]] | [[:br:Special:Statistics|142&nbsp;445]] | [[:br:Special:Statistics|2&nbsp;005&nbsp;022]] | [[:br:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:br:Special:ListUsers|70&nbsp;330]] | [[:br:Special:ActiveUsers|89]] | [[:br:Special:ListFiles|5372]] | 12 |- | <span id="new">83</span> | [[Lingua newari|Nepal bhasa]] | नेपाल भाषा | [[:new:|new]] | [[:new:Special:Statistics|72&nbsp;352]] | [[:new:Special:Statistics|196&nbsp;959]] | [[:new:Special:Statistics|848&nbsp;792]] | [[:new:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:new:Special:ListUsers|25&nbsp;105]] | [[:new:Special:ActiveUsers|17]] | [[:new:Special:ListFiles|0]] | 12 |- | <span id="jv">84</span> | [[Lingua xavanesa|Xavanés]] | Basa Jawa | [[:jv:|jv]] | [[:jv:Special:Statistics|70&nbsp;723]] | [[:jv:Special:Statistics|178&nbsp;910]] | [[:jv:Special:Statistics|1&nbsp;594&nbsp;487]] | [[:jv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:jv:Special:ListUsers|54&nbsp;101]] | [[:jv:Special:ActiveUsers|91]] | [[:jv:Special:ListFiles|5430]] | 20 |- | <span id="vec">85</span> | [[Lingua véneta|Véneto]] | Vèneto | [[:vec:|vec]] | [[:vec:Special:Statistics|68&nbsp;996]] | [[:vec:Special:Statistics|140&nbsp;399]] | [[:vec:Special:Statistics|1&nbsp;100&nbsp;921]] | [[:vec:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:vec:Special:ListUsers|32&nbsp;142]] | [[:vec:Special:ActiveUsers|36]] | [[:vec:Special:ListFiles|724]] | 8 |- | <span id="ht">86</span> | [[Crioulo haitiano|Haitiano]] | Krèyol ayisyen | [[:ht:|ht]] | [[:ht:Special:Statistics|67&nbsp;946]] | [[:ht:Special:Statistics|82&nbsp;124]] | [[:ht:Special:Statistics|804&nbsp;235]] | [[:ht:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ht:Special:ListUsers|28&nbsp;596]] | [[:ht:Special:ActiveUsers|42]] | [[:ht:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="pms">87</span> | [[Lingua piemontesa|Piemontés]] | Piemontèis | [[:pms:|pms]] | [[:pms:Special:Statistics|66&nbsp;377]] | [[:pms:Special:Statistics|101&nbsp;502]] | [[:pms:Special:Statistics|855&nbsp;467]] | [[:pms:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pms:Special:ListUsers|25&nbsp;354]] | [[:pms:Special:ActiveUsers|40]] | [[:pms:Special:ListFiles|2069]] | 2 |- | <span id="pnb">88</span> | [[Lingua punjabi|Punjabi occidental]] | شاہ مکھی پنجابی | [[:pnb:|pnb]] | [[:pnb:Special:Statistics|65&nbsp;855]] | [[:pnb:Special:Statistics|113&nbsp;891]] | [[:pnb:Special:Statistics|606&nbsp;895]] | [[:pnb:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pnb:Special:ListUsers|32&nbsp;560]] | [[:pnb:Special:ActiveUsers|53]] | [[:pnb:Special:ListFiles|225]] | 2 |- | <span id="su">89</span> | [[Lingua sundanesa|Sundanés]] | Basa Sunda | [[:su:|su]] | [[:su:Special:Statistics|61&nbsp;284]] | [[:su:Special:Statistics|97&nbsp;420]] | [[:su:Special:Statistics|629&nbsp;481]] | [[:su:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:su:Special:ListUsers|28&nbsp;445]] | [[:su:Special:ActiveUsers|41]] | [[:su:Special:ListFiles|545]] | 2 |- | <span id="lb">90</span> | [[Lingua luxemburguesa|Luxemburgués]] | Lëtzebuergesch | [[:lb:|lb]] | [[:lb:Special:Statistics|61&nbsp;053]] | [[:lb:Special:Statistics|131&nbsp;552]] | [[:lb:Special:Statistics|2&nbsp;392&nbsp;337]] | [[:lb:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lb:Special:ListUsers|55&nbsp;275]] | [[:lb:Special:ActiveUsers|59]] | [[:lb:Special:ListFiles|2376]] | 24 |- | <span id="ba">91</span> | [[Lingua baskir|Bashkir]] | Башҡорт | [[:ba:|ba]] | [[:ba:Special:Statistics|60&nbsp;429]] | [[:ba:Special:Statistics|170&nbsp;072]] | [[:ba:Special:Statistics|1&nbsp;151&nbsp;799]] | [[:ba:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ba:Special:ListUsers|35&nbsp;536]] | [[:ba:Special:ActiveUsers|77]] | [[:ba:Special:ListFiles|1457]] | 22 |- | <span id="lld">92</span> | [[Lingua ladina|Ladino]] | Ladin | [[:lld:|lld]] | [[:lld:Special:Statistics|59&nbsp;950]] | [[:lld:Special:Statistics|63&nbsp;799]] | [[:lld:Special:Statistics|98&nbsp;770]] | [[:lld:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lld:Special:ListUsers|2281]] | [[:lld:Special:ActiveUsers|10]] | [[:lld:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="ga">93</span> | [[Lingua irlandesa|Irlándes]] | Gaeilge | [[:ga:|ga]] | [[:ga:Special:Statistics|57&nbsp;440]] | [[:ga:Special:Statistics|96&nbsp;377]] | [[:ga:Special:Statistics|1&nbsp;088&nbsp;436]] | [[:ga:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ga:Special:ListUsers|52&nbsp;678]] | [[:ga:Special:ActiveUsers|90]] | [[:ga:Special:ListFiles|1123]] | 5 |- | <span id="szl">94</span> | [[Lingua silesiana|Silesiano]] | Ślůnski | [[:szl:|szl]] | [[:szl:Special:Statistics|55&nbsp;868]] | [[:szl:Special:Statistics|69&nbsp;167]] | [[:szl:Special:Statistics|347&nbsp;769]] | [[:szl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:szl:Special:ListUsers|21&nbsp;832]] | [[:szl:Special:ActiveUsers|42]] | [[:szl:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="lmo">95</span> | [[Lingua lombarda|Lombardo]] | Lumbaart | [[:lmo:|lmo]] | [[:lmo:Special:Statistics|54&nbsp;976]] | [[:lmo:Special:Statistics|123&nbsp;973]] | [[:lmo:Special:Statistics|1&nbsp;127&nbsp;075]] | [[:lmo:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lmo:Special:ListUsers|37&nbsp;844]] | [[:lmo:Special:ActiveUsers|43]] | [[:lmo:Special:ListFiles|4437]] | 14 |- | <span id="is">96</span> | [[Lingua islandesa|Islandés]] | Íslenska | [[:is:|is]] | [[:is:Special:Statistics|54&nbsp;793]] | [[:is:Special:Statistics|141&nbsp;727]] | [[:is:Special:Statistics|1&nbsp;761&nbsp;383]] | [[:is:Special:ListUsers/sysop|19]] | [[:is:Special:ListUsers|86&nbsp;943]] | [[:is:Special:ActiveUsers|122]] | [[:is:Special:ListFiles|3218]] | 31 |- | <span id="ku">97</span> | [[Lingua kurda|Kurdo]] | Kurdî / كوردی | [[:ku:|ku]] | [[:ku:Special:Statistics|53&nbsp;954]] | [[:ku:Special:Statistics|109&nbsp;278]] | [[:ku:Special:Statistics|1&nbsp;094&nbsp;834]] | [[:ku:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ku:Special:ListUsers|51&nbsp;975]] | [[:ku:Special:ActiveUsers|87]] | [[:ku:Special:ListFiles|565]] | 10 |- | <span id="cv">98</span> | [[Lingua chuvaxa|Chuvaxo]] | Чăваш | [[:cv:|cv]] | [[:cv:Special:Statistics|49&nbsp;685]] | [[:cv:Special:Statistics|97&nbsp;918]] | [[:cv:Special:Statistics|750&nbsp;233]] | [[:cv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cv:Special:ListUsers|31&nbsp;288]] | [[:cv:Special:ActiveUsers|44]] | [[:cv:Special:ListFiles|537]] | 7 |- | <span id="fy">99</span> | [[Lingua frisoa occidental|Frisón occidental]] | Frysk | [[:fy:|fy]] | [[:fy:Special:Statistics|49&nbsp;393]] | [[:fy:Special:Statistics|150&nbsp;622]] | [[:fy:Special:Statistics|1&nbsp;088&nbsp;027]] | [[:fy:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:fy:Special:ListUsers|43&nbsp;584]] | [[:fy:Special:ActiveUsers|70]] | [[:fy:Special:ListFiles|7610]] | 30 |- | <span id="tl">100</span> | [[Lingua tagala|Tagalo]] | Tagalog | [[:tl:|tl]] | [[:tl:Special:Statistics|43&nbsp;203]] | [[:tl:Special:Statistics|234&nbsp;337]] | [[:tl:Special:Statistics|1&nbsp;963&nbsp;297]] | [[:tl:Special:ListUsers/sysop|11]] | [[:tl:Special:ListUsers|123&nbsp;756]] | [[:tl:Special:ActiveUsers|132]] | [[:tl:Special:ListFiles|1896]] | 163 |- | <span id="ckb">101</span> | [[Lingua kurda central|Kurdo central]] | کوردی | [[:ckb:|ckb]] | [[:ckb:Special:Statistics|42&nbsp;721]] | [[:ckb:Special:Statistics|185&nbsp;769]] | [[:ckb:Special:Statistics|974&nbsp;491]] | [[:ckb:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:ckb:Special:ListUsers|51&nbsp;595]] | [[:ckb:Special:ActiveUsers|175]] | [[:ckb:Special:ListFiles|1603]] | 58 |- | <span id="wuu">102</span> | [[Lingua wu|Wu]] | 吴语 | [[:wuu:|wuu]] | [[:wuu:Special:Statistics|42&nbsp;556]] | [[:wuu:Special:Statistics|55&nbsp;388]] | [[:wuu:Special:Statistics|294&nbsp;503]] | [[:wuu:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wuu:Special:ListUsers|78&nbsp;908]] | [[:wuu:Special:ActiveUsers|40]] | [[:wuu:Special:ListFiles|135]] | 0 |- | <span id="an">103</span> | [[Lingua aragonesa|Aragonés]] | Aragonés | [[:an:|an]] | [[:an:Special:Statistics|42&nbsp;215]] | [[:an:Special:Statistics|128&nbsp;515]] | [[:an:Special:Statistics|1&nbsp;838&nbsp;505]] | [[:an:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:an:Special:ListUsers|68&nbsp;572]] | [[:an:Special:ActiveUsers|72]] | [[:an:Special:ListFiles|1499]] | 59 |- | <span id="sco">104</span> | [[Lingua scots|Scots]] | Scots | [[:sco:|sco]] | [[:sco:Special:Statistics|40&nbsp;559]] | [[:sco:Special:Statistics|146&nbsp;774]] | [[:sco:Special:Statistics|862&nbsp;567]] | [[:sco:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sco:Special:ListUsers|95&nbsp;780]] | [[:sco:Special:ActiveUsers|90]] | [[:sco:Special:ListFiles|690]] | 40 |- | <span id="diq">105</span> | [[Lingua zazaki|Zazaki]] | Zazaki | [[:diq:|diq]] | [[:diq:Special:Statistics|40&nbsp;163]] | [[:diq:Special:Statistics|60&nbsp;561]] | [[:diq:Special:Statistics|487&nbsp;396]] | [[:diq:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:diq:Special:ListUsers|25&nbsp;044]] | [[:diq:Special:ActiveUsers|35]] | [[:diq:Special:ListFiles|209]] | 2 |- | <span id="pa">106</span> | [[Lingua punjabi|Punjabí]] | ਪੰਜਾਬੀ | [[:pa:|pa]] | [[:pa:Special:Statistics|38&nbsp;535]] | [[:pa:Special:Statistics|134&nbsp;611]] | [[:pa:Special:Statistics|610&nbsp;160]] | [[:pa:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:pa:Special:ListUsers|42&nbsp;459]] | [[:pa:Special:ActiveUsers|97]] | [[:pa:Special:ListFiles|1581]] | 28 |- | <span id="vo">107</span> | [[Volapük]] | Volapük | [[:vo:|vo]] | [[:vo:Special:Statistics|36&nbsp;972]] | [[:vo:Special:Statistics|167&nbsp;562]] | [[:vo:Special:Statistics|3&nbsp;272&nbsp;380]] | [[:vo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:vo:Special:ListUsers|32&nbsp;427]] | [[:vo:Special:ActiveUsers|29]] | [[:vo:Special:ListFiles|0]] | 243 |- | <span id="io">108</span> | [[Ido]] | Ido | [[:io:|io]] | [[:io:Special:Statistics|33&nbsp;565]] | [[:io:Special:Statistics|49&nbsp;434]] | [[:io:Special:Statistics|993&nbsp;875]] | [[:io:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:io:Special:ListUsers|33&nbsp;732]] | [[:io:Special:ActiveUsers|43]] | [[:io:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="ne">109</span> | [[Lingua nepalesa|Nepalés]] | नेपाली | [[:ne:|ne]] | [[:ne:Special:Statistics|32&nbsp;335]] | [[:ne:Special:Statistics|103&nbsp;758]] | [[:ne:Special:Statistics|1&nbsp;070&nbsp;206]] | [[:ne:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ne:Special:ListUsers|58&nbsp;846]] | [[:ne:Special:ActiveUsers|101]] | [[:ne:Special:ListFiles|1259]] | 50 |- | <span id="yo">110</span> | [[Lingua yoruba|Yoruba]] | Yorùbá | [[:yo:|yo]] | [[:yo:Special:Statistics|31&nbsp;635]] | [[:yo:Special:Statistics|56&nbsp;066]] | [[:yo:Special:Statistics|553&nbsp;725]] | [[:yo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yo:Special:ListUsers|25&nbsp;006]] | [[:yo:Special:ActiveUsers|68]] | [[:yo:Special:ListFiles|168]] | 5 |- | <span id="gu">111</span> | [[Lingua gujarati|Gujaratí]] | ગુજરાતી | [[:gu:|gu]] | [[:gu:Special:Statistics|29&nbsp;977]] | [[:gu:Special:Statistics|117&nbsp;957]] | [[:gu:Special:Statistics|826&nbsp;282]] | [[:gu:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gu:Special:ListUsers|69&nbsp;334]] | [[:gu:Special:ActiveUsers|87]] | [[:gu:Special:ListFiles|0]] | 60 |- | <span id="als">112</span> | [[Alemánico]] | Alemannisch | [[:als:|als]] | [[:als:Special:Statistics|29&nbsp;044]] | [[:als:Special:Statistics|69&nbsp;768]] | [[:als:Special:Statistics|1&nbsp;015&nbsp;087]] | [[:als:Special:ListUsers/sysop|9]] | [[:als:Special:ListUsers|92&nbsp;757]] | [[:als:Special:ActiveUsers|70]] | [[:als:Special:ListFiles|571]] | 28 |- | <span id="kn">113</span> | [[Lingua kanaresa|Kanarés]] | ಕನ್ನಡ | [[:kn:|kn]] | [[:kn:Special:Statistics|28&nbsp;554]] | [[:kn:Special:Statistics|130&nbsp;635]] | [[:kn:Special:Statistics|1&nbsp;112&nbsp;047]] | [[:kn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:kn:Special:ListUsers|76&nbsp;392]] | [[:kn:Special:ActiveUsers|166]] | [[:kn:Special:ListFiles|2601]] | 108 |- | <span id="bar">114</span> | [[Lingua bávara|Bávaro]] | Boarisch | [[:bar:|bar]] | [[:bar:Special:Statistics|26&nbsp;982]] | [[:bar:Special:Statistics|109&nbsp;214]] | [[:bar:Special:Statistics|831&nbsp;045]] | [[:bar:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bar:Special:ListUsers|63&nbsp;632]] | [[:bar:Special:ActiveUsers|47]] | [[:bar:Special:ListFiles|1320]] | 70 |- | <span id="scn">115</span> | [[Lingua siciliana|Siciliano]] | Sicilianu | [[:scn:|scn]] | [[:scn:Special:Statistics|26&nbsp;214]] | [[:scn:Special:Statistics|55&nbsp;700]] | [[:scn:Special:Statistics|732&nbsp;883]] | [[:scn:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:scn:Special:ListUsers|41&nbsp;428]] | [[:scn:Special:ActiveUsers|37]] | [[:scn:Special:ListFiles|1407]] | 16 |- | <span id="bpy">116</span> | [[Lingua bishnupriya manipuri|Bishnupriya Manipuri]] | ইমার ঠার/বিষ্ণুপ্রিয়া মণিপুরী | [[:bpy:|bpy]] | [[:bpy:Special:Statistics|25&nbsp;085]] | [[:bpy:Special:Statistics|62&nbsp;806]] | [[:bpy:Special:Statistics|886&nbsp;488]] | [[:bpy:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bpy:Special:ListUsers|23&nbsp;553]] | [[:bpy:Special:ActiveUsers|17]] | [[:bpy:Special:ListFiles|45]] | 31 |- | <span id="avk">117</span> | [[Kotava]] | Kotava | [[:avk:|avk]] | [[:avk:Special:Statistics|24&nbsp;171]] | [[:avk:Special:Statistics|29&nbsp;370]] | [[:avk:Special:Statistics|115&nbsp;321]] | [[:avk:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:avk:Special:ListUsers|3137]] | [[:avk:Special:ActiveUsers|29]] | [[:avk:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="ia">118</span> | [[Interlingua (lingua artificial)|Interlingua]] | Interlingua | [[:ia:|ia]] | [[:ia:Special:Statistics|23&nbsp;835]] | [[:ia:Special:Statistics|37&nbsp;801]] | [[:ia:Special:Statistics|642&nbsp;234]] | [[:ia:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:ia:Special:ListUsers|44&nbsp;866]] | [[:ia:Special:ActiveUsers|34]] | [[:ia:Special:ListFiles|4]] | 5 |- | <span id="qu">119</span> | [[Linguas quechuas|Quechua]] | Runa Simi | [[:qu:|qu]] | [[:qu:Special:Statistics|23&nbsp;067]] | [[:qu:Special:Statistics|55&nbsp;979]] | [[:qu:Special:Statistics|650&nbsp;110]] | [[:qu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:qu:Special:ListUsers|27&nbsp;278]] | [[:qu:Special:ActiveUsers|37]] | [[:qu:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="mn">120</span> | [[Lingua mongol|Mongol]] | Монгол | [[:mn:|mn]] | [[:mn:Special:Statistics|21&nbsp;420]] | [[:mn:Special:Statistics|98&nbsp;113]] | [[:mn:Special:Statistics|708&nbsp;307]] | [[:mn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mn:Special:ListUsers|78&nbsp;204]] | [[:mn:Special:ActiveUsers|87]] | [[:mn:Special:ListFiles|1475]] | 92 |- | <span id="nv">121</span> | [[Lingua navajo|Navajo]] | Diné bizaad | [[:nv:|nv]] | [[:nv:Special:Statistics|20&nbsp;506]] | [[:nv:Special:Statistics|34&nbsp;675]] | [[:nv:Special:Statistics|296&nbsp;074]] | [[:nv:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nv:Special:ListUsers|15&nbsp;205]] | [[:nv:Special:ActiveUsers|11]] | [[:nv:Special:ListFiles|709]] | 4 |- | <span id="crh">122</span> | [[Lingua tártara de Crimea|Tártaro de Crimea]] | Qırımtatarca | [[:crh:|crh]] | [[:crh:Special:Statistics|20&nbsp;007]] | [[:crh:Special:Statistics|40&nbsp;013]] | [[:crh:Special:Statistics|178&nbsp;049]] | [[:crh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:crh:Special:ListUsers|17&nbsp;920]] | [[:crh:Special:ActiveUsers|33]] | [[:crh:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="xmf">123</span> | [[Lingua mingreliana|Mingreliano]] | მარგალურ ნინა (Margalur nina) | [[:xmf:|xmf]] | [[:xmf:Special:Statistics|19&nbsp;647]] | [[:xmf:Special:Statistics|36&nbsp;540]] | [[:xmf:Special:Statistics|186&nbsp;637]] | [[:xmf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:xmf:Special:ListUsers|17&nbsp;142]] | [[:xmf:Special:ActiveUsers|22]] | [[:xmf:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="si">124</span> | [[Lingua cingalesa|Cingalés]] | සිංහල | [[:si:|si]] | [[:si:Special:Statistics|18&nbsp;051]] | [[:si:Special:Statistics|80&nbsp;274]] | [[:si:Special:Statistics|511&nbsp;854]] | [[:si:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:si:Special:ListUsers|58&nbsp;546]] | [[:si:Special:ActiveUsers|85]] | [[:si:Special:ListFiles|3115]] | 75 |- | <span id="ha">125</span> | [[Lingua hausa|Hausa]] | هَوُسَ | [[:ha:|ha]] | [[:ha:Special:Statistics|18&nbsp;036]] | [[:ha:Special:Statistics|31&nbsp;816]] | [[:ha:Special:Statistics|168&nbsp;495]] | [[:ha:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ha:Special:ListUsers|18&nbsp;607]] | [[:ha:Special:ActiveUsers|124]] | [[:ha:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="bat-smg">126</span> | [[Samoxiciano]] | Žemaitėška | [[:bat-smg:|bat-smg]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|17&nbsp;086]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|29&nbsp;095]] | [[:bat-smg:Special:Statistics|355&nbsp;534]] | [[:bat-smg:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:bat-smg:Special:ListUsers|24&nbsp;211]] | [[:bat-smg:Special:ActiveUsers|22]] | [[:bat-smg:Special:ListFiles|109]] | 6 |- | <span id="os">127</span> | [[Lingua oseta|Oseto]] | Иронау | [[:os:|os]] | [[:os:Special:Statistics|16&nbsp;266]] | [[:os:Special:Statistics|60&nbsp;022]] | [[:os:Special:Statistics|525&nbsp;079]] | [[:os:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:os:Special:ListUsers|22&nbsp;657]] | [[:os:Special:ActiveUsers|31]] | [[:os:Special:ListFiles|164]] | 63 |- | <span id="frr">128</span> | [[Lingua frisoa setentrional|Frisón setentrional]] | Frasch | [[:frr:|frr]] | [[:frr:Special:Statistics|16&nbsp;148]] | [[:frr:Special:Statistics|41&nbsp;381]] | [[:frr:Special:Statistics|231&nbsp;909]] | [[:frr:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:frr:Special:ListUsers|18&nbsp;058]] | [[:frr:Special:ActiveUsers|28]] | [[:frr:Special:ListFiles|1327]] | 13 |- | <span id="or">129</span> | [[Lingua oriya|Oriya]] | ଓଡ଼ିଆ | [[:or:|or]] | [[:or:Special:Statistics|15&nbsp;928]] | [[:or:Special:Statistics|71&nbsp;869]] | [[:or:Special:Statistics|462&nbsp;284]] | [[:or:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:or:Special:ListUsers|31&nbsp;176]] | [[:or:Special:ActiveUsers|53]] | [[:or:Special:ListFiles|125]] | 79 |- | <span id="gd">130</span> | [[Lingua escocesa|Escocés]] | Gàidhlig | [[:gd:|gd]] | [[:gd:Special:Statistics|15&nbsp;909]] | [[:gd:Special:Statistics|32&nbsp;211]] | [[:gd:Special:Statistics|566&nbsp;996]] | [[:gd:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:gd:Special:ListUsers|25&nbsp;675]] | [[:gd:Special:ActiveUsers|36]] | [[:gd:Special:ListFiles|347]] | 18 |- | <span id="ps">131</span> | [[Lingua paxta|Paxto]] | پښتو | [[:ps:|ps]] | [[:ps:Special:Statistics|15&nbsp;640]] | [[:ps:Special:Statistics|54&nbsp;725]] | [[:ps:Special:Statistics|284&nbsp;365]] | [[:ps:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ps:Special:ListUsers|27&nbsp;922]] | [[:ps:Special:ActiveUsers|48]] | [[:ps:Special:ListFiles|1733]] | 32 |- | <span id="cdo">132</span> | [[Lingua min dong|Min oriental]] | Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ | [[:cdo:|cdo]] | [[:cdo:Special:Statistics|15&nbsp;556]] | [[:cdo:Special:Statistics|31&nbsp;369]] | [[:cdo:Special:Statistics|89&nbsp;859]] | [[:cdo:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:cdo:Special:ListUsers|19&nbsp;026]] | [[:cdo:Special:ActiveUsers|21]] | [[:cdo:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="ban">133</span> | [[Lingua balinesa|Balinés]] | Bhāṣa Bali | [[:ban:|ban]] | [[:ban:Special:Statistics|15&nbsp;458]] | [[:ban:Special:Statistics|31&nbsp;035]] | [[:ban:Special:Statistics|123&nbsp;315]] | [[:ban:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ban:Special:ListUsers|5439]] | [[:ban:Special:ActiveUsers|29]] | [[:ban:Special:ListFiles|113]] | 4 |- | <span id="bug">134</span> | [[Lingua bugi|Bugi]] | Basa Ugi | [[:bug:|bug]] | [[:bug:Special:Statistics|15&nbsp;411]] | [[:bug:Special:Statistics|19&nbsp;628]] | [[:bug:Special:Statistics|200&nbsp;790]] | [[:bug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bug:Special:ListUsers|12&nbsp;298]] | [[:bug:Special:ActiveUsers|16]] | [[:bug:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="yi">135</span> | [[Lingua yiddish|Yiddish]] | ייִדיש | [[:yi:|yi]] | [[:yi:Special:Statistics|15&nbsp;393]] | [[:yi:Special:Statistics|44&nbsp;227]] | [[:yi:Special:Statistics|579&nbsp;357]] | [[:yi:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:yi:Special:ListUsers|45&nbsp;581]] | [[:yi:Special:ActiveUsers|46]] | [[:yi:Special:ListFiles|1062]] | 45 |- | <span id="ilo">136</span> | [[Lingua ilocana|Ilocano]] | Ilokano | [[:ilo:|ilo]] | [[:ilo:Special:Statistics|15&nbsp;362]] | [[:ilo:Special:Statistics|70&nbsp;157]] | [[:ilo:Special:Statistics|391&nbsp;881]] | [[:ilo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ilo:Special:ListUsers|16&nbsp;223]] | [[:ilo:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ilo:Special:ListFiles|0]] | 71 |- | <span id="sd">137</span> | [[Lingua sindhi|Sindhi]] | سنڌي، سندھی ، सिन्ध | [[:sd:|sd]] | [[:sd:Special:Statistics|15&nbsp;251]] | [[:sd:Special:Statistics|56&nbsp;249]] | [[:sd:Special:Statistics|240&nbsp;343]] | [[:sd:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sd:Special:ListUsers|15&nbsp;820]] | [[:sd:Special:ActiveUsers|30]] | [[:sd:Special:ListFiles|145]] | 30 |- | <span id="am">138</span> | [[Lingua amhárica|Amhárico]] | አማርኛ | [[:am:|am]] | [[:am:Special:Statistics|15&nbsp;053]] | [[:am:Special:Statistics|45&nbsp;965]] | [[:am:Special:Statistics|371&nbsp;763]] | [[:am:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:am:Special:ListUsers|39&nbsp;385]] | [[:am:Special:ActiveUsers|54]] | [[:am:Special:ListFiles|1766]] | 34 |- | <span id="nap">139</span> | [[Lingua napolitana|Napolitano]] | Nnapulitano | [[:nap:|nap]] | [[:nap:Special:Statistics|14&nbsp;731]] | [[:nap:Special:Statistics|23&nbsp;715]] | [[:nap:Special:Statistics|664&nbsp;703]] | [[:nap:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nap:Special:ListUsers|27&nbsp;790]] | [[:nap:Special:ActiveUsers|22]] | [[:nap:Special:ListFiles|281]] | 10 |- | <span id="sah">140</span> | [[Lingua iacut|Iacut]] | Саха тыла | [[:sah:|sah]] | [[:sah:Special:Statistics|14&nbsp;332]] | [[:sah:Special:Statistics|47&nbsp;781]] | [[:sah:Special:Statistics|382&nbsp;120]] | [[:sah:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sah:Special:ListUsers|22&nbsp;266]] | [[:sah:Special:ActiveUsers|33]] | [[:sah:Special:ListFiles|1765]] | 43 |- | <span id="hsb">141</span> | [[Alto sorabo]] | Hornjoserbsce | [[:hsb:|hsb]] | [[:hsb:Special:Statistics|13&nbsp;831]] | [[:hsb:Special:Statistics|35&nbsp;390]] | [[:hsb:Special:Statistics|377&nbsp;440]] | [[:hsb:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:hsb:Special:ListUsers|23&nbsp;115]] | [[:hsb:Special:ActiveUsers|28]] | [[:hsb:Special:ListFiles|133]] | 25 |- | <span id="fo">142</span> | [[Lingua feroesa|Feroés]] | Føroyskt | [[:fo:|fo]] | [[:fo:Special:Statistics|13&nbsp;786]] | [[:fo:Special:Statistics|40&nbsp;271]] | [[:fo:Special:Statistics|368&nbsp;835]] | [[:fo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:fo:Special:ListUsers|26&nbsp;989]] | [[:fo:Special:ActiveUsers|34]] | [[:fo:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | <span id="li">143</span> | [[Lingua limburguesa|Limburgués]] | Limburgs | [[:li:|li]] | [[:li:Special:Statistics|13&nbsp;773]] | [[:li:Special:Statistics|65&nbsp;640]] | [[:li:Special:Statistics|454&nbsp;491]] | [[:li:Special:ListUsers/sysop|7]] | [[:li:Special:ListUsers|26&nbsp;590]] | [[:li:Special:ActiveUsers|25]] | [[:li:Special:ListFiles|623]] | 98 |- | <span id="map-bms">144</span> | [[Banyumasan]] | Basa Banyumasan | [[:map-bms:|map-bms]] | [[:map-bms:Special:Statistics|13&nbsp;753]] | [[:map-bms:Special:Statistics|30&nbsp;210]] | [[:map-bms:Special:Statistics|213&nbsp;254]] | [[:map-bms:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:map-bms:Special:ListUsers|14&nbsp;966]] | [[:map-bms:Special:ActiveUsers|16]] | [[:map-bms:Special:ListFiles|462]] | 10 |- | <span id="mai">145</span> | [[Lingua maithili|Maithili]] | मैथिली | [[:mai:|mai]] | [[:mai:Special:Statistics|13&nbsp;724]] | [[:mai:Special:Statistics|39&nbsp;347]] | [[:mai:Special:Statistics|229&nbsp;704]] | [[:mai:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mai:Special:ListUsers|11&nbsp;823]] | [[:mai:Special:ActiveUsers|26]] | [[:mai:Special:ListFiles|115]] | 20 |- | <span id="mzn">146</span> | [[Lingua mazanderani|Mazanderani]] | مَزِروني | [[:mzn:|mzn]] | [[:mzn:Special:Statistics|13&nbsp;445]] | [[:mzn:Special:Statistics|30&nbsp;433]] | [[:mzn:Special:Statistics|165&nbsp;856]] | [[:mzn:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mzn:Special:ListUsers|30&nbsp;347]] | [[:mzn:Special:ActiveUsers|26]] | [[:mzn:Special:ListFiles|263]] | 8 |- | <span id="gor">147</span> | [[Lingua gorontalo|Gorontalo]] | Bahasa Hulontalo | [[:gor:|gor]] | [[:gor:Special:Statistics|13&nbsp;341]] | [[:gor:Special:Statistics|20&nbsp;873]] | [[:gor:Special:Statistics|50&nbsp;830]] | [[:gor:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gor:Special:ListUsers|4073]] | [[:gor:Special:ActiveUsers|16]] | [[:gor:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="eml">148</span> | [[Lingua emiliano-romañola|Emiliano-romañolo]] | Emiliàn e rumagnòl | [[:eml:|eml]] | [[:eml:Special:Statistics|13&nbsp;011]] | [[:eml:Special:Statistics|35&nbsp;068]] | [[:eml:Special:Statistics|152&nbsp;442]] | [[:eml:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:eml:Special:ListUsers|23&nbsp;429]] | [[:eml:Special:ActiveUsers|24]] | [[:eml:Special:ListFiles|2742]] | 12 |- | <span id="ace">149</span> | [[Lingua achinesa|Aceh]] | Bahsa Acèh | [[:ace:|ace]] | [[:ace:Special:Statistics|12&nbsp;549]] | [[:ace:Special:Statistics|26&nbsp;485]] | [[:ace:Special:Statistics|137&nbsp;381]] | [[:ace:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ace:Special:ListUsers|24&nbsp;221]] | [[:ace:Special:ActiveUsers|24]] | [[:ace:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="bcl">150</span> | [[Lingua bikol central|Bikol central]] | Bikol | [[:bcl:|bcl]] | [[:bcl:Special:Statistics|12&nbsp;291]] | [[:bcl:Special:Statistics|33&nbsp;044]] | [[:bcl:Special:Statistics|233&nbsp;737]] | [[:bcl:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:bcl:Special:ListUsers|19&nbsp;782]] | [[:bcl:Special:ActiveUsers|34]] | [[:bcl:Special:ListFiles|865]] | 20 |- | <span id="sa">151</span> | [[Lingua sánscrita|Sánscrito]] | संस्कृतम् | [[:sa:|sa]] | [[:sa:Special:Statistics|11&nbsp;778]] | [[:sa:Special:Statistics|70&nbsp;335]] | [[:sa:Special:Statistics|469&nbsp;794]] | [[:sa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sa:Special:ListUsers|35&nbsp;544]] | [[:sa:Special:ActiveUsers|77]] | [[:sa:Special:ListFiles|445]] | 165 |- | <span id="shn">152</span> | [[Lingua shan|Shan]] | လိၵ်ႈတႆး | [[:shn:|shn]] | [[:shn:Special:Statistics|11&nbsp;647]] | [[:shn:Special:Statistics|27&nbsp;161]] | [[:shn:Special:Statistics|55&nbsp;158]] | [[:shn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shn:Special:ListUsers|3305]] | [[:shn:Special:ActiveUsers|10]] | [[:shn:Special:ListFiles|60]] | 3 |- | <span id="wa">153</span> | [[Lingua valoa|Valón]] | Walon | [[:wa:|wa]] | [[:wa:Special:Statistics|11&nbsp;575]] | [[:wa:Special:Statistics|27&nbsp;286]] | [[:wa:Special:Statistics|388&nbsp;954]] | [[:wa:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:wa:Special:ListUsers|22&nbsp;325]] | [[:wa:Special:ActiveUsers|26]] | [[:wa:Special:ListFiles|614]] | 26 |- | <span id="zh-classical">154</span> | [[Chinés clásico]] | 古文 / 文言文 | [[:zh-classical:|zh-classical]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|11&nbsp;484]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|97&nbsp;168]] | [[:zh-classical:Special:Statistics|380&nbsp;445]] | [[:zh-classical:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:zh-classical:Special:ListUsers|94&nbsp;750]] | [[:zh-classical:Special:ActiveUsers|47]] | [[:zh-classical:Special:ListFiles|0]] | 217 |- | <span id="ie">155</span> | [[Lingua occidental|Occidental]] | Interlingue | [[:ie:|ie]] | [[:ie:Special:Statistics|11&nbsp;370]] | [[:ie:Special:Statistics|15&nbsp;176]] | [[:ie:Special:Statistics|151&nbsp;389]] | [[:ie:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ie:Special:ListUsers|16&nbsp;969]] | [[:ie:Special:ActiveUsers|28]] | [[:ie:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="lij">156</span> | [[Lingua lígur (románica)|Lígur]] | Lìgure | [[:lij:|lij]] | [[:lij:Special:Statistics|11&nbsp;022]] | [[:lij:Special:Statistics|26&nbsp;608]] | [[:lij:Special:Statistics|231&nbsp;888]] | [[:lij:Special:ListUsers/sysop|8]] | [[:lij:Special:ListUsers|14&nbsp;539]] | [[:lij:Special:ActiveUsers|21]] | [[:lij:Special:ListFiles|7]] | 17 |- | <span id="as">157</span> | [[Lingua assamesa|Assamés]] | অসমীয়া | [[:as:|as]] | [[:as:Special:Statistics|10&nbsp;665]] | [[:as:Special:Statistics|73&nbsp;380]] | [[:as:Special:Statistics|331&nbsp;449]] | [[:as:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:as:Special:ListUsers|34&nbsp;746]] | [[:as:Special:ActiveUsers|95]] | [[:as:Special:ListFiles|1706]] | 156 |- | <span id="zu">158</span> | [[Lingua zulú|Zulú]] | isiZulu | [[:zu:|zu]] | [[:zu:Special:Statistics|10&nbsp;583]] | [[:zu:Special:Statistics|23&nbsp;986]] | [[:zu:Special:Statistics|96&nbsp;767]] | [[:zu:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:zu:Special:ListUsers|17&nbsp;666]] | [[:zu:Special:ActiveUsers|46]] | [[:zu:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="mhr">159</span> | [[Lingua mari das pradeiras|Mari das pradeiras]] | Олык Марий (Olyk Marij) | [[:mhr:|mhr]] | [[:mhr:Special:Statistics|10&nbsp;440]] | [[:mhr:Special:Statistics|27&nbsp;296]] | [[:mhr:Special:Statistics|185&nbsp;014]] | [[:mhr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mhr:Special:ListUsers|13&nbsp;144]] | [[:mhr:Special:ActiveUsers|22]] | [[:mhr:Special:ListFiles|0]] | 17 |- | <span id="mrj">160</span> | [[Lingua mari das montañas|Mari das montañas]] | Кырык Мары (Kyryk Mary) | [[:mrj:|mrj]] | [[:mrj:Special:Statistics|10&nbsp;426]] | [[:mrj:Special:Statistics|18&nbsp;682]] | [[:mrj:Special:Statistics|100&nbsp;540]] | [[:mrj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mrj:Special:ListUsers|9981]] | [[:mrj:Special:ActiveUsers|13]] | [[:mrj:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="hif">161</span> | [[Hindi de Fidxi]] | Fiji Hindi | [[:hif:|hif]] | [[:hif:Special:Statistics|10&nbsp;270]] | [[:hif:Special:Statistics|42&nbsp;285]] | [[:hif:Special:Statistics|272&nbsp;338]] | [[:hif:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:hif:Special:ListUsers|29&nbsp;669]] | [[:hif:Special:ActiveUsers|23]] | [[:hif:Special:ListFiles|192]] | 62 |- | <span id="hyw">162</span> | [[Armenio occidental]] | արեւմտահայերէն | [[:hyw:|hyw]] | [[:hyw:Special:Statistics|10&nbsp;257]] | [[:hyw:Special:Statistics|21&nbsp;586]] | [[:hyw:Special:Statistics|195&nbsp;268]] | [[:hyw:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:hyw:Special:ListUsers|7393]] | [[:hyw:Special:ActiveUsers|31]] | [[:hyw:Special:ListFiles|0]] | 11 |- | <span id="mni">163</span> | [[Lingua meithei|Meithei]] | ꯃꯤꯇꯩꯂꯣꯟ | [[:mni:|mni]] | [[:mni:Special:Statistics|10&nbsp;103]] | [[:mni:Special:Statistics|16&nbsp;223]] | [[:mni:Special:Statistics|48&nbsp;852]] | [[:mni:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mni:Special:ListUsers|2252]] | [[:mni:Special:ActiveUsers|17]] | [[:mni:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="ig">164</span> | [[Lingua ibo|Ibo]] | Igbo | [[:ig:|ig]] | [[:ig:Special:Statistics|9853]] | [[:ig:Special:Statistics|15&nbsp;392]] | [[:ig:Special:Statistics|96&nbsp;002]] | [[:ig:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:ig:Special:ListUsers|13&nbsp;929]] | [[:ig:Special:ActiveUsers|101]] | [[:ig:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="km">165</span> | [[Lingua khmer|Khmer]] | ភាសាខ្មែរ | [[:km:|km]] | [[:km:Special:Statistics|9543]] | [[:km:Special:Statistics|33&nbsp;455]] | [[:km:Special:Statistics|282&nbsp;493]] | [[:km:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:km:Special:ListUsers|36&nbsp;432]] | [[:km:Special:ActiveUsers|63]] | [[:km:Special:ListFiles|1101]] | 53 |- | <span id="hak">166</span> | [[Lingua hakka|Hakka]] | Hak-kâ-fa / 客家話 | [[:hak:|hak]] | [[:hak:Special:Statistics|9446]] | [[:hak:Special:Statistics|18&nbsp;267]] | [[:hak:Special:Statistics|122&nbsp;397]] | [[:hak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hak:Special:ListUsers|30&nbsp;454]] | [[:hak:Special:ActiveUsers|20]] | [[:hak:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="roa-tara">167</span> | [[Tarentino]] | Tarandíne | [[:roa-tara:|roa-tara]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|9306]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|17&nbsp;647]] | [[:roa-tara:Special:Statistics|140&nbsp;185]] | [[:roa-tara:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:roa-tara:Special:ListUsers|10&nbsp;841]] | [[:roa-tara:Special:ActiveUsers|10]] | [[:roa-tara:Special:ListFiles|288]] | 6 |- | <span id="pam">168</span> | [[Lingua kapampangan|Kapampangan]] | Kapampangan | [[:pam:|pam]] | [[:pam:Special:Statistics|8833]] | [[:pam:Special:Statistics|21&nbsp;410]] | [[:pam:Special:Statistics|295&nbsp;794]] | [[:pam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pam:Special:ListUsers|19&nbsp;444]] | [[:pam:Special:ActiveUsers|25]] | [[:pam:Special:ListFiles|403]] | 28 |- | <span id="sn">169</span> | [[Lingua shona|Shona]] | chiShona | [[:sn:|sn]] | [[:sn:Special:Statistics|8567]] | [[:sn:Special:Statistics|16&nbsp;890]] | [[:sn:Special:Statistics|97&nbsp;874]] | [[:sn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sn:Special:ListUsers|15&nbsp;541]] | [[:sn:Special:ActiveUsers|22]] | [[:sn:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="nso">170</span> | [[Lingua sotho do norte|Sotho do norte]] | Sesotho sa leboa | [[:nso:|nso]] | [[:nso:Special:Statistics|8524]] | [[:nso:Special:Statistics|10&nbsp;773]] | [[:nso:Special:Statistics|49&nbsp;824]] | [[:nso:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nso:Special:ListUsers|5873]] | [[:nso:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nso:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="so">171</span> | [[Lingua somalí|Somalí]] | Soomaali | [[:so:|so]] | [[:so:Special:Statistics|8466]] | [[:so:Special:Statistics|25&nbsp;795]] | [[:so:Special:Statistics|240&nbsp;140]] | [[:so:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:so:Special:ListUsers|32&nbsp;339]] | [[:so:Special:ActiveUsers|58]] | [[:so:Special:ListFiles|0]] | 39 |- | <span id="rue">172</span> | [[Lingua rutena|Ruteno]] | Русинська (Rusins'ka) | [[:rue:|rue]] | [[:rue:Special:Statistics|8392]] | [[:rue:Special:Statistics|17&nbsp;659]] | [[:rue:Special:Statistics|131&nbsp;317]] | [[:rue:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rue:Special:ListUsers|25&nbsp;467]] | [[:rue:Special:ActiveUsers|32]] | [[:rue:Special:ListFiles|87]] | 9 |- | <span id="bh">173</span> | [[Linguas bihari|Bihari]] | भोजपुरी | [[:bh:|bh]] | [[:bh:Special:Statistics|8011]] | [[:bh:Special:Statistics|69&nbsp;179]] | [[:bh:Special:Statistics|723&nbsp;538]] | [[:bh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bh:Special:ListUsers|29&nbsp;802]] | [[:bh:Special:ActiveUsers|36]] | [[:bh:Special:ListFiles|53]] | 609 |- | <span id="se">174</span> | [[Lingua saami setentrional|Saami setentrional]] | Sámegiella | [[:se:|se]] | [[:se:Special:Statistics|7802]] | [[:se:Special:Statistics|20&nbsp;855]] | [[:se:Special:Statistics|300&nbsp;700]] | [[:se:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:se:Special:ListUsers|26&nbsp;363]] | [[:se:Special:ActiveUsers|26]] | [[:se:Special:ListFiles|0]] | 40 |- | <span id="myv">175</span> | [[Lingua erzya|Erzya]] | Эрзянь (Erzjanj Kelj) | [[:myv:|myv]] | [[:myv:Special:Statistics|7710]] | [[:myv:Special:Statistics|26&nbsp;259]] | [[:myv:Special:Statistics|139&nbsp;823]] | [[:myv:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:myv:Special:ListUsers|11&nbsp;830]] | [[:myv:Special:ActiveUsers|25]] | [[:myv:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="vls">176</span> | [[Flamengo occidental]] | West-Vlams | [[:vls:|vls]] | [[:vls:Special:Statistics|7640]] | [[:vls:Special:Statistics|21&nbsp;225]] | [[:vls:Special:Statistics|308&nbsp;865]] | [[:vls:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:vls:Special:ListUsers|24&nbsp;687]] | [[:vls:Special:ActiveUsers|22]] | [[:vls:Special:ListFiles|480]] | 46 |- | <span id="nds-nl">177</span> | [[Baixo saxón neerlandés]] | Nedersaksisch | [[:nds-nl:|nds-nl]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|7596]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|20&nbsp;404]] | [[:nds-nl:Special:Statistics|320&nbsp;855]] | [[:nds-nl:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:nds-nl:Special:ListUsers|25&nbsp;931]] | [[:nds-nl:Special:ActiveUsers|12]] | [[:nds-nl:Special:ListFiles|571]] | 44 |- | <span id="mi">178</span> | [[Lingua maorí|Maorí]] | Māori | [[:mi:|mi]] | [[:mi:Special:Statistics|7432]] | [[:mi:Special:Statistics|13&nbsp;469]] | [[:mi:Special:Statistics|153&nbsp;465]] | [[:mi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mi:Special:ListUsers|16&nbsp;708]] | [[:mi:Special:ActiveUsers|24]] | [[:mi:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="sat">179</span> | [[Lingua santali|Santali]] | Santhali | [[:sat:|sat]] | [[:sat:Special:Statistics|7428]] | [[:sat:Special:Statistics|17&nbsp;378]] | [[:sat:Special:Statistics|99&nbsp;801]] | [[:sat:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:sat:Special:ListUsers|5497]] | [[:sat:Special:ActiveUsers|48]] | [[:sat:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | <span id="sc">180</span> | [[Lingua sarda|Sardo]] | Sardu | [[:sc:|sc]] | [[:sc:Special:Statistics|7333]] | [[:sc:Special:Statistics|16&nbsp;398]] | [[:sc:Special:Statistics|177&nbsp;582]] | [[:sc:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:sc:Special:ListUsers|21&nbsp;993]] | [[:sc:Special:ActiveUsers|19]] | [[:sc:Special:ListFiles|150]] | 16 |- | <span id="nah">181</span> | [[Lingua náhuatl|Náhuatl]] | Nāhuatl | [[:nah:|nah]] | [[:nah:Special:Statistics|7247]] | [[:nah:Special:Statistics|19&nbsp;523]] | [[:nah:Special:Statistics|502&nbsp;665]] | [[:nah:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nah:Special:ListUsers|20&nbsp;761]] | [[:nah:Special:ActiveUsers|25]] | [[:nah:Special:ListFiles|170]] | 73 |- | <span id="vep">182</span> | [[Lingua vepsia|Vepsio]] | Vepsän kel' | [[:vep:|vep]] | [[:vep:Special:Statistics|6697]] | [[:vep:Special:Statistics|31&nbsp;131]] | [[:vep:Special:Statistics|151&nbsp;755]] | [[:vep:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:vep:Special:ListUsers|14&nbsp;497]] | [[:vep:Special:ActiveUsers|25]] | [[:vep:Special:ListFiles|0]] | 64 |- | <span id="gan">183</span> | [[Lingua gan|Gan]] | 贛語 | [[:gan:|gan]] | [[:gan:Special:Statistics|6490]] | [[:gan:Special:Statistics|33&nbsp;494]] | [[:gan:Special:Statistics|394&nbsp;922]] | [[:gan:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gan:Special:ListUsers|38&nbsp;687]] | [[:gan:Special:ActiveUsers|19]] | [[:gan:Special:ListFiles|57]] | 204 |- | <span id="kab">184</span> | [[Lingua cabila|Cabilo]] | Taqbaylit | [[:kab:|kab]] | [[:kab:Special:Statistics|6444]] | [[:kab:Special:Statistics|15&nbsp;912]] | [[:kab:Special:Statistics|105&nbsp;965]] | [[:kab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kab:Special:ListUsers|12&nbsp;068]] | [[:kab:Special:ActiveUsers|16]] | [[:kab:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | <span id="glk">185</span> | [[Lingua gilaki|Gilaki]] | گیلکی | [[:glk:|glk]] | [[:glk:Special:Statistics|6438]] | [[:glk:Special:Statistics|13&nbsp;897]] | [[:glk:Special:Statistics|62&nbsp;394]] | [[:glk:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:glk:Special:ListUsers|14&nbsp;326]] | [[:glk:Special:ActiveUsers|15]] | [[:glk:Special:ListFiles|807]] | 6 |- | <span id="tk">186</span> | [[Lingua turcomá|Turcomán]] | تركمن / Туркмен | [[:tk:|tk]] | [[:tk:Special:Statistics|6409]] | [[:tk:Special:Statistics|15&nbsp;830]] | [[:tk:Special:Statistics|230&nbsp;774]] | [[:tk:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tk:Special:ListUsers|24&nbsp;859]] | [[:tk:Special:ActiveUsers|41]] | [[:tk:Special:ListFiles|319]] | 31 |- | <span id="fiu-vro">187</span> | [[Lingua võro|Võro]] | Võro | [[:fiu-vro:|fiu-vro]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|6327]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|12&nbsp;193]] | [[:fiu-vro:Special:Statistics|177&nbsp;073]] | [[:fiu-vro:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:fiu-vro:Special:ListUsers|13&nbsp;237]] | [[:fiu-vro:Special:ActiveUsers|21]] | [[:fiu-vro:Special:ListFiles|196]] | 12 |- | <span id="co">188</span> | [[Lingua corsa|Corso]] | Corsu | [[:co:|co]] | [[:co:Special:Statistics|6205]] | [[:co:Special:Statistics|14&nbsp;797]] | [[:co:Special:Statistics|379&nbsp;571]] | [[:co:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:co:Special:ListUsers|19&nbsp;934]] | [[:co:Special:ActiveUsers|26]] | [[:co:Special:ListFiles|0]] | 49 |- | <span id="bo">189</span> | [[Lingua tibetana|Tibetano]] | བོད་སྐད | [[:bo:|bo]] | [[:bo:Special:Statistics|6012]] | [[:bo:Special:Statistics|17&nbsp;574]] | [[:bo:Special:Statistics|139&nbsp;901]] | [[:bo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bo:Special:ListUsers|26&nbsp;552]] | [[:bo:Special:ActiveUsers|20]] | [[:bo:Special:ListFiles|0]] | 29 |- | <span id="ab">190</span> | [[Lingua abkhaza|Abkhazo]] | Аҧсуа | [[:ab:|ab]] | [[:ab:Special:Statistics|5993]] | [[:ab:Special:Statistics|20&nbsp;397]] | [[:ab:Special:Statistics|118&nbsp;613]] | [[:ab:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ab:Special:ListUsers|17&nbsp;803]] | [[:ab:Special:ActiveUsers|16]] | [[:ab:Special:ListFiles|9]] | 33 |- | <span id="gv">191</span> | [[Lingua manx|Manx]] | Gaelg | [[:gv:|gv]] | [[:gv:Special:Statistics|5811]] | [[:gv:Special:Statistics|20&nbsp;955]] | [[:gv:Special:Statistics|309&nbsp;543]] | [[:gv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gv:Special:ListUsers|18&nbsp;109]] | [[:gv:Special:ActiveUsers|17]] | [[:gv:Special:ListFiles|185]] | 100 |- | <span id="ary">192</span> | [[Árabe marroquí]] | اللهجة المغربية | [[:ary:|ary]] | [[:ary:Special:Statistics|5756]] | [[:ary:Special:Statistics|43&nbsp;755]] | [[:ary:Special:Statistics|189&nbsp;778]] | [[:ary:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ary:Special:ListUsers|6440]] | [[:ary:Special:ActiveUsers|27]] | [[:ary:Special:ListFiles|42]] | 189 |- | <span id="frp">193</span> | [[Lingua francoprovenzal|Francoprovenzal]] | Arpitan | [[:frp:|frp]] | [[:frp:Special:Statistics|5611]] | [[:frp:Special:Statistics|15&nbsp;499]] | [[:frp:Special:Statistics|215&nbsp;386]] | [[:frp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:frp:Special:ListUsers|14&nbsp;760]] | [[:frp:Special:ActiveUsers|20]] | [[:frp:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | <span id="kw">194</span> | [[Lingua córnica|Córnico]] | Kernewek/Karnuack | [[:kw:|kw]] | [[:kw:Special:Statistics|5519]] | [[:kw:Special:Statistics|11&nbsp;765]] | [[:kw:Special:Statistics|199&nbsp;508]] | [[:kw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kw:Special:ListUsers|13&nbsp;766]] | [[:kw:Special:ActiveUsers|21]] | [[:kw:Special:ListFiles|6]] | 21 |- | <span id="kv">195</span> | [[Lingua komi|Komi]] | Коми | [[:kv:|kv]] | [[:kv:Special:Statistics|5480]] | [[:kv:Special:Statistics|16&nbsp;732]] | [[:kv:Special:Statistics|139&nbsp;816]] | [[:kv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kv:Special:ListUsers|13&nbsp;274]] | [[:kv:Special:ActiveUsers|19]] | [[:kv:Special:ListFiles|0]] | 35 |- | <span id="csb">196</span> | [[Lingua caxubia|Caxubio]] | Kaszëbsczi | [[:csb:|csb]] | [[:csb:Special:Statistics|5435]] | [[:csb:Special:Statistics|8728]] | [[:csb:Special:Statistics|186&nbsp;008]] | [[:csb:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:csb:Special:ListUsers|15&nbsp;480]] | [[:csb:Special:ActiveUsers|21]] | [[:csb:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="pcd">197</span> | [[Lingua picarda|Picardo]] | Picard | [[:pcd:|pcd]] | [[:pcd:Special:Statistics|5417]] | [[:pcd:Special:Statistics|10&nbsp;547]] | [[:pcd:Special:Statistics|68&nbsp;820]] | [[:pcd:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:pcd:Special:ListUsers|15&nbsp;858]] | [[:pcd:Special:ActiveUsers|24]] | [[:pcd:Special:ListFiles|49]] | 5 |- | <span id="ug">198</span> | [[Lingua uigur|Uigur]] | Oyghurque | [[:ug:|ug]] | [[:ug:Special:Statistics|5398]] | [[:ug:Special:Statistics|15&nbsp;022]] | [[:ug:Special:Statistics|154&nbsp;313]] | [[:ug:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ug:Special:ListUsers|19&nbsp;870]] | [[:ug:Special:ActiveUsers|29]] | [[:ug:Special:ListFiles|249]] | 32 |- | <span id="skr">199</span> | [[Lingua saraiki|Saraiki]] | سرائیکی | [[:skr:|skr]] | [[:skr:Special:Statistics|5276]] | [[:skr:Special:Statistics|5814]] | [[:skr:Special:Statistics|27&nbsp;052]] | [[:skr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:skr:Special:ListUsers|1327]] | [[:skr:Special:ActiveUsers|7]] | [[:skr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="udm">200</span> | [[Lingua udmurta|Udmurto]] | Удмурт кыл | [[:udm:|udm]] | [[:udm:Special:Statistics|5271]] | [[:udm:Special:Statistics|17&nbsp;276]] | [[:udm:Special:Statistics|120&nbsp;974]] | [[:udm:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:udm:Special:ListUsers|13&nbsp;840]] | [[:udm:Special:ActiveUsers|18]] | [[:udm:Special:ListFiles|9]] | 36 |- | <span id="tum">201</span> | [[Lingua tumbuka|Tumbuka]] | chiTumbuka | [[:tum:|tum]] | [[:tum:Special:Statistics|5201]] | [[:tum:Special:Statistics|7340]] | [[:tum:Special:Statistics|31&nbsp;915]] | [[:tum:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tum:Special:ListUsers|7202]] | [[:tum:Special:ActiveUsers|21]] | [[:tum:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="zea">202</span> | [[Lingua zelandesa|Zelandés]] | Zeêuws | [[:zea:|zea]] | [[:zea:Special:Statistics|5157]] | [[:zea:Special:Statistics|9818]] | [[:zea:Special:Statistics|120&nbsp;897]] | [[:zea:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:zea:Special:ListUsers|12&nbsp;094]] | [[:zea:Special:ActiveUsers|17]] | [[:zea:Special:ListFiles|1]] | 10 |- | <span id="ay">203</span> | [[Lingua aimará|Aimará]] | Aymar aru | [[:ay:|ay]] | [[:ay:Special:Statistics|5027]] | [[:ay:Special:Statistics|8630]] | [[:ay:Special:Statistics|95&nbsp;622]] | [[:ay:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ay:Special:ListUsers|15&nbsp;378]] | [[:ay:Special:ActiveUsers|22]] | [[:ay:Special:ListFiles|0]] | 5 |- | <span id="gn">204</span> | [[Lingua guaraní|Guaraní]] | Avañe'ẽ | [[:gn:|gn]] | [[:gn:Special:Statistics|4919]] | [[:gn:Special:Statistics|11&nbsp;374]] | [[:gn:Special:Statistics|121&nbsp;258]] | [[:gn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:gn:Special:ListUsers|16&nbsp;517]] | [[:gn:Special:ActiveUsers|23]] | [[:gn:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="mt">205</span> | [[Lingua maltesa|Maltés]] | Malti | [[:mt:|mt]] | [[:mt:Special:Statistics|4833]] | [[:mt:Special:Statistics|19&nbsp;246]] | [[:mt:Special:Statistics|279&nbsp;049]] | [[:mt:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:mt:Special:ListUsers|20&nbsp;239]] | [[:mt:Special:ActiveUsers|30]] | [[:mt:Special:ListFiles|1145]] | 128 |- | <span id="nrm">206</span> | [[Lingua normanda|Normando]] | Nouormand/Normaund | [[:nrm:|nrm]] | [[:nrm:Special:Statistics|4833]] | [[:nrm:Special:Statistics|10&nbsp;372]] | [[:nrm:Special:Statistics|219&nbsp;261]] | [[:nrm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:nrm:Special:ListUsers|12&nbsp;381]] | [[:nrm:Special:ActiveUsers|13]] | [[:nrm:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | <span id="bjn">207</span> | [[Lingua banjar|Banjarí]] | Bahasa Banjar | [[:bjn:|bjn]] | [[:bjn:Special:Statistics|4631]] | [[:bjn:Special:Statistics|22&nbsp;501]] | [[:bjn:Special:Statistics|77&nbsp;235]] | [[:bjn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bjn:Special:ListUsers|12&nbsp;834]] | [[:bjn:Special:ActiveUsers|19]] | [[:bjn:Special:ListFiles|1]] | 51 |- | <span id="smn">208</span> | [[Lingua saami de Inari|Saami de Inari]] | Anarâškielâ | [[:smn:|smn]] | [[:smn:Special:Statistics|4538]] | [[:smn:Special:Statistics|14&nbsp;330]] | [[:smn:Special:Statistics|67&nbsp;691]] | [[:smn:Special:ListUsers/sysop|6]] | [[:smn:Special:ListUsers|2335]] | [[:smn:Special:ActiveUsers|17]] | [[:smn:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | <span id="lez">209</span> | [[Lingua lezguia|Lezguio]] | Лезги чІал (Lezgi č’al) | [[:lez:|lez]] | [[:lez:Special:Statistics|4307]] | [[:lez:Special:Statistics|13&nbsp;067]] | [[:lez:Special:Statistics|86&nbsp;716]] | [[:lez:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:lez:Special:ListUsers|9827]] | [[:lez:Special:ActiveUsers|14]] | [[:lez:Special:ListFiles|10]] | 27 |- | <span id="lfn">210</span> | [[Lingua Franca Nova]] | Lingua Franca Nova | [[:lfn:|lfn]] | [[:lfn:Special:Statistics|4177]] | [[:lfn:Special:Statistics|6671]] | [[:lfn:Special:Statistics|38&nbsp;056]] | [[:lfn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lfn:Special:ListUsers|9278]] | [[:lfn:Special:ActiveUsers|21]] | [[:lfn:Special:ListFiles|0]] | 2 |- | <span id="stq">211</span> | [[Lingua frisoa oriental|Frisón oriental]] | Seeltersk | [[:stq:|stq]] | [[:stq:Special:Statistics|4066]] | [[:stq:Special:Statistics|10&nbsp;692]] | [[:stq:Special:Statistics|121&nbsp;164]] | [[:stq:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:stq:Special:ListUsers|12&nbsp;562]] | [[:stq:Special:ActiveUsers|15]] | [[:stq:Special:ListFiles|429]] | 30 |- | <span id="lo">212</span> | [[Lingua laosiana|Laosiano]] | ລາວ | [[:lo:|lo]] | [[:lo:Special:Statistics|4036]] | [[:lo:Special:Statistics|12&nbsp;320]] | [[:lo:Special:Statistics|94&nbsp;977]] | [[:lo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lo:Special:ListUsers|15&nbsp;486]] | [[:lo:Special:ActiveUsers|33]] | [[:lo:Special:ListFiles|0]] | 32 |- | <span id="olo">213</span> | [[Lingua carelia|Carelio]] | Livvinкarjala | [[:olo:|olo]] | [[:olo:Special:Statistics|3900]] | [[:olo:Special:Statistics|10&nbsp;690]] | [[:olo:Special:Statistics|32&nbsp;240]] | [[:olo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:olo:Special:ListUsers|6037]] | [[:olo:Special:ActiveUsers|13]] | [[:olo:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="mwl">214</span> | [[Lingua mirandesa|Mirandés]] | Mirandés | [[:mwl:|mwl]] | [[:mwl:Special:Statistics|3882]] | [[:mwl:Special:Statistics|10&nbsp;214]] | [[:mwl:Special:Statistics|98&nbsp;698]] | [[:mwl:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mwl:Special:ListUsers|12&nbsp;237]] | [[:mwl:Special:ActiveUsers|18]] | [[:mwl:Special:ListFiles|0]] | 25 |- | <span id="fur">215</span> | [[Lingua friulana|Friulano]] | Furlan | [[:fur:|fur]] | [[:fur:Special:Statistics|3760]] | [[:fur:Special:Statistics|8594]] | [[:fur:Special:Statistics|170&nbsp;411]] | [[:fur:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:fur:Special:ListUsers|13&nbsp;253]] | [[:fur:Special:ActiveUsers|19]] | [[:fur:Special:ListFiles|318]] | 32 |- | <span id="rm">216</span> | [[Lingua romanche|Romanche]] | Rumantsch | [[:rm:|rm]] | [[:rm:Special:Statistics|3755]] | [[:rm:Special:Statistics|9598]] | [[:rm:Special:Statistics|163&nbsp;071]] | [[:rm:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:rm:Special:ListUsers|18&nbsp;603]] | [[:rm:Special:ActiveUsers|19]] | [[:rm:Special:ListFiles|51]] | 41 |- | <span id="ang">217</span> | [[Lingua anglosaxoa|Anglosaxón]] | Englisc | [[:ang:|ang]] | [[:ang:Special:Statistics|3695]] | [[:ang:Special:Statistics|16&nbsp;565]] | [[:ang:Special:Statistics|205&nbsp;809]] | [[:ang:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ang:Special:ListUsers|117&nbsp;971]] | [[:ang:Special:ActiveUsers|35]] | [[:ang:Special:ListFiles|299]] | 150 |- | <span id="lad">218</span> | [[Lingua xudeoespañola|Xudeoespañol]] | Dzhudezmo | [[:lad:|lad]] | [[:lad:Special:Statistics|3603]] | [[:lad:Special:Statistics|12&nbsp;944]] | [[:lad:Special:Statistics|208&nbsp;893]] | [[:lad:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:lad:Special:ListUsers|19&nbsp;688]] | [[:lad:Special:ActiveUsers|21]] | [[:lad:Special:ListFiles|23]] | 108 |- | <span id="gom">219</span> | [[Lingua konkani|Konkani]] | कोंकणी | [[:gom:|gom]] | [[:gom:Special:Statistics|3552]] | [[:gom:Special:Statistics|9048]] | [[:gom:Special:Statistics|206&nbsp;410]] | [[:gom:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:gom:Special:ListUsers|8664]] | [[:gom:Special:ActiveUsers|14]] | [[:gom:Special:ListFiles|0]] | 54 |- | <span id="koi">220</span> | [[Lingua komi permiano|Komi permiano]] | Перем Коми (Perem Komi) | [[:koi:|koi]] | [[:koi:Special:Statistics|3442]] | [[:koi:Special:Statistics|11&nbsp;023]] | [[:koi:Special:Statistics|59&nbsp;772]] | [[:koi:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:koi:Special:ListUsers|7913]] | [[:koi:Special:ActiveUsers|11]] | [[:koi:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | <span id="ext">221</span> | [[Lingua estremeña|Estremeño]] | Estremeñu | [[:ext:|ext]] | [[:ext:Special:Statistics|3377]] | [[:ext:Special:Statistics|7567]] | [[:ext:Special:Statistics|116&nbsp;082]] | [[:ext:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ext:Special:ListUsers|16&nbsp;081]] | [[:ext:Special:ActiveUsers|13]] | [[:ext:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="tyv">222</span> | [[Lingua tuva|Tuva]] | Тыва дыл | [[:tyv:|tyv]] | [[:tyv:Special:Statistics|3364]] | [[:tyv:Special:Statistics|11&nbsp;235]] | [[:tyv:Special:Statistics|43&nbsp;484]] | [[:tyv:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:tyv:Special:ListUsers|8112]] | [[:tyv:Special:ActiveUsers|12]] | [[:tyv:Special:ListFiles|0]] | 21 |- | <span id="dsb">223</span> | [[Baixo sorabo]] | Dolnoserbski (dolnoserbšćina) | [[:dsb:|dsb]] | [[:dsb:Special:Statistics|3325]] | [[:dsb:Special:Statistics|11&nbsp;200]] | [[:dsb:Special:Statistics|142&nbsp;785]] | [[:dsb:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dsb:Special:ListUsers|17&nbsp;264]] | [[:dsb:Special:ActiveUsers|15]] | [[:dsb:Special:ListFiles|0]] | 71 |- | <span id="rw">224</span> | [[Lingua ruanda|Kinyarwanda]] | Kinyarwanda | [[:rw:|rw]] | [[:rw:Special:Statistics|3316]] | [[:rw:Special:Statistics|9349]] | [[:rw:Special:Statistics|86&nbsp;109]] | [[:rw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rw:Special:ListUsers|11&nbsp;219]] | [[:rw:Special:ActiveUsers|30]] | [[:rw:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="dty">225</span> | [[Lingua doteli|Doteli]] | डोटेली | [[:dty:|dty]] | [[:dty:Special:Statistics|3307]] | [[:dty:Special:Statistics|19&nbsp;228]] | [[:dty:Special:Statistics|237&nbsp;469]] | [[:dty:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dty:Special:ListUsers|5533]] | [[:dty:Special:ActiveUsers|15]] | [[:dty:Special:ListFiles|3]] | 286 |- | <span id="ln">226</span> | [[Lingua lingala|Lingala]] | Lingala | [[:ln:|ln]] | [[:ln:Special:Statistics|3281]] | [[:ln:Special:Statistics|8584]] | [[:ln:Special:Statistics|121&nbsp;868]] | [[:ln:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:ln:Special:ListUsers|11&nbsp;838]] | [[:ln:Special:ActiveUsers|26]] | [[:ln:Special:ListFiles|32]] | 37 |- | <span id="av">227</span> | [[Lingua ávara|Avaro]] | Авар | [[:av:|av]] | [[:av:Special:Statistics|3139]] | [[:av:Special:Statistics|14&nbsp;761]] | [[:av:Special:Statistics|83&nbsp;327]] | [[:av:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:av:Special:ListUsers|13&nbsp;373]] | [[:av:Special:ActiveUsers|18]] | [[:av:Special:ListFiles|0]] | 77 |- | <span id="cbk-zam">228</span> | [[Chavacano]] | Chavacano | [[:cbk-zam:|cbk-zam]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|3129]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|8234]] | [[:cbk-zam:Special:Statistics|110&nbsp;089]] | [[:cbk-zam:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cbk-zam:Special:ListUsers|13&nbsp;533]] | [[:cbk-zam:Special:ActiveUsers|17]] | [[:cbk-zam:Special:ListFiles|0]] | 35 |- | <span id="dv">229</span> | [[Lingua maldivana|Maldiviano]] | ދިވެހިބަސް | [[:dv:|dv]] | [[:dv:Special:Statistics|3019]] | [[:dv:Special:Statistics|11&nbsp;203]] | [[:dv:Special:Statistics|130&nbsp;000]] | [[:dv:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:dv:Special:ListUsers|23&nbsp;389]] | [[:dv:Special:ActiveUsers|16]] | [[:dv:Special:ListFiles|932]] | 85 |- | <span id="ksh">230</span> | [[Fráncico ripuario]] | Ripoarisch | [[:ksh:|ksh]] | [[:ksh:Special:Statistics|2916]] | [[:ksh:Special:Statistics|10&nbsp;543]] | [[:ksh:Special:Statistics|1&nbsp;606&nbsp;850]] | [[:ksh:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ksh:Special:ListUsers|21&nbsp;395]] | [[:ksh:Special:ActiveUsers|13]] | [[:ksh:Special:ListFiles|0]] | 1042 |- | <span id="gag">231</span> | [[Lingua gagauza|Gagauzo]] | Gagauz | [[:gag:|gag]] | [[:gag:Special:Statistics|2794]] | [[:gag:Special:Statistics|6579]] | [[:gag:Special:Statistics|67&nbsp;768]] | [[:gag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gag:Special:ListUsers|12&nbsp;716]] | [[:gag:Special:ActiveUsers|17]] | [[:gag:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="bxr">232</span> | [[Lingua buriata|Buriato]] | Буряад | [[:bxr:|bxr]] | [[:bxr:Special:Statistics|2772]] | [[:bxr:Special:Statistics|11&nbsp;045]] | [[:bxr:Special:Statistics|69&nbsp;918]] | [[:bxr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:bxr:Special:ListUsers|13&nbsp;874]] | [[:bxr:Special:ActiveUsers|20]] | [[:bxr:Special:ListFiles|9]] | 56 |- | <span id="pfl">233</span> | [[Alemán do Palatinado]] | Pfälzisch | [[:pfl:|pfl]] | [[:pfl:Special:Statistics|2740]] | [[:pfl:Special:Statistics|6916]] | [[:pfl:Special:Statistics|90&nbsp;011]] | [[:pfl:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:pfl:Special:ListUsers|10&nbsp;792]] | [[:pfl:Special:ActiveUsers|15]] | [[:pfl:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="pap">234</span> | [[Papiamento]] | Papiamentu | [[:pap:|pap]] | [[:pap:Special:Statistics|2719]] | [[:pap:Special:Statistics|6046]] | [[:pap:Special:Statistics|90&nbsp;713]] | [[:pap:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pap:Special:ListUsers|13&nbsp;398]] | [[:pap:Special:ActiveUsers|17]] | [[:pap:Special:ListFiles|0]] | 22 |- | <span id="pag">235</span> | [[Lingua pangasinesa|Pangasinés]] | Pangasinan | [[:pag:|pag]] | [[:pag:Special:Statistics|2561]] | [[:pag:Special:Statistics|8794]] | [[:pag:Special:Statistics|73&nbsp;097]] | [[:pag:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pag:Special:ListUsers|7589]] | [[:pag:Special:ActiveUsers|12]] | [[:pag:Special:ListFiles|0]] | 49 |- | <span id="pi">236</span> | [[Lingua pali|Pali]] | पाऴि | [[:pi:|pi]] | [[:pi:Special:Statistics|2547]] | [[:pi:Special:Statistics|4637]] | [[:pi:Special:Statistics|101&nbsp;647]] | [[:pi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:pi:Special:ListUsers|6654]] | [[:pi:Special:ActiveUsers|9]] | [[:pi:Special:ListFiles|0]] | 14 |- | <span id="haw">237</span> | [[Lingua hawaiana|Hawaiano]] | Hawai'i | [[:haw:|haw]] | [[:haw:Special:Statistics|2457]] | [[:haw:Special:Statistics|5525]] | [[:haw:Special:Statistics|96&nbsp;500]] | [[:haw:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:haw:Special:ListUsers|15&nbsp;107]] | [[:haw:Special:ActiveUsers|18]] | [[:haw:Special:ListFiles|0]] | 27 |- | <span id="awa">238</span> | [[Lingua awadhi|Awadhi]] | अवधी | [[:awa:|awa]] | [[:awa:Special:Statistics|2436]] | [[:awa:Special:Statistics|5350]] | [[:awa:Special:Statistics|24&nbsp;118]] | [[:awa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:awa:Special:ListUsers|1930]] | [[:awa:Special:ActiveUsers|8]] | [[:awa:Special:ListFiles|0]] | 6 |- | <span id="tay">239</span> | [[Lingua atayal|Atayal]] | Tayal | [[:tay:|tay]] | [[:tay:Special:Statistics|2422]] | [[:tay:Special:Statistics|2832]] | [[:tay:Special:Statistics|54&nbsp;188]] | [[:tay:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:tay:Special:ListUsers|1119]] | [[:tay:Special:ActiveUsers|18]] | [[:tay:Special:ListFiles|0]] | 0 |- | <span id="tw">240</span> | [[Lingua twi|Twi]] | Twi | [[:tw:|tw]] | [[:tw:Special:Statistics|2113]] | [[:tw:Special:Statistics|5080]] | [[:tw:Special:Statistics|93&nbsp;651]] | [[:tw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tw:Special:ListUsers|13&nbsp;938]] | [[:tw:Special:ActiveUsers|40]] | [[:tw:Special:ListFiles|0]] | 36 |- | <span id="inh">241</span> | [[Lingua inguxa|Inguxo]] | ГӀалгӀай | [[:inh:|inh]] | [[:inh:Special:Statistics|2100]] | [[:inh:Special:Statistics|11&nbsp;828]] | [[:inh:Special:Statistics|55&nbsp;070]] | [[:inh:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:inh:Special:ListUsers|3321]] | [[:inh:Special:ActiveUsers|11]] | [[:inh:Special:ListFiles|37]] | 99 |- | <span id="dag">242</span> | [[Lingua dagbani|Dagbani]] | Dagbanli | [[:dag:|dag]] | [[:dag:Special:Statistics|2061]] | [[:dag:Special:Statistics|4490]] | [[:dag:Special:Statistics|44&nbsp;508]] | [[:dag:Special:ListUsers/sysop|4]] | [[:dag:Special:ListUsers|1841]] | [[:dag:Special:ActiveUsers|45]] | [[:dag:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | <span id="krc">243</span> | [[Lingua karachai-balkar|Karachai-balkar]] | къарачай-малкъар (qaraçay-malqar) | [[:krc:|krc]] | [[:krc:Special:Statistics|2057]] | [[:krc:Special:Statistics|14&nbsp;327]] | [[:krc:Special:Statistics|106&nbsp;213]] | [[:krc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:krc:Special:ListUsers|9692]] | [[:krc:Special:ActiveUsers|13]] | [[:krc:Special:ListFiles|0]] | 263 |- | <span id="xal">244</span> | [[Lingua calmuca|Calmuco]] | Kaлмук (Kalmuk) | [[:xal:|xal]] | [[:xal:Special:Statistics|2046]] | [[:xal:Special:Statistics|11&nbsp;873]] | [[:xal:Special:Statistics|85&nbsp;070]] | [[:xal:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xal:Special:ListUsers|9282]] | [[:xal:Special:ActiveUsers|11]] | [[:xal:Special:ListFiles|0]] | 165 |- | <span id="szy">245</span> | [[Lingua sakizaya|Sakizaya]] | Sakizaya | [[:szy:|szy]] | [[:szy:Special:Statistics|2044]] | [[:szy:Special:Statistics|5360]] | [[:szy:Special:Statistics|128&nbsp;491]] | [[:szy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:szy:Special:ListUsers|2334]] | [[:szy:Special:ActiveUsers|10]] | [[:szy:Special:ListFiles|0]] | 63 |- | <span id="za">246</span> | [[Linguas zhuang|Zhuang]] | Cuengh | [[:za:|za]] | [[:za:Special:Statistics|2010]] | [[:za:Special:Statistics|4143]] | [[:za:Special:Statistics|39&nbsp;348]] | [[:za:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:za:Special:ListUsers|9766]] | [[:za:Special:ActiveUsers|9]] | [[:za:Special:ListFiles|0]] | 10 |- | <span id="mdf">247</span> | [[Lingua moksha|Moksha]] | Мокшень (Mokshanj Kälj) | [[:mdf:|mdf]] | [[:mdf:Special:Statistics|1982]] | [[:mdf:Special:Statistics|11&nbsp;853]] | [[:mdf:Special:Statistics|64&nbsp;788]] | [[:mdf:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:mdf:Special:ListUsers|8546]] | [[:mdf:Special:ActiveUsers|14]] | [[:mdf:Special:ListFiles|0]] | 135 |- | <span id="kaa">248</span> | [[Lingua karakalpak|Karakalpak]] | Qaraqalpaqsha | [[:kaa:|kaa]] | [[:kaa:Special:Statistics|1956]] | [[:kaa:Special:Statistics|5182]] | [[:kaa:Special:Statistics|46&nbsp;443]] | [[:kaa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kaa:Special:ListUsers|10&nbsp;281]] | [[:kaa:Special:ActiveUsers|36]] | [[:kaa:Special:ListFiles|3]] | 24 |- | <span id="pdc">249</span> | [[Alemán de Pensilvania]] | Deitsch | [[:pdc:|pdc]] | [[:pdc:Special:Statistics|1932]] | [[:pdc:Special:Statistics|5836]] | [[:pdc:Special:Statistics|105&nbsp;144]] | [[:pdc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pdc:Special:ListUsers|30&nbsp;425]] | [[:pdc:Special:ActiveUsers|12]] | [[:pdc:Special:ListFiles|0]] | 73 |- | <span id="atj">250</span> | [[Lingua atikamekw|Atikamekw]] | Atikamekw | [[:atj:|atj]] | [[:atj:Special:Statistics|1912]] | [[:atj:Special:Statistics|3020]] | [[:atj:Special:Statistics|14&nbsp;725]] | [[:atj:Special:ListUsers/sysop|5]] | [[:atj:Special:ListUsers|3706]] | [[:atj:Special:ActiveUsers|11]] | [[:atj:Special:ListFiles|0]] | 1 |- | <span id="to">251</span> | [[Lingua tongana|Tongano]] | faka Tonga | [[:to:|to]] | [[:to:Special:Statistics|1908]] | [[:to:Special:Statistics|5333]] | [[:to:Special:Statistics|41&nbsp;592]] | [[:to:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:to:Special:ListUsers|9254]] | [[:to:Special:ActiveUsers|12]] | [[:to:Special:ListFiles|12]] | 25 |- | <span id="arc">252</span> | [[Lingua aramea|Arameo]] | ܐܪܡܝܐ | [[:arc:|arc]] | [[:arc:Special:Statistics|1850]] | [[:arc:Special:Statistics|6425]] | [[:arc:Special:Statistics|95&nbsp;331]] | [[:arc:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:arc:Special:ListUsers|18&nbsp;825]] | [[:arc:Special:ActiveUsers|16]] | [[:arc:Special:ListFiles|0]] | 90 |- | <span id="ks">253</span> | [[Lingua caxemiresa|Caxemir]] | कश्मीरी / كشميري | [[:ks:|ks]] | [[:ks:Special:Statistics|1790]] | [[:ks:Special:Statistics|8475]] | [[:ks:Special:Statistics|63&nbsp;543]] | [[:ks:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ks:Special:ListUsers|9394]] | [[:ks:Special:ActiveUsers|24]] | [[:ks:Special:ListFiles|9]] | 104 |- | <span id="tcy">254</span> | [[Lingua tulu|Tulu]] | ತುಳು ಬಾಸೆ / tūlū | [[:tcy:|tcy]] | [[:tcy:Special:Statistics|1746]] | [[:tcy:Special:Statistics|8999]] | [[:tcy:Special:Statistics|103&nbsp;005]] | [[:tcy:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tcy:Special:ListUsers|4945]] | [[:tcy:Special:ActiveUsers|35]] | [[:tcy:Special:ListFiles|1]] | 197 |- | <span id="kbp">255</span> | [[Lingua kabye|Kabye]] | Kabɩyɛ | [[:kbp:|kbp]] | [[:kbp:Special:Statistics|1698]] | [[:kbp:Special:Statistics|3375]] | [[:kbp:Special:Statistics|16&nbsp;064]] | [[:kbp:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kbp:Special:ListUsers|3859]] | [[:kbp:Special:ActiveUsers|10]] | [[:kbp:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="jam">256</span> | [[Patois xamaicano]] | Patois | [[:jam:|jam]] | [[:jam:Special:Statistics|1685]] | [[:jam:Special:Statistics|3024]] | [[:jam:Special:Statistics|20&nbsp;760]] | [[:jam:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:jam:Special:ListUsers|7277]] | [[:jam:Special:ActiveUsers|7]] | [[:jam:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="na">257</span> | [[Lingua nauruana|Nauruano]] | dorerin Naoero | [[:na:|na]] | [[:na:Special:Statistics|1661]] | [[:na:Special:Statistics|4884]] | [[:na:Special:Statistics|89&nbsp;538]] | [[:na:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:na:Special:ListUsers|11&nbsp;501]] | [[:na:Special:ActiveUsers|10]] | [[:na:Special:ListFiles|4]] | 69 |- | <span id="wo">258</span> | [[Lingua wolof|Wolof]] | Wolof | [[:wo:|wo]] | [[:wo:Special:Statistics|1651]] | [[:wo:Special:Statistics|5373]] | [[:wo:Special:Statistics|104&nbsp;455]] | [[:wo:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:wo:Special:ListUsers|13&nbsp;955]] | [[:wo:Special:ActiveUsers|15]] | [[:wo:Special:ListFiles|0]] | 98 |- | <span id="kbd">259</span> | [[Lingua kabardina|Kabardino]] | адыгэбзэ | [[:kbd:|kbd]] | [[:kbd:Special:Statistics|1595]] | [[:kbd:Special:Statistics|6742]] | [[:kbd:Special:Statistics|43&nbsp;686]] | [[:kbd:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kbd:Special:ListUsers|9154]] | [[:kbd:Special:ActiveUsers|7]] | [[:kbd:Special:ListFiles|0]] | 67 |- | <span id="nia">260</span> | [[:en:Nias language|Nías]] | Li Niha | [[:nia:|nia]] | [[:nia:Special:Statistics|1524]] | [[:nia:Special:Statistics|3618]] | [[:nia:Special:Statistics|17&nbsp;644]] | [[:nia:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nia:Special:ListUsers|1216]] | [[:nia:Special:ActiveUsers|17]] | [[:nia:Special:ListFiles|0]] | 9 |- | <span id="nov">261</span> | [[Novial]] | Novial | [[:nov:|nov]] | [[:nov:Special:Statistics|1516]] | [[:nov:Special:Statistics|4408]] | [[:nov:Special:Statistics|177&nbsp;713]] | [[:nov:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:nov:Special:ListUsers|10&nbsp;839]] | [[:nov:Special:ActiveUsers|9]] | [[:nov:Special:ListFiles|0]] | 146 |- | <span id="tet">262</span> | [[Lingua tetum|Tetum]] | Tetun | [[:tet:|tet]] | [[:tet:Special:Statistics|1503]] | [[:tet:Special:Statistics|3910]] | [[:tet:Special:Statistics|66&nbsp;604]] | [[:tet:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tet:Special:ListUsers|8933]] | [[:tet:Special:ActiveUsers|13]] | [[:tet:Special:ListFiles|0]] | 43 |- | <span id="ki">263</span> | [[Lingua kikuyu|Kikuyu]] | Gĩkũyũ | [[:ki:|ki]] | [[:ki:Special:Statistics|1502]] | [[:ki:Special:Statistics|3073]] | [[:ki:Special:Statistics|20&nbsp;657]] | [[:ki:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ki:Special:ListUsers|7985]] | [[:ki:Special:ActiveUsers|18]] | [[:ki:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="mnw">264</span> | [[Lingua mon|Mon]] | ဘာသာ မန် (pPʰesa mɑn) | [[:mnw:|mnw]] | [[:mnw:Special:Statistics|1423]] | [[:mnw:Special:Statistics|4721]] | [[:mnw:Special:Statistics|34&nbsp;398]] | [[:mnw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:mnw:Special:ListUsers|2686]] | [[:mnw:Special:ActiveUsers|20]] | [[:mnw:Special:ListFiles|0]] | 39 |- | <span id="lg">265</span> | [[Lingua luganda|Luganda]] | Luganda | [[:lg:|lg]] | [[:lg:Special:Statistics|1419]] | [[:lg:Special:Statistics|4814]] | [[:lg:Special:Statistics|26&nbsp;751]] | [[:lg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lg:Special:ListUsers|7174]] | [[:lg:Special:ActiveUsers|11]] | [[:lg:Special:ListFiles|0]] | 31 |- | <span id="bi">266</span> | [[Bislama]] | Bislama | [[:bi:|bi]] | [[:bi:Special:Statistics|1395]] | [[:bi:Special:Statistics|3298]] | [[:bi:Special:Statistics|41&nbsp;828]] | [[:bi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bi:Special:ListUsers|12&nbsp;171]] | [[:bi:Special:ActiveUsers|13]] | [[:bi:Special:ListFiles|0]] | 23 |- | <span id="tpi">267</span> | [[Tok pisin]] | Tok Pisin | [[:tpi:|tpi]] | [[:tpi:Special:Statistics|1351]] | [[:tpi:Special:Statistics|5680]] | [[:tpi:Special:Statistics|86&nbsp;611]] | [[:tpi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tpi:Special:ListUsers|12&nbsp;395]] | [[:tpi:Special:ActiveUsers|10]] | [[:tpi:Special:ListFiles|0]] | 156 |- | <span id="nqo">268</span> | [[Lingua n'ko|N'ko]] | ߒߞߏ | [[:nqo:|nqo]] | [[:nqo:Special:Statistics|1324]] | [[:nqo:Special:Statistics|2650]] | [[:nqo:Special:Statistics|10&nbsp;079]] | [[:nqo:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:nqo:Special:ListUsers|2889]] | [[:nqo:Special:ActiveUsers|16]] | [[:nqo:Special:ListFiles|0]] | 3 |- | <span id="jbo">269</span> | [[Lojban]] | Lojban | [[:jbo:|jbo]] | [[:jbo:Special:Statistics|1305]] | [[:jbo:Special:Statistics|5717]] | [[:jbo:Special:Statistics|111&nbsp;664]] | [[:jbo:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:jbo:Special:ListUsers|15&nbsp;036]] | [[:jbo:Special:ActiveUsers|10]] | [[:jbo:Special:ListFiles|0]] | 223 |- | <span id="roa-rup">270</span> | [[Lingua arromanesa|Arromanés]] | Armãneashce | [[:roa-rup:|roa-rup]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|1292]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|4294]] | [[:roa-rup:Special:Statistics|205&nbsp;299]] | [[:roa-rup:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:roa-rup:Special:ListUsers|13&nbsp;028]] | [[:roa-rup:Special:ActiveUsers|15]] | [[:roa-rup:Special:ListFiles|0]] | 258 |- | <span id="fj">271</span> | [[Lingua fidxiana|Fidxiano]] | Na Vosa Vaka-Viti | [[:fj:|fj]] | [[:fj:Special:Statistics|1274]] | [[:fj:Special:Statistics|3631]] | [[:fj:Special:Statistics|35&nbsp;444]] | [[:fj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:fj:Special:ListUsers|8375]] | [[:fj:Special:ActiveUsers|8]] | [[:fj:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | <span id="lbe">272</span> | [[Lingua_lak|Lak]] | Лакку | [[:lbe:|lbe]] | [[:lbe:Special:Statistics|1264]] | [[:lbe:Special:Statistics|14&nbsp;689]] | [[:lbe:Special:Statistics|50&nbsp;272]] | [[:lbe:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:lbe:Special:ListUsers|7816]] | [[:lbe:Special:ActiveUsers|10]] | [[:lbe:Special:ListFiles|0]] | 386 |- | <span id="kg">273</span> | [[Lingua congo|Congo]] | KiKongo | [[:kg:|kg]] | [[:kg:Special:Statistics|1255]] | [[:kg:Special:Statistics|2905]] | [[:kg:Special:Statistics|43&nbsp;792]] | [[:kg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kg:Special:ListUsers|9990]] | [[:kg:Special:ActiveUsers|7]] | [[:kg:Special:ListFiles|0]] | 26 |- | <span id="xh">274</span> | [[Lingua xosa|Xosa]] | isiXhosa | [[:xh:|xh]] | [[:xh:Special:Statistics|1240]] | [[:xh:Special:Statistics|3830]] | [[:xh:Special:Statistics|33&nbsp;903]] | [[:xh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:xh:Special:ListUsers|11&nbsp;772]] | [[:xh:Special:ActiveUsers|36]] | [[:xh:Special:ListFiles|0]] | 38 |- | <span id="ty">275</span> | [[Lingua tahitiana|Tahitiano]] | Reo Mā`ohi | [[:ty:|ty]] | [[:ty:Special:Statistics|1217]] | [[:ty:Special:Statistics|2993]] | [[:ty:Special:Statistics|53&nbsp;071]] | [[:ty:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ty:Special:ListUsers|6869]] | [[:ty:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ty:Special:ListFiles|0]] | 37 |- | <span id="cu">276</span> | [[Antigo eslavo eclesiástico]] | ѩзъікъ словѣньскъіи | [[:cu:|cu]] | [[:cu:Special:Statistics|1167]] | [[:cu:Special:Statistics|5566]] | [[:cu:Special:Statistics|82&nbsp;636]] | [[:cu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cu:Special:ListUsers|23&nbsp;104]] | [[:cu:Special:ActiveUsers|18]] | [[:cu:Special:ListFiles|0]] | 210 |- | <span id="shi">277</span> | [[Lingua shilha|Shilha]] | Taclḥit | [[:shi:|shi]] | [[:shi:Special:Statistics|1154]] | [[:shi:Special:Statistics|3843]] | [[:shi:Special:Statistics|33&nbsp;393]] | [[:shi:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:shi:Special:ListUsers|1493]] | [[:shi:Special:ActiveUsers|8]] | [[:shi:Special:ListFiles|0]] | 47 |- | <span id="srn">278</span> | [[Sranan tongo]] | Sranantongo | [[:srn:|srn]] | [[:srn:Special:Statistics|1112]] | [[:srn:Special:Statistics|2729]] | [[:srn:Special:Statistics|39&nbsp;153]] | [[:srn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:srn:Special:ListUsers|7049]] | [[:srn:Special:ActiveUsers|7]] | [[:srn:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="trv">279</span> | [[Lingua seediq|Seediq]] | Kari Seediq | [[:trv:|trv]] | [[:trv:Special:Statistics|1110]] | [[:trv:Special:Statistics|2064]] | [[:trv:Special:Statistics|85&nbsp;905]] | [[:trv:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:trv:Special:ListUsers|1200]] | [[:trv:Special:ActiveUsers|19]] | [[:trv:Special:ListFiles|0]] | 30 |- | <span id="om">280</span> | [[Lingua oromo|Oromo]] | Oromoo | [[:om:|om]] | [[:om:Special:Statistics|1094]] | [[:om:Special:Statistics|3742]] | [[:om:Special:Statistics|38&nbsp;044]] | [[:om:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:om:Special:ListUsers|9485]] | [[:om:Special:ActiveUsers|13]] | [[:om:Special:ListFiles|0]] | 59 |- | <span id="guw">281</span> | [[Lingua gun|Gun]] | Gungbe | [[:guw:|guw]] | [[:guw:Special:Statistics|1066]] | [[:guw:Special:Statistics|1792]] | [[:guw:Special:Statistics|30&nbsp;094]] | [[:guw:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:guw:Special:ListUsers|517]] | [[:guw:Special:ActiveUsers|24]] | [[:guw:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="sm">282</span> | [[Lingua samoana|Samoano]] | Gagana Samoa | [[:sm:|sm]] | [[:sm:Special:Statistics|1065]] | [[:sm:Special:Statistics|3295]] | [[:sm:Special:Statistics|42&nbsp;639]] | [[:sm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:sm:Special:ListUsers|9639]] | [[:sm:Special:ActiveUsers|15]] | [[:sm:Special:ListFiles|0]] | 56 |- | <span id="gcr">283</span> | [[Crioulo da Güiana Francesa]] | Kriyòl gwiyannen | [[:gcr:|gcr]] | [[:gcr:Special:Statistics|1050]] | [[:gcr:Special:Statistics|2556]] | [[:gcr:Special:Statistics|16&nbsp;485]] | [[:gcr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:gcr:Special:ListUsers|2198]] | [[:gcr:Special:ActiveUsers|10]] | [[:gcr:Special:ListFiles|0]] | 13 |- | <span id="alt">284</span> | [[Lingua altai|Altai]] | алтай тил | [[:alt:|alt]] | [[:alt:Special:Statistics|1045]] | [[:alt:Special:Statistics|3726]] | [[:alt:Special:Statistics|35&nbsp;998]] | [[:alt:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:alt:Special:ListUsers|1664]] | [[:alt:Special:ActiveUsers|11]] | [[:alt:Special:ListFiles|0]] | 63 |- | <span id="chr">285</span> | [[Lingua cherokee|Cherokee]] | ᏣᎳᎩ | [[:chr:|chr]] | [[:chr:Special:Statistics|1020]] | [[:chr:Special:Statistics|3896]] | [[:chr:Special:Statistics|46&nbsp;156]] | [[:chr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chr:Special:ListUsers|21&nbsp;870]] | [[:chr:Special:ActiveUsers|12]] | [[:chr:Special:ListFiles|0]] | 94 |- | <span id="ltg">286</span> | [[Lingua latgaliá|Latgalio]] | Latgaļu | [[:ltg:|ltg]] | [[:ltg:Special:Statistics|1015]] | [[:ltg:Special:Statistics|3223]] | [[:ltg:Special:Statistics|35&nbsp;320]] | [[:ltg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ltg:Special:ListUsers|6701]] | [[:ltg:Special:ActiveUsers|10]] | [[:ltg:Special:ListFiles|0]] | 51 |- | <span id="ny">287</span> | [[Lingua chichewa|Chichewa]] | Chi-Chewa | [[:ny:|ny]] | [[:ny:Special:Statistics|919]] | [[:ny:Special:Statistics|4003]] | [[:ny:Special:Statistics|38&nbsp;055]] | [[:ny:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ny:Special:ListUsers|9393]] | [[:ny:Special:ActiveUsers|15]] | [[:ny:Special:ListFiles|0]] | 107 |- | <span id="pih">288</span> | [[Pitcairnés]] | Norfuk | [[:pih:|pih]] | [[:pih:Special:Statistics|893]] | [[:pih:Special:Statistics|3325]] | [[:pih:Special:Statistics|44&nbsp;156]] | [[:pih:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pih:Special:ListUsers|10&nbsp;497]] | [[:pih:Special:ActiveUsers|15]] | [[:pih:Special:ListFiles|0]] | 98 |- | <span id="got">289</span> | [[Lingua gótica|Gótico]] | 𐌲𐌿𐍄𐌹𐍃𐌺 | [[:got:|got]] | [[:got:Special:Statistics|866]] | [[:got:Special:Statistics|3805]] | [[:got:Special:Statistics|46&nbsp;132]] | [[:got:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:got:Special:ListUsers|17&nbsp;746]] | [[:got:Special:ActiveUsers|11]] | [[:got:Special:ListFiles|0]] | 139 |- | <span id="mad">290</span> | [[:en:Madurese language|Madurés]] | Madhurâ | [[:mad:|mad]] | [[:mad:Special:Statistics|861]] | [[:mad:Special:Statistics|1632]] | [[:mad:Special:Statistics|8895]] | [[:mad:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:mad:Special:ListUsers|1580]] | [[:mad:Special:ActiveUsers|15]] | [[:mad:Special:ListFiles|0]] | 4 |- | <span id="st">291</span> | [[Lingua sotho|Sotho]] | Sesotho | [[:st:|st]] | [[:st:Special:Statistics|843]] | [[:st:Special:Statistics|4255]] | [[:st:Special:Statistics|28&nbsp;449]] | [[:st:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:st:Special:ListUsers|9453]] | [[:st:Special:ActiveUsers|19]] | [[:st:Special:ListFiles|0]] | 109 |- | <span id="ami">292</span> | [[Lingua amis|Amis]] | Pangcah | [[:ami:|ami]] | [[:ami:Special:Statistics|839]] | [[:ami:Special:Statistics|1657]] | [[:ami:Special:Statistics|32&nbsp;264]] | [[:ami:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:ami:Special:ListUsers|949]] | [[:ami:Special:ActiveUsers|24]] | [[:ami:Special:ListFiles|0]] | 18 |- | <span id="blk">293</span> | [[Lingua pa'o|Pa'o]] | Pa'O (ပအိုဝ်ႏ)) | [[:blk:|blk]] | [[:blk:Special:Statistics|824]] | [[:blk:Special:Statistics|3703]] | [[:blk:Special:Statistics|16&nbsp;162]] | [[:blk:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:blk:Special:ListUsers|239]] | [[:blk:Special:ActiveUsers|21]] | [[:blk:Special:ListFiles|0]] | 53 |- | <span id="bm">294</span> | [[Lingua bambara|Bambara]] | Bamanankan | [[:bm:|bm]] | [[:bm:Special:Statistics|775]] | [[:bm:Special:Statistics|3145]] | [[:bm:Special:Statistics|40&nbsp;189]] | [[:bm:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:bm:Special:ListUsers|9883]] | [[:bm:Special:ActiveUsers|8]] | [[:bm:Special:ListFiles|0]] | 119 |- | <span id="tn">295</span> | [[Lingua tswana|Tswana]] | Setswana | [[:tn:|tn]] | [[:tn:Special:Statistics|773]] | [[:tn:Special:Statistics|3712]] | [[:tn:Special:Statistics|28&nbsp;251]] | [[:tn:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:tn:Special:ListUsers|9265]] | [[:tn:Special:ActiveUsers|21]] | [[:tn:Special:ListFiles|0]] | 110 |- | <span id="ve">296</span> | [[Lingua venda|Venda]] | Tshivenda | [[:ve:|ve]] | [[:ve:Special:Statistics|749]] | [[:ve:Special:Statistics|2236]] | [[:ve:Special:Statistics|19&nbsp;284]] | [[:ve:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ve:Special:ListUsers|7212]] | [[:ve:Special:ActiveUsers|14]] | [[:ve:Special:ListFiles|0]] | 33 |- | <span id="rmy">297</span> | [[Lingua romaní|Romaní]] | romani - रोमानी | [[:rmy:|rmy]] | [[:rmy:Special:Statistics|730]] | [[:rmy:Special:Statistics|2701]] | [[:rmy:Special:Statistics|50&nbsp;227]] | [[:rmy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rmy:Special:ListUsers|16&nbsp;412]] | [[:rmy:Special:ActiveUsers|12]] | [[:rmy:Special:ListFiles|0]] | 135 |- | <span id="ts">298</span> | [[Lingua tsonga|Tsonga]] | Xitsonga | [[:ts:|ts]] | [[:ts:Special:Statistics|720]] | [[:ts:Special:Statistics|3764]] | [[:ts:Special:Statistics|36&nbsp;669]] | [[:ts:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ts:Special:ListUsers|8848]] | [[:ts:Special:ActiveUsers|13]] | [[:ts:Special:ListFiles|0]] | 174 |- | <span id="chy">299</span> | [[Lingua cheyenne|Cheyenne]] | Tsetsêhestâhese | [[:chy:|chy]] | [[:chy:Special:Statistics|662]] | [[:chy:Special:Statistics|2258]] | [[:chy:Special:Statistics|24&nbsp;107]] | [[:chy:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:chy:Special:ListUsers|10&nbsp;624]] | [[:chy:Special:ActiveUsers|9]] | [[:chy:Special:ListFiles|0]] | 62 |- | <span id="rn">300</span> | [[Lingua kirundi|Kirundi]] | Kirundi | [[:rn:|rn]] | [[:rn:Special:Statistics|620]] | [[:rn:Special:Statistics|2450]] | [[:rn:Special:Statistics|23&nbsp;098]] | [[:rn:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:rn:Special:ListUsers|8978]] | [[:rn:Special:ActiveUsers|9]] | [[:rn:Special:ListFiles|0]] | 82 |- | <span id="iu">301</span> | [[Lingua inuktitut|Inuktitut]] | ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ | [[:iu:|iu]] | [[:iu:Special:Statistics|593]] | [[:iu:Special:Statistics|3182]] | [[:iu:Special:Statistics|44&nbsp;504]] | [[:iu:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:iu:Special:ListUsers|17&nbsp;027]] | [[:iu:Special:ActiveUsers|8]] | [[:iu:Special:ListFiles|0]] | 266 |- | <span id="ak">302</span> | [[Lingua akan|Akan]] | Akana | [[:ak:|ak]] | [[:ak:Special:Statistics|589]] | [[:ak:Special:Statistics|2441]] | [[:ak:Special:Statistics|28&nbsp;928]] | [[:ak:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ak:Special:ListUsers|12&nbsp;524]] | [[:ak:Special:ActiveUsers|14]] | [[:ak:Special:ListFiles|0]] | 117 |- | <span id="ss">303</span> | [[Lingua swazi|Suazi]] | SiSwati | [[:ss:|ss]] | [[:ss:Special:Statistics|576]] | [[:ss:Special:Statistics|2416]] | [[:ss:Special:Statistics|38&nbsp;085]] | [[:ss:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ss:Special:ListUsers|7640]] | [[:ss:Special:ActiveUsers|11]] | [[:ss:Special:ListFiles|0]] | 160 |- | <span id="ch">304</span> | [[Lingua chamorra|Chamorro]] | Chamoru | [[:ch:|ch]] | [[:ch:Special:Statistics|543]] | [[:ch:Special:Statistics|2501]] | [[:ch:Special:Statistics|22&nbsp;843]] | [[:ch:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ch:Special:ListUsers|14&nbsp;431]] | [[:ch:Special:ActiveUsers|12]] | [[:ch:Special:ListFiles|0]] | 118 |- | <span id="ff">305</span> | [[Lingua fula|Fula]] | Fulfulde | [[:ff:|ff]] | [[:ff:Special:Statistics|541]] | [[:ff:Special:Statistics|2499]] | [[:ff:Special:Statistics|25&nbsp;102]] | [[:ff:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:ff:Special:ListUsers|7895]] | [[:ff:Special:ActiveUsers|23]] | [[:ff:Special:ListFiles|0]] | 131 |- | <span id="pnt">306</span> | [[Grego póntico|Póntico]] | Ποντιακά | [[:pnt:|pnt]] | [[:pnt:Special:Statistics|481]] | [[:pnt:Special:Statistics|2039]] | [[:pnt:Special:Statistics|35&nbsp;126]] | [[:pnt:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pnt:Special:ListUsers|9483]] | [[:pnt:Special:ActiveUsers|8]] | [[:pnt:Special:ListFiles|0]] | 180 |- | <span id="kcg">307</span> | [[Lingua tyap|Tyap]] | A̱lyem Tyap | [[:kcg:|kcg]] | [[:kcg:Special:Statistics|462]] | [[:kcg:Special:Statistics|2303]] | [[:kcg:Special:Statistics|16&nbsp;459]] | [[:kcg:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kcg:Special:ListUsers|448]] | [[:kcg:Special:ActiveUsers|14]] | [[:kcg:Special:ListFiles|0]] | 113 |- | <span id="ady">308</span> | [[Lingua adiguea|Adigueo]] | адыгабзэ | [[:ady:|ady]] | [[:ady:Special:Statistics|451]] | [[:ady:Special:Statistics|3111]] | [[:ady:Special:Statistics|12&nbsp;095]] | [[:ady:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ady:Special:ListUsers|6010]] | [[:ady:Special:ActiveUsers|10]] | [[:ady:Special:ListFiles|0]] | 135 |- | <span id="ik">309</span> | [[Lingua inupiaq|Inupiak]] | Iñupiak | [[:ik:|ik]] | [[:ik:Special:Statistics|445]] | [[:ik:Special:Statistics|2616]] | [[:ik:Special:Statistics|37&nbsp;982]] | [[:ik:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ik:Special:ListUsers|7952]] | [[:ik:Special:ActiveUsers|10]] | [[:ik:Special:ListFiles|0]] | 345 |- | <span id="ee">310</span> | [[Lingua ewe|Ewe]] | Eʋegbe | [[:ee:|ee]] | [[:ee:Special:Statistics|438]] | [[:ee:Special:Statistics|3127]] | [[:ee:Special:Statistics|50&nbsp;073]] | [[:ee:Special:ListUsers/sysop|3]] | [[:ee:Special:ListUsers|13&nbsp;279]] | [[:ee:Special:ActiveUsers|17]] | [[:ee:Special:ListFiles|0]] | 603 |- | <span id="sg">311</span> | [[Lingua sango|Sango]] | Sängö | [[:sg:|sg]] | [[:sg:Special:Statistics|311]] | [[:sg:Special:Statistics|1983]] | [[:sg:Special:Statistics|20&nbsp;554]] | [[:sg:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:sg:Special:ListUsers|5984]] | [[:sg:Special:ActiveUsers|13]] | [[:sg:Special:ListFiles|0]] | 299 |- | <span id="din">312</span> | [[Lingua dinka|Dinka]] | Thuɔŋjäŋ | [[:din:|din]] | [[:din:Special:Statistics|306]] | [[:din:Special:Statistics|1086]] | [[:din:Special:Statistics|8040]] | [[:din:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:din:Special:ListUsers|5694]] | [[:din:Special:ActiveUsers|11]] | [[:din:Special:ListFiles|0]] | 48 |- | <span id="pwn">313</span> | [[Lingua paiwan|Paiwan]] | Pinayuanan | [[:pwn:|pwn]] | [[:pwn:Special:Statistics|279]] | [[:pwn:Special:Statistics|434]] | [[:pwn:Special:Statistics|11&nbsp;161]] | [[:pwn:Special:ListUsers/sysop|0]] | [[:pwn:Special:ListUsers|854]] | [[:pwn:Special:ActiveUsers|15]] | [[:pwn:Special:ListFiles|0]] | 7 |- | <span id="pcm">314</span> | [[Pidgin nixeriano]] | Naija | [[:pcm:|pcm]] | [[:pcm:Special:Statistics|249]] | [[:pcm:Special:Statistics|937]] | [[:pcm:Special:Statistics|12&nbsp;757]] | [[:pcm:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:pcm:Special:ListUsers|198]] | [[:pcm:Special:ActiveUsers|20]] | [[:pcm:Special:ListFiles|0]] | 103 |- | <span id="kl">315</span> | [[Lingua groenlandesa|Groenlandés]] | Kalaallisut | [[:kl:|kl]] | [[:kl:Special:Statistics|244]] | [[:kl:Special:Statistics|2262]] | [[:kl:Special:Statistics|74&nbsp;486]] | [[:kl:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:kl:Special:ListUsers|12&nbsp;313]] | [[:kl:Special:ActiveUsers|18]] | [[:kl:Special:ListFiles|0]] | 2252 |- | <span id="ti">316</span> | [[Lingua tigriña|Tigriña]] | ትግርኛ | [[:ti:|ti]] | [[:ti:Special:Statistics|234]] | [[:ti:Special:Statistics|2731]] | [[:ti:Special:Statistics|23&nbsp;841]] | [[:ti:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:ti:Special:ListUsers|8476]] | [[:ti:Special:ActiveUsers|13]] | [[:ti:Special:ListFiles|0]] | 994 |- | <span id="dz">317</span> | [[Lingua dzongkha|Dzongkha]] | ཇོང་ཁ | [[:dz:|dz]] | [[:dz:Special:Statistics|227]] | [[:dz:Special:Statistics|2283]] | [[:dz:Special:Statistics|29&nbsp;412]] | [[:dz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:dz:Special:ListUsers|9231]] | [[:dz:Special:ActiveUsers|14]] | [[:dz:Special:ListFiles|0]] | 1056 |- | <span id="cr">318</span> | [[Lingua cree|Cree]] | Nehiyaw | [[:cr:|cr]] | [[:cr:Special:Statistics|158]] | [[:cr:Special:Statistics|2162]] | [[:cr:Special:Statistics|37&nbsp;454]] | [[:cr:Special:ListUsers/sysop|2]] | [[:cr:Special:ListUsers|16&nbsp;781]] | [[:cr:Special:ActiveUsers|21]] | [[:cr:Special:ListFiles|0]] | 2786 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ng">319</span> | [[Lingua ndonga|Ndonga]] | Ndonga | [[:ng:|ng]]<ref name="incubator">Este proxecto atópase cerrado, e unha copia foi importada pola [[incubator:Incubator:Wikis#Wikipedia|incubadora de proxectos Wikimedia]] á espera da súa posible reactivación.</ref> | [[:ng:Special:Statistics|8]] | [[:ng:Special:Statistics|443]] | [[:ng:Special:Statistics|5923]] | [[:ng:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ng:Special:ListUsers|2385]] | [[:ng:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ng:Special:ListFiles|0]] | 39&nbsp;530 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="cho">320</span> | [[Lingua choctaw|Choctaw]] | Choctaw | [[:cho:|cho]]<ref name="incubator" /> | [[:cho:Special:Statistics|6]] | [[:cho:Special:Statistics|201]] | [[:cho:Special:Statistics|4220]] | [[:cho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:cho:Special:ListUsers|1809]] | [[:cho:Special:ActiveUsers|0]] | [[:cho:Special:ListFiles|0]] | 22&nbsp;175 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="mh">321</span> | [[Lingua marshalesa|Marshalés]] | Kajin M̧ajeļ (Ebon) | [[:mh:|mh]]<ref name="incubator" /> | [[:mh:Special:Statistics|4]] | [[:mh:Special:Statistics|206]] | [[:mh:Special:Statistics|4212]] | [[:mh:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mh:Special:ListUsers|2140]] | [[:mh:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mh:Special:ListFiles|0]] | 52&nbsp;143 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="kj">322</span> | [[Lingua kwanyama|Kuanyama]] | Kuanyama | [[:kj:|kj]]<ref name="incubator" /> | [[:kj:Special:Statistics|4]] | [[:kj:Special:Statistics|114]] | [[:kj:Special:Statistics|3548]] | [[:kj:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kj:Special:ListUsers|1377]] | [[:kj:Special:ActiveUsers|0]] | [[:kj:Special:ListFiles|0]] | 23&nbsp;536 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ii">323</span> | [[Lingua nuosu|Yi]] | ꆇꉙ | [[:ii:|ii]]<ref name="incubator" /> | [[:ii:Special:Statistics|3]] | [[:ii:Special:Statistics|189]] | [[:ii:Special:Statistics|11&nbsp;653]] | [[:ii:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ii:Special:ListUsers|2031]] | [[:ii:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ii:Special:ListFiles|0]] | 237&nbsp;005 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="ho">324</span> | [[Hiri motu]] | Hiri motu | [[:ho:|ho]]<ref name="incubator" /> | [[:ho:Special:Statistics|3]] | [[:ho:Special:Statistics|129]] | [[:ho:Special:Statistics|3786]] | [[:ho:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:ho:Special:ListUsers|1575]] | [[:ho:Special:ActiveUsers|0]] | [[:ho:Special:ListFiles|0]] | 51&nbsp;771 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="lrc">325</span> | [[Lingua luri|Luri]] | لۊری شومالی | [[:lrc:|lrc]]<ref name="incubator" /> | [[:lrc:Special:Statistics|1]] | [[:lrc:Special:Statistics|237]] | [[:lrc:Special:Statistics|140&nbsp;064]] | [[:lrc:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:lrc:Special:ListUsers|5037]] | [[:lrc:Special:ActiveUsers|1]] | [[:lrc:Special:ListFiles|0]] | 32&nbsp;915&nbsp;630 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="mus">326</span> | [[Lingua muskogee|Muscogee]] | Mvskoke | [[:mus:|mus]]<ref name="incubator" /> | [[:mus:Special:Statistics|1]] | [[:mus:Special:Statistics|115]] | [[:mus:Special:Statistics|3603]] | [[:mus:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:mus:Special:ListUsers|2348]] | [[:mus:Special:ActiveUsers|0]] | [[:mus:Special:ListFiles|0]] | 407&nbsp;170 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="aa">327</span> | [[Lingua afar|Afar]] | Qafara | [[:aa:|aa]]<ref name="incubator" /> | [[:aa:Special:Statistics|0]] | [[:aa:Special:Statistics|509]] | [[:aa:Special:Statistics|4685]] | [[:aa:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:aa:Special:ListUsers|4063]] | [[:aa:Special:ActiveUsers|0]] | [[:aa:Special:ListFiles|0]] | 0 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="hz">328</span> | [[Lingua herero|Herero]] | Otjiherero | [[:hz:|hz]]<ref name="incubator" /> | [[:hz:Special:Statistics|0]] | [[:hz:Special:Statistics|176]] | [[:hz:Special:Statistics|4483]] | [[:hz:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:hz:Special:ListUsers|3761]] | [[:hz:Special:ActiveUsers|1]] | [[:hz:Special:ListFiles|0]] | 0 |- style="background-color:#d0d0d0;" | <span id="kr">329</span> | [[Lingua canuri|Canuri]] | Kanuri | [[:kr:|kr]]<ref name="incubator" /> | [[:kr:Special:Statistics|0]] | [[:kr:Special:Statistics|162]] | [[:kr:Special:Statistics|4641]] | [[:kr:Special:ListUsers/sysop|1]] | [[:kr:Special:ListUsers|5464]] | [[:kr:Special:ActiveUsers|0]] | [[:kr:Special:ListFiles|0]] | 0 |- class="sortbottom" ! Total !! !! !! !! 59&nbsp;308&nbsp;145 !! 244&nbsp;927&nbsp;636 !! 3&nbsp;210&nbsp;066&nbsp;607 !! 3758<ref name="rep">Esta suma non corresponde co total de persoas, pois o mesmo usuario (con ou sen [[Axuda:Login unificado|conta global nos proxectos]]) cóntase tantas veces como apareza en distintas Wikipedias para esa estatística.</ref> !! 103&nbsp;562&nbsp;085<ref name="rep" /> !! 280&nbsp;704<ref name="rep" /> !! 2&nbsp;759&nbsp;789 !! 128 |} Fonte: [http://wikistats.wmflabs.org/display.php?t=wp Wikistats 2.0 - Wikipedias] == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outras páxinas === * [[Especial:Wikis da Wikimedia|Lista dos wikis da Wikimedia]] === Ligazóns externas === * [[m:List of Wikipedias/gl|Lista de Wikipedias]] en [[Meta-Wiki]] [[Categoría:Wikipedia| ]] [[Categoría:Listas]] 8fi7fzjef7ov2id64trxswabk0026ew 0 448199 6168284 6152798 2022-08-27T14:15:46Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «y» wikitext text/x-wiki {{Actor}} '''Mónica García''', nada en [[Avilés]] en [[1970]],<ref name="danza.es">https://www.danza.es/multimedia/biografias/monica-garcia</ref> é unha creadora da [[danza]] ([[coreografía|coreógrafa]] e [[bailarina]]) e [[actriz]]. == Traxectoria == Titulouse en [[coreografía]] e técnicas de interpretación en danza no Conservatorio Superior de Danza de [[Madrid]] e en ''Cambios en Cultura y Sociedad. Nuevas tecnologías, nuevas industrias y nuevos usos'' pola [[Universidade Aberta de Cataluña]]. Además do seu traballo persoal, colabora con [[Matarile Teatro]] desde 2007. Interpretou o papel protagonista das película ''Con el viento'' e Dúo de [[Meritxell Colell Aparicio]].<ref name="danza.es"/> == Obra == * Saltar o el desierto, 2022. Coreografía para 14 bailarinas en el RCPDM. * Los limones, la nieve y todo lo demás, 2018( con Ana Vallés para Matarile Teatro) * ''La velocidad de las cosas 2011'' * ''Nielheim 2011'' * ''Naranjas de la China'' (con [[Paloma Díaz]]), 2003 * ''Y eso que no me dejaban ver Dallas'' (con [[Daniel Abreu]]), 2004 * ''Mínimos'' (con Daniel Abreu), 2005 * ''I really want to stay here now'', (con [[Ricardo Santana]] e [[Iván Marcos]]) 2010 * ''Bungaló'', 2004 * ''Abiba 2013'' === Coreografías das obras === * ''Sí, pero no lo soy'', de [[Alfredo Sanzol]] * ''[[A ópera dos tres reás]]'', ópera dirixida por [[Quico Cadaval]] para o [[Centro Dramático Galego]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === *[https://monicagarcia.net Monic] {{ORDENAR:Garcia, Monica}} [[Categoría:Personalidades da danza]] [[Categoría:Nados en 1970]] [[Categoría:Nados en Avilés]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] [[Categoría:Actores de Asturias]] [https://monicagarcia.net a García] página web *{{cita novas|url=http://praza.gal/cultura/17892/monica-garcia-gustame-que-as-escenas-sexan-reais-e-o-que-preciso-que-haxa-verdade-que-non-sexa-so-forma/|título=Mónica García: "Gústame que as escenas sexan reais. É o que preciso: que haxa verdade, que non sexa só forma"|autor=[[Montse Dopico]]|xornal=[[Praza Pública]]|data=17 de novembro de 2018}} {{control de autoridades}} fdclbnfisrlw1b13tayrk5efbkvnz35 0 451231 6168563 6155692 2022-08-27T23:15:48Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Mathias Lessort | imaxe = Mathias Lessort 26 KK Crvena zvezda 20171219.jpg | ancho = 285 | posición = [[Ala-pivote (baloncesto)|Ala-pivote]] / [[Pivote (baloncesto)|Pivote]] | altura = 2,06 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 9 [[polgada|in]]) | peso = 113 [[kg]] (249 [[libra (masa)|lb]]) | equipo = KK Partizan | equipo2 = Partizan NIS | número = 26 | nacemento = [[29 de setembro]] de [[1995]] <small>{{idade|29|09|1995}}</small> | lugar = {{FRAb}} [[Fort-de-France]], [[Francia]] | anodraft = 2017 | roldadraft = 2 | eleccióndraft = 50 | draftteam = [[Philadelphia 76ers]] | career_start = 2014−presente | antigos_equipos = [[Élan Chalon]] (2014–2016)<br/>[[Nanterre 92]] (2016–2017)<br/>[[KK Crvena zvezda|Crvena zvezda]] (2017–2018)<br/>[[CB Málaga|Málaga]] (2018–2019)<br/>[[FC Bayern München (baloncesto)|Bayern München]] (2019–2020)<br/>[[AS Monaco Basket|AS Monaco]] (2020–2021)<br/>[[Maccabi Tel Aviv BC|Maccabi Tel Aviv]] (2021–2022)<br/>[[KK Partizan|Partizan]] (2022–presente) }} '''Mathias Michel Lessort''', nado o [[29 de setembro]] de [[1995]] en [[Fort-de-France]], é un xogador profesional de baloncesto [[Francia|francés]] que xoga para o [[KK Partizan|Partizan]] [[Serbia|serbio]]. Cunha altura de 2,06 [[metro]]s xoga nas posicións de [[Ala-pivote (baloncesto)|ala-pivote]] e [[Pivote (baloncesto)|pivote]]. == Traxectoria == Lessort foi elixido na 50ª posición do [[Draft da NBA]] de 2017 polos [[Philadelphia 76ers]]. O [[11 de agosto]] de 2017, asinou un contrato de tres anos co [[KK Crvena zvezda]] serbio.<ref>{{Cita novas|title=Mathias Lessort is the new Crvena zvezda mts reinforcement|url=http://www.aba-liga.com/news.php?id=38549|accessdate=11 de agosto de 2017|work=aba-liga.com|date=11 de agosto de 2017}}</ref> O [[30 de xuño]] de [[2018]], Lessort chegou a un acordo dunha tempada co [[CB Málaga]] da [[Liga ACB]].<ref>{{Cita web |url=http://www.acb.com/redaccion.php?id=142369 |título=Potencia y espectáculo con la llegada de Lessort al Unicaja |data-acceso=03 de xaneiro de 2019 |data-arquivo=03 de decembro de 2018 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20181203183952/http://www.acb.com/redaccion.php?id=142369 |url-morta=yes }}</ref> O [[18 de setembro]] de [[2020]], Lessort asinou co [[AS Monaco Basket]] da [[LNB Pro A]] para a tempada 2020-21.<ref>[https://www.eurohoops.net/en/eurocup/1102439/as-monaco-adds-mathias-lessort/ AS Monaco adds Mathias Lessort]</ref> O [[27 de setembro]] de [[2021]], Lessort asinou un contrato de dous meses co [[Maccabi Tel Aviv BC]] israelí, para substituír ao mancado [[Ante Žižić]].<ref>{{Cita web|url=https://sportando.basketball/en/maccabi-tel-aviv-officially-signs-mathias-lessort/|title=Maccabi Tel Aviv officially signs Mathias Lessort|last=|first=|date=27 de setembro de 2021|publisher=Sportando|access-date=27 de setembro de 2021}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20190103210628/http://www.acb.com/jugador.php?id=57S Perfil en ACB.com] {{es}} {{Draft da NBA 2017}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lessort, Mathias}} [[Categoría:Nados en 1995]] [[Categoría:Nados en Martinica]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Francia]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Ala-pivotes de baloncesto]] [[Categoría:Pivotes de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores do Élan Chalon]] [[Categoría:Xogadores do JSF Nanterre‎]] [[Categoría:Xogadores do KK Crvena zvezda]] [[Categoría:Xogadores do CB Málaga]] [[Categoría:Xogadores do FC Bayern München (baloncesto)]] [[Categoría:Xogadores do AS Monaco Basket]] [[Categoría:Xogadores do Maccabi Tel Aviv BC]] [[Categoría:Xogadores do KK Partizan]] 6fr5ouqbgapj9fz5gr5ntudmct9fe45 0 451762 6168327 5781714 2022-08-27T15:12:42Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Xene-proteína |nome = |nomes = |imaxe = Protein THBS1 PDB 1lsl.png |imaxe_tamaño = |imaxe_pé = |HGNCid =11785 |MGIid = 98737 |símbolo = THBS1 |símbolos_alt = THBS, THBS-1, TSP, TSP-1, TSP1, trombospondina 1 <!-- Datos xenéticos --> |Xene = THBS1 |Xene_tipo = codificante de proteínas |Cromosoma = 15 |Brazo = q |Banda = 14 |LocusSupplementaryData = <!-- Estrutura/función proteica --> |Longo_proteína = |Peso_molecular = |Estrutura = |Tipo = |Funcións = |Dominio = |Motivo = |Produtos_alt = |Función = |Compoñente = |Proceso = <!-- Info adicional --> |Taxon = |Célula = |Localización = |Modificación = |Ruta = |Interaccións = |Prop_biofisicas = <!-- Datos encimáticos --> |Act_catalítica = |Cofactores = |Reg_encimática = |Km = |Vmax = <!-- Datos do receptor/ligando --> |Acción = |Agonista = |Antagonista = <!-- Datos biotecnolóxicos/médicos --> |Enfermidade = |Fármaco = |Biotecnoloxía = <!-- Bases de datos --> |Accesión = |ECnumber = |ATC_prefix = |ATC_suffix = |ATC_supplemental = |CAS_number = |CAS_supplemental = |DrugBank = |Homologene = 31142 |IUPHAR = |OMIM = 188060 |GeneAtlas_image1 =PBB GE THBS1 201108 s at fs.png |GeneAtlas_image2 =PBB GE THBS1 201110 s at fs.png |GeneAtlas_image3 =PBB GE THBS1 201107 s at fs.png |PDB = |Varios_PDB = {{PDB2|1LSL}}, {{PDB2|1UX6}}, {{PDB2|1Z78}}, {{PDB2|1ZA4}}, {{PDB2|2ERF}}, {{PDB2|2ES3}}, {{PDB2|2OUH}}, {{PDB2|2OUJ}}, {{PDB2|3R6B}}, {{PDB2|5FOE}} |NCBI = |KEGG = |Orthologs = <!-- Ortoloxía --> |Hs_EntrezGene =7057 |Hs_Ensembl =ENSG00000137801 |Hs_RefseqmRNA =NM_003246 |Hs_RefseqProtein =NP_003237 |Hs_GenLoc_db =hg15 |Hs_GenLoc_chr = 15 |Hs_GenLoc_start = 39581079 |Hs_GenLoc_end =39599466 |Hs_Uniprot =P07996 |Mm_EntrezGene = 21825 |Mm_Ensembl = ENSMUSG00000040152 |Mm_RefseqmRNA = NM_011580 |Mm_RefseqProtein = |Mm_GenLoc_db = mm9 |Mm_GenLoc_chr = 2 |Mm_GenLoc_start = 118111876 |Mm_GenLoc_end = 118127133 |Mm_Uniprot = P35441 <!-- Info relacionada --> |Artigo = |Publicación = }} A '''trombospondina 1''', abreviada como '''THBS1''' (ou TSP1), é unha [[proteína]] que nos humanos está codificada no [[xene]] ''THBS1'' do [[cromosoma 15]].<ref name="pmid2341158">{{Cita publicación periódica | vauthors = Wolf FW, Eddy RL, Shows TB, Dixit VM | title = Structure and chromosomal localization of the human thrombospondin gene | journal = Genomics | volume = 6 | issue = 4 | pages = 685–91 | date = Apr 1990 | pmid = 2341158 | doi = 10.1016/0888-7543(90)90505-O }}</ref><ref name="pmid2335352">{{Cita publicación periódica | vauthors = Jaffe E, Bornstein P, Disteche CM | title = Mapping of the thrombospondin gene to human chromosome 15 and mouse chromosome 2 by in situ hybridization | journal = Genomics | volume = 7 | issue = 1 | pages = 123–6 | date = May 1990 | pmid = 2335352 | doi = 10.1016/0888-7543(90)90528-3 }}</ref> A trombospondina 1 é unha subunidade dunha proteína homotrimérica ligada por [[ponte disulfuro]]. Esta proteína é unha [[glicoproteína]] adhesiva que media as interaccións célula-célula e célula-matriz extracelular. Pode unirse ao [[fibrinóxeno]], [[fibronectina]], [[laminina]], [[coláxeno]] tipo V e [[integrina]]s alfa-V/beta-1. Intervén na agregación plaquetaria, [[anxioxénese]] e [[tumoroxénese]].<ref>{{Cita web | title = Entrez Gene: THBS1 thrombospondin 1| url =https://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?Db=gene&Cmd=ShowDetailView&TermToSearch=7057| accessdate = }}</ref> == Función == A proteína trombospondina 1 é un dos membros da familia das [[trombospondina]]s. É unha glicoproteína de matriz multidominio que é un inhibidor natural da [[neovascularización]] e a [[tumoroxénese]] en tecidos sans. A esta proteína atribuíuselle unha modulación positiva e negativa da adhesión das [[célula endotelial|células endoteliais]], [[motilidade]] e crecemento, o cal non debería ser sorprendente tendo en conta que interacciona con polo menos 12 receptores de adhesión celular, como o [[CD36]], as [[integrina]]s αv e β1, o [[sindecano]] e a proteína asociada á integrina (IAP ou [[CD47]]). Tamén interacciona con numerosas [[protease]]s implicadas na [[anxioxénese]], como o [[plasminóxeno]], [[uroquinase]], [[metaloproteinase de matriz]], [[trombina]], [[catepsina]] e [[elastase]]. A trombospondina 1 únese aos receptores de [[reelina]], [[ApoER2]] e [[VLDLR]], afectando a migración neuronal na [[corrente migratoria rostral]].<ref name="pmid18946489">{{Cita publicación periódica | vauthors = Blake SM, Strasser V, Andrade N, Duit S, Hofbauer R, Schneider WJ, Nimpf J | title = Thrombospondin-1 binds to ApoER2 and VLDL receptor and functions in postnatal neuronal migration | journal = The EMBO Journal | volume = 27 | issue = 22 | pages = 3069–80 | date = Nov 2008 | pmid = 18946489 | pmc = 2585172 | doi = 10.1038/emboj.2008.223 }}</ref> As diversas funcións das TSP foron atribuídas a varios motivos de recoñecemento. A caracterización destes motivos levou ao uso de proteínas recombinantes que conteñen estes motivos; estas proteínas recombinantes considéranse útiles na terapia do cancro. A TSP-1 3TSR é unha versión recombinante do dominio antianxioxénico THBS1 contén os tres dominios de repeticións de trombosopondina 1 tipo 1 (TSR), que pode activar o [[factor de crecemento transformante beta 1]] (TGFβ1) e inhibir a migración de células endoteliais, a anxioxénese e o crecemento tumoral.<ref name="pmid22509329">{{Cita publicación periódica | vauthors = Lopez-Dee ZP, Chittur SV, Patel B, Stanton R, Wakeley M, Lippert B, Menaker A, Eiche B, Terry R, Gutierrez LS | title = Thrombospondin-1 type 1 repeats in a model of inflammatory bowel disease: transcript profile and therapeutic effects | journal = PLoS One | volume = 7 | issue = 4 | pages = e34590 | year = 2012 | pmid = 22509329 | pmc = 3318003 | doi = 10.1371/journal.pone.0034590 }}</ref> == Estrutura == A actividade de trombospondina foi mapeada en varios dominios, en especial o dominio de unión á [[heparina]] [[amino terminal]], o dominio procoláxeno, as repeticións similares á properdina tipo 1, e o dominio globular [[carboxilo terminal]]. A proteína tamén contén repeticións de tipo II con homoloxía similar ao [[factor de crecemento epidérmico]] e repeticións de tipo III que conteñen unha secuencia [[motivo RGD|RGD]].<ref name="pmid17160353">{{Cita publicación periódica | vauthors = Forslöw A, Liu Z, Sundqvist KG | title = Receptor communication within the lymphocyte plasma membrane: a role for the thrombospondin family of matricellular proteins | journal = Cellular and Molecular Life Sciences | volume = 64 | issue = 1 | pages = 66–76 | date = Jan 2007 | pmid = 17160353 | doi = 10.1007/s00018-006-6255-8 }}</ref> === N-terminal === O dominio de unión á heparina N-terminal da TSP1, cando é illado como un fragmento de 25&nbsp;[[dalton (unidade)|kDa]], é un potente indutor da migración celular a altas concentracións. Porén, cando este dominio é clivado, os restantes dominios anti-anxioxénicos fan diminuír a actividade anti-anxioxénica a baixas concentracións onde ocorre un incremento da migración das [[célula endotelial|células endoteliais]]. Isto pode explicarse en parte pola capacidade do dominio de unión á heparina de mediar a unión da TSP1 ás células, permitindo que os outros dominios exerzan os seus efectos. As diferentes funcións que desempeña a rexión de unión á heparina da TSP1 a altas concentracións comparadas coas que exerce a baixas concentracións poden ser en parte responsables de regular a dobre natureza do TSP1 e considérase un regulador tanto positivo coma negativo da anxioxénese.<ref name="pmid7686555">{{Cita publicación periódica | vauthors = Tolsma SS, Volpert OV, Good DJ, Frazier WA, Polverini PJ, Bouck N | title = Peptides derived from two separate domains of the matrix protein thrombospondin-1 have anti-angiogenic activity | journal = The Journal of Cell Biology | volume = 122 | issue = 2 | pages = 497–511 | date = Jul 1993 | pmid = 7686555 | pmc = 2119646 | doi = 10.1083/jcb.122.2.497 }}</ref> === Dominio de procoláxeno === Tanto o dominio de procoláxeno coma as repeticións de tipo I da TSP1 inhiben a neovascularización e a migración de [[célula endotelial|células endoteliais]]. Porén, é improbable que o mecanismo de acción destes dous fragmentos sexa o mesmo. As repeticións de tipo I da TSP1 poden inhibir a migración de células endoteliais nun ensaio en cámara de Boyden despois dunha exposición de 3-4 horas, mentres que cómpre un período de exposición de 36 a 48 horas para a inhibición da migración de células endoteliais co dominio de procoláxeno.<ref name="pmid7686555"/> Mentres que os ensaios de membrana corioalantoica (CAM) indican que as repeticións de tipo I da TSP1 son anxioxénicas, tamén indican que a secuencia de procoláxeno carece de actividade antianxioxénica. Isto pode deberse en parte a que o extremo animo terminal da TSP1 difire máis que o carboxilo terminal entre especies, pero pode tamén suxerir diferentes mecanismos de acción.<ref name="pmid10500044">{{Cita publicación periódica | vauthors = Iruela-Arispe ML, Lombardo M, Krutzsch HC, Lawler J, Roberts DD | title = Inhibition of angiogenesis by thrombospondin-1 is mediated by 2 independent regions within the type 1 repeats | journal = Circulation | volume = 100 | issue = 13 | pages = 1423–31 | date = Sep 1999 | pmid = 10500044 | doi = 10.1161/01.cir.100.13.1423 | url = http://circ.ahajournals.org/cgi/content/abstract/100/13/1423 }}</ref> A TSP1 contén tres repeticións de tipo I, e só se observou que as dúas últimas inhiban a anxioxénese. O motivo de repetición de tipo I é máis efectivo que a proteína completa na inhibición da anxioxénese e contén non só unha senón dúas rexións de actividade. O extremo amino terminal contén un motivo rico en triptófano que bloquea un [[factor de crecemento de fibroblastos]] (FGF-2 ou bFGF) que impulsa a anxioxénese. Tamén se encontrou que esta rexión impide a unión de FGF-2 a células endoteliais, suxerindo que o seu mecanismo de acción pode ser secuestrar FGF-2. A segunda rexión de actividade, a rexión de unión a CD36 da TSP1, pode encontrarse na metade carboxilo terminal das repeticións de tipo I.<ref name="pmid10500044"/> Suxeriuse que a activación do receptor de CD36 causa un incremento na sensibilidade das células endoteliais aos sinais apoptóticos.<ref name="pmid9135017">{{Cita publicación periódica | vauthors = Guo N, Krutzsch HC, Inman JK, Roberts DD | title = Thrombospondin 1 and type I repeat peptides of thrombospondin 1 specifically induce apoptosis of endothelial cells | journal = Cancer Research | volume = 57 | issue = 9 | pages = 1735–42 | date = May 1997 | pmid = 9135017 | doi = | url = http://cancerres.aacrjournals.org/cgi/content/abstract/57/9/1735 }}</ref><ref name="pmid15036264">{{Cita publicación periódica | vauthors = Sid B, Sartelet H, Bellon G, El Btaouri H, Rath G, Delorme N, Haye B, Martiny L | title = Thrombospondin 1: a multifunctional protein implicated in the regulation of tumor growth | journal = Critical Reviews in Oncology/Hematology | volume = 49 | issue = 3 | pages = 245–58 | date = Mar 2004 | pmid = 15036264 | doi = 10.1016/j.critrevonc.2003.09.009 }}</ref> As repeticións de tipo I únense á [[heparina]], [[fibronectina]], [[TGF beta|TGF-β]] e outros, antagonizando potencialmente os efectos destas moléculas sobre as células endoteliais.<ref name="pmid9679984">{{Cita publicación periódica | vauthors = Guo N, Zabrenetzky VS, Chandrasekaran L, Sipes JM, Lawler J, Krutzsch HC, Roberts DD | title = Differential roles of protein kinase C and pertussis toxin-sensitive G-binding proteins in modulation of melanoma cell proliferation and motility by thrombospondin 1 | journal = Cancer Research | volume = 58 | issue = 14 | pages = 3154–62 | date = Jul 1998 | pmid = 9679984 | doi = | url = http://cancerres.aacrjournals.org/cgi/content/abstract/58/14/3154 }}</ref> Porén, o CD36 xeralmente considérase que é o receptor para a TSP1 de sinalización inhibitoria dominante, e a expresión de CD36 nas células endoteliais está restrinxida ás células endoteliais microvasculares. As repeticións de tipo I solubles diminúen a cantidade de células endoteliais ao inhibir a proliferación e promover a apoptose. A unión de células endoteliais á [[fibronectina]] inverte parcialmente este fenómeno. Os fragmentos proteicos de repeticións de tipo I unidos serven como factores de adhesión das células endoteliais e de [[melanoma]].<ref name="pmid1999454">{{Cita publicación periódica | vauthors = Prater CA, Plotkin J, Jaye D, Frazier WA | title = The properdin-like type I repeats of human thrombospondin contain a cell attachment site | journal = The Journal of Cell Biology | volume = 112 | issue = 5 | pages = 1031–40 | date = Mar 1991 | pmid = 1999454 | pmc = 2288870 | doi = 10.1083/jcb.112.5.1031 }}</ref> === C-terminal === O dominio carboxilo terminal da TSP1 crese que media a unión celular e únese a outro importante receptor para a TSP1, o IAP (ou [[CD47]]).<ref name="pmid1644809">{{Cita publicación periódica | vauthors = Kosfeld MD, Frazier WA | title = Identification of active peptide sequences in the carboxyl-terminal cell binding domain of human thrombospondin-1 | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 267 | issue = 23 | pages = 16230–6 | date = Aug 1992 | pmid = 1644809 | doi = | url = http://www.jbc.org/cgi/content/abstract/267/23/16230 | apelidos = | data-acceso = 11 de xaneiro de 2019 | data-arquivo = 19 de setembro de 2019 | url-arquivo = https://web.archive.org/web/20190919021825/http://www.jbc.org/content/267/23/16230.abstract | url-morta = yes }}</ref> Ese receptor é considerado necesario para as respostas das células vasculares mediadas pola TSP1 estimuladas polo [[factor de relaxación derivado do endotelio|óxido nítrico]] e a sinalización por [[GMP cíclico]].<ref name="pmid16835222">{{Cita publicación periódica | vauthors = Isenberg JS, Ridnour LA, Dimitry J, Frazier WA, Wink DA, Roberts DD | title = CD47 is necessary for inhibition of nitric oxide-stimulated vascular cell responses by thrombospondin-1 | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 281 | issue = 36 | pages = 26069–80 | date = Sep 2006 | pmid = 16835222 | doi = 10.1074/jbc.M605040200 }}</ref> Varios dominios e receptores da TSP1 teñen actividades proadhesivas e [[quimiotaxe|quimiotácticas]] para as células cancerosas, o que suxire que esta molécula pode ter un efecto directo sobre a bioloxía do cancro independentemente das súas propiedades antianxioxénicas.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Pro-adhesive and chemotactic activities of thrombospondin-1 for breast carcinoma cells are mediated by alpha3beta1 integrin and regulated by insulin-like growth factor-1 and CD98|apelidos=Chandrasekaran|nome5=D. D.|apelidos4=Kaiser|nome4=J.|apelidos3=Rodrigues|nome3=R. G.|apelidos2=Guo|nome2=N. H.|nome=S.|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10196234|doi=10.1074/jbc.274.16.11408|número=16|volume=274|páxina=11408–11416|PMID=10196234|ISSN=0021-9258|data=1999-04-16|revista=The Journal of Biological Chemistry|apelidos5=Roberts}}</ref><ref name="pmid3680388">{{Cita publicación periódica | vauthors = Taraboletti G, Roberts DD, Liotta LA | title = Thrombospondin-induced tumor cell migration: haptotaxis and chemotaxis are mediated by different molecular domains | journal = The Journal of Cell Biology | volume = 105 | issue = 5 | pages = 2409–15 | date = Nov 1987 | pmid = 3680388 | pmc = 2114831 | doi = 10.1083/jcb.105.5.2409 }}</ref> == Tratamento do cancro == Bloquear a unión de TSP1 ao seu [[receptor da superficie celular]] ([[CD47]]) fai que o tecido normal se volva case inmune á [[radioterapia|terapia de radiación]] contra o [[cancro]] e axuda á morte do [[tumor]].<ref name="Maxhimer_2009">{{Cita publicación periódica | vauthors = Maxhimer JB, Soto-Pantoja DR, Ridnour LA, Shih HB, Degraff WG, Tsokos M, Wink DA, Isenberg JS, Roberts DD | title = Radioprotection in normal tissue and delayed tumor growth by blockade of CD47 signaling | journal = Science Translational Medicine | volume = 1 | issue = 3 | pages = 3ra7 | date = Oct 2009 | pmid = 20161613 | pmc = 2811586 | doi = 10.1126/scitranslmed.3000139 | laysummary = https://www.sciencedaily.com/releases/2009/10/091021144246.htm | laysource = sciencedaily.com }}</ref> == Interaccións == A trombospondina 1 [[interacción proteína-proteína|interacciona]] con: * [[LRP1]],<ref name = pmid14991768>{{Cita publicación periódica | vauthors = Wang S, Herndon ME, Ranganathan S, Godyna S, Lawler J, Argraves WS, Liau G | title = Internalization but not binding of thrombospondin-1 to low density lipoprotein receptor-related protein-1 requires heparan sulfate proteoglycans | journal = Journal of Cellular Biochemistry | volume = 91 | issue = 4 | pages = 766–76 | date = Mar 2004 | pmid = 14991768 | doi = 10.1002/jcb.10781 }}</ref><ref name = pmid9045712>{{Cita publicación periódica | vauthors = Mikhailenko I, Krylov D, Argraves KM, Roberts DD, Liau G, Strickland DK | title = Cellular internalization and degradation of thrombospondin-1 is mediated by the amino-terminal heparin binding domain (HBD). High affinity interaction of dimeric HBD with the low density lipoprotein receptor-related protein | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 272 | issue = 10 | pages = 6784–91 | date = Mar 1997 | pmid = 9045712 | doi = 10.1074/jbc.272.10.6784 }}</ref><ref name = pmid7775583>{{Cita publicación periódica | vauthors = Godyna S, Liau G, Popa I, Stefansson S, Argraves WS | title = Identification of the low density lipoprotein receptor-related protein (LRP) as an endocytic receptor for thrombospondin-1 | journal = The Journal of Cell Biology | volume = 129 | issue = 5 | pages = 1403–10 | date = Jun 1995 | pmid = 7775583 | pmc = 2120467 | doi = 10.1083/jcb.129.5.1403 }}</ref> * [[MMP2]],<ref name = pmid10900205>{{Cita publicación periódica | vauthors = Bein K, Simons M | title = Thrombospondin type 1 repeats interact with matrix metalloproteinase 2. Regulation of metalloproteinase activity | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 275 | issue = 41 | pages = 32167–73 | date = Oct 2000 | pmid = 10900205 | doi = 10.1074/jbc.M003834200 }}</ref> e * [[Plasmina]].<ref name = pmid6438154>{{Cita publicación periódica | vauthors = Silverstein RL, Leung LL, Harpel PC, Nachman RL | title = Complex formation of platelet thrombospondin with plasminogen. Modulation of activation by tissue activator | journal = The Journal of Clinical Investigation | volume = 74 | issue = 5 | pages = 1625–33 | date = Nov 1984 | pmid = 6438154 | pmc = 425339 | doi = 10.1172/JCI111578 }}</ref><ref name = pmid2522013>{{Cita publicación periódica | vauthors = DePoli P, Bacon-Baguley T, Kendra-Franczak S, Cederholm MT, Walz DA | title = Thrombospondin interaction with plasminogen. Evidence for binding to a specific region of the kringle structure of plasminogen | journal = Blood | volume = 73 | issue = 4 | pages = 976–82 | date = Mar 1989 | pmid = 2522013 | doi = }}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * {{MeshName|Thrombospondin+1}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Proteínas]] 41805kdb873e1ojbee2e4cect51rmiw 0 453171 6168653 5887745 2022-08-28T09:57:40Z HacheDous=0 55340 wikitext text/x-wiki {{Compositor|nome=Hans Krása|imaxe=Hans Krása 1927.jpg|imaxetamaño=250px|textoimaxe=O compositor checo-alemán Hans Krása<br/>en 1927|nomecompleto=|datadenacemento=[[30 de novembro]] de [[1899]]|lugardenacemento=[[Ficheiro:Prague CoA CZ.svg|border|20px]] [[Praga]]<br/>{{CZE}}|datadefalecemento=[[17 de outubro]] de [[1944]] (44 anos)|lugardefalecemento=[[Auschwitz-Birkenau]]<br/>{{POL}}|instrumento=[[Violín]] e [[piano]]|alcume=|web=|composicióndestacada=Ópera infantil ''Brundibár''|premios=|parella=Eliška Kleinová|signatura=}} '''Hans Krása''', nado o [[30 de novembro]] de [[1899]] en [[Praga]] e finado o [[17 de outubro]] de [[1944]] nunha cámara de gas en [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], [[Polonia]], foi un [[Composición musical|compositor musical]] [[República Checa|checo]]-[[Alemaña|alemán]].<ref>"[http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/abstract/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000015473 Krása, Hans (Johann)]". ''Grove Music Online''.</ref><ref>"[https://web.archive.org/web/20071006173009/http://www.musica.cz/comp/krasa.htm Hans Krasa - Czech Composer]". ''Czech Music Information Center''.</ref> Xunto con outros compositores [[Xudaísmo|xudeus]], como [[Viktor Ullmann]] e [[Pavel Haas]], contribuíu a dinamizar a vida [[Cultura|cultural]] do [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]], antes de ser trasladado a Auschwitz.<ref name=":0">"[https://www.naxos.com/person/Hans_Krasa/39671.htm#disco Hans Krássa (1899-1944)]". En ''Naxos Records''.</ref> == Traxectoria == Krása naceu nunha familia social e economicamente acomodada, fillo dun [[avogado]] checo e dunha nai de orixe alemá, que o incentivou e apoiou na súa dedicación á [[música]]. O seu pai mesmo contratou conxuntos [[Instrumento musical|instrumentais]] para que Hans escoitase as súas composicións. Estudou [[violín]], [[piano]] e [[Composición musical|composición]] en Praga, isto último con [[Alexander von Zamlisky]], e ao remate dos seus estudos seguiu a súa formación en [[Berlín]], onde traballou durante un tempo na Kroll Oper. Logo dalgunhas estadías en [[París]] con [[Albert Roussel]] a finais dos [[Década de 1920|anos 20]], onde aprendeu a admirar, entre outras, as obras de [[Igor Stravinskii]], regresou a Praga para traballar no Neues Deutsches Theater.<ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Biographie]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> Krása tivo algunhas presentacións nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e en [[Francia]] na década de 1920, e varias das súas composicións foron publicadas en [[Viena]] e en París. En [[1921]] celebrou o seu primeiro éxito como compositor cos seus catro [[lied]]s para [[orquestra]] con textos do [[Poesía|poeta]] alemán [[Christian Morgenstern]]. A súa sinfonía estreouse en [[Boston]] en [[1923]] baixo a dirección de [[Serge Koussevitzky]]. Compuxo ademais numerosas [[Música de cámara|obras de cámara]] e vocais, así como música incidental.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Early Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> [[Ficheiro:Pamětní_deska_skladatelů_Nový_židovský_hřbitov_Olšany.jpg|miniatura|Placa conmemorativa dos compositores asasinados en acmpos de concentración, no cemiterio xudeu de Olšany, en Praga]] O [[10 de agosto]] de [[1942]], Hans Krása foi [[Deportación|deportado]] ao campo de concentración de Theresienstadt, onde a súa obra máis característica, ''Brundibár'', tivo máis de medio cento de representacións.<ref>"[https://www.naxos.com/catalogue/item.asp?item_code=8.570119 KRASA: Brundibar]". En ''Naxos Records''.</ref> No [[documental]] [[Propaganda nazi|propagandístico nazi]] ''Theresienstadt'' amósase, entre outras cousas, unha representación desta ópera.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nXvFKAtTa_k Representación de Brundibár en Theresienstadtn]. Vídeo en Youtube.</ref> Durante a súa estadía no campo de concentración estivo casado durante algúns meses coa pianista checa Eliška Kleinová, para evitar a súa deportación como muller solteira. Na noite do [[16 de outubro]] de 1944, Hans Krása foi introducido nun [[Ferrocarril|vagón de tren]] con destino a Auschwitz-Birkenau, onde foi asasinado na cámara de gas.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Mature Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Estilo == Aínda que a calidade melódica é evidente en toda a música de Krása, no seu traballo houbo desde un principio unha tendencia distintiva cara ao grotesco e unha especie de enxeño inclasificable. Isto reflíctese non só na súa elección dos textos das súas obras orquestrais, senón tamén no seu don excepcional para a instrumentación, onde a sonoridade do conxunto, as combinacións infrecuentes de instrumentos, o uso de [[Instrumento de percusión|percusión]] e a súas composicións para instrumentos solistas crean e melloran as texturas imaxinativas e coloridas máis presentes ata os anos 20. Como exemplo da súa orixinalidade, pódense analizar as críticas da súa sinfonía escrita en 1923, representada en [[Europa]] e nos Estados Unidos. Tras a actuación da Orquestra Sinfónica de Boston, Paul Rosenfeld caracterizou o compositor no [[The Boston Globe|Boston Globe]] como un músico de notable individualidade e habilidade.<ref>"[http://holocaustmusic.ort.org/places/theresienstadt/krasa-hans/ Hans Krása]". ''Music and the Holocaust''.</ref> A música de Krása está escrita nunha linguaxe moderna, orixinal e persoal pero non forzada. A súa singularidade percíbese aínda máis hoxe en día, xa que as súas composicións se fixeron coñecidas nos últimos anos a través de numerosas actuacións e gravacións e polas publicacións das súas partituras. De todas elas, a máis coñecida e a máis interpretada é Brundibar. Sobre o seu estilo musical, Krása escribiu:<ref name=":0" /> {{Cita centrada|Son o suficientemente ousado, como compositor moderno, para escribir música melódica. Isto reflicte toda a miña actitude cara á música, xa sexa chamada moderna ou de calquera outra maneira. A miña música baséase estritamente no concepto de carácter melódico accesible}} == Escolma de obras == Estas son algunhas das obras máis representativas de Hans Krása:<ref>"[http://orelfoundation.org/composers/works/hans_krasa Hans Krasa: Works]". ''The OREL Foundation''.</ref><ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Werke]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> * (1920) ''4 Orchesterlieder''. Op. 1. Texto de Christian Morgenstern. * (1921) ''Cuarteto de corda.'' Op. 2. * (1923) ''Symphonie für kleines Orchester''. * (1925) ''5 Lieder.'' Op. 4. Texto de Rilke, Catullus e Morgenstern. * (1928-1930) ''Verlobung im Traum''. Ópera en tres actos.<ref>"[http://www.taz.de/!5030584/ Wiederendeckter Komponist Hans Krása. Mit Grandezza und leichter Hand]". En ''Taz''. </ref> * (1931) ''Die Erde ist des Herrn''. Cantata para solista, [[Coro (grupo musical)|coro]] e orquestra. * (1936) ''Kammermusik''. Para [[clavicémbalo]] e sete [[Instrumento musical|instrumentos]]. * (1936) ''Theme and Variations''. Para [[cuarteto de corda]]. * (1938) ''Brundibár''. * (1943) ''Drie liederen''. Para [[Barítono|barírono]], [[viola]] e [[violoncello]]. Texto de Arthur Rimbaud. * (1943) ''Overture''. Para pequena orquestra. * (1944) ''Tanec''. Baile para trío de corda. * (1944) ''Passacaglia en Fugue''. Para trío de corda. == A ópera ''Brundibár'' == [[Ficheiro:Brundibar_poster_Theresienstadt.jpg|miniatura|[[Cartel]] en [[acuarela]] da representación de Brundibár no [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]]]] Brundibár é unha [[ópera]] infantil en dous actos composta en [[1938]], baseada nunha obra de [[Aristófanes]], cun [[libreto]] en checo de Adolf Hoffmeister. Foi [[Estrea|estreada]] en [[1941]] no asilo xudeu de Praga, en segredo e sen a presenza do autor, que daquela xa fora deportado a Theresienstadt, onde tivo que volver escribir a [[partitura]], xa que non puidera levala consigo. No campo de concentración, entre [[1942]] e 1944, a ópera foi representada unhas 55 veces, conseguindo transmitir unha sensación de normalidade aos nenos deportados.<ref>"[http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm Krása, Hans: Die Kinderoper Brundibár] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525150742/http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm |date=25 de maio de 2018 }}". En ''www.ghetto-theresienstadt.info''.</ref> [[Ficheiro:Brundibar_Praha_1942-1943.jpg|miniatura|Fotografía dunha das primeiras representacións de Brundibár en Praga (1942-1943)]] A redescuberta da historia desta ópera infantil, esquecida durante decenios, comezou a finais dos [[Década de 1970|anos 70]], cando unha [[Orde de San Bieito|monxa beneditina]], indagando na historia da súa familia, deu de xeito casual co tema da ópera e reconstruíu unha versión de Brondibár grazas a unha partitura para piano en idiomas checo e [[Lingua hebrea|hebreo]], a partir da cal se puido realizar en [[1985]] a primeira representación en Alemaña. Tamén en [[Israel]] se deu a coñecer esta ópera grazas a unha produción do [[Teatro]] do [[Estados de Alemaña|Land]] de [[Mecklemburgo-Antepomerania|Mecklenburgo]] con sede en [[Schwerin]]. En [[1997]], alumnos dunha escola de música de Schwerin, que montaran a obra na súa escola, foron invitados a representala en Israel, onde tomaron contacto cos testemuños da época, entre os cales estaba Zvi Cohen, un dos nenos que facían música no campo de concentración de Theresienstadt. Malia ser a obra máis representada dos compositores xudeus mortos durante a [[Holocausto|Shoah]], esta ópera non ten moitas representacións; nas estatísticas de [[Operabase]] aparece como a número 237 das óperas representadas entre [[2005]] e [[2010]], e é a número 32 en Alemaña e a primeira de Hans Krása, con 10 representacións nese período. Brundibár adoita ser representada sobre todo en contextos [[Educación|educativos]], onde o seu uso variou con respecto ás primeiras representacións: se ao comezo se usaba para reivindicar uns dereitos e un afán de [[liberdade]] dun [[Represión|pobo reprimido]], hoxe interprétase como acto memorial ou para tratar cos nenos o tema do [[Holocausto]].<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Brundibár and Terezín]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Ĉervinková, Blanka. ''Hans Krása: život a dílo skladatele''. Tempo. Praga. 2003. ISBN 80-9013-760-1 * Červinková,Blanka. ''Hans Krása Leben und Werk''. PFAU-Verlag Verdrängte Musik, 19. 2005. ISBN 3-89727-305-5 * Karas, Joža. ''Music in Terezin: 1941-1945''. Beaufort Books. Nova York. 1985. ISBN 0-8253-0287-0 * Schultz, Ingo. “Hans Krása”. En ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians.'' 2ª ed. Maxmillan Publisher Limited. Londres. 2001. ISBN 978-0333608005 === Ligazóns externas === * [http://www.musica-reanimata.de/index.en.html Musica Reanimata: Sociedade para a Redescuberta de Compositores Perseguidos polo Réxime Nazi] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Krasa, Hans}} [[Categoría:Nados en 1899]] [[Categoría:Nados en Praga]] [[Categoría:Finados en 1944]] [[Categoría:Finados en campos de concentración nazis]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de República Checa]] kqo18e3ew8lyqujl3eiypck3ydb0ay7 6168654 6168653 2022-08-28T10:02:20Z HacheDous=0 55340 Na Bohemia e Moravia que formaba da época había entre os xudeus dous grupos os xudeus-checo (de lingua checa) e os xudeus-alemás (de lingua alemá, non precisamente de orixe alemá) Ata o século XIX a maioría eran estes últimos, logo comezaron a predominar os primeiros. wikitext text/x-wiki {{Compositor|nome=Hans Krása|imaxe=Hans Krása 1927.jpg|imaxetamaño=250px|textoimaxe=O compositor checo-alemán Hans Krása<br/>en 1927|nomecompleto=|datadenacemento=[[30 de novembro]] de [[1899]]|lugardenacemento=[[Ficheiro:Prague CoA CZ.svg|border|20px]] [[Praga]]<br/>{{CZE}}|datadefalecemento=[[17 de outubro]] de [[1944]] (44 anos)|lugardefalecemento=[[Auschwitz-Birkenau]]<br/>{{POL}}|instrumento=[[Violín]] e [[piano]]|alcume=|web=|composicióndestacada=Ópera infantil ''Brundibár''|premios=|parella=Eliška Kleinová|signatura=}} '''Hans Krása''', nado o [[30 de novembro]] de [[1899]] en [[Praga]] e finado o [[17 de outubro]] de [[1944]] nunha cámara de gas en [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], [[Polonia]], foi un [[Composición musical|compositor musical]] [[República Checa|checo]]-[[Alemaña|alemán]].<ref>"[http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/abstract/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000015473 Krása, Hans (Johann)]". ''Grove Music Online''.</ref><ref>"[https://web.archive.org/web/20071006173009/http://www.musica.cz/comp/krasa.htm Hans Krasa - Czech Composer]". ''Czech Music Information Center''.</ref> Xunto con outros compositores [[Xudaísmo|xudeus]], como [[Viktor Ullmann]] e [[Pavel Haas]], contribuíu a dinamizar a vida [[Cultura|cultural]] do [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]], antes de ser trasladado a Auschwitz.<ref name=":0">"[https://www.naxos.com/person/Hans_Krasa/39671.htm#disco Hans Krássa (1899-1944)]". En ''Naxos Records''.</ref> == Traxectoria == Krása naceu nunha familia social e economicamente acomodada, fillo dun [[avogado]] xudeu-checo e dunha nai de xudeu-alemá, que o incentivou e apoiou na súa dedicación á [[música]]. O seu pai mesmo contratou conxuntos [[Instrumento musical|instrumentais]] para que Hans escoitase as súas composicións. Estudou [[violín]], [[piano]] e [[Composición musical|composición]] en Praga, isto último con [[Alexander von Zamlisky]], e ao remate dos seus estudos seguiu a súa formación en [[Berlín]], onde traballou durante un tempo na Kroll Oper. Logo dalgunhas estadías en [[París]] con [[Albert Roussel]] a finais dos [[Década de 1920|anos 20]], onde aprendeu a admirar, entre outras, as obras de [[Igor Stravinskii]], regresou a Praga para traballar no Neues Deutsches Theater.<ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Biographie]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> Krása tivo algunhas presentacións nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e en [[Francia]] na década de 1920, e varias das súas composicións foron publicadas en [[Viena]] e en París. En [[1921]] celebrou o seu primeiro éxito como compositor cos seus catro [[lied]]s para [[orquestra]] con textos do [[Poesía|poeta]] alemán [[Christian Morgenstern]]. A súa sinfonía estreouse en [[Boston]] en [[1923]] baixo a dirección de [[Serge Koussevitzky]]. Compuxo ademais numerosas [[Música de cámara|obras de cámara]] e vocais, así como música incidental.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Early Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> [[Ficheiro:Pamětní_deska_skladatelů_Nový_židovský_hřbitov_Olšany.jpg|miniatura|Placa conmemorativa dos compositores asasinados en acmpos de concentración, no cemiterio xudeu de Olšany, en Praga]] O [[10 de agosto]] de [[1942]], Hans Krása foi [[Deportación|deportado]] ao campo de concentración de Theresienstadt, onde a súa obra máis característica, ''Brundibár'', tivo máis de medio cento de representacións.<ref>"[https://www.naxos.com/catalogue/item.asp?item_code=8.570119 KRASA: Brundibar]". En ''Naxos Records''.</ref> No [[documental]] [[Propaganda nazi|propagandístico nazi]] ''Theresienstadt'' amósase, entre outras cousas, unha representación desta ópera.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nXvFKAtTa_k Representación de Brundibár en Theresienstadtn]. Vídeo en Youtube.</ref> Durante a súa estadía no campo de concentración estivo casado durante algúns meses coa pianista checa Eliška Kleinová, para evitar a súa deportación como muller solteira. Na noite do [[16 de outubro]] de 1944, Hans Krása foi introducido nun [[Ferrocarril|vagón de tren]] con destino a Auschwitz-Birkenau, onde foi asasinado na cámara de gas.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Mature Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Estilo == Aínda que a calidade melódica é evidente en toda a música de Krása, no seu traballo houbo desde un principio unha tendencia distintiva cara ao grotesco e unha especie de enxeño inclasificable. Isto reflíctese non só na súa elección dos textos das súas obras orquestrais, senón tamén no seu don excepcional para a instrumentación, onde a sonoridade do conxunto, as combinacións infrecuentes de instrumentos, o uso de [[Instrumento de percusión|percusión]] e a súas composicións para instrumentos solistas crean e melloran as texturas imaxinativas e coloridas máis presentes ata os anos 20. Como exemplo da súa orixinalidade, pódense analizar as críticas da súa sinfonía escrita en 1923, representada en [[Europa]] e nos Estados Unidos. Tras a actuación da Orquestra Sinfónica de Boston, Paul Rosenfeld caracterizou o compositor no [[The Boston Globe|Boston Globe]] como un músico de notable individualidade e habilidade.<ref>"[http://holocaustmusic.ort.org/places/theresienstadt/krasa-hans/ Hans Krása]". ''Music and the Holocaust''.</ref> A música de Krása está escrita nunha linguaxe moderna, orixinal e persoal pero non forzada. A súa singularidade percíbese aínda máis hoxe en día, xa que as súas composicións se fixeron coñecidas nos últimos anos a través de numerosas actuacións e gravacións e polas publicacións das súas partituras. De todas elas, a máis coñecida e a máis interpretada é Brundibar. Sobre o seu estilo musical, Krása escribiu:<ref name=":0" /> {{Cita centrada|Son o suficientemente ousado, como compositor moderno, para escribir música melódica. Isto reflicte toda a miña actitude cara á música, xa sexa chamada moderna ou de calquera outra maneira. A miña música baséase estritamente no concepto de carácter melódico accesible}} == Escolma de obras == Estas son algunhas das obras máis representativas de Hans Krása:<ref>"[http://orelfoundation.org/composers/works/hans_krasa Hans Krasa: Works]". ''The OREL Foundation''.</ref><ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Werke]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> * (1920) ''4 Orchesterlieder''. Op. 1. Texto de Christian Morgenstern. * (1921) ''Cuarteto de corda.'' Op. 2. * (1923) ''Symphonie für kleines Orchester''. * (1925) ''5 Lieder.'' Op. 4. Texto de Rilke, Catullus e Morgenstern. * (1928-1930) ''Verlobung im Traum''. Ópera en tres actos.<ref>"[http://www.taz.de/!5030584/ Wiederendeckter Komponist Hans Krása. Mit Grandezza und leichter Hand]". En ''Taz''. </ref> * (1931) ''Die Erde ist des Herrn''. Cantata para solista, [[Coro (grupo musical)|coro]] e orquestra. * (1936) ''Kammermusik''. Para [[clavicémbalo]] e sete [[Instrumento musical|instrumentos]]. * (1936) ''Theme and Variations''. Para [[cuarteto de corda]]. * (1938) ''Brundibár''. * (1943) ''Drie liederen''. Para [[Barítono|barírono]], [[viola]] e [[violoncello]]. Texto de Arthur Rimbaud. * (1943) ''Overture''. Para pequena orquestra. * (1944) ''Tanec''. Baile para trío de corda. * (1944) ''Passacaglia en Fugue''. Para trío de corda. == A ópera ''Brundibár'' == [[Ficheiro:Brundibar_poster_Theresienstadt.jpg|miniatura|[[Cartel]] en [[acuarela]] da representación de Brundibár no [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]]]] Brundibár é unha [[ópera]] infantil en dous actos composta en [[1938]], baseada nunha obra de [[Aristófanes]], cun [[libreto]] en checo de Adolf Hoffmeister. Foi [[Estrea|estreada]] en [[1941]] no asilo xudeu de Praga, en segredo e sen a presenza do autor, que daquela xa fora deportado a Theresienstadt, onde tivo que volver escribir a [[partitura]], xa que non puidera levala consigo. No campo de concentración, entre [[1942]] e 1944, a ópera foi representada unhas 55 veces, conseguindo transmitir unha sensación de normalidade aos nenos deportados.<ref>"[http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm Krása, Hans: Die Kinderoper Brundibár] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525150742/http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm |date=25 de maio de 2018 }}". En ''www.ghetto-theresienstadt.info''.</ref> [[Ficheiro:Brundibar_Praha_1942-1943.jpg|miniatura|Fotografía dunha das primeiras representacións de Brundibár en Praga (1942-1943)]] A redescuberta da historia desta ópera infantil, esquecida durante decenios, comezou a finais dos [[Década de 1970|anos 70]], cando unha [[Orde de San Bieito|monxa beneditina]], indagando na historia da súa familia, deu de xeito casual co tema da ópera e reconstruíu unha versión de Brondibár grazas a unha partitura para piano en idiomas checo e [[Lingua hebrea|hebreo]], a partir da cal se puido realizar en [[1985]] a primeira representación en Alemaña. Tamén en [[Israel]] se deu a coñecer esta ópera grazas a unha produción do [[Teatro]] do [[Estados de Alemaña|Land]] de [[Mecklemburgo-Antepomerania|Mecklenburgo]] con sede en [[Schwerin]]. En [[1997]], alumnos dunha escola de música de Schwerin, que montaran a obra na súa escola, foron invitados a representala en Israel, onde tomaron contacto cos testemuños da época, entre os cales estaba Zvi Cohen, un dos nenos que facían música no campo de concentración de Theresienstadt. Malia ser a obra máis representada dos compositores xudeus mortos durante a [[Holocausto|Shoah]], esta ópera non ten moitas representacións; nas estatísticas de [[Operabase]] aparece como a número 237 das óperas representadas entre [[2005]] e [[2010]], e é a número 32 en Alemaña e a primeira de Hans Krása, con 10 representacións nese período. Brundibár adoita ser representada sobre todo en contextos [[Educación|educativos]], onde o seu uso variou con respecto ás primeiras representacións: se ao comezo se usaba para reivindicar uns dereitos e un afán de [[liberdade]] dun [[Represión|pobo reprimido]], hoxe interprétase como acto memorial ou para tratar cos nenos o tema do [[Holocausto]].<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Brundibár and Terezín]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Ĉervinková, Blanka. ''Hans Krása: život a dílo skladatele''. Tempo. Praga. 2003. ISBN 80-9013-760-1 * Červinková,Blanka. ''Hans Krása Leben und Werk''. PFAU-Verlag Verdrängte Musik, 19. 2005. ISBN 3-89727-305-5 * Karas, Joža. ''Music in Terezin: 1941-1945''. Beaufort Books. Nova York. 1985. ISBN 0-8253-0287-0 * Schultz, Ingo. “Hans Krása”. En ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians.'' 2ª ed. Maxmillan Publisher Limited. Londres. 2001. ISBN 978-0333608005 === Ligazóns externas === * [http://www.musica-reanimata.de/index.en.html Musica Reanimata: Sociedade para a Redescuberta de Compositores Perseguidos polo Réxime Nazi] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Krasa, Hans}} [[Categoría:Nados en 1899]] [[Categoría:Nados en Praga]] [[Categoría:Finados en 1944]] [[Categoría:Finados en campos de concentración nazis]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de República Checa]] rdmxzo2hi5z8t7mkv4orqp0v82bkbmj 6168655 6168654 2022-08-28T10:02:53Z HacheDous=0 55340 wikitext text/x-wiki {{Compositor|nome=Hans Krása|imaxe=Hans Krása 1927.jpg|imaxetamaño=250px|textoimaxe=O compositor checo-alemán Hans Krása<br/>en 1927|nomecompleto=|datadenacemento=[[30 de novembro]] de [[1899]]|lugardenacemento=[[Ficheiro:Prague CoA CZ.svg|border|20px]] [[Praga]]<br/>{{CZE}}|datadefalecemento=[[17 de outubro]] de [[1944]] (44 anos)|lugardefalecemento=[[Auschwitz-Birkenau]]<br/>{{POL}}|instrumento=[[Violín]] e [[piano]]|alcume=|web=|composicióndestacada=Ópera infantil ''Brundibár''|premios=|parella=Eliška Kleinová|signatura=}} '''Hans Krása''', nado o [[30 de novembro]] de [[1899]] en [[Praga]] e finado o [[17 de outubro]] de [[1944]] nunha cámara de gas en [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], [[Polonia]], foi un [[Composición musical|compositor musical]] [[República Checa|checo]]-[[Alemaña|alemán]].<ref>"[http://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/abstract/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000015473 Krása, Hans (Johann)]". ''Grove Music Online''.</ref><ref>"[https://web.archive.org/web/20071006173009/http://www.musica.cz/comp/krasa.htm Hans Krasa - Czech Composer]". ''Czech Music Information Center''.</ref> Xunto con outros compositores [[Xudaísmo|xudeus]], como [[Viktor Ullmann]] e [[Pavel Haas]], contribuíu a dinamizar a vida [[Cultura|cultural]] do [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]], antes de ser trasladado a Auschwitz.<ref name=":0">"[https://www.naxos.com/person/Hans_Krasa/39671.htm#disco Hans Krássa (1899-1944)]". En ''Naxos Records''.</ref> == Traxectoria == Krása naceu nunha familia social e economicamente acomodada, fillo dun [[avogado]] xudeu-checo e dunha nai xudía-alemá, que o incentivou e apoiou na súa dedicación á [[música]]. O seu pai mesmo contratou conxuntos [[Instrumento musical|instrumentais]] para que Hans escoitase as súas composicións. Estudou [[violín]], [[piano]] e [[Composición musical|composición]] en Praga, isto último con [[Alexander von Zamlisky]], e ao remate dos seus estudos seguiu a súa formación en [[Berlín]], onde traballou durante un tempo na Kroll Oper. Logo dalgunhas estadías en [[París]] con [[Albert Roussel]] a finais dos [[Década de 1920|anos 20]], onde aprendeu a admirar, entre outras, as obras de [[Igor Stravinskii]], regresou a Praga para traballar no Neues Deutsches Theater.<ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Biographie]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> Krása tivo algunhas presentacións nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e en [[Francia]] na década de 1920, e varias das súas composicións foron publicadas en [[Viena]] e en París. En [[1921]] celebrou o seu primeiro éxito como compositor cos seus catro [[lied]]s para [[orquestra]] con textos do [[Poesía|poeta]] alemán [[Christian Morgenstern]]. A súa sinfonía estreouse en [[Boston]] en [[1923]] baixo a dirección de [[Serge Koussevitzky]]. Compuxo ademais numerosas [[Música de cámara|obras de cámara]] e vocais, así como música incidental.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Early Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> [[Ficheiro:Pamětní_deska_skladatelů_Nový_židovský_hřbitov_Olšany.jpg|miniatura|Placa conmemorativa dos compositores asasinados en acmpos de concentración, no cemiterio xudeu de Olšany, en Praga]] O [[10 de agosto]] de [[1942]], Hans Krása foi [[Deportación|deportado]] ao campo de concentración de Theresienstadt, onde a súa obra máis característica, ''Brundibár'', tivo máis de medio cento de representacións.<ref>"[https://www.naxos.com/catalogue/item.asp?item_code=8.570119 KRASA: Brundibar]". En ''Naxos Records''.</ref> No [[documental]] [[Propaganda nazi|propagandístico nazi]] ''Theresienstadt'' amósase, entre outras cousas, unha representación desta ópera.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nXvFKAtTa_k Representación de Brundibár en Theresienstadtn]. Vídeo en Youtube.</ref> Durante a súa estadía no campo de concentración estivo casado durante algúns meses coa pianista checa Eliška Kleinová, para evitar a súa deportación como muller solteira. Na noite do [[16 de outubro]] de 1944, Hans Krása foi introducido nun [[Ferrocarril|vagón de tren]] con destino a Auschwitz-Birkenau, onde foi asasinado na cámara de gas.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Mature Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Estilo == Aínda que a calidade melódica é evidente en toda a música de Krása, no seu traballo houbo desde un principio unha tendencia distintiva cara ao grotesco e unha especie de enxeño inclasificable. Isto reflíctese non só na súa elección dos textos das súas obras orquestrais, senón tamén no seu don excepcional para a instrumentación, onde a sonoridade do conxunto, as combinacións infrecuentes de instrumentos, o uso de [[Instrumento de percusión|percusión]] e a súas composicións para instrumentos solistas crean e melloran as texturas imaxinativas e coloridas máis presentes ata os anos 20. Como exemplo da súa orixinalidade, pódense analizar as críticas da súa sinfonía escrita en 1923, representada en [[Europa]] e nos Estados Unidos. Tras a actuación da Orquestra Sinfónica de Boston, Paul Rosenfeld caracterizou o compositor no [[The Boston Globe|Boston Globe]] como un músico de notable individualidade e habilidade.<ref>"[http://holocaustmusic.ort.org/places/theresienstadt/krasa-hans/ Hans Krása]". ''Music and the Holocaust''.</ref> A música de Krása está escrita nunha linguaxe moderna, orixinal e persoal pero non forzada. A súa singularidade percíbese aínda máis hoxe en día, xa que as súas composicións se fixeron coñecidas nos últimos anos a través de numerosas actuacións e gravacións e polas publicacións das súas partituras. De todas elas, a máis coñecida e a máis interpretada é Brundibar. Sobre o seu estilo musical, Krása escribiu:<ref name=":0" /> {{Cita centrada|Son o suficientemente ousado, como compositor moderno, para escribir música melódica. Isto reflicte toda a miña actitude cara á música, xa sexa chamada moderna ou de calquera outra maneira. A miña música baséase estritamente no concepto de carácter melódico accesible}} == Escolma de obras == Estas son algunhas das obras máis representativas de Hans Krása:<ref>"[http://orelfoundation.org/composers/works/hans_krasa Hans Krasa: Works]". ''The OREL Foundation''.</ref><ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Werke]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> * (1920) ''4 Orchesterlieder''. Op. 1. Texto de Christian Morgenstern. * (1921) ''Cuarteto de corda.'' Op. 2. * (1923) ''Symphonie für kleines Orchester''. * (1925) ''5 Lieder.'' Op. 4. Texto de Rilke, Catullus e Morgenstern. * (1928-1930) ''Verlobung im Traum''. Ópera en tres actos.<ref>"[http://www.taz.de/!5030584/ Wiederendeckter Komponist Hans Krása. Mit Grandezza und leichter Hand]". En ''Taz''. </ref> * (1931) ''Die Erde ist des Herrn''. Cantata para solista, [[Coro (grupo musical)|coro]] e orquestra. * (1936) ''Kammermusik''. Para [[clavicémbalo]] e sete [[Instrumento musical|instrumentos]]. * (1936) ''Theme and Variations''. Para [[cuarteto de corda]]. * (1938) ''Brundibár''. * (1943) ''Drie liederen''. Para [[Barítono|barírono]], [[viola]] e [[violoncello]]. Texto de Arthur Rimbaud. * (1943) ''Overture''. Para pequena orquestra. * (1944) ''Tanec''. Baile para trío de corda. * (1944) ''Passacaglia en Fugue''. Para trío de corda. == A ópera ''Brundibár'' == [[Ficheiro:Brundibar_poster_Theresienstadt.jpg|miniatura|[[Cartel]] en [[acuarela]] da representación de Brundibár no [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]]]] Brundibár é unha [[ópera]] infantil en dous actos composta en [[1938]], baseada nunha obra de [[Aristófanes]], cun [[libreto]] en checo de Adolf Hoffmeister. Foi [[Estrea|estreada]] en [[1941]] no asilo xudeu de Praga, en segredo e sen a presenza do autor, que daquela xa fora deportado a Theresienstadt, onde tivo que volver escribir a [[partitura]], xa que non puidera levala consigo. No campo de concentración, entre [[1942]] e 1944, a ópera foi representada unhas 55 veces, conseguindo transmitir unha sensación de normalidade aos nenos deportados.<ref>"[http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm Krása, Hans: Die Kinderoper Brundibár] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525150742/http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm |date=25 de maio de 2018 }}". En ''www.ghetto-theresienstadt.info''.</ref> [[Ficheiro:Brundibar_Praha_1942-1943.jpg|miniatura|Fotografía dunha das primeiras representacións de Brundibár en Praga (1942-1943)]] A redescuberta da historia desta ópera infantil, esquecida durante decenios, comezou a finais dos [[Década de 1970|anos 70]], cando unha [[Orde de San Bieito|monxa beneditina]], indagando na historia da súa familia, deu de xeito casual co tema da ópera e reconstruíu unha versión de Brondibár grazas a unha partitura para piano en idiomas checo e [[Lingua hebrea|hebreo]], a partir da cal se puido realizar en [[1985]] a primeira representación en Alemaña. Tamén en [[Israel]] se deu a coñecer esta ópera grazas a unha produción do [[Teatro]] do [[Estados de Alemaña|Land]] de [[Mecklemburgo-Antepomerania|Mecklenburgo]] con sede en [[Schwerin]]. En [[1997]], alumnos dunha escola de música de Schwerin, que montaran a obra na súa escola, foron invitados a representala en Israel, onde tomaron contacto cos testemuños da época, entre os cales estaba Zvi Cohen, un dos nenos que facían música no campo de concentración de Theresienstadt. Malia ser a obra máis representada dos compositores xudeus mortos durante a [[Holocausto|Shoah]], esta ópera non ten moitas representacións; nas estatísticas de [[Operabase]] aparece como a número 237 das óperas representadas entre [[2005]] e [[2010]], e é a número 32 en Alemaña e a primeira de Hans Krása, con 10 representacións nese período. Brundibár adoita ser representada sobre todo en contextos [[Educación|educativos]], onde o seu uso variou con respecto ás primeiras representacións: se ao comezo se usaba para reivindicar uns dereitos e un afán de [[liberdade]] dun [[Represión|pobo reprimido]], hoxe interprétase como acto memorial ou para tratar cos nenos o tema do [[Holocausto]].<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Brundibár and Terezín]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Ĉervinková, Blanka. ''Hans Krása: život a dílo skladatele''. Tempo. Praga. 2003. ISBN 80-9013-760-1 * Červinková,Blanka. ''Hans Krása Leben und Werk''. PFAU-Verlag Verdrängte Musik, 19. 2005. ISBN 3-89727-305-5 * Karas, Joža. ''Music in Terezin: 1941-1945''. Beaufort Books. Nova York. 1985. ISBN 0-8253-0287-0 * Schultz, Ingo. “Hans Krása”. En ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians.'' 2ª ed. Maxmillan Publisher Limited. Londres. 2001. ISBN 978-0333608005 === Ligazóns externas === * [http://www.musica-reanimata.de/index.en.html Musica Reanimata: Sociedade para a Redescuberta de Compositores Perseguidos polo Réxime Nazi] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Krasa, Hans}} [[Categoría:Nados en 1899]] [[Categoría:Nados en Praga]] [[Categoría:Finados en 1944]] [[Categoría:Finados en campos de concentración nazis]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de República Checa]] g9m0tis3bf3c85wx26zrxagh3k7t8dg 6168657 6168655 2022-08-28T10:08:02Z HacheDous=0 55340 En ningunha das dúas referencias que se dan para nada indican que fose alemán. Era checo de lingua alemá (pero iso non tiña nada que ver con Alemaña, el naceu na Praga do Imperio Austríaco) Se tiña a nacionalidade alemá: referencias sólidas. wikitext text/x-wiki {{Compositor|nome=Hans Krása|imaxe=Hans Krása 1927.jpg|imaxetamaño=250px|textoimaxe=O compositor checo-alemán Hans Krása<br/>en 1927|nomecompleto=|datadenacemento=[[30 de novembro]] de [[1899]]|lugardenacemento=[[Ficheiro:Prague CoA CZ.svg|border|20px]] [[Praga]]<br/>{{CZE}}|datadefalecemento=[[17 de outubro]] de [[1944]] (44 anos)|lugardefalecemento=[[Auschwitz-Birkenau]]<br/>{{POL}}|instrumento=[[Violín]] e [[piano]]|alcume=|web=|composicióndestacada=Ópera infantil ''Brundibár''|premios=|parella=Eliška Kleinová|signatura=}} '''Hans Krása''', nado o [[30 de novembro]] de [[1899]] en [[Praga]] e finado o [[17 de outubro]] de [[1944]] nunha cámara de gas en [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], [[Polonia]], foi un [[Composición musical|compositor musical]] [[República Checa|checo]]. Xunto con outros compositores [[Xudaísmo|xudeus]], como [[Viktor Ullmann]] e [[Pavel Haas]], contribuíu a dinamizar a vida [[Cultura|cultural]] do [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]], antes de ser trasladado a Auschwitz.<ref name=":0">"[https://www.naxos.com/person/Hans_Krasa/39671.htm#disco Hans Krássa (1899-1944)]". En ''Naxos Records''.</ref> == Traxectoria == Krása naceu nunha familia social e economicamente acomodada, fillo dun [[avogado]] xudeu-checo e dunha nai xudía-alemá, que o incentivou e apoiou na súa dedicación á [[música]]. O seu pai mesmo contratou conxuntos [[Instrumento musical|instrumentais]] para que Hans escoitase as súas composicións. Estudou [[violín]], [[piano]] e [[Composición musical|composición]] en Praga, isto último con [[Alexander von Zamlisky]], e ao remate dos seus estudos seguiu a súa formación en [[Berlín]], onde traballou durante un tempo na Kroll Oper. Logo dalgunhas estadías en [[París]] con [[Albert Roussel]] a finais dos [[Década de 1920|anos 20]], onde aprendeu a admirar, entre outras, as obras de [[Igor Stravinskii]], regresou a Praga para traballar no Neues Deutsches Theater.<ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Biographie]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> Krása tivo algunhas presentacións nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e en [[Francia]] na década de 1920, e varias das súas composicións foron publicadas en [[Viena]] e en París. En [[1921]] celebrou o seu primeiro éxito como compositor cos seus catro [[lied]]s para [[orquestra]] con textos do [[Poesía|poeta]] alemán [[Christian Morgenstern]]. A súa sinfonía estreouse en [[Boston]] en [[1923]] baixo a dirección de [[Serge Koussevitzky]]. Compuxo ademais numerosas [[Música de cámara|obras de cámara]] e vocais, así como música incidental.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Early Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> [[Ficheiro:Pamětní_deska_skladatelů_Nový_židovský_hřbitov_Olšany.jpg|miniatura|Placa conmemorativa dos compositores asasinados en acmpos de concentración, no cemiterio xudeu de Olšany, en Praga]] O [[10 de agosto]] de [[1942]], Hans Krása foi [[Deportación|deportado]] ao campo de concentración de Theresienstadt, onde a súa obra máis característica, ''Brundibár'', tivo máis de medio cento de representacións.<ref>"[https://www.naxos.com/catalogue/item.asp?item_code=8.570119 KRASA: Brundibar]". En ''Naxos Records''.</ref> No [[documental]] [[Propaganda nazi|propagandístico nazi]] ''Theresienstadt'' amósase, entre outras cousas, unha representación desta ópera.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nXvFKAtTa_k Representación de Brundibár en Theresienstadtn]. Vídeo en Youtube.</ref> Durante a súa estadía no campo de concentración estivo casado durante algúns meses coa pianista checa Eliška Kleinová, para evitar a súa deportación como muller solteira. Na noite do [[16 de outubro]] de 1944, Hans Krása foi introducido nun [[Ferrocarril|vagón de tren]] con destino a Auschwitz-Birkenau, onde foi asasinado na cámara de gas.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Mature Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Estilo == Aínda que a calidade melódica é evidente en toda a música de Krása, no seu traballo houbo desde un principio unha tendencia distintiva cara ao grotesco e unha especie de enxeño inclasificable. Isto reflíctese non só na súa elección dos textos das súas obras orquestrais, senón tamén no seu don excepcional para a instrumentación, onde a sonoridade do conxunto, as combinacións infrecuentes de instrumentos, o uso de [[Instrumento de percusión|percusión]] e a súas composicións para instrumentos solistas crean e melloran as texturas imaxinativas e coloridas máis presentes ata os anos 20. Como exemplo da súa orixinalidade, pódense analizar as críticas da súa sinfonía escrita en 1923, representada en [[Europa]] e nos Estados Unidos. Tras a actuación da Orquestra Sinfónica de Boston, Paul Rosenfeld caracterizou o compositor no [[The Boston Globe|Boston Globe]] como un músico de notable individualidade e habilidade.<ref>"[http://holocaustmusic.ort.org/places/theresienstadt/krasa-hans/ Hans Krása]". ''Music and the Holocaust''.</ref> A música de Krása está escrita nunha linguaxe moderna, orixinal e persoal pero non forzada. A súa singularidade percíbese aínda máis hoxe en día, xa que as súas composicións se fixeron coñecidas nos últimos anos a través de numerosas actuacións e gravacións e polas publicacións das súas partituras. De todas elas, a máis coñecida e a máis interpretada é Brundibar. Sobre o seu estilo musical, Krása escribiu:<ref name=":0" /> {{Cita centrada|Son o suficientemente ousado, como compositor moderno, para escribir música melódica. Isto reflicte toda a miña actitude cara á música, xa sexa chamada moderna ou de calquera outra maneira. A miña música baséase estritamente no concepto de carácter melódico accesible}} == Escolma de obras == Estas son algunhas das obras máis representativas de Hans Krása:<ref>"[http://orelfoundation.org/composers/works/hans_krasa Hans Krasa: Works]". ''The OREL Foundation''.</ref><ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Werke]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> * (1920) ''4 Orchesterlieder''. Op. 1. Texto de Christian Morgenstern. * (1921) ''Cuarteto de corda.'' Op. 2. * (1923) ''Symphonie für kleines Orchester''. * (1925) ''5 Lieder.'' Op. 4. Texto de Rilke, Catullus e Morgenstern. * (1928-1930) ''Verlobung im Traum''. Ópera en tres actos.<ref>"[http://www.taz.de/!5030584/ Wiederendeckter Komponist Hans Krása. Mit Grandezza und leichter Hand]". En ''Taz''. </ref> * (1931) ''Die Erde ist des Herrn''. Cantata para solista, [[Coro (grupo musical)|coro]] e orquestra. * (1936) ''Kammermusik''. Para [[clavicémbalo]] e sete [[Instrumento musical|instrumentos]]. * (1936) ''Theme and Variations''. Para [[cuarteto de corda]]. * (1938) ''Brundibár''. * (1943) ''Drie liederen''. Para [[Barítono|barírono]], [[viola]] e [[violoncello]]. Texto de Arthur Rimbaud. * (1943) ''Overture''. Para pequena orquestra. * (1944) ''Tanec''. Baile para trío de corda. * (1944) ''Passacaglia en Fugue''. Para trío de corda. == A ópera ''Brundibár'' == [[Ficheiro:Brundibar_poster_Theresienstadt.jpg|miniatura|[[Cartel]] en [[acuarela]] da representación de Brundibár no [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]]]] Brundibár é unha [[ópera]] infantil en dous actos composta en [[1938]], baseada nunha obra de [[Aristófanes]], cun [[libreto]] en checo de Adolf Hoffmeister. Foi [[Estrea|estreada]] en [[1941]] no asilo xudeu de Praga, en segredo e sen a presenza do autor, que daquela xa fora deportado a Theresienstadt, onde tivo que volver escribir a [[partitura]], xa que non puidera levala consigo. No campo de concentración, entre [[1942]] e 1944, a ópera foi representada unhas 55 veces, conseguindo transmitir unha sensación de normalidade aos nenos deportados.<ref>"[http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm Krása, Hans: Die Kinderoper Brundibár] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525150742/http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm |date=25 de maio de 2018 }}". En ''www.ghetto-theresienstadt.info''.</ref> [[Ficheiro:Brundibar_Praha_1942-1943.jpg|miniatura|Fotografía dunha das primeiras representacións de Brundibár en Praga (1942-1943)]] A redescuberta da historia desta ópera infantil, esquecida durante decenios, comezou a finais dos [[Década de 1970|anos 70]], cando unha [[Orde de San Bieito|monxa beneditina]], indagando na historia da súa familia, deu de xeito casual co tema da ópera e reconstruíu unha versión de Brondibár grazas a unha partitura para piano en idiomas checo e [[Lingua hebrea|hebreo]], a partir da cal se puido realizar en [[1985]] a primeira representación en Alemaña. Tamén en [[Israel]] se deu a coñecer esta ópera grazas a unha produción do [[Teatro]] do [[Estados de Alemaña|Land]] de [[Mecklemburgo-Antepomerania|Mecklenburgo]] con sede en [[Schwerin]]. En [[1997]], alumnos dunha escola de música de Schwerin, que montaran a obra na súa escola, foron invitados a representala en Israel, onde tomaron contacto cos testemuños da época, entre os cales estaba Zvi Cohen, un dos nenos que facían música no campo de concentración de Theresienstadt. Malia ser a obra máis representada dos compositores xudeus mortos durante a [[Holocausto|Shoah]], esta ópera non ten moitas representacións; nas estatísticas de [[Operabase]] aparece como a número 237 das óperas representadas entre [[2005]] e [[2010]], e é a número 32 en Alemaña e a primeira de Hans Krása, con 10 representacións nese período. Brundibár adoita ser representada sobre todo en contextos [[Educación|educativos]], onde o seu uso variou con respecto ás primeiras representacións: se ao comezo se usaba para reivindicar uns dereitos e un afán de [[liberdade]] dun [[Represión|pobo reprimido]], hoxe interprétase como acto memorial ou para tratar cos nenos o tema do [[Holocausto]].<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Brundibár and Terezín]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Ĉervinková, Blanka. ''Hans Krása: život a dílo skladatele''. Tempo. Praga. 2003. ISBN 80-9013-760-1 * Červinková,Blanka. ''Hans Krása Leben und Werk''. PFAU-Verlag Verdrängte Musik, 19. 2005. ISBN 3-89727-305-5 * Karas, Joža. ''Music in Terezin: 1941-1945''. Beaufort Books. Nova York. 1985. ISBN 0-8253-0287-0 * Schultz, Ingo. “Hans Krása”. En ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians.'' 2ª ed. Maxmillan Publisher Limited. Londres. 2001. ISBN 978-0333608005 === Ligazóns externas === * [http://www.musica-reanimata.de/index.en.html Musica Reanimata: Sociedade para a Redescuberta de Compositores Perseguidos polo Réxime Nazi] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Krasa, Hans}} [[Categoría:Nados en 1899]] [[Categoría:Nados en Praga]] [[Categoría:Finados en 1944]] [[Categoría:Finados en campos de concentración nazis]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de República Checa]] ntg4r2g3m3mk0jw7a63u2vibdwbmukm 6168691 6168657 2022-08-28T11:05:56Z HacheDous=0 55340 como as outras en alemán, parece o título orixinal da partitura wikitext text/x-wiki {{Compositor|nome=Hans Krása|imaxe=Hans Krása 1927.jpg|imaxetamaño=250px|textoimaxe=O compositor checo-alemán Hans Krása<br/>en 1927|nomecompleto=|datadenacemento=[[30 de novembro]] de [[1899]]|lugardenacemento=[[Ficheiro:Prague CoA CZ.svg|border|20px]] [[Praga]]<br/>{{CZE}}|datadefalecemento=[[17 de outubro]] de [[1944]] (44 anos)|lugardefalecemento=[[Auschwitz-Birkenau]]<br/>{{POL}}|instrumento=[[Violín]] e [[piano]]|alcume=|web=|composicióndestacada=Ópera infantil ''Brundibár''|premios=|parella=Eliška Kleinová|signatura=}} '''Hans Krása''', nado o [[30 de novembro]] de [[1899]] en [[Praga]] e finado o [[17 de outubro]] de [[1944]] nunha cámara de gas en [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]], [[Polonia]], foi un [[Composición musical|compositor musical]] [[República Checa|checo]]. Xunto con outros compositores [[Xudaísmo|xudeus]], como [[Viktor Ullmann]] e [[Pavel Haas]], contribuíu a dinamizar a vida [[Cultura|cultural]] do [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]], antes de ser trasladado a Auschwitz.<ref name=":0">"[https://www.naxos.com/person/Hans_Krasa/39671.htm#disco Hans Krássa (1899-1944)]". En ''Naxos Records''.</ref> == Traxectoria == Krása naceu nunha familia social e economicamente acomodada, fillo dun [[avogado]] xudeu-checo e dunha nai xudía-alemá, que o incentivou e apoiou na súa dedicación á [[música]]. O seu pai mesmo contratou conxuntos [[Instrumento musical|instrumentais]] para que Hans escoitase as súas composicións. Estudou [[violín]], [[piano]] e [[Composición musical|composición]] en Praga, isto último con [[Alexander von Zamlisky]], e ao remate dos seus estudos seguiu a súa formación en [[Berlín]], onde traballou durante un tempo na Kroll Oper. Logo dalgunhas estadías en [[París]] con [[Albert Roussel]] a finais dos [[Década de 1920|anos 20]], onde aprendeu a admirar, entre outras, as obras de [[Igor Stravinskii]], regresou a Praga para traballar no Neues Deutsches Theater.<ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Biographie]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> Krása tivo algunhas presentacións nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]] e en [[Francia]] na década de 1920, e varias das súas composicións foron publicadas en [[Viena]] e en París. En [[1921]] celebrou o seu primeiro éxito como compositor cos seus catro [[lied]]s para [[orquestra]] con textos do [[Poesía|poeta]] alemán [[Christian Morgenstern]]. A súa sinfonía estreouse en [[Boston]] en [[1923]] baixo a dirección de [[Serge Koussevitzky]]. Compuxo ademais numerosas [[Música de cámara|obras de cámara]] e vocais, así como música incidental.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Early Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> [[Ficheiro:Pamětní_deska_skladatelů_Nový_židovský_hřbitov_Olšany.jpg|miniatura|Placa conmemorativa dos compositores asasinados en acmpos de concentración, no cemiterio xudeu de Olšany, en Praga]] O [[10 de agosto]] de [[1942]], Hans Krása foi [[Deportación|deportado]] ao campo de concentración de Theresienstadt, onde a súa obra máis característica, ''Brundibár'', tivo máis de medio cento de representacións.<ref>"[https://www.naxos.com/catalogue/item.asp?item_code=8.570119 KRASA: Brundibar]". En ''Naxos Records''.</ref> No [[documental]] [[Propaganda nazi|propagandístico nazi]] ''Theresienstadt'' amósase, entre outras cousas, unha representación desta ópera.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nXvFKAtTa_k Representación de Brundibár en Theresienstadtn]. Vídeo en Youtube.</ref> Durante a súa estadía no campo de concentración estivo casado durante algúns meses coa pianista checa Eliška Kleinová, para evitar a súa deportación como muller solteira. Na noite do [[16 de outubro]] de 1944, Hans Krása foi introducido nun [[Ferrocarril|vagón de tren]] con destino a Auschwitz-Birkenau, onde foi asasinado na cámara de gas.<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Hans Krasa: Mature Years]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Estilo == Aínda que a calidade melódica é evidente en toda a música de Krása, no seu traballo houbo desde un principio unha tendencia distintiva cara ao grotesco e unha especie de enxeño inclasificable. Isto reflíctese non só na súa elección dos textos das súas obras orquestrais, senón tamén no seu don excepcional para a instrumentación, onde a sonoridade do conxunto, as combinacións infrecuentes de instrumentos, o uso de [[Instrumento de percusión|percusión]] e a súas composicións para instrumentos solistas crean e melloran as texturas imaxinativas e coloridas máis presentes ata os anos 20. Como exemplo da súa orixinalidade, pódense analizar as críticas da súa sinfonía escrita en 1923, representada en [[Europa]] e nos Estados Unidos. Tras a actuación da Orquestra Sinfónica de Boston, Paul Rosenfeld caracterizou o compositor no [[The Boston Globe|Boston Globe]] como un músico de notable individualidade e habilidade.<ref>"[http://holocaustmusic.ort.org/places/theresienstadt/krasa-hans/ Hans Krása]". ''Music and the Holocaust''.</ref> A música de Krása está escrita nunha linguaxe moderna, orixinal e persoal pero non forzada. A súa singularidade percíbese aínda máis hoxe en día, xa que as súas composicións se fixeron coñecidas nos últimos anos a través de numerosas actuacións e gravacións e polas publicacións das súas partituras. De todas elas, a máis coñecida e a máis interpretada é Brundibar. Sobre o seu estilo musical, Krása escribiu:<ref name=":0" /> {{Cita centrada|Son o suficientemente ousado, como compositor moderno, para escribir música melódica. Isto reflicte toda a miña actitude cara á música, xa sexa chamada moderna ou de calquera outra maneira. A miña música baséase estritamente no concepto de carácter melódico accesible}} == Escolma de obras == Estas son algunhas das obras máis representativas de Hans Krása:<ref>"[http://orelfoundation.org/composers/works/hans_krasa Hans Krasa: Works]". ''The OREL Foundation''.</ref><ref>"[https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00003560 Hans Krása: Werke]". En ''Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit''.</ref> * (1920) ''4 Orchesterlieder''. Op. 1. Texto de Christian Morgenstern. * (1921) ''Cuarteto de corda.'' Op. 2. * (1923) ''Symphonie für kleines Orchester''. * (1925) ''5 Lieder.'' Op. 4. Texto de Rilke, Catullus e Morgenstern. * (1928-1930) ''Verlobung im Traum''. Ópera en tres actos.<ref>"[http://www.taz.de/!5030584/ Wiederendeckter Komponist Hans Krása. Mit Grandezza und leichter Hand]". En ''Taz''. </ref> * (1931) ''Die Erde ist des Herrn''. Cantata para solista, [[Coro (grupo musical)|coro]] e orquestra. * (1936) ''Kammermusik''. Para [[clavicémbalo]] e sete [[Instrumento musical|instrumentos]]. * (1935-1936) ''Thema mit Variationen''. Para [[cuarteto de corda]]. * (1938) ''Brundibár''. * (1943) ''Drie liederen''. Para [[Barítono|barírono]], [[viola]] e [[violoncello]]. Texto de Arthur Rimbaud. * (1943) ''Overture''. Para pequena orquestra. * (1944) ''Tanec''. Baile para trío de corda. * (1944) ''Passacaglia en Fugue''. Para trío de corda. == A ópera ''Brundibár'' == [[Ficheiro:Brundibar_poster_Theresienstadt.jpg|miniatura|[[Cartel]] en [[acuarela]] da representación de Brundibár no [[campo de concentración]] de [[Theresienstadt]]]] Brundibár é unha [[ópera]] infantil en dous actos composta en [[1938]], baseada nunha obra de [[Aristófanes]], cun [[libreto]] en checo de Adolf Hoffmeister. Foi [[Estrea|estreada]] en [[1941]] no asilo xudeu de Praga, en segredo e sen a presenza do autor, que daquela xa fora deportado a Theresienstadt, onde tivo que volver escribir a [[partitura]], xa que non puidera levala consigo. No campo de concentración, entre [[1942]] e 1944, a ópera foi representada unhas 55 veces, conseguindo transmitir unha sensación de normalidade aos nenos deportados.<ref>"[http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm Krása, Hans: Die Kinderoper Brundibár] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180525150742/http://www.ghetto-theresienstadt.info/pages/k/krasah.htm |date=25 de maio de 2018 }}". En ''www.ghetto-theresienstadt.info''.</ref> [[Ficheiro:Brundibar_Praha_1942-1943.jpg|miniatura|Fotografía dunha das primeiras representacións de Brundibár en Praga (1942-1943)]] A redescuberta da historia desta ópera infantil, esquecida durante decenios, comezou a finais dos [[Década de 1970|anos 70]], cando unha [[Orde de San Bieito|monxa beneditina]], indagando na historia da súa familia, deu de xeito casual co tema da ópera e reconstruíu unha versión de Brondibár grazas a unha partitura para piano en idiomas checo e [[Lingua hebrea|hebreo]], a partir da cal se puido realizar en [[1985]] a primeira representación en Alemaña. Tamén en [[Israel]] se deu a coñecer esta ópera grazas a unha produción do [[Teatro]] do [[Estados de Alemaña|Land]] de [[Mecklemburgo-Antepomerania|Mecklenburgo]] con sede en [[Schwerin]]. En [[1997]], alumnos dunha escola de música de Schwerin, que montaran a obra na súa escola, foron invitados a representala en Israel, onde tomaron contacto cos testemuños da época, entre os cales estaba Zvi Cohen, un dos nenos que facían música no campo de concentración de Theresienstadt. Malia ser a obra máis representada dos compositores xudeus mortos durante a [[Holocausto|Shoah]], esta ópera non ten moitas representacións; nas estatísticas de [[Operabase]] aparece como a número 237 das óperas representadas entre [[2005]] e [[2010]], e é a número 32 en Alemaña e a primeira de Hans Krása, con 10 representacións nese período. Brundibár adoita ser representada sobre todo en contextos [[Educación|educativos]], onde o seu uso variou con respecto ás primeiras representacións: se ao comezo se usaba para reivindicar uns dereitos e un afán de [[liberdade]] dun [[Represión|pobo reprimido]], hoxe interprétase como acto memorial ou para tratar cos nenos o tema do [[Holocausto]].<ref>Svatos, T. "[http://orelfoundation.org/composers/article/hans_krasa Brundibár and Terezín]". ''The OREL Foundation''.</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * Ĉervinková, Blanka. ''Hans Krása: život a dílo skladatele''. Tempo. Praga. 2003. ISBN 80-9013-760-1 * Červinková,Blanka. ''Hans Krása Leben und Werk''. PFAU-Verlag Verdrängte Musik, 19. 2005. ISBN 3-89727-305-5 * Karas, Joža. ''Music in Terezin: 1941-1945''. Beaufort Books. Nova York. 1985. ISBN 0-8253-0287-0 * Schultz, Ingo. “Hans Krása”. En ''The New Grove Dictionary of Music and Musicians.'' 2ª ed. Maxmillan Publisher Limited. Londres. 2001. ISBN 978-0333608005 === Ligazóns externas === * [http://www.musica-reanimata.de/index.en.html Musica Reanimata: Sociedade para a Redescuberta de Compositores Perseguidos polo Réxime Nazi] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Krasa, Hans}} [[Categoría:Nados en 1899]] [[Categoría:Nados en Praga]] [[Categoría:Finados en 1944]] [[Categoría:Finados en campos de concentración nazis]] [[Categoría:Compositores de música clásica]] [[Categoría:Compositores de República Checa]] fq3qefxzlpd9smcf7ocwg61zl0k3994 0 453989 6168671 5100486 2022-08-28T10:49:42Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 2 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Deportista | nome = Luisa Larraga [[Ficheiro:Olympic rings.svg|40px]] | imaxe = | imaxe_tamaño = | pé = | nome completo = | alcume = | nacionalidade = | data_de_nacemento = [[10 de decembro]] de [[1970]] {{Idade|10|12|1970}} | lugar_de_nacemento = [[Zaragoza]] | data_de_falecemento = | lugar_de_falecemento = | residencia = | educación = | alma_mater = | altura = 1,64 m | peso = 45 kg | cónxuxe(s) = | web = | país = | deporte = [[Atletismo]] | posición = | minusvalía = | evento = | club = | equipo = | adestrador = | retiro = }} '''María Luisa Larraga Cacho''', nada en [[Zaragoza]] o [[10 de decembro]] de [[1970]], é unha [[atleta]] [[Aragón|aragonesa]] especializada en carreiras de fondo e medio fondo. ==Traxectoria== Foi internacional co equipo nacional español 31 veces entre [[1996]] e [[2006]]. Ten os récords de Aragón de 3000, 5000, 10&nbsp;000 m lisos, medio maratón e maratón.<ref>[http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=7731&tipo_busqueda=1&nombre=Luisa%20L%E1rragga&categoria_id=&subcategoria_id=&conImagenes= Luisa Larraga Cacho] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190912062354/http://www.enciclopedia-aragonesa.com/voz.asp?voz_id=7731&tipo_busqueda=1&nombre=Luisa |date=12 de setembro de 2019 }} na ''Gran Enciclopedia Aragonesa''.</ref> <ref>[http://www.federacionaragonesadeatletismo.com/index.php?type=public&zone=smartportalcategorias&action=view&categoryID=291&codeID=291 Récords da Federación de Aragón], na páxina web da Federación Aragonesa de atletismo {{es}}.</ref> Os seus equipos foron o [[CN Helios]] ([[1988]]-[[1992]]) o [[New Balance AC]] ([[1994]]-[[1996]]), o [[Adidas RT]] ([[1997]]-[[2003]]), o [[Puma Chapín de Jerez]] en o [[2004]], [[At. Olímpo]] (2005-2008) e o [[Scorpio-71]] dende 2009.<ref name="Perfil na páxina web da RFEA"/> Entre as súas clasificacións destacan a vitoria do maratón de Valencia e a medalla de bronce por equipos no Campionato do Mundo de Medio Maratón en 1998 co equipo de España. ==Títulos== *Campioa de España de campo a través (1991 e 2002) *Campioa de España de medio maratón (1998) *Campioa de España de 5000 m lisos (2004) *Campioa de España de 10&nbsp;000 m lisos (2001, 2002 e 2004).<ref name="Perfil na páxina web da RFEA">[http://www.rfea.es/biografias/mujeres/larragaluisa.pdf Perfil] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200927173823/https://www.rfea.es/biografias/mujeres/larragaluisa.pdf |date=27 de setembro de 2020 }} na páxina web da [[Real Federación Española de Atletismo]] {{es}}.</ref> == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Larraga Cacho, Luisa}} [[Categoría:Atletas de España]] [[Categoría:Nados en Zaragoza]] [[Categoría:Nados en 1970]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] itmj4olzfq0c6xcs1znutua0fltolj5 0 459676 6168703 5540520 2022-08-28T11:58:28Z 109.242.186.196 wikitext text/x-wiki {{Biografía|ocupación=[[Actor]]|nome=|cónxuxe=[[Úrsula Corberó]]}} '''Miguel Herrán''', nado en [[Málaga]] o [[25 de abril]] de [[1996]], é un actor español gañador do [[Premio Goya ó mellor actor revelación|premio Goya ao mellor actor revelación]] en [[XXX edición dos Premios Goya|2016]], que se deu a coñecer polo seu papel de ''Darío'' na película ''[[A cambio de nada]]'', de [[Daniel Guzmán]], e o de Río na serie de [[Antena 3]] ''[[La casa de papel]]''.<ref>[http://www.fotogramas.es/El-Relevo/2015/Miguel-Herran-Dicen-que-soy-noble-y-que-eso-se-nota-en-la-mirada. Entrevista Miguel Herrán en Fotogramas]</ref> == Traxectoria == Miguel Herrán vivía en [[Fuengirola]] coa súa nai. Na súa infancia, a súa nai decidiu mudarse a Madrid<ref>{{Cita web|url=http://www.bekia.es/cine/noticias/miguel-herran-cumple-20-anos-20-curiosidades-mejor-actor-revelacion-2016/|título=Miguel Herrán cumple 20 años: conoce las 20 curiosidades de la vida del protagonista de 'A cambio de nada'|data-acceso=14 de maio de 2016}}</ref> e creceu no barrio madrileño de [[Chamberí]]. Foi descuberto polo actor e director [[Daniel Guzmán]] cando realizaba un «casting de beirarrúa», para a película ''[[A cambio de nada]].''<ref name=":0">{{Cita web|url=http://www.elespanol.com/cultura/20160209/100990267_0.html|título=El Goya que salvó mi vida|data-acceso=18 de marzo de 2016}}</ref> Así foi como obtivo o papel de Darío, o cal pouco despois lle fixo gañar o seu primeiro [[XXIX edición dos Premios Goya|Goya]] ao [[Premio Goya ó mellor actor revelación|mellor actor revelación]]. Ao mesmo tempo que se rodaba a película, Miguel estudou un ano no Laboratorio William Layton, o mesmo lugar onde estudou Guzmán, e posteriormente continuou os seus estudos na Central de Cine de Madrid. Despois do Goya foi galardoado co ''San Pancracio Actor Revelación'' no Festival Solidario de Cine Español en [[Cáceres]]<ref>{{Cita web|url=http://caceresentumano.com/premios-san-pancracio-de-cine-2016/|título=Premios San Pancracio de Cine 2016 {{!}} caceresentumano.com|data-acceso=14 de maio de 2016|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160624023611/http://caceresentumano.com/premios-san-pancracio-de-cine-2016/|dataarquivo=24 de xuño de 2016|urlmorta=yes}}</ref> e en abril recibiu no [[Festival de Málaga de Cine Español|Festival de Málaga]] o Premio [[Radio y Televisión de Andalucía|RTVA]] á «Proxección do Talento Andaluz».<ref>{{Cita web|url=http://www.canalsur.es/rtva/el-actor-miguel-herran-recibe-el-premio-rtva-a-la-proyeccion-del-talento-andaluz/805925.html|título=El actor Miguel Herrán recibe el Premio RTVA a la proyección del talento andaluz|data-acceso=14 de maio de 2016}}</ref> En 2016 formou parte do elenco de dúas novas películas. Tivo un pequeno papel en ''[[El guardián invisible (filme)|El guardián invisible]]'' de [[Fernando González Molina]], xunto con [[Marta Etura]] e [[Elvira Mínguez]], e outro, algo máis importante, en ''[[1898: Los últimos de Filipinas]]'', dirixida por Salvador Castro e onde comparte escena con actores como Álvaro Cervantes, Patrick Criado, [[Karra Elejalde]], [[Luís Tosar]].<ref>{{Cita web|url=http://www.diariosur.es/festival-malaga/201604/27/miguel-herran-chico-spotify-20160426223704.html|título=Miguel Herrán, el chico Spotify de la India|data-acceso=14 de maio de 2016|data=26 de abril de 2016}}</ref> Ademais, participou como protagonista nunha curtametraxe para un anuncio de [[Bollywood]].<ref>{{cita web|título=Dil Ka Gaana Full Movie {{!}} Starring Pia Bajpai & Miguel Herran|url=https://www.youtube.com/watch?v=OmXTDMV6y_4}}</ref> En 2017 [[Atresmedia]] estreou a serie ''[[La casa de papel]]'', onde Miguel interpretou a Río e compartiu repartición con [[Álvaro Morte]], [[Úrsula Corberó]], [[Pedro Alonso]], [[Alba Flores]] e [[Paco Tous]], entre outros. A principios de 2018 [[Netflix]] anunciou que Miguel Herrán formaría parte de ''[[Élite (serie de televisión)|Élite]]'', a súa segunda serie orixinal en España tras ''[[Las chicas del cable]]''. Ademais, esta mesma plataforma anunciou no evento ''See What's Next'', celebrado en Roma a mediados de abril, a produción dunha nova tempada de ''La casa de papel'' na que o actor seguiría dando vida ao seu personaxe.<ref>{{Cita web|url=http://www.antena3.com/objetivotv/actualidad/espana/la-casa-de-papel-todo-lo-que-sabemos-de-momento-sobre-la-tercera-temporada_201805075af03bd00cf2272641043654.html|título=Todo lo que sabemos (de momento) sobre la tercera parte de 'La Casa de Papel'|data-acceso=23 de maio de 2018}}</ref> == Filmografía == === Cine === ==== Longametraxes ==== {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" !Ano !Título !Director !Personaxe !Notas |- |[[2015]] |''[[A cambio de nada]]'' |Daniel Guzmán |''Darío Buendía Saíz'' |Papel principal |- |[[2016]] |''[[1898. Los últimos de Filipinas]]'' |Salvador Calvo |''Soldado Carvajal'' |Papel secundario |- |[[2017]] |''[[El guardián invisible (filme)|El guardián invisible]]'' |Fernando González Molina |''Miquel Ángel'' |Papel secundario |- |[[2018]] |''[[Tiempo después]]'' |[[José Luis Cuerda]] | |Papel principal |- |[[2018]] |''Alegría, tristeza'' |Ibon Cormenzana | |Papel secundario |} ==== Curtametraxes ==== === Televisión === {| class="wikitable" !'''Ano''' !'''Serie''' !'''Canle''' !'''Personaxe''' !'''Notas''' |- |[[2017]]-presente |''[[La casa de papel]]'' |[[Antena 3]] / [[Netflix]] |''Aníbal Cortés "Río"'' |? episodios |- |[[2018]] - presente |''[[Élite (serie de televisión)|Élite]]'' |[[Netflix]] |''Christian Varela Expósito'' |? episodios |} == Premios e distincións == {| class="wikitable" !Ano !Categoría !Película !Resultado |- |2016 |[[Premio Goya ó mellor actor revelación|Mellor actor revelación]] |''[[A cambio de nada]]'' | {{Cela|Ganador}} |} {| class="wikitable" !Ano !Categoría !Resultado |- |2016 |Premio Talento Andaluz RTVA | {{Cela|Gañador}} |} {| class="wikitable" !Ano !Categoría !Película !Resultado |- |2016 |San Pancracio ao Mellor actor revelación |''[[A cambio de nada]]'' | {{Cela|Gañador}} |} == Notas == {{Listaref}} {{Barra portal|Cine|España}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Herran, Miguel}} [[Categoría:Nados en Málaga]] [[Categoría:Nados en 1996]] [[Categoría:Actores de cine de España]] [[Categoría:Actores de televisión de España]] [[Categoría:Actores de Andalucía]] itcxkizjq4sl6rtbe70jnkbhm5zwi3e 0 462253 6168341 5981322 2022-08-27T15:20:58Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | fossil_range = Late Triassic - present<ref name=Bown2004>{{Cita libro |last1=Bown |first1=P.R. |last2=Lees |first2=J.A. |last3=Young |first3=J.R. |editor1-first= Hans R. |editor1-last=Thierstein |editor2-first= Jeremy R. |editor2-last=Young |title=Coccolithophores-from molecular processes to global impact |publisher=Springer |date=17 de agosto de 2004 |location=Berlin |chapter=Calcareous nannoplankton evolution and diversity through time |isbn=9783540219286 |pages=481–508}}.</ref> | image = Gephyrocapsa oceanica color.jpg | image_caption = O cocolitóforo ''[[Gephyrocapsa oceanica]]'' | image_width = 250px | domain = [[Eukaryota]] | unranked_phylum = [[Haptophyta]] | classis = [[Prymnesiophyceae]] | classis_authority = | ordo = [[Isochrysidales]],<br/>[[Coccolithales]] }} Un '''cocolitóforo''' (ou '''cocolitofórido'''<ref>[http://ina.tmsoc.org/terminology/1general.htm International Nanoplankton Association]</ref>) é un tipo de [[alga]]s unicelulares [[plancto|planctónicas]] [[eukarya|eucariotas]], que se distínguen polas placas de [[carbonato de calcio]] especiais que as cobren, de incerta función, chamadas [[cocólito]]s, que son tamén importantes [[Micropaleontoloxía|microfósiles]]. Antes eran clasificados no antigo reino [[Protista]] e nas modernas clasificacións pertencen ao [[clado]] [[Hacrobia]] e ao [[filo]] ou [[división (bioloxía)|división]] [[Haptophyta]], e forman unha parte da clase [[Prymnesiophyceae]] (ou [[Coccolithophyceae]]).<ref name=Hay1967>{{cita publicación periódica |journal=Transactions of the Gulf Coast Association of Geological Societies |volume=17 |year=1967 |pages=428–480 |title=Calcareous nannoplankton zonation of the Cenozoic of the Gulf Coast and Caribbean-Antillean area, and transoceanic correlation |first1=W.W. |last1= Hay |first2=H.P. |last2=Mohler |first3=P.H. |last3=Roth |first4=R.R. |last4=Schmidt |first5=J.E. |last5=Boudreaux}}.</ref> Porén, hai especies de Prymnesiophyceae que carecen de cocólitos (por exemplo no xénero ''[[Prymnesium]]''), polo que non todos os membros de Prymnesiophyceae son cocolitofóridos.<ref>{{Cita libro|last1=Schaechter|first1=Moselio|title=Eukaryotic Microbes|date=2012|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-383876-6|page=239|url=https://books.google.com/books?id=DJLIhDnqMk0C|accessdate=30 de xaneiro de 2015}}</ref> Os cocolitóforos son case exclusivamente mariños e encóntranse en grandes cantidades na [[zona fótica]] do océano. A especie máis abundante de cocolitóforo é ''[[Emiliania huxleyi]]'', que pertence á orde [[Isochrysidales]] e á familia [[Noëlaerhabdaceae]].<ref name=Hay1967 /> Vive principalmente en océanos temperados, subtropicais e tropicais.<ref name=Foissner2006>{{cita publicación periódica |journal=Acta Protozoologica |volume=45 |issue=2 |pages=111–136 |year=2005 |title=Biogeography and dispersal of micro-organisms: a review emphasizing protists}}</ref> ''E. huxleyi'' constitúe unha parte importante do [[plancto]] de moitas [[cadea trófica|cadeas tróficas]] mariñas. É tamén o cocolitóforo de crecemento máis rápido en cultivos de laboratorio.<ref name=Buitenhuis2008>{{cita publicación periódica |journal=Limnology and Oceanography |volume=53 |issue=3 |year=2008 |pages=1181–1185 |title=Growth Rates of Six Coccolithoripd Strains as a Function of Temperature |doi=10.4319/lo.2008.53.3.1181|last1=Buitenhuis |first1=Erik T. |last2=Pangerc |first2=Tanja |last3=Franklin |first3=Daniel J. |last4=Le Quéré |first4=Corinne |last5=Malin |first5=Gill |bibcode=2008LimOc..53.1181B }}</ref> Estúdase polas súas enormes [[floración de algas|floracións]] en augas escasas en nutrientes despois de que se volve formar a [[termoclina]] de verán,<ref name=Egge1992>{{cita publicación periódica |journal=Marine Ecology Progress Series |volume=83 |issue=2 |year=1992 |pages=281–289 |title=Silicate as regulating nutrient in phytoplankton competition |doi=10.3354/meps083281|last1=Egge |first1=JK |last2=Aksnes |first2=DL |bibcode=1992MEPS...83..281E }}</ref><ref name="hup.harvard.edu">{{Cita web|url=http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674975910|title=Life at the Edge of Sight — Scott Chimileski, Roberto Kolter {{!}} Harvard University Press|website=www.hup.harvard.edu|language=en|access-date=2018-01-26}}</ref> e pola súa produción de [[alquenona]]s, que permiten estimar a temperatura superficial do mar no pasado.<ref name=Betaleb1999>{{cita publicación periódica |journal=Marine Chemistry |volume=64 |issue=4 |year=1999 |pages=301–313 |title=Silicate as regulating nutrient in phytoplankton competition |url=https://archive.org/details/sim_marine-chemistry_1999-04_64_4/page/301 |first=I. |last= Bentaleb |displayauthors=etal |doi=10.1016/S0304-4203(98)00079-6 }}.</ref> Os cocolitóforos son de especial interese para estudar o [[cambio climático]] global, porque a medida que aumenta a [[acidificación do océano]], os seus cocólitos poden ser de grande importancia como [[sumidoiro de carbono|sumidoiros de carbono]].<ref name=Smith2012>{{cita publicación periódica |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=23 |year=2012 |pages=8845–8849 |title=Predominance of heavily calcified coccolithophores at low CaCO3 saturation during winter in the Bay of Biscay |first=H.E.K. |last=Smith |doi=10.1073/pnas.1117508109 |displayauthors=etal |bibcode = 2012PNAS..109.8845S |pmid=22615387 |pmc=3384182}}</ref> Ademais, estanse empregando diversas estratexias para impedir as floracións de cocolitóforos relacionadas coa [[eutrofización]], xa que estas floracións conducen a unha diminución da fluxo de nutrientes en niveis inferiores do océano.<ref name=Yunev2007>{{cita publicación periódica |journal=Estuarine, Coastal and Shelf Science |volume=74 |issue=1–2 |year=2007 |pages=63–67 |title=Nutrient and phytoplankton trends on the western Black Sea shelf in response to cultural eutrophication and climate changes |first=O.A. |last=Yunev |doi=10.1016/j.ecss.2007.03.030 |displayauthors=1 |last2=Moncheva |first2=Snejana |last3=Khaliulin |first3=Aleksey |last4=Ærtebjerg |first4=Gunni |last5=Nixon |first5=Scott |bibcode = 2007ECSS...74...63Y }}</ref> == Exoesqueleto == [[Ficheiro:Coccolithus pelagicus.jpg|miniatura|''[[Coccolithus]] pelagicus''.]] Os cocolitóforos son células esféricas de 5 a 100 [[micrómetro]]s de diámetro, encerradas nunha cuberta de placas calcarias chamadas [[cocólito]]s, cada unha das cales ten de 2 a 25 micrómetros de diámetro. Os cocólitos forman un exoesqueleto calcario, que recibe o nome de cocosfera, no que cada un destes organismos unicelulares está encerrado.<ref name=Falkowski2007>{{Cita libro |last1=Falkowski |first1=P.G.|last2=Knoll |first2=A.H. |title=Evolution of Primary Producers in the Sea |publisher=Elsevier Academic Press |date=29 de agosto de 2007 |location=Amsterdam, Boston |isbn=9780123705181}}</ref> Os cocólitos fórmanse dentro da célula e aínda que algunhas especies manteñen unha soa capa de cocólitos durante toda a súa vida e só producen novos cocólitos a medida que crecen, outras prodúcenos continuamente e vanse desprendendo deles.<ref name=Moheimani2012>{{cita publicación periódica |journal=[[Algal Research]] |volume=1 |issue=2 |year=2012 |pages=120–133 |title=Bioremediation and other potential applications of coccolithophorid algae: A review. . Bioremediation and other potential applications of coccolithophorid algae: A review |first1=N.R. |last1=Moheimani |first2=J.P. |last2=Webb |first3= M.A. |last3=Borowitzka |doi=10.1016/j.algal.2012.06.002}}</ref> === Composición e formación dos cocólitos === O principal constituínte dos cocólitos é o carbonato de calcio. O carbonato de calcio forma unha capa transparente, polo que a actividade [[fotosíntese|fotosintética]] do organismo non se ve comprometida pola encapsulación na cocosfera.<ref name=Hogan2009>{{Cita libro |last=Hogan |first= M.C. |editor-first=Cutler J. |editor-last=Cleveland |title=Encyclopedia of Earth |chapter="Coccolithophores" |publisher=Environmental Information Coalition, National Council for Science and the Environment |location= Washington, D.C.}}</ref> Os cocólitos prodúcense por un proceso de [[biomineralización]] chamado cocolitoxénese.<ref name=Moheimani2012 /> Xeralmente, a calcificación dos cocólitos ocorre en presenza de luz e estas escamas calcarias fórmanse sobre todo durante a fase exponencial de crecemento e con menor intensidade na fase estacionaria.<ref name=Linschooten1991>{{cita publicación periódica |journal=Journal of Phycology |volume=27 |issue=1 |year=1991 |pages=82–86 |title=Role of the light-dark cycle and medium composition on the production of coccoliths by Emiliania huxleyi (haptophyceae) |first=Cornelis |last=Linschooten |doi=10.1111/j.0022-3646.1991.00082.x |displayauthors=etal }}</ref> Aínda que non se comprende totalmente, o proceso de mineralización está estreitamente regulado por [[sinalización por calcio]]. A formación de [[calcita]] empeza no [[complexo de Golgi]], onde moldes proteicos nuclean a formación de cristais de CaCO₃, e [[polisacárido]]s ácidos complexos controlan a forma e o crecemento deses cristais.<ref name=deVargas2007>{{Cita libro |last1=de Vargas |first1=C. |last2=Aubrey |first2=M.P. |last3=Probert |first3=I. |last4=Young |first4=J. |editor1-last=Falkowski |editor1-first=P.G.|editor2-last=Knoll |editor2-first=A.H. |title=Origin and Evolution of Coccolithophores |chapter=From coastal hunters to oceanic farmers. |pages=251–285 |year=2007 |publisher=Elsevier |location=Boston}}</ref> A medida que se forma unha destas escamas, é exportada nunha [[vesícula]] que deriva do complexo de Golgi e engadida á superficie interna da cocosfera. Isto significa que os cocólitos acabados de producir están debaixo dos cocólitos máis vellos.<ref name=Young2003>{{Cita libro |last1= Young |first1= J.R. |last2=Karen |first2=H. |editor1-last=Dove |editor1-first=P.M. |editor2-last=Yoreo |editor2-first= J.J. |editor3-last=Weiner |editor3-first=S. |title=Reviews in Mineralogy and Geochemistry |chapter=Biomineralization Within Vesicles: The Calcite of Coccoliths |pages=189–216 |publisher=Mineralogical Society of America |year=2003 |location=Washington, D.C.}}</ref> Dependendo da fase do ciclo vital do fitoplancto, poden formarse dous tipos diferentes de cocólitos. Os holococólitos prodúcense só na fase [[haploide]], carecen de simetría radial e están compostos de centos ou miles de cristais rómbicos de [[calcita]] diminutos (duns 0,1&nbsp;µm) similares. Estes cristais crese que se forman polo menos parcialmente fóra da célula. Os heterococólitos fórmanse só na fase [[diploide]], teñen simetría radial e están compostos de relativamente poucas unidades de cristais complexos (menos de 100). Aínda que son raras, tamén se observaron cocosferas combinadas, que conteñen tanto holococólitos coma heterococólitos, nos rexistros das transicións do ciclo vital dos cocolitóforos. Finalmente, as cocosferas dalgunhas especies están altamente modificadas con varios apéndices feitos con cocólitos especializados.<ref name=Young2009>{{cita publicación periódica| journal=Journal of Phycology |volume=45 |issue=1 |year=2009 |pages=213–226 |title=Coccolith function and morphogenesis: insights from appendage-bearing coccolithophores of the family syracosphaeraceae (haptophyta) |first= J.R. |last=Young |doi=10.1111/j.1529-8817.2008.00643.x |pmid=27033659 |displayauthors=etal }}</ref> === Función === Aínda que non se coñece con certeza cal é a función da cocosfera, propuxéronse para ela diversas posibles funcións. A máis obvia é que os cocólitos protexen o fitoplancto dos predadores. Ademais, estes exoesqueletos poden proporcionar unha vantaxe na produción de enerxía, xa que a cocolitoxénese parece estar altamente acoplada coa fotosíntese. A precipitación orgánica de carbonato de calcio a partir de bicarbonato en disolución produce dióxido de carbono libre directamente dentro da célula da alga; esta fonte adicional de gas queda dispoñible para utilizala na fotosíntese do cocolitóforo. Suxeriuse que pode proporcionar unha barreira similar a unha [[parede celular]] que ille a química intracelular do ambiente mariño exterior.<ref name=Westbroek1983>{{cita publicación periódica| journal=Ecological Bulletins |year=1983 |pages= 291–299 |title=Calcification in Coccolithophoridae: Wasteful or Functional? |first=P.|last=Westbroek|display-authors=etal}}</ref> As propiedades protectoras dos cocólitos poden consistir en protexer contra os cambios [[osmose|osmóticos]], shocks mecánicos ou químicos e a luz de [[lonxitude de onda]] curta.<ref name=Jordan2012>{{cita publicación periódica |journal=eLS |year=2012|title=Haptophyta |last=Jordan |first=R.W. |doi=10.1002/9780470015902.a0001981.pub2 |isbn=978-0470016176}}</ref> Propúxose que o peso engadido das múltiples capas de cocólitos permite que o organismo se afunda a máis profundidade ata capas do mar máis ricas en nutrientes ou, inversamente, que os cocólitos proporcionan flotación, evitando que a célula se afunda a profundidades excesivas perigosas.<ref name=Irie2010>{{cita publicación periódica |journal=PLOS ONE |volume=5 |issue=10 |pages=e13436 |year=2010 |title=Increasing costs due to ocean acidification drives phytoplankton to be more heavily calcified: optimal growth strategy of coccolithophores |first=Takahiro|last=Irie |doi=10.1371/journal.pone.0013436|display-authors=etal|bibcode = 2010PLoSO...513436I |pmid=20976167 |pmc=2955539}}</ref> Tamén se propuxo que os apéndices dos cocólitos realizan diversas funcións, como impedir ser comido polo [[zooplancto]].<ref name=Young2009 /> === Usos === Os cocólitos son o principal compoñente da [[creta (rocha)|creta]], unha rocha formada no [[Cretáceo]] tardío, como a que aflora nos famosos cantís brancos de Dover na costa inglesa do [[Canal da Mancha]], e outras rochas similares en moitas partes do mundo.<ref name="hup.harvard.edu"/> Actualmente os cocólitos sedimentados son un compoñente principal dos sedimentos peláxicos calcarios que cobren un 35% do fondo oceánico e nalgúns lugares son de varios quilómetros de grosor.<ref name=deVargas2007 /> Debido á súa abundancia e ampla distribución xeográfica, os cocolitos que forman capas deste tipo de sedimento e o sedimento calcario formado cando se compacta serve como valiosa fonte de [[microfósil]]es. == Anatomía celular == Dentro da cocosfera hai unha soa célula con diversos [[orgánulo]]s membranosos. Ten dous grandes [[cloroplasto]]s cun [[pigmento biolóxico|pigmento]] marrón que están localizados a cada lado da célula rodeando o núcleo, [[mitocondria]]s, [[complexo de Golgi]], [[retículo endoplasmático]] e outros orgánulos. Cada célula ten dúas estruturas [[flaxelo|flaxelares]], que non só interveñen na mobilidade, senón tamén na [[mitose]] e na formación do [[citoesqueleto]].<ref name=Billard2004>{{Cita libro |last1=Billard |first1=Chantal |last2=Inouye |first2=Isoa |editor1-first= Hans R. |editor1-last=Thierstein |editor2-first= Jeremy R. |editor2-last=Young |title=Coccolithophores-from molecular processes to global impact |publisher=Springler |date=17 de agosto de 2004 |location=Berlin |chapter=What is new in coccolithophore biology? |isbn=9783540219286 |pages=1–29}}.</ref> Nalgunhas especies, hai tamén un [[haptonema]] vestixial ou funcional.<ref name=Jordan2012 /> Esta estrutura, que é única das [[haptófitas]], enrólase e desenrólase en resposta aos estímulos ambientais.<ref name=Billard2004 /> == Ecoloxía == [[Ficheiro:PhaeocystisFortd'Ambleteuse8.jpg|miniatura|[[Floración de algas|Floración]] de ''[[Phaeocystis]]'' no [[Norte-Paso de Calais]].]] === Ciclo vital === O ciclo vital dos cocolitóforos caracterízase por unha alternancia de fases [[diploide]] e [[haploide]]. Pasan da fase haploide á diploide por [[singamia]] e da diploide á haploide por [[meiose]]. A diferenza da maioría dos organismos con ciclos vitais alternantes, a [[reprodución asexual]] por mitose é posible en ambas as fases do ciclo vital.<ref name="Young2003"/> A frecuencia coa que ocorre cada fase depende tanto de factores [[abiótico]]s coma [[factor biótico|bióticos]].<ref name=Vardi2012>{{cita publicación periódica |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=47 |year=2012 |pages=19327–19332 |title=Host–virus dynamics and subcellular controls of cell fate in a natural coccolithophore population |first=A. |last=Vardi |doi=10.1073/pnas.1208895109 |pmid=23134731 |displayauthors=etal |bibcode = 2012PNAS..10919327V |pmc=3511156 }}</ref> Os cocolitóforos reprodúcense asexualmente por [[fisión binaria]]. Neste proceso os cocólitos da célula parental son repartidos entre as células fillas. Aínda que se ten suxerido a posible presenza dun proceso de reprodución sexual debido á existencia de estadios diploides nos cocolitóforos, este proceso non foi nunca observado.<ref name=Houdan2006>{{cita publicación periódica| journal=Aquatic Microbial Ecology |volume=44 |year=2006 |pages=291–301 |title=. Ecology of oceanic coccolithophores. I. Nutritional preferences of the two stages in the life cycle of Coccolithus braarudii and Calcidiscus leptoporus |last=Houdan |doi=10.3354/ame044291|last2=Probert |first2=I |last3=Zatylny |first3=C |last4=Véron |first4=B |last5=Billard |first5=C |display-authors=etal}}</ref> As [[modelo evolutivo r/K|estratexias do K ou do r]] dos cocolitóforos dependen da fase do seu ciclo vital. Cando os cocolitóforos son diploides, seguen a estratexia do r. Nesta fase toleran unha ampla variedade de composicións de nutrientes. Cando son haploides seguen a estratexia do K e adoitan ser máis competitivos en ambientes baixos en nutrientes estables.<ref name=Houdan2006 /> A maioría dos cocolitóforos son estrategas do K e atópanse xeralmente en augas superficiais pobres en nutrientes. Son malos competidores se os comparamos con outro tipo de fitoplancto e prosperan en hábitats onde outro fitoplancto non podería sobrevivir.<ref name=Hogan2009 /> Estas dúas fases do ciclo vital dos cocolitóforos ocorren estacionalmente, no que se dispón de máis nutrición en estacións máis cálidas e de menos nas máis frías. Este tipo de ciclo vital denomínase heteromórfico complexo.<ref name=Houdan2006 /> === Distribución global === [[Ficheiro:Coccolithophore+Abundance.png|miniatura|300px|Xeneralización da distribución de cocolitóforos no océano.]] Os cocolitóforos viven practicamentre en todos os océanos do mundo. A súa distribución varía verticalmente en capas estratificadas do océano e xeograficamente en diferentes zonas temporais.<ref name=Geisen2004>{{Cita libro |last1=Geisen |first1=M. |editor1-first= Hans R. |editor1-last=Thierstein |editor2-first= Jeremy R. |editor2-last=Young |title=Coccolithophores-from molecular processes to global impact |publisher=Springler |date=17 de agosto de 2004 |location=Berlin |chapter=Species level variation in coccolithophores= |isbn=9783540219286 |pages=1–29 |displayauthors=etal }}.</ref> Aínda que a maioría dos cocolitóforos máis modernos poden ser localizados nas súas condicións [[oligotrófico|oligotróficas]] estrtificadas asociadas, as áreas máis abundantes de cocolitóforos onde hai a maior diversidade de especies están localizadas nas zonas subtropicais cun clima temperado.<ref name=Jordan1997>{{cita publicación periódica |journal=Biodiversity & Conservation |volume=6 |issue=1 |year=1997 |pages=131–152 |title=Biodiversity among haptophyte algae |first1=R. W. |last1=Jordan |first2=A.H.L. |last2=Chamberlain|doi=10.1023/A:1018383817777 }}</ref> Aínda que a temperatura da auga e a cantidade de intensidade de luz que entra na superficie da auga son os factores que máis inflúen para determinar onde se localizan as especies, as correntes oceánicas tamén poden determinar a localización onde se encontrarán certas especies de cocolitóforos.<ref name=Boeckel2006>{{cita publicación periódica |journal=Deep-Sea Research Part I: Oceanographic Research Papers |volume=53 |issue=6 |year=2006 |pages=1073–1099 |title=Coccolith distribution patterns in South Atlantic and Southern Ocean surface sediments in relation to environmental gradients |last=Boeckel |doi=10.1016/j.dsr.2005.11.006|last2=Baumann |first2=Karl-Heinz |last3=Henrich |first3=Rüdiger |last4=Kinkel |first4=Hanno |bibcode = 2006DSRI...53.1073B |display-authors=etal}}</ref> Aínda que a [[motilidade]] e a formación de colonias varía de acordo co ciclo vital de diferentes especies de cocolitóforos, hai a miúdo alternancia entre unha fase móbil haploide e outra inmóbil diploide. En ambas as fases, a dispersión do organismo débese en gran medida aos padróns de [[corrente oceánica|correntes]] e circulación oceánica.<ref name=deVargas2007 /> No [[océano Pacífico]] identificáronse aproximadamente 90 especies con seis zonas separadas en relación con diferentes correntes dese océano que conteñen agrupacións únicas de especies de cocolitóforos.<ref name=Okada1973>{{cita publicación periódica |journal=Deep-Sea Research and Oceanographic Abstracts |volume=20 |issue=4 |year=1973 |pages=355–374 |title=The distribution of oceanic coccolithophores in the Pacific |last=Okada |doi=10.1016/0011-7471(73)90059-4|last2=Honjo |first2=Susumu |bibcode = 1973DSROA..20..355O |display-authors=etal}}</ref> A maior diversidade de cocolitóforos no océano Pacífico atopouse na área denominada Zona Norte Central, que é unha área entre 30 ^oN e 5 ^oN, composta da corrente ecuatorial norte e a contracorrente ecuatorial. Estas dúas correntes móvense en direccións opostas, cara ao leste e ao oeste, permitindo unha forte mestura das augas e que unha ampla variedade de especies poboe a área.<ref name=Okada1973 /> No [[océano Atlántico]] as especies máis abondosas son ''[[Emiliania huxleyi]]'' e ''[[Florisphaera profunda]]'' con menores concentracións de ''Umbellosphaera irregularis'', ''Umbellosphaera tenuis'' e diferentes especies de ''Gephyrocapsa''.<ref name=Okada1973 /> A abundancia dos cocolitóferos que viven en zonas profundas está moi afectada polas profundidades da [[nutriclina]] e a [[termoclina]]. Estes cocolitóforos incrementan a súa abundancia cando a nutriclina e a termoclina están profundas e diminúen cando están máis superficiais.<ref name=Kinkel2000>{{cita publicación periódica |journal=Marine Micropaleontology |volume=39 |issue=1–4 |year=2000 |pages=87–112 |title=Coccolithophores in the equatorial Atlantic Ocean: response to seasonal and Late Quaternary surface water variability |first=H. |last=Kinkel |doi=10.1016/s0377-8398(00)00016-5 |displayauthors=etal |bibcode=2000MarMP..39...87K }}</ref> A distribución completa mundial de cocolitóforos actualmente non se coñece e nalgunhas rexións, como o [[océano Índico]], non se coñece tan ben coma noutras localizacións nos océanos Pacífico e Atlántico. É difícil explicar as distribucións debido a múltiples factores que cambian constantemente e implican as propiedades do océano, como os [[afloramento (oceanografía)|afloramentos]] costeiro e ecuatorial, sistemas frontais, ambientes [[bentos|bentónicos]], topografía oceánica peculiar e bolsas illadas de auga de temperatura alta ou baixa.<ref name="Young2009"/> A zona fótica superior ten unha baixa concentración de nutrientes, unhas elevadas intensidade e penetración da luz e xeralmente unha maior temperatura. A zona fótica inferior ten unha elevada concentración de nutrientes e unhas baixas intensidade e penetración da luz e é relativamente fría. A zona fótica media é unha área que contén valores intermedios entre os das zonas fóticas superior e inferior.<ref name=Jordan1997 /> ==== Efecto do cambio climático global na distribución e abundancia ==== Recentes estudos mostraron que o cambio climático ten impactos directos e indirectos sobre a distribución de cocolitóforos e a produtividade. Estará inevitablemente afectada polo incremento de temperaturas e a estratificación termal da capa superior do océano, xa que estes son os controis primarios na súa ecoloxía, aínda que non está claro se o quecemento global terá como resultado un incremento ou decremento neto de cocolitóforos. Suxeiruse que como teñen que calcificarse, a [[acidificación do océano]] debida ao incremento do dióxido de carbono podería afectar gravemente os cocolitóforos.<ref name="Kinkel2000"/> Os aumentos recentes de CO₂ foron acompalados dun brusco aumento da poboación de cocolitóforos.<ref>{{Cita novas |url=http://www.csmonitor.com/Science/2015/1128/What-s-fueling-the-rise-of-coccolithophores-in-the-oceans |title=What's fueling the rise of coccolithophores in the oceans? |last1=Gitau |first1=Beatrice |date=28 de novembro de 2015 |website=www.csmonitor.com |publisher=The Christian Science Monitor |accessdate=30 de novembro de 2015}}</ref> === Papel na cadea alimenticia === [[Ficheiro:Bloom in the Barents Sea.jpg|miniatura|A cor azul láctea desta floración de [[fitoplancto]] no [[mar de Barents]] suxire fortemente que contén cocolitóforos.]] Os cocolitóforos son un dos produtores primarios máis abundantes do océano e son uns grandes contribuíntes á produtividade primaria dos océanos tropicais e subtropicais, pero non se sabe exactamente canto.<ref name=Rost2004>{{cita publicación periódica |journal=Coccolithophores |volume=2 |year=2004 |pages=99–125 |title=Coccolithophores and the biological pump: responses to environmental changes |first1=B. |last1=Rost |first2=U. |last2=Riebesell |doi=10.1007/978-3-662-06278-4_5|isbn=978-3-642-06016-8 |url=http://epic.awi.de/11394/1/Ros2004a.pdf}}</ref> ==== Dependencia dos nutrientes ==== A proporción entre as concentracións de [[nitróxeno]], [[fósforo (elemento)|fósforo]] e [[ácido silícico|silicato]] en determinadas áreas do océano determina a dominancia competitiva entre as comunidades de fitoplancto. Cada proporción esencialmente favorece ou ás [[diatomea]]s ou a outros grupos de fitoplancto, como os cocolitóforos. Unha proporción baixa de silicato respecto a nitróxeno e fóforo permite que os cocolitóforos superen na competición a outras especies de fitoplancto; porén, cando esta proporción é alta os cocolitóforos son superados polas diatomeas. O incremento dos procesos agrícolas (exceso de fertilizantes) conduce á [[eutrofización]] das augas e ás [[floración de algas|floracións]] de cocolitóforos nestes ambientes altos en nitróxeno e fósforo e baixos en silicato.<ref name="Yunev2007"/> ==== Impacto na produtividade da columna de auga ==== A [[calcita]] dos cocólitos de carbonato de calcio dispersa máis luz da que absorbe. Isto ten dúas importantes consecuencias: 1) As augas superficiais fanse máis brillantes, o que significa que teñen maior [[albedo]], e 2) hai unha [[fotoinhibición]] indiucida, o que significa que as augas máis profundas se fan máis escuras. Por tanto, unha alta concentración de cocólitos leva a un incremento simultáneo na temperatura da supericie das augas e unha diminución da temperatura das augas profundas. Isto ten como resultado máis [[estratificación (auga)|estratificación]] na colmna de auga e unha diminución na mestura vertical de nutrientes. Porén, un estudo recente estimou que o efecto global dos cocolitóforos sobre o incremento no [[forzamento radiativo]] do océano é menor que os factores antropoxénicos.<ref name=Morrissey2012>{{Cita libro |last1=Morrissey |first1=J.F. |last2=Sumich |first2=J.L. |year=2012 |pages=67 |title=Introduction to the Biology of Marine Life}}</ref> Xa que logo, o resultado global das grandes floracions de cocolitóforos é unha diminución da produtividade da columna de auga, en vez dunha contribución ao [[quecemento global]]. ==== Interaccións predador-presa ==== Entre os seus predadores están os predadores comúns de todo o fitoplancto como pequenos peixes, zooplancto e larvas de crustáceos e moluscos.<ref name=Hogan2009 /><ref name=Houdan2004>{{cita publicación periódica |journal=Journal of Plankton Research |volume=26 |issue=8 |year=2004 |pages=875–883 |title=Toxicity of coastal coccolithophores (Prymnesiophyceae, Haptophyta) |first=A. |last=Houdan |doi=10.1093/plankt/fbh079 |displayauthors=etal }}</ref> Illáronse virus específicos destas especies en varias localidades de todo o mundo e parecen desempeñar un papel importante na dinámica das floracións. ===== Toxicidade ===== Non se informou de ningunha evidencia ambiental de toxicidade dos cocolitóforos, pero pertencen á clase Prymnesiophyceae que contén ordes con especies tóxicas. As especies tóxicas atópanse nos xéneros ''[[Prymnesium]]'' e ''[[Chrysochromulina]]''. Algúns membros do xénero ''Prymnesium'' producen compostos [[hemólise|hemolíticos]], que son os axentes responsables da súa toxicidade. Algunhas destas especies tóxicas son responsables de grandes mortaldades de peixes e poden acumularse en organismos como moluscos ou crustáceos; transferíndose ao longo da cadea trófica. En probas de laboratorio para xéneros de cocolitóforos oceánicos con membros tóxicos, demostrouse que ''Emiliania, Gephyrocapsa, Calcidiscus'' e ''Coccolithus'' non son tóxicos, como tampouco as especies costeiras do xénero ''Hymenomonas''; porén, varias especies de ''Pleurochrysis'' e ''Jomonlithus'', ambos xéneros costeiros, eran tóxicas para o crustáceo ''[[Artemia]]''.<ref name="Houdan2004"/> === Interaccións na comunidade === Os cocolitofóridos encóntranse predominantemente como células separadas que flotan libremente haploides ou diploides.<ref name="Geisen2004"/> ==== Competición ==== A maioría do [[fitoplancto]] necesita luz solar e nutrientes do océano para sobrevivir, polo que prosperan en áreas con afloramentos de augas ricas en nutrientes que ascenden desde os niveis inferiores do océano. A maioría dos cocolitóforos só necesitan luz para a produción de enerxía e teñen unha maior proporción de captación de nitrato que de [[amonio]] (o nitróxeno cómpre para o crecemento e pode usarse directamente a partir do nitrato pero non do amonio). Debido a isto, prosperan en ambientes pobres en nutrientes, onde outro tipo de fitoplancto non se pode alimentar.<ref name=Litchman2007>{{cita publicación periódica |journal=Ecology Letters |volume=10 |issue=12 |year=2007 |pages=1170–1181 |title=The role of functional traits and trade-offs in structuring phytoplankton communities: scaling from cellular to ecosystem level |first= E. |last=Litchman |doi=10.1111/j.1461-0248.2007.01117.x|pmid=17927770 |displayauthors=etal }}</ref> Compensacións asociadas con estas taxas de crecemento máis rápidas inclúen un menor raio e volume celular que outros tipos de fitoplancto. === Infección viral e coevolución === Sábese que virus de ADN xigantes infectan liticamente a cocolitóforos, especialmente a ''Emiliania huxleyi''. Estes [[virus]], chamados virus de E. huxleyi (EhVs), parecen infectar case exclusivamente á fase diploide cuberta con cocosfera do ciclo vital. Propúxose que como o organismo haploide non está infectado e, por tanto, non afectado polo virus, a “[[carreira de armamentos evolutiva]]” entre os cocolitóforos e estes virus non segue o esquema evolutivo clásico da [[hipótese da Raíña Vermella]], senón a chamada dinámica ecolóxica do “Gato de Cheshire”.<ref name=Frada2008>{{cita publicación periódica |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=105 |issue=41 |year=2008 |pages=15944–15949 |title=The "Cheshire Cat" escape strategy of the coccolithophore ''Emiliania huxleyi'' in response to viral infection |first=M. |last=Frada |doi=10.1073/pnas.0807707105 |displayauthors=etal |bibcode = 2008PNAS..10515944F |pmid=18824682 |pmc=2572935}}</ref> Traballos máis recentes suxeriron que a síntese viral de [[esfingolípido]]s e a indución da [[morte celular programada]] proporciona unha ligazón máis directa para estudar a carreira de armamentos [[coevolución|coevolutiva]] tipo Raíña Vermella polo menos entre os cocolitovirus e o organismo diploide.<ref name="Vardi2012"/> == Importancia no cambio climático global == === Impacto sobre o ciclo do carbono === Os cocolitóforos teñen efectos a longo e curto prazo sobre o [[ciclo do carbono]]. Para a produción de cocólitos cómpre a captación de carbono e calcio inorgánicos disoltos. O [[carbonato de calcio]] e o [[dióxido de carbono]] prodúcense a partir de calcio e [[bicarbonato]] pola seguinte reacción química: :Ca²⁺ + 2HCO₃⁻ ←→ CaCO₃ + CO₂ + H₂O.<ref name=Mejia2011>{{cita publicación periódica |journal=PLoS Biology |volume=9 |issue=6 |year=2011 |pages=e1001087 |title=Will Ion Channels Help Coccolithophores Adapt to Ocean Acidification? |first=R. |last=Mejia |doi=10.1371/journal.pbio.1001087|pmid=21713029 |pmc=3119655 }}</ref> Como os cocolitóforos son organismos fotosintéticos poden usar parte do CO₂ liberado na reacción de calcificación para facer a [[fotosíntese]].<ref name=Mackinder2010>{{cita publicación periódica |journal=Geomicrobiology Journal |volume=27 |issue=6–7 |year=2010 |pages=585–595 |title=Molecular Mechanisms Underlying Calcification in Coccolithophores |last=Mackinder |doi=10.1080/01490451003703014|last2=Wheeler |first2=Glen |last3=Schroeder |first3=Declan |last4=Riebesell |first4=Ulf |last5=Brownlee |first5=Colin |display-authors=etal}}</ref> Porén, a produción de carbonato de calcio rebaixa a alcalinidade da superficie e en condicións de baixa alcalinidade o CO₂ é liberado de novo á atmosfera.<ref name=Bates1996>{{cita publicación periódica |journal=Marine Chemistry |volume=51 |issue=4 |year=1996 |pages=347–358 |title=Alkalinity changes in the Sargasso Sea; geochemical evidence of calfication? |url=https://archive.org/details/sim_marine-chemistry_1996-01_51_4/page/347 |last=Bates |doi=10.1016/0304-4203(95)00068-2|last2=Michaels |first2=Anthony F. |last3=Knap |first3=Anthony H. |display-authors=etal}}</ref> Como resultado disto, postulouse que as grandes floracións de cocolitóforos poden contribuír ao quecemento global a curto prazo.<ref name=Marsh2003>{{cita publicación periódica |journal=Comparative Biochemistry and Physiology B |volume=136 |issue=4 |year=2003 |pages=743–754 |title=Regulation of CaCO3 formation in coccolithophores |first=M.E. |last=Marsh |doi=10.1016/s1096-4959(03)00180-5}}</ref> Non obstante, unha idea máis amplamente aceptada é que a longo prazo os cocolitóforos contribúen a unha diminución global das concentracións de CO₂ atmosférico. Durante a calcificación cáptanse dous átomos de carbono e un deles queda atrapado como carbonato de calcio. Este cabonato de calcio afúndese ao fondo o mar en forma de cocólitos e pasa a formar parte dos sedimentos; así, os cocolitóforos proporcionan un sumidoiro para o carbono emitido, mediando os efecto das emisións de [[efecto invernadoiro|gases invernadoiro]].<ref name=Marsh2003 /> === Respostas evolutivas á acidificación oceánica === A acidificación do océano debida ao incremento das concentracións de CO₂ na [[atmosfera terrestre|atmosfera]] pode afectar á maquinaria de calcificación dos cocolitóforos. Isto pode que non só afecte eventos inmediatos como incrementos na poboación ou produción de cocólitos senón que pode inducir unha [[adaptación evolutiva]] de especies de cocolitóforos en períodos máis longos de tempo. Por exemplo, os cocolitóforos usan [[canle iónica|canles iónicas]] de H⁺ para bombear constantemente ións H⁺ fóra da célula durante a produción de cocólitos. Isto permítelles evitar a [[acidose]], xa que doutro modo chegarían a ter un exceso tóxico de ións H⁺. Cando se interrompe o funcionamento destas canles iónicas, os cololitóforos paran o seu proceso de calcificación para evitar a acidose, formando así un [[bucle de retroalimentación]].<ref name=Beaufort2011>{{cita publicación periódica |journal=Nature |volume=476 |issue=7358 |year=2011 |pages=80–3 |title=Sensitivity of coccolithophores to carbonate chemistry and ocean acidification |first=L. |last=Beaufort |doi=10.1038/nature10295|pmid=21814280 |displayauthors=etal }}</ref> Unha [[alcalinidade]] oceánica baixa, altera o funcionamento das canles iónicas e produce unha presión selectiva sobre os cocolitóforos e fainos (xunto con outros calcificadores oceánicos) vulnerables á acidificación oceánica.<ref name=Tyrell1999>{{cita publicación periódica |journal=Journal of Geophysical Research |volume=104 |issue=C2 |year=1999 |pages=3223–3241 |title=Optical impacts of oceanic coccolithophore blooms |first=T. |last=Tyrell |doi=10.1029/1998jc900052 |displayauthors=1 |last2=Mobley |first2=C. D. |bibcode=1999JGR...104.3223T}}</ref> En 2008, as evidencias de campo indicaban un incremento na calcificación de sedimentos mariños formados recentemente que contiñan cocolitóforos, o que apoiaba os primeiros datos experimentais que mostraban que un incremento nas concentracións oceánicas de CO₂ ten como resultado un incremento na calcificación deses organismos. Unha diminución da masa de cocolitóforos está relacionada tanto co incremento das concentracións de CO₂ coma cunha diminución das concentracións de CO₃^2- nos océanos do mundo. Esta menor calcificación crese que pon os cocolitóforos en desvantaxe ecolóxica. Porén, algunhas especies como ''Calcidiscus leptoporus'' non son afectadas desta maneira, mentres que a especie máis abundante ''[[Emiliania huxleyi]]'' podería selo (hai estudos con resultados contraditorios).<ref name="Beaufort2011"/><ref name=Rodriguez2008>{{Cita web |url=https://www.independent.co.uk/news/science/can-seashells-save-the-world-813915.html |title=Can seashells save the world?}}</ref> Ademais, atopáronse cocolitóforos moi calcificados en condicións de baixa concentración de CO₃²⁻ en contra das predicións.<ref name="Smith2012"/> Comprender os efectos da acidificación dos océanos sobre os cocolitóforos é absolutamente esencial para predicir a futura composición química dos océanos, especialmente a súa química dos carbonatos. Grupos como o [[CALMARO]] europeo<ref name=Calmaro>{{Cita web |url=http://www.calmaro.eu |title=cal.mar.o |data-acceso=04 de marzo de 2021 |data-arquivo=30 de decembro de 2020 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201230012133/https://www.calmaro.eu/ |url-morta=yes }}</ref> están monitorizando as respostas das poboacións de cocolitóforos ás variacións de [[pH]] e traballando para determinar medidas ambientais eficaces de control. === Microfósiles === Os fósiles de cocólitos son abundantes e valiosos [[microfósil]]es calcarios. Son de particular interese os fósiles que datan do [[Máximo Térmico do Palaeoceno-Eoceno]] hai 55 millóns de anos.<ref name=Self-Trail2012>{{cita publicación periódica |journal=Marine Micropaleontology |volume=92–93 |year=2012 |pages=61–80 |title=Calcareous Nannofossil Assemblage Changes Across the Paleocene-Eocene Thermal Maximum: Evidence from a Shelf Setting |first=J.M. |last=Self-Trail |doi=10.1016/j.marmicro.2012.05.003 |displayauthors=1 |last2=Watkins |first2=David K. |last3=Wandless |first3=Gregory A. |bibcode=2012MarMP..92...61S }}</ref> Fixéronse tamén estudos de microfósiles de cocolitóforos de sedimentos de augas profundas e comparáronse cos sedimentos mariños tomados dos continentes.<ref name=Lloyd2011>{{cita publicación periódica |journal=Geological Society, London, Special Publications |volume=358 |issue=1 |year=2011 |pages=167–177 |title=Quantifying the deep-sea rock and fossil record bias using coccolithophores |first=G.T. |last=Lloyd |doi=10.1144/sp358.11 |displayauthors=etal |bibcode = 2011GSLSP.358..167L |url=https://www.researchgate.net/publication/260451097_Quantifying_the_deep-sea_rock_and_fossil_record_bias_using_coccolithophores}}</ref> === Impacto nos océanos === Os ccoolitofóridos liberan á atmosfera DMA ([[dimetil sulfuro]]), que pode influír no clima global e a temperatura oceánica.<ref>Adam Stoer. Phytoplankton Climate Regulation in Positive and Negative Feedback Systems: The CLAW and anti-CLAW hypotheses. [https://oceansfirstjournal.files.wordpress.com/2017/09/stoer.pdf]</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Hipótese CLAW]] * [[Dimetil sulfuro]] * [[Dimetilsulfoniopropionato]] === Ligazóns externas === Fontes con información detallada *[http://ina.tmsoc.org/Nannotax3 Nannotax3] – guía ilustrada da taxonomía dos cocolitóforos e outros nanofósiles. *[http://ina.tmsoc.org INA&nbsp;&mdash; International Nannoplankton Association] *[http://www.noc.soton.ac.uk/soes/staff/tt/eh/ Páxina web sobre ''Emiliania huxleyi''] Introducións aos cocolitóforos *[https://web.archive.org/web/20190128042135/http://www.ucmp.berkeley.edu/chromista/prymnesiophyta.html University of California, Berkeley. Museum of Paleontology: "Introduction to the Prymnesiophyta".] *[http://www.paleoportal.org/index.php?globalnav=fossil_gallery&sectionnav=taxon&taxon_id=104 The Paleontology Portal: Calcareous Nanoplankton] *[http://www.radiolab.org/blogs/radiolab-blog/2012/mar/05/war-we-need/ RadioLab] – podcast on coccolithophores {{control de autoridades}} [[Categoría:Haptófitas]] [[Categoría:Microfósiles]] gbgqkkqv3daa713qiis7c5du6h8cqg4 0 462507 6168336 5943373 2022-08-27T15:18:16Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | image = Dictyostelium Fruiting Bodies.JPG | image_upright = 0.8 | image_caption = Corpos frutíferos de ''D. discoideum'' | image_width=250px | image2 = Cell-Shape-Dynamics-From-Waves-to-Migration-pcbi.1002392.s007.ogv | image2_caption = Un ''D. discoideum'' en migración, cuxos límites están coloreados por curvatura; barra de escala: 5 µm, duración: 22 segundos | image2_width=250px | domain = [[Eukaryota]] | unranked_phylum = [[Amoebozoa]] | infraphylum = [[Mycetozoa]] | classis = [[Dictyostelia]] | ordo = [[Dictyosteliida]] | familia = [[Dictyosteliidae]] | genus = [[Dictyostelium]] | species = '''D. discoideum''' | binomial = Dictyostelium discoideum | binomial_authority = [[Kenneth B. Raper|Raper]], 1935<ref>{{Cite journal | title = ''Dictyostelium discoideum'', a new species of slime mold from decaying forest leaves | year = 1935 | authorlink = Kenneth B. Raper | last = Raper | first = K.B. | journal = Journal of Agricultural Research | pages = 135–147 | volume = 50 | url = http://naldc.nal.usda.gov/naldc/catalog.xhtml?id=IND43968646&start=0&searchText=IND43968646PDF&searchField=All+Fields | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 15 de abril de 2019 | urlarquivo = https://web.archive.org/web/20171208122329/https://naldc.nal.usda.gov/naldc/catalog.xhtml?id=IND43968646&start=0&searchText=IND43968646PDF&searchField=All+Fields | dataarquivo = 08 de decembro de 2017 | urlmorta = yes }}</ref> }} '''''Dictyostelium discoideum''''' é unha especie de [[ameboide|ameba]] que vive no [[solo]] pertencente ao [[filo]] [[Amoebozoa]], infrafilo [[Mycetozoa]]. Considerado un [[mofo mucoso]], ''D. discoideum'' é un [[eukarya|eucariota]] que durante o seu ciclo de vida pasa de ser un conxunto de amebas unicelulares separadas a unha masa multicelular e despois a un corpo frutífero. O seu peculiar ciclo de vida asexual consta de catro fases: vexetativa, agregación, migración e culminación. O ciclo vital de ''D. discoideum'' é relativamente curto, o que permite observar sucesivamente as catro etapas de maneira doada. As células implicadas no ciclo de vida realizan movementos, sinalización química e desenvolvemento, o que é aplicable á investigación do [[cancro]] humano. A simplicidade do seu ciclo vital fai que ''D. discoideum'' sexa un valioso [[organismo modelo]] para estudos de procesos xenéticos, celulares e bioquímicos aplicables a outros organismos. == Hábitat natural e dieta == Na natureza ''D. discoideum'' pode encontrarse no solo e na capa de follas caídas húmidas dos bosques temperados caducifolios. A súa dieta primaria consiste en [[bacterias]] que encontran no solo e materia orgánica en descomposición.<ref name="Eichinger L.">{{cite journal | author = Eichinger L | year = 2003 | title = Crawling in to a new era – the ''Dictyostelium'' genome project | url = | journal = The EMBO Journal | volume = 22 | issue = 9| pages = 1941–1946 | doi = 10.1093/emboj/cdg214 | pmid = 12727861 | last2 = Noegel | first2 = AA | pmc = 156086 }}</ref> == Ciclo vital e reprodución == O ciclo vital de ''D. discoideum'' empeza como [[espora]]s que son liberadas dun [[sorocarpo]] (corpo frutífero) maduro. As mixoamebas saen das esporas cando as condicións son cálidas e húmidas. Durante a súa fase vexetativa, as mixoamebas divídense por [[mitose]] e aliméntanse de bacterias. A bacteria segrega [[ácido fólico]], que atrae mixoamebas. Cando as bacterias escasean, as mixoamebas entran na fase de agregación. Durante a agregación, a falta de alimento inicia a creación dunha maquinaria bioquímica que inclúe [[glicoproteína]]s e [[adenilil ciclase]].<ref name="Gilbert S.F.">Gilbert S.F. 2006. Developmental Biology. 8th ed. Sunderland (MA):Sinauer p. 36-39.</ref> As glicoproteínas permiten a [[adhesión célula-célula]] e a adenilil ciclase xera [[AMP cíclico]]. O AMP cíclico é segregado polas amebas para atraer céllas veciñas a unha localización central. A medida que se moven cara o sinal, chocan unhas con outras e péganse utilizando as moléculas glicoproteicas de adhesión, formando o agregado. [[Ficheiro:Dicty Life Cycle H01.svg|esquerda|miniatura|Ciclo vital]] A fase de migración empeza unha vez que as amebas formaron un apertado agregado e a morea alongada de células derrúbase formando unha capa plana no chan. As amebas traballan xuntas como un pseudoplasmodio móbil, parecido a unha masa que lembra unha "lesma" duns 2 a 4&nbsp;mm de longo, composta de ata 100&nbsp;000 células,<ref>{{Cite book|title = The Cell|last = Cooper|first = Geoffrey M|publisher = [[Sinauer Associates]]|year = 2000|isbn = 978-0-87893-106-4|location = Sunderland, Massachusetts|chapter-url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK9917/|edition = 2nd|authorlink = Geoffrey M. Cooper|at = Cells As Experimental Models|chapter = Chapter 1. An Overview of Cells and Cell Research|series = Part I. Introduction|type = Work in [[NCBI Bookshelf]]}}</ref> e pode moverse ao producir unha vaíña de [[celulosa]] nas súas células anteriores a través da cal se move a masa.<ref name="Tyler M.S.">Tyler M.S. 2000. Developmental Biology: A guide for experimental study. 2nd ed. Sunderland (MA): Sinauer. p. 31-34. {{ISBN|0-87893-843-5}}</ref> Parte desta vaíña queda atrás como un rastro mucoso a medida que o pseudoplasmodio se move cara a atractores como a [[luz]], [[calor]] e [[humidade]], sempre cara adiante.<ref name="Tyler M.S."/> O AMP cíclico e unha substancia chamada [[factor indutor da diferenciación]], axuda a formar diferentes tipos celulares.<ref name="Tyler M.S."/> A masa ou "lesma" diferénciase en células prepedúnculo e células preespora que se moven aos extremos anterior e posterior, respectivamente. Unha vez que o pseudoplasmodio encontra un ambiente axeitado, o seu extremo anterior forma o pedúnculo ou talo do corpo frutífero e o posterior forma as esporas do corpo frutífero.<ref name="Tyler M.S."/> Só recentemente se descubriu que existen tamén unhas ''células similares ás anteriores'', que se dispersan pola rexión posterior da "lesma". Estas células similares ás anteriores forman a parte inferior do corpo frutífero e as cubertas das esporas.<ref name="Tyler M.S."/> Unha vez que o pseudoplasmodio se establece nun lugar, o extremo posterior esténdese e o o extremo anterior queda elevado no aire, formando o chamado "sombreiro mexicano" e empeza a fase de culminación. As células prepedúnculo e as preespora cambian as súas posicións na fase de culminación para formar o corpo frutífero maduro.<ref name="Tyler M.S."/> O extremo anterior do "sombreiro mexicano" forma un tubo de celulosa, que permite que as células máis posteriores se movan por fora do tubo ata a parte superior, e as células prepedúnculo móvense cara abaixo.<ref name="Tyler M.S."/> Este rearranxo forma o pedúnculo ou talo do corpo frutífero feito de células do extremo anterior da masa, e as células do extremo posterior da masa están na parte superior e agora forman as esporas do corpo frutífero. Ao final deste proceso de 8 a 10 horas de duración, o corpo frutífero maduro está completamente formado.<ref name="Tyler M.S."/> Este corpo frutífero mide de 1 a 2&nbsp;mm de alto e pode agora comezar de novo un ciclo completo ao liberar esporas maduras que se converten en mixoamebas. == Reprodución sexual == En xeral, aínda que ''D. discoideum'' xeralmente se reproduce [[reprodución asexual|asexualmente]], pode tamén realizar a [[reprodución sexual]] se se dan certas condicións. ''D. discoideum'' ten tres tipos de apareamento diferentes (~"sexos") e identificouse o [[locus]] sexual que especifica estes tres tipos. As cepas de tipo I están especificadas polo xene chamado MatA, as cepas de tipo II teñen tres xenes: MatB (homólogo de Mat A), Mat C e Mat D, e as capas de tipo III teñen os xenes Mat S e Mat T (que son homólogos de Mat C e Mat D).<ref name=":0">{{Cite journal|last=Bloomfield|first=Gareth|last2=Skelton|first2=Jason|last3=Ivens|first3=Alasdair|last4=Tanaka|first4=Yoshimasa|last5=Kay|first5=Robert R.|date=2010-12-10|title=Sex Determination in the Social Amoeba Dictyostelium discoideum|url=http://science.sciencemag.org/content/330/6010/1533|journal=Science|language=en|volume=330|issue=6010|pages=1533–1536|doi=10.1126/science.1197423|issn=0036-8075|pmc=3648785|pmid=21148389}}</ref> Estes sexos só se poden aparear cos dous sexos que son diferentes ao propio (dos tres que hai) e non co seu mesmo sexo.<ref name=":0" /> Cando se incuban con bacterias que lles serven de alimento, pode ocorrer un desenvolvemento sexual heterotálico ou homotálico, o que ten como resultado a formación dun [[cigoto]] [[diploide]].<ref name="pmid21929567">{{cite journal |vauthors=O'Day DH, Keszei A |title=Signalling and sex in the social amoebozoans |journal=Biol Rev Camb Philos Soc |volume=87 |issue=2 |pages=313–29 |date=May 2012 |pmid=21929567 |doi=10.1111/j.1469-185X.2011.00200.x |url=}}</ref><ref name="pmid20617172">{{cite journal |vauthors=Flowers JM, Li SI, Stathos A, Saxer G, Ostrowski EA, Queller DC, Strassmann JE, Purugganan MD |title=Variation, sex, and social cooperation: molecular population genetics of the social amoeba Dictyostelium discoideum |journal=PLoS Genet. |volume=6 |issue=7 |pages=e1001013 |date=July 2010 |pmid=20617172 |pmc=2895654 |doi=10.1371/journal.pgen.1001013 |url=}}</ref> O apareamento heterotálico acontece cando dúas amebas de diferentes [[tipo de apareamento|tipos de apareamento]] están presentes nun ambiente escuro e húmido, onde poden fusionarse durante a agregación para formar unha célula cigótica xigante. A célula xigante libera despois [[AMPc]] para atraer outras células, despois fagocita as outras células canibalmente no agregado. As células consumidas serven para encaixar o agregado completo nunha grosa parede de celulosa para protexelo. Isto denomínase [[macrocisto]]. Dentro do macrocisto, a célula xigante divídese primeiro por [[meiose]], e despois por [[mitose]] para producir moitas amebas [[haploide]]s, que serán liberadas para que se alimenten como farían as amebas normais. As cepas homotálicas de ''D. discoideum'' AC4 e ZA3A poden tamén producir macrocistos.<ref name="pmid24189663">{{cite journal |vauthors=Robson GE, Williams KL |title=The mating system of the cellular slime mould Dictyostelium discoideum |journal=Curr. Genet. |volume=1 |issue=3 |pages=229–32 |date=April 1980 |pmid=24189663 |doi=10.1007/BF00390948 |url=}}</ref> Cada unha destas cepas, a diferenza das cepas heterotálicas, probablemente expresa ambos os alelos de tipo de apareamento (''matA'' e ''mata''). Aínda que a reprodución sexual é posible, é moi raro ver a xerminación con éxito dun macrocisto de ''D. discoideum'' en condicións de laboratorio. Non obstante, a recombinación é común nas poboacións naturais de ''D. discoideum'', o que indica que o sexo é probablemente un aspecto importante do seu ciclo vital.<ref name="pmid20617172" /> == Uso como organismo modelo == Como moitos dos seus [[xene]]s son [[homoloxía (bioloxía)|homólogos]] dos xenes humanos e o seu ciclo de vida é simple, ''D. discoideum'' utilízase frecuentemente como [[organismo modelo]]. Pode observarse a nivel molecular, celular ou de organismo principalmente porque ten un número restrinxido de tipos celulares e comportamentos e polo seu rápido crecemento.<ref name="Tyler M.S."/> Utilízase para estudar procesos celulares normais como a [[diferenciación celular]], [[quimiotaxe]] e [[morte celular programada]]. Tamén se usa para estudar outros aspectos do desenvolvemento, como a selección celular, formación de padróns, [[fagocitose]], [[motilidade]] e [[transdución de sinais]].<ref>Dictybase, About Dictyostelium. [Online] (1, May, 2009). http://dictybase.org/</ref> Estes procesos e aspectos do desenvolvemento están ausentes ou son difíciles de observar noutros organismos modelo. ''D. discoideum'' está estreitamente relacionado cos metazoos superiores. Ten xenes e vías similares, o que o fai un bo candidato para os [[knockout de xenes]].<ref>Dilip K. Nag, Disruption of Four Kinesin Genes in Dictyostelium. [Online] (22, April, 2008). http://ukpmc.ac.uk/articlerender.cgi?artid=1529371 {{Webarchive|url=https://archive.is/20120729232445/http://ukpmc.ac.uk/articlerender.cgi?artid=1529371 |date=29 de xullo de 2012 }}</ref> Os procesos de [[diferenciación celular]] occorren cando unha célula se fai máis especializada durante o desenvolvemento nun organismo multicelular. Os cambios de tamaño, forma, actividades metabólicas e capacidade de resposta poden ocorrer como resultado de axustes na expresión xénica. Nesta especie a diversidade celular e a diferenciación implican decisións feitas por medio de interaccións célula-célula en vías que formarán células do pedúnculo ou células das esporas.<ref name="Kay R.R., Garrod D., and Tilly R.">{{cite journal |author1=Kay R.R. |author2=Garrod D. |author3=Tilly R. | year = 1978 | title = Requirements for cell differentiation in ''Dictyostelium discoideum'' | url = | journal = Nature | volume = 211 | issue = 5640| pages = 58–60 |doi=10.1038/271058a0}}</ref> Este destino final das células depende do seu ambiente e formación de padróns. Por tanto, o organismo é un excelente modelo para estudar a diferenciación celular. [[Ficheiro:Dictyostelium Aggregation.JPG|miniatura|''D. discoideum'' mostrando quimiotaxe durante a agregación.]] A [[quimiotaxe]] é o movemento dun organismo cara a ou afastándose dun estímulo químico ao longo dun gradiente químico de concentración. Certos organismos mostran quimiotaxe cando se moven cara a unha fonte de nutrientes. En ''D. discoideum'', a ameba segrega un sinal, o [[AMPc]], fóra da célula, que atrae outras amebas, que migran cara a fonte do sinal. Cada ameba móvese cara a unha ameba central, que está producindo a maior cantidade de [[secreción]]s de AMPc. A secreción de AMPc pasan despois a facela todas as amebas e funciona como unha chamada para que se empecen a agregar. Estas emisións químicas e o movemento das amebas ocorren cada seis minutos. As amebas móvense cara ao gradiente de concentración durante 60 segundos e detéñense ata que se envía a seguinte secreción. Este comportamento de células individuais tende a causar oscilacións nun grupo de células e propáganse ondadas químicas de diversas concentracións de AMPc a través do grupo en espirais.<ref name=Dusenbery>{{cite book|author=Dusenbery, David B.|year=1996|title=Life at Small Scale|url=https://archive.org/details/lifeatsmallscale00duse|series=Scientific American Library|location=New York|isbn=978-0-7167-5060-4}}</ref>{{rp|174–175}} Os biólogos matemáticos Thomas Höfer e Martin Boerlijst descubriron un elegante conxunto de ecuacións matemáticas que reproducen as espirais e os padróns de fluxo de ''D. discoideum''. O biólogo matemático Cornelis J. Weijer probou que ecuacións similares poden modelar os seus movementos. As ecuacións destes padróns están infuenciadas principalmente pola densidade da poboación de amebas, a taxa de produción de AMPc e a sensibilidade das amebas individuais ao AMPc. O padrón en espirais está formado polas amebas do centro dunha colonia, que rotan a medida que envían ondadas de AMPc.<ref>{{cite magazine|url=http://www.whydomath.org/Reading_Room_Material/ian_stewart/2000_11.html|title=Biomathematics Patterns: Spiral Slime. MATHEMATICAL RECREATIONS by Ian Stewart. Finding mathematics in creatures great and small|author=Ian Stewart|date=November 2000|magazine=Scientific American}}</ref><ref>{{cite book|title=What Shape is a Snowflake?|trans-title=Over sneeuwkristallen en zebrastrepen. De wereld volgens de wiskunde|author=Ian Stewart|publisher=Uitgeverij Uniepers; Davidsfonds; Natuur & Techniek|date=2000|language=Dutch|pages=96–97}}</ref> O uso do AMPc como axente quimiotáctico non se estableceu en ningún outro organismo. Na bioloxía do desenvolvemento, este é un exemplo ben comprensible de quimiotaxe, que é importante para comprender a [[inflamación]] humana, [[artrite]], [[asma (doenza)|asma]], tráfico de [[linfocito]]s e guía dos [[axón]]s. A [[fagocitose]] utilízase na vixilancia inmunitaria e a [[presentación de antíxenos]], mentres que a determinación do tipo celular, selección de células e formación de padróns son características básicas da [[embrioxénese]], que poden ser estudadas con este organismo.<ref name="Tyler M.S."/> Nótese, porén, que as oscilacións de AMPc poden non ser necesarias para a migración celular colectiva nos estadios multicelulares. Un estudo atopou cambios na sinalización mediada polo AMPc desde ondas propagantes a un estado estable na fase multicelular de ''D. discoideum''.<ref>{{Cite journal|last=Ueda|first=Masahiro|last2=Masato Yasui|last3=Morimoto|first3=Yusuke V.|last4=Hashimura|first4=Hidenori|date=2019-01-24|title=Collective cell migration of Dictyostelium without cAMP oscillations at multicellular stages|url=https://www.nature.com/articles/s42003-018-0273-6|journal=Communications Biology|language=en|volume=2|issue=1|pages=34|doi=10.1038/s42003-018-0273-6|issn=2399-3642}}</ref> A [[termotaxe]] é o movemento ao longo dun gradiente de temperatura. No estadio de "lesma" este organismo migra ao longo de gradientes extremadamente pequenos de só 0,05&nbsp;°C/cm, pero a dirección elixida é complicada; parece ser que se dirixen lonxe dunha temperatura duns 2&nbsp;°C por debaixo da temperatura á cal se aclimataron. Este complicado comportamento foi analizado por modelización por computadora do comportamento e padrón períodico de cambios de temperatura no [[solo]] causados polos cambios diarios na temperatura do aire. A conclusión é que este comportamento fai que se mova a "lesma" desde uns poucos centímetros por debaixo da superficie do chan ata a superficie. Este comportamento é sorprendentemente sofisticado para un organismo primitivo sen un aparente sentido que detecte a gravidade.<ref name=Dusenbery/>{{rp|108–109}} A [[morte celular programada]] (apoptose) é unha parte normal do desenvolvemento da especie.<ref name="Gilbert S.F."/> A apoptose é necesaria para facer espazo e esculpir órganos complexos. Arredor do 20% das células de ''D. discoideum'' sacrifícanse altruistamente para a formación do corpo frutífero maduro. Durante o estadio de pseudoplasmodio (a masa informalmente chamada "lesma" ou grex) do seu ciclo vital, o organismo formou tres tipos celulares: células prepedúnculo, células preespora e células similares ás da parte anterior. Durante a culminación, as células prepedúnculo segregan unha cuberta celulósica e esténdense como un tubo a través da "lesma".<ref name="Gilbert S.F."/> A medida que se diferencian, forman [[vacúolo]]s e agrándanse, elevando as células preespora. As células do pedúnculo ou talo sofren apoptose e morren a medida que as células preespora son elevadas por encima do substrato. As células preespora convértense despois en esporas, e cada unha delas orixinará unha mixoameba unha vez que se disperse.<ref name="Tyler M.S."/> Este é un exemplo de como se usa a apoptose na formación dun órgano reprodutor, o corpo frutífero maduro. Unha contribución importante recente á investigación de ''Dictyostelium'' veu da aplicación de novas técnicas que permiten visualizar a actividade de xenes concretos nas células vivas.<ref>{{cite journal | pmid = 16713960 | pmc = 4764056 | year = 2006 | last1 = Chubb | first1 = JR | last2 = Trcek | first2 = T | last3 = Shenoy | first3 = SM | last4 = Singer | first4 = RH | title = Transcriptional pulsing of a developmental gene | volume = 16 | issue = 10 | pages = 1018–25 | doi = 10.1016/j.cub.2006.03.092 | journal = Current Biology }}</ref> Isto viuse que a transcrición ocorre en "explosións" ou "pulsos" ([[explosión transcricional]]) en vez de seguindo un comportamento simple probabilístico ou continuo. A transcrición explosiva agora parece que está [[conservación (xenética)|conservada]] entre bacterias e humanos. Outra característica salientable do organismo é que ten conxuntos de [[enzima]]s de [[reparación do ADN]] que se encontran tamén en células humanas, dos que carecen moitos outros sistemas modelos de metazoos habituais.<ref>{{cite journal |author1=Hudson J. J. |author2=Hsu D. W. |author3=Guo K. |author4=Zhukovskaya N. |author5=Liu P. H. |author6=Williams J. G. |author7=Pears C. J. |author8=Lakin N. D. | year = 2005 | title = DNA-PKcs-dependent signaling of DNA damage in Dictyostelium discoideum | url = | journal = Curr Biol | volume = 15 | issue = 20| pages = 1880–5 | doi = 10.1016/j.cub.2005.09.039 | pmid = 16243037 }}</ref> Os defectos na reparación do ADN orixinan cancros humanos devastadores, polo que a capacidade de estudar as proteínas de reparación humanas nun modelo simple manexable é moi valiosa. === Cultivo no laboratorio === A capacidade deste organismo de poder ser cultivado doadamente no laboratorio<ref name="Tyler M.S."/> é outra vantaxe que ten como organismo modelo. Aínda que ''D. discoideum'' pode crecer en cultivo líquido, crece xeralmente en [[placa de Petri]] que contén [[ágar]] nutriente e coa superficie mantida húmida. Os cultivos medran mellor a 22–24&nbsp;°C. ''D. discoideum'' aliméntase principalmente de ''[[Escherichia coli]]'' no laboratorio, que é un alimento adecuado en todos os estadios do seu ciclo de vida. Cando a fonte de comida diminúe, as mixamebas agréganse para formar o pseudoplasmodio. Rapidamente, a placa queda cuberta con varios estadios do ciclo vital. A comprobación da placa adoita permitir observacións detalladas do desenvolvemento. As células poden ser recollidas en calquera estadio do desenvolvemento e crecen rapidamente. Cando se cultiva ''D. discoidium'' no laboratorio é importante ter en conta as súas respostas de comportamento. Por exemplo, ten unha afinidade pola luz, temperaturas maiores, alta humidade, concentracións iónicas baixas e polo lado ácido do gradiente de [[pH]]. A miúdo fanse experimentos para ver como as manipulacións destes parámetros alteran, deteñen ou aceleran o desenvolvemento. As variacións destes parámetros poden alterar a taxa de viabilidade do crecemento do cultivo. Ademais, os corpos frutíferos, como son o estado de maior altura sobre o substrato de todo o desenvolvemento, son moi sensibles ás correntes de aire e aos estímulos físicos. Non se coñece se hai un estímulo que estea implicado na liberación das esporas. === Estudos de expresión de proteínas === As análises detalladas da expresión de proteínas en ''Dictyostelium'' foron obstaculizadas polas grandes variacións no perfil de expresión de proteínas entre diferentes estadios de desenvolvemento e unha falta xeral de [[anticorpo]]s comercialmente dispoñibles para os [[antíxeno]]s de ''Dictyostelium''.<ref>{{Cite journal|title = Immunoblotting: Equality for slime molds!|date = July 2013|journal = [[BioTechniques]]|page = 9|type = paper|volume = 55|issue = 1}}</ref> En 2013, un grupo do [[Beatson West of Scotland Cancer Centre]] informou dun estándar de visualización de proteínas sen anticorpos para [[inmunoblotting]] baseado na detección de [[MCCC1]] usando conxugados de [[estreptavidina]].<ref>{{cite journal|title = The use of strepavidin conjugates as immunoblot loading controls of mitrochondrial markers for use with Dictyostelium discoidium|date = July 2013|last = Davidson|first = Andrew J.|last2 = King|first2 = Jason S.|last3 = Insall|first3 = Robert H.|volume = 55|issue = 1|pages = 39–41|department = Benchmarks|journal = [[BioTechniques]]|type = paper}}</ref> === Enfermidade do lexionario === O xénero de bacterias ''[[Legionella]]'' inclúe a especie que causa en humanos a [[enfermidade do lexionario]]. ''D. discoideum'' é tamén un hóspede de ''Legionella'' e é un modelo axeitado para estudar o seu proceso de infección.<ref name="Bruhn H.">Bruhn H. 2008. ''Dictyostelium'', a tractable model host organism for ''Legionella''. In: Heuner K, Swanson M, editors. ''Legionella'': Molecular Microbiology. Norwich (UK): Caister Academic Press. {{ISBN|978-1-904455-26-4}}</ref> Concetamente, ''D. discoideum'' comparte coas células hóspede de mamíferos un [[citoesqueleto]] similar e procesos celulares relevantes para a infección por ''Legionella'', como a [[fagocitose]], tráfico nas membranas, [[endocitose]], selección de vesículas e quimiotaxe. == "Cultivo" de bacterias para a súa alimentación == Un artigo de 2011 publicado en ''[[Nature]]'' demostraba a existencia dun "primitivo comportamento de cultivo" de bacterias en colonias de ''D. discoideum'', que o organismo utilizaba para a súa alimentación.<ref name="primitive farming behaviour">[https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12227168 "Amoebas show primitive farming behaviour as they travel"], ''[[BBC News]]'', 19 January 2011</ref><ref name=Brock>{{cite journal |vauthors=Brock DA, Douglas TE, Queller DC, Strassmann JE |title=Primitive agriculture in a social amoeba |journal=Nature |volume=469 |issue= 7330|pages=393–396 |date=20 January 2011|pmid= 21248849|doi=10.1038/nature09668 |url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2011-01-20_469_7330/page/393}}</ref> O comportamento foi descrito como unha "[[simbiose]]" entre ''D. discoideum'' e as súas presas bacterianas, e aproximadamente un terzo das colonias recollidas na natureza de ''D. discoideum'' realizaban esta "crianza" ou cultivo de bacterias unha vez que as bacterias eran incluídas dentro dos corpos frutíferos do [[mofo mucoso]].<ref name=Brock/> A incorporación das bacterias nos corpos frutíferos permite "sementar" a fonte de alimento na parte desde onde se van dispersar as esporas, o cal é especialmente valioso se a nova localización é pobre en alimentos.<ref name=Brock/> As colonias priducidas a partir das esporas "cultivadoras" mostran tamén tipicamente o mesmo comportamento cando esporulan. Esta incorporación ten un custo asociado: as bacterias que non consomen todas as presas bacterianas producen esporas máis pequenas que non se poden dispersar tan amplamente. Ademais, hai menos beneficios para as esporas que conteñen bacterias que caen nunha rexión rica en alimentos. Este equilibrio de custos e beneficios deste comportamento pode contribuír a que sexa unha minoría de colonias de ''D. discoideum'' a que realice esta práctica.<ref name="primitive farming behaviour"/><ref name=Brock/> ''D. discoideum'' aliméntase tanto de bacterias [[grampositiva]]s coma de [[gramnegativa]]s, pero algunhas das bacterias fagocitadas, incluíndo algúns patóxenos humanos,<ref name=Microreview>{{cite journal |title= Recent insights into host-pathogen interactions from Dyctiostelium |journal=Cellular Microbiology |volume=12 |issue= 3|pages=283–291 |year=2010 |url= |doi=10.1111/j.1462-5822.2009.01413.x |first=Margaret |last=Clarke}}</ref> poden vivir na ameba e despois saír dela sen matar a célula. Non se sabe cando entran na célula e cando a abandonan. As investigacións non son aínda concluíntes, mais é posible esquematizar un ciclo de vida xeral de ''D. discoideum'' adaptado ao cultivo de bacterias para comprender mellor este proceso simbiótico. [[Ficheiro:Life-cycle of farmer dictyostelium discoideum.jpg|miniatura|Ciclo vital de ''D. discoideum'' cultivador.]] Na imaxe poden verse diferentes estadios. primeiro, no estadio de activación, as bacterias están encerradas dentro de ''D. discoideum'',<ref name=Microreview/> despois de entrar nas amebas están nun [[fagosoma]] e a fusión cos [[lisosoma]]s está bloqueada; estes fagosomas inmaduros están rodeados por orgánulos da célula hóspede como mitocondrias, vesículas e membranas multicapa derivadas do [[retículo endoplasmático rugoso]] (RER) das amebas. O papel do RER na infección intracelular non se coñece, pero o RER non é necesario como fonte de proteínas para a bacteria.<ref name=Molmeret>{{cite journal |author= Molmeret M., Horn, M., Wagner, M., Abu Kwaik, Y |title=Primitive Amoebae as Training Grounds for Intracellular Bacterial Pathogens |journal=Appl Environ Microbiol |pages=20–28 |date=January 2005 |doi=10.1128/AEM.71.1.20-28.2005 |pmid=15640165 |url= |volume=71 |issue=1|pmc=544274 }}</ref> A bacteria vive dentro deses fagosomas durante a agregación e os estadios de desenvolvemento multicelular. As amebas conservan a súa individualidade e cada ameba ten a súa propia bacteria. Durante o estadio de culminación, cando se producen as esporas, as bacterias pasan da célula ao soro coa axuda de estruturas citoesqueléticas que impiden a destrución da célula hóspede.<ref name=Macroautophagy >{{cite journal |author1=Grant P.Ottom Mary Y.Wu |author2=Margaret Clarke |author3=Hao Lu |author4=O.Roger Anderson |author5=Hubert Hilbi |author6=Howard A. Shuman |author7=Richard H. Kessin |title= Macroautophagy is dispensable for intracellular replication of Legionella pneumophila in Dictyostelium discoideum |date=11 November 2003 |doi= 10.1046/j.1365-2958.2003.03826.x |pmid=14651611 |url= |journal=Molecular Microbiology |volume=51 |issue=1 |pages=63–72}}</ref> Algúns resultados suxiren que as bacterias sérvense da exocitose sen matar a célula.<ref name=Macroautophagy /> As amebas de vida libre parecen xogar un papel crucial para a persistencia e dispersión dalgúns patóxenos no ambiente. A asociación transitoria coas amebas observouse en diferentes bacterias, como ''[[Legionella pneumophila]]'', moitas especies de ''[[Mycobacterium]]'', ''[[Francisella tularensis]]'' e ''[[Escherichia coli]]'', entre outras.<ref name=Molmeret/> Este cultivo parece xogar un papel fundamental na supervivencia de patóxenos, xa que poden vivir e replicarse dentro de ''D. discoideum''. O informe de ''Nature'' supuxo un importante avance no coñecemento do comportamento das amebas, que son un excelente exemplo de comportamento social cunha sorprendente coordinación e sentido do sacrificio para o beneficio da especie. == Células sentinelas == As [[célula sentinela|células sentinelas]] de ''Dictyostelium discoideum'' son células fagocíticas responsables de eliminar o material tóxico no estado de pseudoplasmodio (a "lesma") do seu ciclo. Son células xeralmente arredondadas que están presentes na vaíña da masa psuedoplasmodial, onde están circulando libremente. O proceso de detoxificación ocorre cando estas células fagocitan toxinas e patóxenos que hai no pseudoplasmodio. Despois, as células xúntanse en grupos de cinco a dez células, que despois se unen á vaíña interna do pseudoplasmodio. A vaíña vaise desprendendo a medida que a "lesma" migra a un novo lugar na procura de bacterias. As células sentinela constitúen aproximadamente o 1% do número total das células do pseudoplasmodio, e o número de células sentinela permanece constante mesmo se son liberadas. Isto indica que hai unha constante rexeneración de células sentinela no pseudoplasmodio, xa que estas son eliminadas xunto coas toxinas e patóxenos. As células sentinela están presentes tamén incluso se non hai toxinas ou patóxenos que eliminar. Foron localizadas células sentinela noutras cinco especies do xénero ''Dictyostelia'', o que suxire que estas células poden constituír unha característica xeral dun [[sistema inmunitario innato]] en amebas sociais.<ref>{{cite journal |last1=Chen |first1=Guokai |last2=Zhuchenko |first2=Olga |last3=Kuspa |first3=Adam |date=2007-08-03 |title=Immune-like Phagocyte Activity in the Social Amoeba |journal=Science |location=New York, NY |volume=317 |issue=5838 |pages=678–681 |doi=10.1126/science.1143991 |issn=0036-8075 |pmc=3291017 |pmid=17673666}}</ref> === Células sentinela en colonias cultivadoras e non cultivadoras === O número de células sentinela varía dependendo se a colonia silvestre de ''D. discoideum'' cultiva bacterias simbióticas ou non. Cando son expostas a ambientes tóxicos creados polo uso de [[bromuro de etidio]], obsérvase que o número de células sentinelas por milímetro é menor nas colonias cultivadoras que nas non cultivadoras. Chegouse a esta conclusión observando os rastros que deixan detrás os pseudoplasmodios que migran e contando o número de células sentinela presentes nun milímetro. Porén, o número de células sentinela non afecta a produción de esporas e a viabilidade nas cultivadoras. As cultivadoras expostas a un ambiente tóxico producen o mesmo número de esporas que as cultivadoras nun ambiente non tóxico e a viabilidade das esporas era a mesma en cultivadoras e non cultivadoras. Cando bacterias do Clado 2 de ''[[Burkholderia]]'' ou bacterias asociadas a colonias cultivadoras son retiradas dos ''Dictyostelium'' cultivadores, a produción de esporas e a viailidade eran similares ás dos non cultivadores. Suxeriuse que as bacterias que portan os cultivadores proporcionan un papel adicional de protección para os cultivadores contra o dano potencial debido a toxinas ou patóxenos.<ref>{{cite journal |last=Brock |first=Debra A. |last2=Callison |first2=W. Éamon |last3=Strassmann |first3=Joan E. |last4=Queller |first4=David C. |date=2016-04-27 |title=Sentinel cells, symbiotic bacteria and toxin resistance in the social amoeba ''Dictyostelium discoideum'' |url=http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/283/1829/20152727 |journal=Proc. R. Soc. B |language=en |volume=283 |issue=1829 |pages=20152727 |doi=10.1098/rspb.2015.2727 |issn=0962-8452 |pmc=4855374 |pmid=27097923}}</ref> == Clasificación e filoxenia == Nas vellas clasificacións ''Dictyostelium'' estaba situado na defunta clase [[polifilético|polifilética]] dos [[Acrasiomycetes]]. Esta era unha clase de [[mofo mucoso|mofos mucosos]] celulares, que se caracterizaba pola agregación de amebas individuais nun corpo frutífero multicelular, o que era un importante aspecto que relacionaba os acrásidos cos dictiostélidos.<ref name="Cavender J.C., Spiegl F., Swanson A.">{{cite journal |author1=Cavender J.C. |author2=Spiegl F. |author3=Swanson A. | year = 2002 | title = Taxonomy, slime molds, and the questions we ask | url = | journal = The Mycological Society of America | volume = 94| issue = 6| pages = 968–979 |pmid=21156570}}</ref> Estudos xenómicos máis recentes mostraron que ''Dictyostelium'' mantivo maior proporción da súa diversidade xenómica que plantas e animais, aínda que a [[filoxenia]] baseada no [[proteoma]] confirma que os [[amebozoos]] diverxeron da liñaxe animal-fúnxica despois da separación plantas-animais.<ref name=Eichenger>{{cite journal | author = Eichenger L. | year = 2005 | title = The genome of the social amoeba ''Dictyostelium discoideum'' | url = | journal = Nature | volume = 435 | issue = 7038| pages = 34–57 |pmid=15875012 | doi = 10.1038/nature03481 | pmc = 1352341 |display-authors=etal}}</ref> A subclase Dictyosteliidae, orde Dictyosteliales é unha ensamblxe [[monofilético|monofilética]] en Mycetozoa, un grupo que inclúe os mofos mucosos [[protostélidos]], [[dictiostélidos]] e [[mixogástridos]]. As análises de datos do factor de elongación-1α (EF-1α) apoian que Mycetozoa é un grupo monofilético, aínda que as árbores de [[ARNr]] sitúano como grupo polifilético. Ademais, estes datos apoian a idea de que os dictiostélidos e mixogástridos están máis estreitamente emparentados entre si que cos protostélidos. As análises de EF-1α tamén sitúa a Mycetozoa como o grupo externo (''outgroup'') inmediato do clado animal-fúnxico.<ref name=Baldauf>{{cite journal |author1=Baldauf S.L. |author2=Doolittle W.F. | year = 1997 | title = Origin and evolution of the slime molds (Mycetozoa) | url = | journal = PNAS | volume = 94 | issue =22 | pages = 12007–12012 |pmc=23686 | pmid=9342353 | doi = 10.1073/pnas.94.22.12007}}</ref> Os datos filoxenéticos máis recentes sitúan os dictiostéliidos firmemente dentro do supergrupo [[Amoebozoa]], xunto cos [[Mycetozoa|mixomicetos]]. Por outra parte, os [[Protosteloid|protostélidos]] pasan a considerarse polifiléticos, e os seus corpos frutíferos pedunculados son unha característica converxente de múltiples liñaxes non relacionadas.<ref>{{cite journal| doi=10.1371/journal.pone.0006754 | volume=4 | issue=8 | title=Eumycetozoa = Amoebozoa?: SSUrDNA Phylogeny of Protosteloid Slime Molds and Its Significance for the Amoebozoan Supergroup | journal=PLoS ONE | pages=e6754 | pmid=19707546 | pmc=2727795 | last1 = Shadwick | first1 = LL | last2 = Spiegel | first2 = FW | last3 = Shadwick | first3 = JD | last4 = Brown | first4 = MW | last5 = Silberman | first5 = JD| year=2009 }}</ref> == Xenoma == O proxecto de [[secuenciación do xenoma]] de ''D. discoideum'' completouse e publicouse en 2005 por unha colaboración internacional de institutos. Este foi o primeiro [[xenoma]] dun protozoo de vida libre en ser secuenciado completamente. ''D. discoideum'' contén un xenoma haploide de 34 Mb cunha composición de bases de 77% [A+T] e consta de seis [[cromosoma]]s que codifican unhas 12&nbsp;500 proteínas.<ref name="Eichinger L."/> A secuenciación do xenoma de ''D. discoideum'' proporciona datos para un estudo máis detallado da súa bioloxía celular e do desenvolvemento. No seu xenoma abundan as repeticións en tándem de trinucleótidos; unha clase do xenoma está agrupado, o que levou a pensar que serve como [[centrómero]]. As repeticións corresponden a secuencias repetidas de [[aminoácido]]s e crese que foron expandidas por expansión de nucleótidos.<ref name="Eichinger L."/> A expansión de repeticións de trinucleótidos tamén ocorre en humanos, causando en xeral moitas enfermidades. Aprender como as células de ''D. discoideum'' resisten estas repeticións de aminoácidos pode proporcionar pistas de mecanismos que permitan aos humanos toleralas. Cada xenoma que se secuencia desempeña un importante papel na identificación de xenes que se perderon ou gañaron co tempo. Os estudos xenómicos comparativos permiten comparar os xenomas eucariotas. Unha [[filoxenia]] baseada no [[proteoma]] mostrou que os [[amebozoos]] se desviaron da liñaxe animal-fúnxica despois da separación plantas-animais.<ref name="Eichinger L."/> O xenoma de ''D. discoideum'' é digno de atención polas moitas proteínas que codifica que se encontran comunmente en fungos, plantas e animais.<ref name="Eichinger L."/> === Bases de datos === *[[DictyBase]] - base de datos xenómicos xerais sobre ''Dictyostelium discoideum''. *[[Membranome database]] proporciona información sobre [[proteína transmembrana dun só paso|proteínas transmembrana dun só paso]] de ''Dictyostelium'' e outros organismos. == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === *{{cite book|author=Mary S. Tyler|title=Developmental Biology: A Guide for Experimental Study.2nd ed|url=|year=2000|publisher=Sinauer Associates|isbn= 978-0-87893-843-8|pages= 31–34}} *{{cite book|author=Scott F. Gilbert|title=Developmental Biology. 8th ed|url=https://archive.org/details/developmentalbio00gilb_292|date=2006|publisher=Sinauer|isbn= 978-0-87893-250-4|pages= [https://archive.org/details/developmentalbio00gilb_292/page/n55 36]–39}} === Ligazóns externas === {{Commons|Dictyostelium discoideum}} * [http://www.nih.gov/science/models/d_discoideum/ Model Organisms for Biomedical Research: ''Dictyostelium discoideum''] * [https://web.archive.org/web/20190415204813/http://www.metamicrobe.com/dicty/ ''D. discoideum'' en MetaMicrobe: taxonomía, feitos, ontoloxías e referencias] {{control de autoridades}} [[Categoría:Bioloxía do desenvolvemento]] [[Categoría:Organismos modelo]] [[Categoría:Micetozoos]] kte4b48xwro0vk3wtqz0szh8uu0ow3k 1 474626 6168274 5251361 2022-08-27T13:52:07Z Breogan2008 23204 wikitext text/x-wiki {{Visitas}} == Ligazóns externas modificadas (setembro 2019) == Ola compañeiros editores, Acabo de modificar 1 ligazóns externas en [[Pobo maltés]]. Por favor tomádevos un momento para revisar [https://gl.wikipedia.org/w/index.php?diff=prev&oldid=5251360 a miña edición]. Se tedes calquera pregunta, ou precisades que o bot ignore ben estas ligazóns ou ben a páxina por completo, por favor visitade [[:m:InternetArchiveBot/FAQ|este FAQ]] para máis información. Fixen os seguintes cambios: *Engadiuse o arquivo https://web.archive.org/web/20080822215525/http://www.islandofgozo.org/history.htm á ligazón http://www.islandofgozo.org/history.htm Por favor revisade o FAQ para máis información sobre como corrixir erros do bot. Saúdos.—[[:en:User:InternetArchiveBot|'''<span style="color:darkgrey;font-family:monospace">InternetArchiveBot</span>''']] <span style="color:green;font-family:Rockwell">([[:en:User talk:InternetArchiveBot|Informar de erros]])</span> 13 de setembro de 2019 ás 11:32 (UTC) 52a54nt01yvn91uh5b2z6tukyogakpy 0 484888 6168337 6006358 2022-08-27T15:18:43Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Cyanobacterial Scum.JPG|miniatura|300px|Poden encontrarse neurotoxinas en moitos organismos, incluíndo algunhas cepas de [[cianobacterias]],<ref>{{Cita publicación periódica | last1 = Sivonen | first1 = K | year = 1999 | title = Toxins produced by cyanobacteria | url = | journal = Vesitalous | volume = 5 | issue = | pages = 11–18 }}</ref> que se poden atopar nas [[floración de algas|floracións de algas]] ou son levadas á costa formando unha escuma verde.<ref>Scottish Government [http://www.scotland.gov.uk/Publications/2002/05/14852/5357 Blue-Green Algae (Cyanobacteria) in Inland Waters: Assessment and Control of Risks to Public Health] Retrieved 15 December 2011.</ref>]] As '''neurotoxinas''' son [[toxina]]s que causan graves danos que levan á destrución do [[tecido nervioso]], polo que causan [[neurotoxicidade]].<ref>Dorland's Medical Dictionary for Health Consumers</ref> As neurotoxinas son un amplo conxunto de compostos químicos [[exóxeno]]s [[neurolóxico|neuroloxicamente]] nocivos<ref name=Spencer2000>Spencer 2000</ref> que poden afectar a función do [[sistema nervioso]] en desenvolvemento ou maduro.<ref name=Olney2002>Olney 2002</ref> O termo pode tamén utilizarse para clasificar certos compostos [[endóxeno]]s, os cales, cando están presentes en cantidades anoemais, poden ser neuroloxicamente tóxicos.<ref name=Spencer2000 /> Aínda que as neurotoxinas adoitan ser neuroloxicamente destrutuivas, a súa capacidade de afectar especificamente compoñentes neurais é importante no estudo dos sistemas nerviosos.<ref name=Kiernan2005 /> Exemplos comúns de neurotoxinas son o [[chumbo]],<ref>Lidsky 2003</ref> [[etanol]] (alcohol etílico das bebidas alcohólicas),<ref name=Heaton2000>{{Cita publicación periódica | last1 = Heaton | last2 = Barrow | first2 = Marieta | last3 = Mitchell | first3 = J. Jean | last4 = Paiva | first4 = Michael | year = 2000 | title = Amelioration of Ethanol-Induced Neurotoxicity in the Neonatal Rat Central Nervous System by Antioxidant Therapy | url = | journal = Alcoholism: Clinical and Experimental Research | volume = 24 | issue = 4| pages = 512–18 | doi=10.1111/j.1530-0277.2000.tb02019.x}}</ref> [[glutamato]],<ref name=Choi1987>Choi 1987</ref> [[óxido nítrico]],<ref>Zhang 1994</ref> [[toxina botúlica]] (compoñente activo do ''Botox''),<ref name=Rosales1996>{{Cita publicación periódica | last1 = Rosales | first1 = Raymond L. | last2 = Arimura | first2 = Kimiyoshi | last3 = Takenaga | first3 = Satoshi | last4 = Osame | first4 = Mitsuhiro | year = 1996 | title = Extrafusal and Intrafusal Muscle Effects in Experimental Botulinum Toxin-A Injection | url =https://archive.org/details/sim_muscle-nerve_1996-04_19_4/page/488| journal = Muscle & Nerve | volume = 19 | issue = 4| pages = 488–96 | doi=10.1002/(sici)1097-4598(199604)19:4<488::aid-mus9>3.0.co;2-8}}</ref> [[toxina tetánica]],<ref name=Simpson1986>Simpson 1986</ref> e [[tetrodotoxina]].<ref name=Kiernan2005 /> Algunhas substancias como o óxido nítrico e o glutamato son, en realidade, esenciais para o correcto funcionamento do corpo e só exercen efectos neurotóxicos a concentracións excesivas. As neurotoxinas inhiben o control das [[neurona]]s sobre as concentacións dos [[ión]]s e o seu paso a través da [[membrana plasmática]],<ref name=Kiernan2005 /> ou a comunicación entre as neuronas na [[sinapse]].<ref name=Arnon2001>Arnon 2001</ref> A [[patoloxía]] local da exposición a unha neurotoxina adoita presentar [[excitotoxicidade]] neuronal ou [[apoptose]],<ref name=Dikranian2001>Dikranian 2001</ref> pero pode tamén incluír danos nas [[célula glial|células gliais]].<ref name=Deng2003>Deng 2003</ref> As manifestacións macroscópicas da exposición a neurotoxinas poden ser danos estendidos polo [[sistema nervioso central]] causantes de [[oligofrenia|discapacidade intelectual]],<ref name=Olney2002 /> trastornos persistentes da [[memoria]],<ref>Jevtovic-Todorovic 2003</ref> [[epilepsia]] e [[demencia]].<ref>Nadler 1978</ref> Ademais, os danos no [[sistema nervioso periférico]] causados polas neurotoxinas, como as [[neuropatía]]s ou [[miopatía]]s son comúns. Existen diversos tratamentos que serven para atenuar os danos causados polas neurotoxinas, como a administración de [[antioxidante]]s<ref name=Heaton2000 /> ou [[antitoxina]]s.<ref name=Thyagarajan2009>Thyagarajan 2009</ref> == Neurotoxicidade == [[Ficheiro:Complete neuron cell diagram en.svg|miniatura|upright=1.5|Ilustración dunha neurona multipolar típica.]] A exposición das sociedades humanas a neurotoxinas coñécese desde antigo nas civilizacións. Un exemplo notable é a posible exposición significativa ao chumbo durante a época do [[Imperio Romano]], como resultado da construción de redes de tubaxes de chumbo para canalizar a auga potable e o costume de ferver viño avinagrado en potas de chumbo para adozalo, proceso que xeraba acetato de chumbo, coñecido como o "azucre de chumbo".<ref>Hodge 2002</ref> O tecido nervioso é moi susceptible incluso a pequenas perturbacións na súa contorna. As propiedades que levan esta susceptibilidade inclúen unha elevada área superficial das neuronas, un alto contido [[lípido|lipídico]] que retén as toxinas lipófilas, un elevado fluxo [[sangue|sanguíneo]] no cerebro que incrementa a exposición ás toxinas e a persistencia das neuronas (que non se dividen) durante a vida do individuo, orixinando un conxunto de danos.<ref name=Dobbs2009>Dobbs 2009</ref> Por outra parte, o sistema nervioso ten diversos mecanismos deseñados para protexelo de danos de orixe interna e externa, como a [[barreira hematoencefálica]]. A bareira hematoencefálica é un exemplo claro de protección, que impide que as toxinas e outros compostos adversos cheguen ao cerebro.<ref name=Widmaier2008>Widmaier, Eric P., Hershel Raff, Kevin T. Strang, and Arthur J. Vander (2008) Vander's Human Physiology: the Mechanisms of Body Function.' Boston: McGraw-Hill Higher Education.</ref> Polo torrente sanguíneo poderían chegar ao cerebro neurotoxinas que foron inxeridas, que poden inducir a morte dun número significativo de neuronas. Porén, existen unhas células protectoras denominadas [[astrocito]]s que rodean os [[capilar]]es cerebrais e absorben nutrientes do sangue e transpórtanos ás neuronas, polo que illan o cerebro de diversos compostos potencialmente daniños.<ref name=Widmaier2008 /> [[Ficheiro:Blood Brain Barriere.jpg|miniatura|esquerda|upright=1.5|alt=Barreira hematoencefálica.|Astrocitos rodeando capilares no cerebro para formar a barreira hematoencefálica]] Esta barreira crea unha capa [[hidrófobo|hidrófoba]] impermeable arredor dos capilares do cerebro, que inhibe o transporte de compostos grandes ou [[hidrófilo]]s. Ademais da barreira hematoencefálica, o [[plexo coroideo]] proporciona unha capa protectora contra a absorción de toxinas no cerebro. Os plexos coroideos son capas vascularizadas de tecidos que se encontran nos [[ventrículo cerebral|ventrículso cerebrais]] terceiro, cuarto e lateral, que, por medio da función das súas células do [[epéndima]], son responsables da síntese de [[líquido cefalorraquídeo]].<ref name=Martini2009>Martini 2009</ref> Os plexos coroideos, por medio do paso selectivo de ións e de nutrientes ao seu través e atrapando os [[metal pesado|metais pesados]] como o chumbo, manteñen un ambiente estritamente regulado no cerebro e medula espiñal.<ref name=Widmaier2008 /><ref name=Martini2009 /> [[Ficheiro:Gray749.png|miniatura|alt=Plexo coroideo.|<center>Plexo coroideo</center>]] Algúns compostos, incluíndo certas neurotoxinas, ao seren hidrófobos e pequenos ou inhibiren a función dos astrocitos, conseguen penetrar no cerebro e induciren danos significativos. Os científicos teñen que afrontar o reto de identificar e tratar as neurotoxinas, o que incrementou o interese polos estudos clínicos e neurotoxicolóxicos.<ref name=Costa2011>Costa 2011</ref> Aínda que a neurotoxicoloxía clínica é en gran parte un campo en expansión, fixéronse grandes progresos na identificación de moitas neurotoxinas ambientais que levaron á clasificación de entre 750 e 1000 novos compostos potencialmente neurotóxicos.<ref name=Dobbs2009 /> Debido á importancia fundamental de encontrar neurotoxinas en ambientes comúns, desenvolvéronse protocolos específicos para testar e determinar os efectos neurotóxicos dos compostos, e os sistemas [[in vitro]] proporcionaron importantes melloras en comparación cos sistemas [[in vivo]] máis comúns no pasado. Exemplos de melloras inclúen ambientes uniformes e manexables, e a eliminación de efectos contaminantes do [[metabolismo]] sistémico.<ref name=Costa2011 /> Porén, os sistemas in vitro tamén teñen problemas, xa que foi difícil replicar axeitadamente as complexidades do sistema nervioso, como as interaccións que axudan a astrocitos e neuronas a crear a barreira hematoencefálica.<ref>Harry 1998</ref> Para complicar aínda máis o proceso de determinar as neurotoxinas cando se comproban in vitro, a [[neurotoxicidade]] e citotoxicidade poden ser difíciles de distinguir, xa que pode que non sexa posible expoñer as neuronas directamente aos compostos in vivo, como se fai in vitro. Ademais, a resposta das [[célula (bioloxía)|células]] aos compostos químicos pode non servir para distinguir entre neutotoxinas e citotoxinas, xa que os síntomas como o [[estrés oxidativo]] ou as modificacións no [[esqueleto]] poden ocorrer en resposta a ambos.<ref>Gartlon 2006</ref> Nun esforzo para afrontar esta complicación, propúxose recentemente que os brotes de [[neurita]]s (tanto axonais coma dendríticas) que aparecen en resposta á aplicación de certos compostos serven para distinguir con maior precisión entre as verdadeiras neurotoxinas e as [[citotoxina]]s en tests in vitro. Porén, debido a inexactitudes significativas asociadaa a este proceso, están tardando en conseguir un apoio xenaralizado.<ref>{{Cita publicación periódica | last1 = Radio | first1 = Nicholas M. | last2 = Mundy | first2 = William R. | year = 2008 | title = Developmental Neurotoxicity Testing in Vitro: Models for Assessing Chemical Effects on Neurite Out-growth | url = https://zenodo.org/record/1259251| journal = NeuroToxicology | volume = 29 | issue = 3| pages = 361–376| doi=10.1016/j.neuro.2008.02.011| pmid = 18403021 }}</ref> Ademais, os mecanismos bioquímicos están sendo máis utilizados na comprobación de neurotoxinas, xa que eses compostos poden ser cribados para suficiencia para inducir o mecanismo celular da interferencia, como a inhibición da capacidade da [[acetilcolinesterase]] dos [[organofosfato]]s (incluídos o [[DDT]] e o gas [[sarin]]).<ref>Lotti 2005</ref> Aínda que os métodos para determinar a neurotoxicidade aínda requiren un desenvolvemento importante, a identificación dos síntomas da exposición a compostos nocivos e toxinas mellorou significativamente. == Aplicacións en neurociencias == As neurotoxinas, aínda que son diversas en propiedades químicas e funcións, comparten a propiedade de actuar por medio dalgún mecanismo que orixina a alteración ou a destrución de compoñentes necesarios do [[sistema nervioso]]. Porén, as neurotoxinas, polo seu deseño poden ser útiles no campo das [[neurociencias]]. Como o sistema nervioso da maioría dos organismos é moi complexo e necesario para a supervivencia, foi a diana dos ataques químicos de depredadores e presas. Como as especies velenosas adoitan usar as súas neurotoxinas para dominar un predador ou presa moi rapidamente, as toxinas evolucionaron para ser moi específicas para as súas canles diana para que a toxina non se una facilmente a outras dianas.<ref name=Adams2003>Adams 2003</ref> As neurotoxinas proporcionan un medio efectivo polo cal certos elementos do sistema nervioso poden ser alcanzados de forma precisa e eficiente. Un exemplo inicial de estudar dianas baseándose no uso dunha neurotoxina utilizou a [[tetrodotoxina]] [[etiquetado isotópico|etiquetada radioactivamente]] para probar as [[canle de sodio|canles de sodio]] e obter medidas exactas sobre a súa concentración ao longo das membranas celulares dos nervios.<ref name=Adams2003 /> Igualmente por medio do illamento de certas actividades das canles, as neurotoxinas proporcionaron unha maneira de mellorar o [[modelo de Hodgkin–Huxley]] orixinal da neurona, no cal se teorizaba que unha soa canle xenérica de sodio e potasio podía explicar boa parte do funcionamento do tecido nervioso.<ref name=Adams2003 /> A partir deste coñecemento básico, o uso de compostos comúns como a tetrodotoxina, o [[tetraetilamonio]] e as [[bungarotoxina]]s proporcionaron unha comprensión máis profunda dos distintos xeitos nos que se pode comportar unha neurona. == Mecanismos de actividade == As neurotoxinas son compostos que afectan negativamente ao sistema nervioso; varios dos mecanismos por medio dos que actúan son a inhibición de procesos celulares da neurona. Estes procesos que quedan inhibidos van desde mecanismos de despolarización da membrana á [[sinapse|comunicación interneuronal]]. Ao inhibiren a capacidade das neuronas de realizaren as súas funcións celulares habituais ou transmitiren un sinal á célula veciña, as neurotoxinas poden inducir unha parada no funcionamento do sistema nervioso sistémico, como no caso da [[toxina botúlica]],<ref name=Arnon2001 /> ou mesmo a morte do tecido nervioso.<ref name=Brocardo2011>Brocardo 2011</ref> O tempo necesario para que comecen a manifestarse os síntomas despois da exposición a unha neurotoxina pode varias segundo a toxina de que se trate, e no caso da toxina botúlica é de horas,<ref name=Thyagarajan2009 /> mentres que no caso do chumbo é de anos.<ref>Lewendon 2001</ref> {|| class="wikitable" |- ! Clasificación das neurotoxinas ! Neurotoxinas |- |Inhibidores das canles de sodio |[[Tetrodotoxina]]<ref name=Kiernan2005>Kiernan 2005</ref> |- |Inhibidores das canles de potasio |[[Tetraetilamonio]]<ref name="Haghdoost-Yazdi2011">Haghdoost-Yazdi 2011</ref> |- |Inhibidores das canles de cloro |[[Clorotoxina]],<ref name=DeBin1993>DeBin 1993</ref> |- |Inhibidores das canles de calcio |[[Conotoxina]]<ref name=McClesky1987>McClesky 1987</ref> |- |Inhibidores da liberación de vesículas sinápticas |[[Toxina botúlica]],<ref name="Garcia-Rodriguez2011">Garcia-Rodriguez 2011</ref> [[toxina tetánica]]<ref name=Williamson1996>Williamson 1996</ref> |- |Inhibidores de receptores |[[Bungarotoxina]]<ref name=Dutertre2006>Dutertre 2006</ref> [[Curare]]<ref name=Koller1988>Koller 1988</ref> |- |Agonistas de receptores |[[25I-NBOMe]]<ref name=Rutgrere2012>Rutgrere 2012</ref> [[JWH-018]]<ref name=Roller1994>Roller 1994</ref> |- |Inhibidores da barreira hematoencefálica |[[mercurio (elemento)|Mercurio]]<ref name=Aschner1990>Aschner 1990</ref> |- |Interferencia co citoesqueleto |[[Arsénico]],<ref name=DeFuria2006>DeFuria 2006</ref> [[amoníaco]]<ref name=Konopacka2009>Konopacka 2009</ref> |- |Citotoxicidade mediada por calcio |[[Chumbo]]<ref name=Bressler1999>Bressler 1999</ref> |- |Efectos múltiples |[[Etanol]]<ref name=Lovinger1989>{{Cita publicación periódica | last1 = Lovinger | first1 = D. | last2 = White | first2 = G. | last3 = Weight | first3 = F. | year = 1989| title = Ethanol Inhibits NMDA-activated Ion Current in Hippocampal Neurons | url = https://zenodo.org/record/1230996| journal = Science | volume = 243 | issue = 4899| pages = 1721–724 | doi=10.1126/science.2467382| pmid = 2467382 }}</ref><ref name=Leonard1986>{{Cita publicación periódica | last1 = Leonard | first1 = B. E. | year = 1986 | title = Is Ethanol a Neurotoxin?: the Effects of Ethanol on Neuronal Structure and Function | url = | journal = Alcohol and Alcoholism | volume = 21 | issue = 4| pages = 325–38 | doi = 10.1093/oxfordjournals.alcalc.a044638 }}</ref> |- |Fontes de neurotoxinas endóxenas |[[Óxido nítrico]],<ref name=Garthwaite1988>Garthwaite 1988</ref> [[glutamato]],<ref name=Choi1990>Choi 1990</ref> [[dopamina]]<ref>{{Cita publicación periódica |pmid=7830065 | volume=64 | issue=2 | title=Dopamine neurotoxicity: inhibition of mitochondrial respiration | year=1995 | journal=J. Neurochem. | pages=718–23 |vauthors=Ben-Shachar D, Zuk R, Glinka Y | doi = 10.1046/j.1471-4159.1995.64020718.x}}</ref> |} === Inhibidores === ==== Das canles de sodio ==== ===== Tetrodotoxina ===== [[Ficheiro:Puffer Fish DSC01257.JPG|miniatura|alt=Peixe globo.|O [[Tetraodóntidos|peixe globo]] contén cantidades letais de [[tetrodotoxina]].]] A [[tetrodotoxina]] (TTX) é un veleno producido por algúns peixes pertencentes á orde dos [[tetraodontiformes]], que inclúe os [[tetraodóntidos|peixes globo]], os [[mólidos]] e os [[diodóntidos]].<ref name=Chowdhury2007>{{Cita publicación periódica | last1 = Chowdhury | first1 = F. R. | last2 = Ahasan | first2 = H A M. Nazmul | last3 = Rashid | first3 = A K M. Mamunur | last4 = Mamun | first4 = A. Al | last5 = Khaliduzzaman | first5 = S. M. | year = 2007 | title = Tetrodotoxin Poisoning: a Clinical Analysis, Role of Neostigmine and Short-term Outcome of 53 Cases | url = | journal = Singapore Medical Journal | volume = 48 | issue = 9| pages = 830–33 }}</ref> No peixe globo, a TTX encóntrase no [[fígado]], [[gónada]]s, [[intestino]]s e [[pel]].<ref name=Kiernan2005 /><ref>Ahasan 2004</ref> O consumo de TTX pode ser letal, e é unha forma de envelenamento en moitos países onde se comen os mencionados peixes. Entre os síntomas comúns da inxestión de TTX están a [[parestesia]] (xeralmente restrinxida á [[boca]] e os [[membro (anatomía)|membros]]), debilidade muscular, [[náusea]]s e [[vómito]]s;<ref name=Chowdhury2007 /> adoitan manifestarse aos 30 minutos da [[inxestión]].<ref>Lau 1995</ref> O mecanismo primario que fai que a TTX sexa tóxica é a inhibición do funcionamento das canles de sodio, o cal reduce a capacidade funcional das neuronas para comunicarse. Esta inhibición afecta principalmente a un conxunto de canles de sodio susceptibles coñecido como canles sensible á TTX (TTX-s), que tamén son as principais responsables de crear a corrente de sodio que impulsa a fase de [[despolarización]] do [[potencial de acción]] das neuronas.<ref name=Kiernan2005 /> Outro tipo de canle de sodio é o das canles resistentes á TTX (TTX-r), que teñen unha sensibilidade limitada á TTX e atópanse fundamentalmente en [[axón]]s de pequeno diámetro como os das [[nociceptor|neuronas nociceptoras]].<ref name=Kiernan2005 /> Cando se inxire unha cantidade significativa de TTX, esta únese ás canles de sodio das neuronas e reduce a [[permeabilidade da membrana]] ao sodio. Isto ten como resultado un incremento do limiar efectivo dos sinais excitatorios que cómpren para inducir un potencial de acción nunha neurona postsináptica.<ref name=Kiernan2005 /> O efecto deste incremento no [[potencial de acción|limiar de sinalización]] é unha redución da excitabilidade da neurona postsináptica e a subseguinte perda da función motora e sensorial, o cal pode orixinar unha parálise e a morte. Aínda que a [[respiración asistida]] pode aumentar as posibilidades de supervivencia despois dunha exposición á TTX, actualmente non existe unha [[antitoxina]]. O uso do inhibidor da acetilcolinesterase [[Neostigmina]] ou o [[antagonista]] muscarínico da acetilcolina [[Atropina]] (que, non obstante, inhibe a actividade [[sistema nervioso parasimpático|parasimpática]]), pode incrementar a actividade [[sistema nervioso simpático|actividade nerviosa simpática]] dabondo como para aumentar as posibilidades de supervivencia despois da exposición á TTX.<ref name=Chowdhury2007 /> ==== Das canles de potasio ==== ===== Tetraetilamonio ===== O [[tetraetilamonio]] (TEA) é un composto que, igual que moitas neurotoxinas, foi identificado primeiramente polos seus efectos daniños sobre o sistema nervioso e ten a capacidade de inhibir o funcionamento dos nervios motores e, por tanto, da contracción da [[sistema muscular|musculatura]] de maneira similar ao [[curare]].<ref name=Standfield1983>Standfield 1983</ref> Ademais, mediante unha administración crónica de TEA, comprobouse que podía inducirse atrofia muscular.<ref name=Standfield1983 /> Posteriormente, determinouse que o TEA funciona in vivo principalmente pola súa capacidade de inhibir tanto as [[canle de potasio|canles de potasio]] responsables da [[corrente de potasio de saída rectificadora atrasada]] que se observa nun [[potencial de acción]] coma algunhas poboacións das canles de potasio dependentes do calcio.<ref name="Haghdoost-Yazdi2011" /> É esta capacidade de inhibir o fluxo de potasio nas neuronas o que fixo do TEA unha das ferramentas máis importantes en neurociencia. Hipotetizouse que a capacidade do TEA de inhibir as canles de potasio deriva da súa estrutura similar á dos ións potasio.<ref name=Standfield1983 /> É especialmente útil en neurociencia a súa capacidade específica de eliminar a actividade das canles de potasio, que permite estudar as contribucións que fan outras canles á resposta neuronal, como as [[canle de sodio regulada por voltaxe|canles de sodio reguladas por voltaxe]].<ref>Roed 1989</ref> Ademais dos seus moitos usos en investigación neurocientífica, o TEA é un tratamento efectivo para a [[enfermidade de Parkinson]], xa que limita a progresión da enfermidade.<ref>Haghdoost-Yasdi 2011</ref> ==== Das canles de cloro ==== ===== Clorotoxina ===== A [[clorotoxina]] (Cltx) é un composto activo que se encontra no veleno dos [[escorpión]]s e é tóxico principalmente pola súa capacidade de inhibir a condutancia das [[canle de cloro|canles de cloro]].<ref name=DeBin1993 /> A inxestión de volumes letais de Cltx causa parálise debido á alteración das canles de cloro. De xeito similar á [[toxina botúlica]], a Cltx posúe un valor terapéutico importante. Demostrouse que a Cltx pode inhibir que os [[glioma]]s se infiltren no tecido nervioso san do cerebro, reducindo os danos causados polo potencial invasivo dos tumores.<ref>Deshane 2003</ref><ref>Soroceanu 1998</ref> ==== Das canles de calcio ==== ===== Conotoxina ===== As [[conotoxina]]s son un tipo de velenos producidos polos caracois mariños conos e poden inhibir a actividade de varias [[canle iónica|canles iónicas]] como as de calcio, sodio ou potasio.<ref name=Jacob2010>Jacob 2010</ref><ref>Olivera 1987</ref> En moitos casos, as toxinas liberadas polos diferentes tipos de [[Coninae|conos mariños]] inclúen diversos tipos de conotoxinas, que poden ser específicos para diferentes canles iónicas, creando así un veleno que pode realizar unha ampla interrupción da función nerviosa.<ref name=Jacob2010 /> Un tipo de conotoxina, a ω-conotoxina ([[conotoxina|ω-CgTx]]) é altamente específica para as canles de calcio e é útil para illalos dun sistema en estudo.<ref>Cruz 1986</ref> Como o fluxo de calcio é necesario para a correcta excitabilidade dunha célula, calquera nivel significativo de inhibición podería impedir unha parte importante da súa funcionalidade. A ω-CgTx pode unirse a longo prazo e inhibir as canles de calcio dependentes de voltaxe localizadas nas membranas das neuronas, pero non as das células musculares.<ref>McCleskey 1987</ref> ==== Da liberación de vesículas sinápticas ==== ===== Toxina botúlica ===== [[Ficheiro:Botulinum Toxin Mechanism.png|miniatura|Mecanismo da neurotoxicidade da toxina botúlica.]] A [[toxina botúlica]] (BTX) é un grupo de neurotoxinas que consta de oito compostos distintos, denominados BTX-A, B, C, D, E, F, G, H, que son producidas pola bacteria ''[[Clostridium botulinum]]'' e orixinan unha parálise muscular.<ref name=Brin1998>Brin, Mitchell F (1997) "Botulinum Toxin: Chemistry, Pharmacology, Toxicity, and Immunology." ''Muscle & Nerve,'' '''20''' (S6): 146–68.</ref> Unha característica notable única da BTX é o seu uso terapéutico relativamente común no tratamento de trastornos de [[distonia]] e [[espasticidade]],<ref name=Brin1998 /> e tamén induce a [[atrofia muscular]],<ref name=Rosales1996 /> malia ser a substancia máis velenosa coñecida.<ref name=Thyagarajan2009 /> A BTX funciona perifericamente inhibindo a liberacón de [[acetilcolina]] (ACh) na [[unión neuromuscular]] por medio da degradación das [[proteína SNARE|proteínas SNARE]] que cómpren para que se realice a fusión vesícula-membrana.<ref name="Garcia-Rodriguez2011" /> Como a toxina é moi activa bioloxicamente, unha dose estimada de 1μg/kg de peso corporal é dabondo para inducir a morte por [[asfixia]].<ref name=Arnon2001 /> Debido a esta alta toxicidade, as [[antitoxina]]s contra a BTX están sendo moi estudadas. Demostrouse que a [[capsaicina]] (composto activo responsable do sabor picante dos [[chile (pemento)|chiles]]) pode unirse ao [[TRPV1|receptor TRPV1]] expresado en neuronas [[colinérxco|colinérxicas]] e inhibe os efectos tóxicos da BTX.<ref name=Thyagarajan2009 /> ===== Toxina tetánica ===== A [[toxina tetánica|neurotoxina tetánica]] (TeNT) é un composto que reduce funcionalmente as transmisións inhibitorias no sistema nervioso orixinando tetania muscular. A TeNT é similar á BTX, e as súas estruturas e orixes son moi semellantes; ambas as dúas pertencen á mesma categoría de neurotoxinas [[Clostridium tetani|clostridiais]].<ref name=Simpson1986 /> Igual que a BTX, a TeNT inhibe a comunicación interneuronal por medio da liberación de [[neurotransmisor]]es vesiculares.<ref name=Williamson1996 /> Unha notable diferenza entre os dos compostos é que mentres que a BTX inhibe a [[contracción muscular]], a TeNT indúcea. Aínda que ambas as toxinas inhiben a liberación de vesículas nas sinapses neuronais, a razón para esta manifestación é diferente, xa que a BTX funciona principalmente no sistema nervioso periférico, mentres que a TeNT é principalmente activa no sistema nervioso central.<ref>Montecucco 1986</ref> Isto é un resultado da migración da TeNT a través das [[motoneurona]]s ata as [[neurotransmisor inhibitorio|neuronas inhibitorias]] da medula espiñal despois de entrar nelas por [[endocitose]].<ref name=Pirazzini2011>Pirazzini 2011</ref> O resultado é unha perda de función nas neuronas inhibitorias do sistema nervioso central que causa contraccións musculares sistémicas. De xeito similar ao prognóstico que ten unha dose letal de BTX, a TeNT orixina parálise e asfixia.<ref name=Pirazzini2011 /> ==== Da barreira hematoencefálica ==== ===== Aluminio ===== O comportamento neurotóxico do [[aluminio]] empeza coa súa entrada no [[sistema circulatorio]], desde onde migra ao cerebro e inhibe algunhas das funcións esenciais da [[barreira hematoencefálica]].<ref name=Banks1988>Banks 1988</ref> Unha perda de función da barreira hematoencefálica produce danos significativos ás neuronas do sistema nervioso central, xa que a barreira protexía o cerebro doutras toxinas que se encontran no [[sangue]] e xa non pode seguir realizando esta función. Aínda que este [[metal]] é neurotóxico, os seus efectos son xeralmente restrinxidos a [[paciente]]s que non poden elimiar o exceso de ións do sangue, como os que sofren [[insuficiencia renal]].<ref>King 1981</ref> Os pacientes que sofren toxicidade por aluminio poden presentar [[síntoma]]s como trastornos na [[aprendizaxe]] e redución da [[coordinación motora]].<ref>Rabe 1982</ref> Ademais, os niveis de aluminio sistémicos increméntanse coa idade e corelaciónanse coa [[enfermidade de Alzheimer]], polo que está implicado como composto neurotóxico causante da enfermidade.<ref>Walton 2006</ref> A pesar da súa coñecida toxicidade, o aluminio aínda se utiliza amplamente no empaquetado e preparación dos alimentos, mentres que o uso doutros metais tóxicos como o chumbo foi case completamente eliminado nestas industrias. ===== Mercurio ===== O [[mercurio (elemento)|mercurio]] pode inducir danos no sistema nervioso central ao migrar ao cerebro ao cruzar a barreira hematoencefálica.<ref name=Aschner1990 /> O mercurio está presente en diversos compostos, aínda que o [[metilmercurio]] (MeHg{{sup|+}}), [[dimetilmercurio]] e [[dietilmercurio]] son as únicas formas significativamente neurotóxicas. O dietilmercurio e o dimetilmercurio son considerados algunhas das neurotoxinas máis potentes descubertas.<ref name=Aschner1990 /> O MeHg{{sup|+}} entra no corpo normalmente por inxestión de alimentos mariños, xa que tende a concentrarse en organismos mariños situados no alto da [[cadea trófica]].<ref>Chan 2011</ref> O ión mercurio inhibe o transporte de [[aminoácido]]s e [[glutamato]], o que pode producir efectos excitotóxicos.<ref>Brookes 1988</ref> === Agonistas e antagonistas de receptores === ==== Anatoxina-a ==== {{Multimedia externa |align=left |width=200px |video1=[http://www.periodicvideos.com/videos/mv_veryfastdeathfactor.htm Factor de Morte Moi Rápida]<br/>Universidade de Nottingham }} [[Ficheiro:Anatoxin-a.svg|miniatura|140px|[[Anatoxina-a|Anatoxina-''a'']]]] As investigacións sobre a [[Anatoxina-a|anatoxina-''a'']], tamén chamada "Factor de Morte Moi Rápida" (abreviado VFDF, do inglés ''"Very Fast Death Factor"''), empezou en 1961 despois de que ocorresen mortes de vacas que beberan auga dun lago no que se producira unha [[floración de algas]], en [[Saskatchewan]], Canadá.<ref>Carmichael 1978</ref><ref>Carmichael 1975</ref> Trátase dunha [[cianotoxina]] producida por polo menos catro xéneros de [[cianobacterias]] e informouse da súa presenza en Norteamérica, Europa, África, Asia e [[Nova Zelandia]].<ref>Yang 2007</ref> Os efectos tóxicos da anatoxina-''a'' progresan moi rapidamente porque actúa directamente sobre as neuronas. Os síntomas progresivos da exposición da anatoxina-''a'' son a perda da coordinación, [[fasciculación]], convulsións e morte rápida por [[paralise respiratoria]]. O tecido nervioso que comunica cos músculos contén un [[Receptor (bioquímica)|receptor]] chamado [[receptor de acetilcolina nicotínico]]. A estimulación destes receptores causa unha [[contracción muscular]]. A molécula de anatoxina-''a'' ten unha forma que se axusta a este receptor, e deste modo imita ao [[neurotransmisor]] natural que utiliza normalmente o receptor, a [[acetilcolina]]. Unha vez que causou unha contracción, a anatoxina-''a'' non permite que as neuronas volvan ao seu estado de repouso, porque non é degradada pola [[colinesterase]], que normalmente realiza esta función. Como resultado, as células musculares contráense permanentemente, a comunicación entre o cerebro e os músculos queda alterada e a respiración pulmonar detense.<ref>Wood 2007</ref><ref>National Center for Environmental Assessment</ref> Cando se descubriu, esta toxina foi chamada inicialmente ''Very Fast Death Factor'' (VFDF ou Factor de Morte Moi Rápida) porque cando era inxectado [[inxección intraperitoneal|intraperitonealmente]] en ratos inducía tremores, parálise e a morte en poucos minutos. En 1977, determinouse a estrutura do VFDF, que era unha [[amina]] bicíclica [[alcaloide]], e foi renomeado como anatoxina-''a''.<ref>Devlin 1977</ref><ref>Moore 1977</ref> Estruturalmente, é similar á [[cocaína]].<ref name=Metcalf>Metcalf 2009</ref> Hai un continuo interese sobre a anatoxina-''a'' debido ao perigo que supón nas augas potables e de recreo e porque é unha molécula particularmente útil para investigar os receptores de acetilcolina no sistema nervioso.<ref name=Stewartetal>Stewart 2008</ref> A letalidade da toxina implica tamén que ten un alto potencial militar como arma toxicolóxica.<ref name=Dixitetal>Dixit 2005</ref> ==== Bungarotoxina ==== A [[bungarotoxina]] é un composto que interacciona con receptores de acetilcolina nicotínicos (nAChRs), que constitúen unha familia de [[canle iónica|canles iónicas]] cuxa actividade depende de que se una a eles un neurotransmisor.<ref>Tsetlin 2003</ref> Existen diferentes formas de bungarotoxina producidas por serpes [[elápidos|elápidas]] do xénero ''[[Bungarus]]'', pero unha das formas correntemente usadas é a forma de cadea alfa longa, [[alfa-bungarotoxina|α-bungarotoxina]], que se illa da serpe ''[[Bungarus fasciatus]]''.<ref name=Dutertre2006 /> Aínda que a α-bungarotoxina é extremadamente tóxica se se inxire, demostrou ser moi útil en neurociencias porque é especialmente axeitada para illar nAChRs debido á súa alta afinidade con eses [[receptor (bioquímica)|receptores]].<ref name=Dutertre2006 /> Como existen múltiples formas de bungarotoxina, hai tamén distintas formas de nAChRs ás cales se pode unir, e a α-bungarotoxina é particularmente específica para o [[receptor nicotínico alfa-7|α7-nAChR]].<ref name=Liu2008>Liu 2008</ref> O α7-nAChR funciona permitindo o fluxo de [[ión calcio]] cara ao interior das células e así, cando é bloqueado pola inxestión de bugarotoxina, producirá efectos daniños, porque a sinalización por [[acetilcolina]] quedará inhibida.<ref name=Liu2008 /> Igualmente, o uso de α-bungarotoxina pode ser moi útil en neurociencias cando o que se desexa é bloquear o fluxo de calcio para illar os efectos doutras canles. Ademais, diferentes formas de bungarotoxina poden ser útiles para estudar os nAChRs inhibidos e o seu fluxo de ión calcio resultante en diferentes sistemas do corpo. Por exemplo, a α-bungarotoxina é específica para os nAChRs que se encontra na musculatura e a [[κ-bungarotoxina]] é específica para os nAChRs que se encontran nas neuronas.<ref>Hue 2007</ref> ===== Caramboxina ===== [[Ficheiro:Caramboxin.svg|miniatura|140px|[[Caramboxina]]]] A [[caramboxina]] (CBX) é unha [[toxina]] que se encontra no froito da planta ''[[Averrhoa carambola]]'' (carambola). As persoas que padecen algún tipo de enfermidade renal son susceptibles a experimentar efectos neurolóxicos adversos como intoxicación, convulsións e mesmo a morte despois de comeren este froito ou beberen o seu zume. A caramboxina é unha nova toxína [[aminoácido|aminoacídica]] non peptídica que estimula os receptores de glutamato nas neuronas. A caramboxina é un agonista dos [[receptor de NMDA|receptores de NMDA]] e de [[receptor de AMPA|AMPA]] glutamatérxicos ionotrópicos con potentes propiedades excitatorias, convulsivas e neurodexenerativas.<ref>{{Cita publicación periódica | last1 = Garcia-Cairasco | first1 = N. | last2 = Moyses-Neto | first2 = M. | last3 = Del Vecchio | first3 = F. | last4 = Oliveira | first4 = J. A. C. | last5 = Dos Santos | first5 = F. L. | last6 = Castro | first6 = O. W. | last7 = Arisi | first7 = G. M. | last8 = Dantas | first8 = M. R. | last9 = Carolino | first9 = R. O. G. | last10 = Coutinho-Netto | first10 = J. | last11 = Dagostin | first11 = A. L. A. | last12 = Rodrigues | first12 = M. C. A. | last13 = Leão | first13 = R. M. | last14 = Quintiliano | first14 = S. A. P. | last15 = Silva | first15 = L. F. | last16 = Gobbo-Neto | first16 = L. | last17 = Lopes | first17 = N. P. | title = Elucidating the Neurotoxicity of the Star Fruit | doi = 10.1002/anie.201305382 | journal = Angewandte Chemie International Edition | volume = 52 | issue = 49 | pages = 13067–13070 | year = 2013 | pmid = 24281890| pmc = }}</ref> =====Curare===== O termo "[[curare]]" é ambiguo porque foi utilizado para describir varios [[veleno]]s que no momento do seu nomeamento non se coñecían por separado tal como se coñecen hoxe. No pasado significaba veleno utilizado por certas tribos indias de América do Sur como pezoña para as súas frechas e dardos, pero despois pasou a significar un tipo de veleno específico que actúa sobre as [[unión neuromuscular|unións neuromusculares]] inhibindo a súa sinalización, polo que induce a relaxación muscular.<ref name="Bisset1992">Bisset 1992</ref> Este tipo de neurotoxina comprende diversos velenos, aínda que todos eles foron orixinalmente purificados de plantas orixinarias de América do Sur.<ref name="Bisset1992" /> O efecto co cal se asocia o curare inxectado é a parálise muscular con resultado de morte.<ref>Schlesinger 1946</ref> O curare funciona inhibindo os receptores de acetilcolina nicotínicos na unión neuromuscular. Normalmente, estas canles receptoras permiten que os ións sodio entren nas células musculares para iniciar un potencial de acción que orixina a contracción muscular. Como bloquea os receptores que causan a contracción, foi uilizado polos [[anestesista]]s para causar relaxación muscular.<ref>{{Cita publicación periódica | last1 = Griffith | first1 = Harold R. | last2 = Johnson | first2 = G. Enid | year = 1942 | title = The Use Of Curare In General Anesthesia | url =https://archive.org/details/sim_anesthesiology_1942-07_3_4/page/418| journal = Anesthesiology | volume = 3 | issue = 4| pages = 418–420 | doi=10.1097/00000542-194207000-00006}}</ref> === Interferencia co citoesqueleto === ==== Arsénico ==== O [[arsénico]] é unha neurotoxina que xeralmente se concentra en áreas expostas á escorredura agrícola, sitios mineiros e fundicións (Martinez-Finley 2011). Un dos efectos da inxestión de arsénico durante o desenvolvemento do sistema nervioso é a inhibición do crecemento das [[neurita]],<ref>Liu 2009</ref> o cal pode acontecer nos sistemas nerviosos central e periférico.<ref>Vahidnia 2007</ref> Esta inhibición do crecemento das neuritas pode con frecuencia orixinar defectos na [[migración neuronal|migración neural]], e cambios morfolóxicos signiicativos nas neuronas durante o [[desenvolvemento embrionario|desenvolvemento]],<ref name=Rocha2011>Rocha 2011</ref>, que causan a miúdo defectos no [[tubo neural]] en neonatos.<ref>Brender 2005</ref> O [[arsenito]] é un [[metabolito]] do arsénico que se forma despois da inxestión de arsénico e presenta toxicidade para as neuronas nunhas 24 horas despois da exposición. O mecanismo desta citoxicidade funciona por medio de incrementos nos niveis de calcio intracelular nas neurona inducidos polo arsenito, o cal pode despois reducir o potencial transmembrana [[mitocondria]]l que activa as [[caspase]]s, desencadeando a morte celular.<ref name=Rocha2011 /> Outra función coñecida do arsenito é a súa capacidade de destruír o [[citoesqueleto]] por medio da inhibición do transporte de [[neurofilamento]]s.<ref name=DeFuria2006 /> Isto é particularmente destrutivo, xa que os neurofilamentos se utilizan no soporte e estrutura da célula. Porén, a administración de [[litio]] demostrou ser prometedora para recuperar parte da [[motilidade]] perdida dos neurofilamentos.<ref>DeFuria 2007</ref> Ademais, igual que outros tratamentos con neurotoxinas, a administración de certos antioxidantes pode ser beneficiosa para reducir a neurotoxicidade do arsénico inxerido.<ref name=Rocha2011 /> ===== Amoníaco ===== [[Ficheiro:Astrocyte endothel interaction 01.png|miniatura|alt=Astrocito.|Un astrocito, célula que conserva a barreira hematoencefálica.]] A toxicidade do [[amoníaco]] pode producirse cando este conposto entra por dúas posibles vías de administración: consumo ou trastornos internos como a [[insuficiencia hepática]].<ref name=Matsuoka1991>Matsuoka 1991</ref><ref>Buzanska (2000)</ref> Un caso notable no cal a toxicidade do amoníaco é común é na resposta á [[cirrose]] hepática, que ten como resultado [[encefalopatía hepática]], e pode causar [[edema cerebral]]<ref name=Haussinger2006>Haussinger 2006</ref>. Este edema cerebral pode ser o resultado da remodelación das células nerviosas. Como consecuencia do incremento da súa concentración, a actividade do amoníaco in vivo induce o inchamento dos [[astrocito]]s no cerebro por medio do incremento da produción de [[GMP cíclico|GMPc]] nas células, que causa modificacións citoesqueléticas mediadas pola [[proteína quinase dependente de GMPc]].<ref name=Konopacka2009 /> O efecto resultante desta toxicidade pode ser a redución do metaboismo enerxético cerebral e do seu funcionamento. Os efectos tóxicos do amoníaco sobre a remodelación dos astrocitos poden ser reducidos pola administración de [[carnitina|L-carnitina]].<ref name=Matsuoka1991 /> Esta remodelación dos astrocitos parece ser mediada pola transición de permeabilidade mitocondrial inducida polo amoníaco. Esta transición mitocondrial é un resultado directo da actividade da [[glutamina]], un composto que se forma a partir do amoníaco in vivo.<ref name=Norenberg2004>Norenberg 2004</ref> A administración de [[antioxidante]]s ou inhibidores da [[glutaminase]] pode reducir esta transición mitocondrial e potencialmente tamén a remodelación dos astrocitos.<ref name=Norenberg2004 /> === Citotoxicidade mediada polo calcio === [[Ficheiro:Trinkwasserleitung Blei.jpg|miniatura|As tubaxes de chumbo e as soldaduras poden ser fontes comúns de inxestión de chumbo.]] ==== Chumbo ==== O chumbo é unha potente neurotoxina cuxa toxicidade é coñecida desde hai miles de anos.<ref name=Lidskey2003>Lidskey 2003</ref> Aínda que os efectos neurotóxicos do chumbo poden encontrarse en adultos e nenos, o desenvolvemento do cerebro é particularmente susceptible aos danos inducidos polo chumbo, efectos que poden incluír a [[apoptose]] e excitotoxicidade.<ref name=Lidskey2003 /> Un mecanismo subxacente polo cal o chumbo pode causar danos é a súa capacidade de ser transportado polas [[ATPase|bombas de ATPase de calcio]] a través da barreira hematoencefálica, permitindo un contacto directo coas fráxiles células do sistema nervioso central.<ref>Bradbury 1993</ref> A neurotoxicidade é resultado da capacidade do chumbo de actuar de maneira similar aos iós calcio, xa que o chumbo concentrado causa a captación celular de calcio, que altera a [[homeostase]] celular e induce a apoptose.<ref name=Bressler1999 /> É este incremento de calcio intracelular o que activa a [[proteína quinase C]] (PKC), que se manifesta como déficits de aprendizaxe en nenos como resultado dunha exposición temperán ao chumbo.<ref name=Bressler1999 /> Ademais de inducir a apoptose, o chumbo inbibe a sinalización das interneuronas por medio da alteración da liberación de neurotransmisores mediada polo calcio.<ref>Lasley 1999</ref> === Neurotoxinas con múltiples efectos === ==== Etanol ==== [[Ficheiro:Photo of baby with FAS.jpg|miniatura|Imaxe da síndrome alcohólica fetal]] Como neurotoxina, o etanol induce danos no sistema nervioso e afecta o corpo de diversas maneiras. Os efectos coñecidos da exposición ao etanol son tanto transitorios coma consecuencias duradeiras. Algúns dos efectos duradeiros son a redución a longo prazo da [[neuroxénese]] no [[hipocampo (anatomía)|hipocampo]],<ref>Taffe 2010</ref><ref>Morris 2009</ref> unha extensa atrofia cerebral,<ref>Bleich 2003</ref> e [[inflamación]] inducida no cerebro.<ref>Blanco 2005</ref> A inxestión crónica de etanol induce ademais a reorganización dos constituíntes da membrana celular, que causa que na [[bicapa lipídica]] se incrementen as concentracións de [[colesterol]] e [[graxa saturada|graxas saturadas]].<ref name=Leonard1986 /> Isto é importante porque o transporte de neurotransmisores pode ser alterado ou impedido por inhibición do transporte vesicular, causando un funcionamento reducido da rede neural. Un exemplo significativo de redución da comunicación interneuronal é a capacidade do etanol de inhibir os [[receptor de NMDA|receptores de NMDA]] no hipocampo, tendo como resultado a redución da [[potenciación a longo prazo]] e da adquisición da memoria.<ref name=Lovinger1989 /> O [[NMDA]] xoga un papel importante na potenciación a longo prazo e consecuentemente na formación da memoria.<ref>Davis 1992</ref> Porén, cunha inxestión crónica de etanol a susceptibilidade destes receptores de NMDA para inducir potenciación a longo prazo increméntase nas neuronas dopaminérxicas [[vía mesolímbica|mesolímbicas]] de maneira dependente de [[inositol trifosfato|inositol 1,4,5-trifosfato]] (IP3).<ref>Bernier 2011</ref> Este reorganización pode causar citotoxicidade neuronal tanto por hiperactivación de neuronas postsinápticas coma por adicción inducida polo consumo continuo de etanol. Ademais, o etanol reduce directamente a acumulación de ión calcio intracelular por medio da inhibición da actividade do receptor de NMDA e así reduce a capacidade de aparición da potenciación ao longo prazo.<ref name=Takadera1990>Takadera 1990</ref> Ademais dos efectos neurotóxicos do etanol nos organismos maduros, a inxestión crónica pode inducir graves defectos do desenvolvemento. As primeiras probas da conexión entre o consumo crónico de etanol pola nai e os defectos nos seus fillos presentáronse en 1973.<ref>Jones 1973</ref> Debido a este traballo definiuse a [[síndrome alcohólica fetal]], unha doenza caracterizada por aberracións morfoxenéticas comúns, como defectos na formación [[craniofacial]], o desenvolvemento dos membros e a formación do [[sistema cardiovascular]]. A magnitude da neurotoxicidade do etanol nos [[feto]]s orixinan a síndrome alcohólica fetal que depende dos niveis de [[antioxidante]]s no cerebro, como a [[vitamina E]].<ref>Mitchell 1999</ref> Como o cerebro fetal é relativamente fráxil e susceptible de inducir estreses, os graves efectos deletéreos da exposición ao alcohol poden verse en importantes áreas como o hipocampo e o [[cerebelo]]. A gravidade destes efectos é directamente dependente da cantidade e frecuencia do consumo de etanol pola nai e o estadio do desenvolvemento do feto.<ref>Gil-Mohapel 2010</ref> Sábese que a exposición ao etanol ten como resultado a redución dos niveis de antioxidantes, disfunción mitocondrial,<ref name=Chu2007>Chu 2007</ref> e, finalmente, a morte neuronal, aparentemente como resultado do incremento da xeración de [[especies reactivas do oxíxeno]].<ref name=Brocardo2011 /> Este é un mecanismo plausible, xa que hai unha redución de [[encima]]s antioxidantes no cerebro fetal, como a [[catalase]] e [[peroxidase]].<ref>Bergamini 2004</ref> Apoia esta explicación que a administración de altos niveis de vitamina E na dieta causa unha diminución ou eliminación dos efectos neurotóxicos inducidos polo etanol nos fetos.<ref name=Heaton2000 /> === n-Hexano === o n-[[hexano]] é unha neurotoxina que foi responsable do envelenamento de varios traballadores en fábricas electrónicas chinesas en 2010.<ref>[http://www.abc.net.au/news/stories/2010/10/26/3048024.htm Workers poisoned while making iPhones] ABC News, October 25, 2010</ref><ref>[http://www.abc.net.au/foreign/content/2010/s3044840.htm Dirty Secrets] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170525081658/http://www.abc.net.au/foreign/content/2010/s3044840.htm |date=2017-05-25 }} ABC Foreign Correspondent, 2010-Oct-26</ref><ref>[http://www.thisamericanlife.org/radio-archives/episode/454/mr-daisey-and-the-apple-factory Mr Daisey and the Apple Factory], This American Life, January 6, 2012</ref><ref>[http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/n-hexane/recognition.html Occupational Safety and Health Guideline for n-Hexane] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111218221317/http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/n-hexane/recognition.html |date=2011-12-18 }}, OSHA.gov</ref> === Neurotoxinas selectivas de receptor === ==== MPP+ ==== O [[MPP+]] é o metabolito tóxico do [[MPTP]], que é unha neurotoxina selectiva que interfire coa [[fosforilación oxidativa]] en [[mitocondria]]s inhibindo o [[complexo I]], que orixina a depleción do [[Adenosín trifosfato|ATP]] e a subseguinte morte celular. Isto ocorre exclusivamente en neuronas dopaminérxicas da [[substancia negra]], causando [[parkinsonismo]] permanente en suxeitos expostos 2 ou 3 días despois da súa administración. === Fontes de neurotoxinas endóxenas === A diferenza da maioría das fontes comúns de neurotoxinas, que o corpo capta por inxestión, as neurotoxinas endóxenas orixínanse in vivo dentro do corpo. Ademais, aínda que a maioría dos velenos e neurotoxinas exóxenas raramente posúen capacidades útiles in vivo, as neurotoxinas endóxenas son utilizadas habitualemnte polo corpo de maneira útil e saudable como parte do funcionamento normal do corpo, como o [[óxido nítrico]], que se usa na comunicación celular.<ref name="Iadecola1998"/> Só cando os compostos endóxenos están en concentracións anormalmente altas dan lugar a efectos perigosos.<ref name=Choi1987 /> ==== Óxido nítrico ==== Aínda que o [[óxido nítrico]] (NO) é usado normalmente polo sistema nervioso na comunicación e sinalización interneuronal, pode ser activo en mecanismos que causan [[isquemia]] no cerebro.<ref name=Iadecola1998>Iadecola 1998</ref> A neurotoxicidade do NO está baseada na súa importancia na excitotoxicidade do glutamato, xa que o NO é xerado de maneira dependente do calcio en resposta á activación do [[NMDA]] mediada polo glutamato, que ocorre a unha taxa elevada na excitotoxicidade do glutamato.<ref name=Garthwaite1988 /> Aínda que o NO facilita o incremento de fluxo sanguíneo a rexións potencialmente isquémicas do cerebro, pode tamén incrementar o [[estrés oxidativo]],<ref>Beckman 1990</ref> inducindo danos no ADN e apoptose.<ref>Bonfoco 1995</ref> Así, un incremento da presenza de NO nunha área isquémica do sistema nervioso central pode producir efectos tóxicos significativos. ==== Glutamato ==== O [[glutamato]], igual que o óxido nítrico, é un composto producido endoxenamente utilizado polas neuronas para funcionar normalmente, e está presente en pequenas concentracións na [[materia gris]] do sistema nervioso central.<ref name=Choi1987 /> Un dos usos máis notables do glutamato endóxeno é como neurotransmisor excitatorio.<ref name=Choi1990 /> Porén, cando está máis concentrado, o glutamato convértese en tóxico para as neuronas que o rodean. Esta toxicidade pode ser o resultado da súa letalidade directa sobre as neuronas ou a consecuencia do fluxo de calcio inducido nas neuronas que orixina o inchamento e necrose.<ref name=Choi1990 /> Estes mecanismos parecen xogar un importante papel en doenzas e complicacións como a [[enfermidade de Huntington]], [[epilepsia]] e [[accidente cerebrovascular]].<ref name=Choi1987 /> ==== Dopamina ==== A [[dopamina]] é un composto endóxeno que se utiliza como neurotransmisor para modular a recompensa que se espera. A dopamina pode matar neuronas ao interferir coa [[cadea de transporte electrónico]] das neuronas. Esta interferencia causa a inhibición da [[respiración celular]], que leva á morte neuronal. == Notas == {{Listaref|15em}} ; Referencias {{refempeza|2}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Adams | first1 = Michael E. | last2 = Olivera | first2 = Baldomero M. | year = 1994 | title = Neurotoxins: Overview of an Emerging Research Technology | url = | journal = Trends in Neurosciences | volume = 17 | issue = 4| pages = 151–55 | doi=10.1016/0166-2236(94)90092-2}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Arnon | first1 = Stephen S. | last2 = Schechter | first2 = Robert | last3 = Inglesby | first3 = Thomas V. | last4 = Henderson | first4 = Donald A. | last5 = Bartlett | first5 = John G. | last6 = Ascher | first6 = Michael S. | last7 = Eitzen | first7 = Edward | last8 = Fine | first8 = Anne D. | last9 = Hauer | first9 = Jerome | last10 = Layton | first10 = Marcelle | last11 = Lillibridge | first11 = Scott | last12 = Osterholm | first12 = Michael T. | last13 = O'Toole | first13 = Tara | last14 = Parker | first14 = Gerald | last15 = Perl | first15 = Trish M. | last16 = Russell | first16 = Philip K. | last17 = Swerdlow | first17 = David L. | last18 = Tonat | first18 = Kevin | year = 2001 | title = Botulinum Toxin as a Biological Weapon | url = | journal = The Journal of the American Medical Association | volume = 285 | issue = 8| pages = 1059–069 | doi = 10.1001/jama.285.8.1059 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Aschner | first1 = M. | last2 = Aschner | first2 = J. | year = 1990 | title = Mercury Neurotoxicity: Mechanisms of Blood-brain Barrier Transport | url = | journal = Neuroscience & Biobehavioral Reviews | volume = 14 | issue = 2| pages = 169–76 | doi=10.1016/s0149-7634(05)80217-9}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Banks | first1 = William A. | last2 = Kastin | first2 = Abba J. | year = 1989 | title = Aluminum-Induced Neurotoxicity: Alterations in Membrane Function at the Blood-Brain Barrier | url =https://archive.org/details/sim_neuroscience-and-biobehavioral-reviews_spring-1989_13_1/page/47| journal = Neuroscience & Biobehavioral Reviews | volume = 13 | issue = 1| pages = 47–53 | doi=10.1016/s0149-7634(89)80051-x | pmid=2671833}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Baum-Baicker | first1 = Cynthia | year = 1985 | title = The Health Benefits of Moderate Alcohol Consumption: A Review of the Literature | url = | journal = Drug and Alcohol Dependence | volume = 15 | issue = 3| pages = 207–27 | doi=10.1016/0376-8716(85)90001-8}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Beckman | first1 = J. S. | year = 1990 | title = Apparent Hydroxyl Radical Production by Peroxynitrite: Implications for Endothelial Injury from Nitric Oxide and Superoxide | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 87 | issue = 4| pages = 1620–624 | doi=10.1073/pnas.87.4.1620| pmid = 2154753 | pmc = 53527}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Bergamini | first1 = Carlo M. | last2 = Gambetti | first2 = Stefani | last3 = Dondi | first3 = Alessia | last4 = Cervellati | first4 = Carlo | year = 2004 | title = Oxygen, Reactive Oxygen Species and Tissue Damage | url = | journal = Current Pharmaceutical Design | volume = 10 | issue = 14| pages = 1611–626 | doi=10.2174/1381612043384664}} * {{Cita publicación periódica | author = Bernier Brian E., Whitaker Leslie R., Morikawa Hitoshi | year = 2011 | title = Previous Ethanol Experience Enhances Synaptic Plasticity of NMDA Receptors in the Ventral Tegmental Area | url = | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 31 | issue = 14| pages = 5305–212 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.5282-10.2011 | pmid = 21471355 | pmc = 3086894 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Bisset | first1 = Norman G | year = 1992 | title = War and Hunting Poisons of the New World. Part 1. Notes on the Early History of Curare | url = | journal = Journal of Ethnopharmacology | volume = 36 | issue = 1| pages = 1–26 | doi=10.1016/0378-8741(92)90056-w}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Blanco | first1 = Ana M. | last2 = Valles | first2 = Soraya L. | last3 = Pascual | first3 = Maria | last4 = Guerri | first4 = Consuelo | year = 2005 | title = Involvement of TLR4/Type I IL-1 Receptor Signaling in the Induction of Inflammatory Mediators and Cell Death Induced by Ethanol in Cultured Astrocytes | url = | journal = The Journal of Immunology | volume = 175 | issue = 10| pages = 6893–899 | doi=10.4049/jimmunol.175.10.6893 | pmid=16272348}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Bleich | first1 = S | year = 2003 | title = Hyperhomocysteinemia as a New Risk Factor for Brain Shrinkage in Patients with Alcoholism | url = | journal = Neuroscience Letters | volume = 335 | issue = 3| pages = 179–82 | doi=10.1016/s0304-3940(02)01194-1 | pmid=12531462}} * {{Cita publicación periódica | author = Bonfoco E | year = 1995 | title = Apoptosis and Necrosis: Two Distinct Events Induced, Respectively, by Mild and Intense Insults with N-Methyl-D-Aspartate or Nitric Oxide/Superoxide in Cortical Cell Cultures | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 92 | issue = 16| pages = 7162–166 | doi=10.1073/pnas.92.16.7162| pmid = 7638161 | pmc = 41299}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Bradbury | first1 = MW | last2 = Deane | first2 = R | year = 1993| title = Permeability of the blood±brain barrier to lead. [Review] | url = | journal = Neurotoxicology | volume = 14 | issue = 2–3| pages = 131–6 | pmid = 8247388 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Brender | first1 = J. | last2 = Suarez | first2 = L. | last3 = Felkner | first3 = M. | last4 = Gilani | first4 = Z. | last5 = Stinchcomb | first5 = D. | last6 = Moody | first6 = K. | last7 = Henry | first7 = J. | last8 = Hendricks | first8 = K. | year = 2006 | title = Maternal Exposure to Arsenic, Cadmium, Lead, and Mercury and Neural Tube Defects in Offspring | url = | journal = Environmental Research | volume = 101 | issue = 1| pages = 132–39 | doi=10.1016/j.envres.2005.08.003| pmid = 16171797 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Bressler | first1 = J | last2 = Kim | first2 = KA | last3 = Chakraborti | first3 = T | last4 = Goldstein | first4 = G | year = 1999 | title = Molecular mechanisms of lead neurotoxicity. [Review] | url = | journal = Neurochem Res | volume = 24 | issue = 4| pages = 595–600 | doi = 10.1023/A:1022596115897 | pmid = 10227691 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Brocardo | first1 = Patricia S. | last2 = Gil-Mohapel | first2 = Joana | last3 = Christie | first3 = Brian R. | year = 2011 | title = The Role of Oxidative Stress in Fetal Alcohol Spectrum Disorders | url = | journal = Brain Research Reviews | volume = 67 | issue = 1–2| pages = 209–25 | doi=10.1016/j.brainresrev.2011.02.001| pmid = 21315761 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Brookes | first1 = N | year = 1988 | title = Specificity and Reversibility of the Inhibition by HgCl of Glutamate Transport in Astrocyte Cultures | url = | journal = Journal of Neurochemistry | volume = 50 | issue = 4| pages = 1117–122 | doi=10.1111/j.1471-4159.1988.tb10581.x| pmid = 2894409 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Buzanska | first1 = L. | last2 = Zablocka | first2 = B. | last3 = Dybel | first3 = A. | last4 = Domanska-Janik | first4 = K. | last5 = Albrecht | first5 = J. | year = 2000 | title = Delayed Induction of Apoptosis by Ammonia in C6 Glioma Cells | url = | journal = Neurochemistry International | volume = 37 | issue = 2–3| pages = 287–97 | doi=10.1016/s0197-0186(00)00030-9}} * {{Cita publicación periódica |vauthors=Carmichael WW, Biggs DF, Gorham PR | year = 1975 | title = Toxicology and pharmacological action of Anabaena flos-aquae toxin | url = | journal = Science | volume = 187 | issue = 4176| pages = 542–544 | doi = 10.1126/science.803708 | pmid = 803708 }} * {{Cita publicación periódica |vauthors=Carmichael WW, Gorham PR | year = 1978 | title = Anatoxins from clones of Anabaena flos-aquae isolated from lakes of western Canada.| journal= Mitt. Infernal. Verein. Limnol | url = | volume = 21 | issue = | pages = 285–295 }} * Chan, H. M. (2011) "Mercury in Fish: Human Health Risks." ''Encyclopedia of Environmental Health'': 697–704. * {{Cita publicación periódica | last1 = Choi | first1 = D | year = 1988 | title = Calcium-mediated Neurotoxicity: Relationship to Specific Channel Types and Role in Ischemic Damage | url = | journal = Trends in Neurosciences | volume = 11 | issue = 10| pages = 465–69 | doi=10.1016/0166-2236(88)90200-7}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Choi | first1 = D. W. | last2 = Rothman | first2 = S. M. | year = 1990 | title = The Role of Glutamate Neurotoxicity in Hypoxic-Ischemic Neuronal Death | url = | journal = Annual Review of Neuroscience | volume = 13 | issue = 1| pages = 171–82 | doi=10.1146/annurev.neuro.13.1.171}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Choi | first1 = Dennis W | year = 1987 | title = Ionic Dependence of Glutamate Neurotoxicity | url = | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 7 | issue = 2| pages = 369–79 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.07-02-00369.1987 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Choi | first1 = Dennis W. | last2 = Maulucci-Gedde | first2 = Margaret | last3 = Kriegstein | first3 = Arnold R. | year = 1987 | title = Glutamate Neurotoxicity in Cortical Cell Culture | url = | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 7 | issue = 2| pages = 357–68 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.07-02-00357.1987 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Chu | first1 = Jennifer | last2 = Tong | first2 = Ming | last3 = Monte | first3 = Suzanne M. | year = 2007 | title = Chronic Ethanol Exposure Causes Mitochondrial Dysfunction and Oxidative Stress in Immature Central Nervous System Neurons | url = | journal = Acta Neuropathologica | volume = 113 | issue = 6| pages = 659–73 | doi=10.1007/s00401-007-0199-4 | pmid=17431646}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Clancy | first1 = Barbara | last2 = Finlay | first2 = Barbara L. | last3 = Darlington | first3 = Richard B. | last4 = Anand | first4 = K.J.S. | year = 2007 | title = Extrapolating Brain Development from Experimental Species to Humans | url = | journal = NeuroToxicology | volume = 28 | issue = 5| pages = 931–37 | doi=10.1016/j.neuro.2007.01.014| pmc = 2077812 |pmid=17368774}} * Costa, Lucio G., Gennaro Giordano, e Marina Guizzetti (2011) ''In Vitro Neurotoxicology: Methods and Protocols.'' Nova York: Humana. * {{Cita publicación periódica | last1 = Coyle | first1 = Joseph T. | last2 = Schwarcz | first2 = Robert | year = | title = Lesion of Striatal Neurons with Kainic Acid Provides a Model for Huntington's Chorea | url = | journal = Nature | volume = 246 | issue = | pages = 244–46 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Cruz | first1 = Lourdes J. | last2 = Olivera | first2 = Baldomero M. | year = 1987 | title = Calcium Channel Antagonists ω-Conotoxin Defines a New High Affinity Site | url = | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 14 | issue = 261| pages = 6230–233 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Davis | first1 = S. | last2 = Butcher | first2 = S. P. | last3 = Morris | first3 = R. | year = 1992 | title = The NMDA Receptor Antagonist D-2-amino-5phosphonopentanoate (D-AP5) Impairs Spatial Learning and LTP in Vivo at Intracerebral Concentrations Comparable to Those That Block LTP in Vitro | url =https://archive.org/details/sim_journal-of-neuroscience_1992-01_12_1/page/21| journal = The Journal of Neuroscience | volume = 12 | issue = 1| pages = 21–34 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.12-01-00021.1992 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Dawson | first1 = V. L. | year = 1991 | title = Nitric Oxide Mediates Glutamate Neurotoxicity in Primary Cortical Cultures | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 88 | issue = 14| pages = 6368–371 | doi=10.1073/pnas.88.14.6368| pmid = 1648740 | pmc = 52084}} * Debin, John A., John E. Maggio, e Gary R. Strichartz (1993) "Purification and Characterization of Chlorotoxin, a Chloride Channel Ligand from the Venom of the Scorpion." ''The American Physiological Society'', pp.&nbsp;361–69. * {{Cita publicación periódica | last1 = DeFuria | first1 = Jason | last2 = Shea | first2 = Thomas B. | year = 2007 | title = Arsenic Inhibits Neurofilament Transport and Induces Perikaryal Accumulation of Phosphorylated Neurofilaments: Roles of JNK and GSK-3β. | url = | journal = Brain Research | volume = 1181 | issue = | pages = 74–82 | doi=10.1016/j.brainres.2007.04.019| pmid = 17961518 }} * Defuria, Jason (2006) "The Environmental Neurotoxin Arsenic Impairs Neurofilament Dynamics by Overactivation of C-JUN Terminal Kinase: Potential Role for Amyotrophic Lateral Sclerosis." ''UMI'', pp.&nbsp;1–16. * {{Cita publicación periódica | author = Deng Wenbin, Poretz Ronald D | year = 2003 | title = Oligodendroglia in Developmental Neurotoxicity | url = | journal = NeuroToxicology | volume = 24 | issue = 2| pages = 161–78 | doi=10.1016/s0161-813x(02)00196-1| pmid = 12606289 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Deshane | first1 = Jessy | last2 = Garner | first2 = Craig C. | last3 = Sontheimer | first3 = Harald | year = 2003 | title = Chlorotoxin Inhibits Glioma Cell Invasion via Matrix Metalloproteinase-2 | url = | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 278 | issue = 6| pages = 4135–144 | doi=10.1074/jbc.m205662200 | pmid=12454020}} * {{Cita publicación periódica | vauthors = Devlin JP, Edwards OE, Gorham PR, Hunter NR, Pike RK, Stavric B | year = 1977 | title = Anatoxin-a, a toxic alkaloid from Anabaena flos-aquae NRC-44h | url = http://article.pubs.nrc-cnrc.gc.ca/ppv/RPViewDoc?issn=1480-3291&volume=55&issue=8&startPage=1367 | archive-url = https://archive.is/20120709121704/http://article.pubs.nrc-cnrc.gc.ca/ppv/RPViewDoc?issn=1480-3291&volume=55&issue=8&startPage=1367 | archive-date = 09 de xullo de 2012 | journal = Can. J. Chem. | volume = 55 | issue = 8 | pages = 1367–1371 | doi = 10.1139/v77-189 | apelidos = | data = | revista = | data-acceso = 21 de decembro de 2019 | urlmorta = yes }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Dikranian | first1 = K | year = 2001 | title = Apoptosis in the in Vivo Mammalian Forebrain | url = https://semanticscholar.org/paper/0458767d69219d2d01bdb7fb1df7418ac2842a21| journal = Neurobiology of Disease | volume = 8 | issue = 3| pages = 359–79 | doi=10.1006/nbdi.2001.0411| pmid = 11447994 }} * {{Cita publicación periódica |vauthors=Dixit A, Dhaked RK, Alam SI, Singh L | year = 2005 | title = Military potential of biological neurotoxins | journal = Toxin Reviews| volume = 24 | issue = 2| pages = 175–207 | doi = 10.1081/TXR-200057850 }} * Dobbs, Michael R (2009) ''Clinical Neurotoxicology.'' Philadelphia: Saunders-Elsevier. * {{Cita publicación periódica | last1 = Dutertre | first1 = S. | last2 = Lewis | first2 = R. | year = 2006 | title = Toxin Insights into Nicotinic Acetylcholine Receptors | url = | journal = [[Biochemical Pharmacology (journal)|Biochemical Pharmacology]] | volume = 72 | issue = 6| pages = 661–70 | doi=10.1016/j.bcp.2006.03.027| pmid = 16716265 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Garcia-Rodriguez | first1 = C. | last2 = Geren | first2 = I. N. | last3 = Lou | first3 = J. | last4 = Conrad | first4 = F. | last5 = Forsyth | first5 = C. | last6 = Wen | first6 = W. | last7 = Chakraborti | first7 = S. | last8 = Zao | first8 = H. | last9 = Manzanarez | first9 = G. | last10 = Smith | first10 = T. J. | last11 = Brown | first11 = J. | last12 = Tepp | first12 = W. H. | last13 = Liu | first13 = N. | last14 = Wijesuriya | first14 = S. | last15 = Tomic | first15 = M. T. | last16 = Johnson | first16 = E. A. | last17 = Smith | first17 = L. A. | last18 = Marks | first18 = J. D. | year = 2011 | title = Response Re: 'Neutralizing Human Monoclonal Antibodies Binding Multiple Serotypes of Botulinum Neurotoxin' by Garcia-Rodriguez Et Al., PEDS, 2011;24:321–331 | url = | journal = Protein Engineering Design and Selection | volume = 24 | issue = 9| pages = 633–34 | doi = 10.1093/protein/gzr012 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Garthwaite | first1 = John | last2 = Charles | first2 = Sarah L. | last3 = Chess-Williams | first3 = Russel | year = 1988 | title = Endothelim-derived Relaxing Factor Release on Activation of NMDA Receptors Suggests Role as Intercellular Messenger in the Brain | url = | journal = Nature | volume = 336 | issue = 24| pages = 385–88 | doi = 10.1038/336385a0 | pmid = 2904125 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Gartlon | first1 = J. | last2 = Kinsner | first2 = A. | last3 = Balprice | first3 = A. | last4 = Coecke | first4 = S. | last5 = Clothier | first5 = R. | year = 2006 | title = Evaluation of a Proposed in Vitro Test Strategy Using Neuronal and Non-neuronal Cell Systems for Detecting Neurotoxicity | url = | journal = [[Toxicology in Vitro]] | volume = 20 | issue = 8| pages = 1569–581 | doi=10.1016/j.tiv.2006.07.009| pmid = 16959468 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Gil-Mohapel | first1 = Joana | last2 = Boehme | first2 = Fanny | last3 = Kainer | first3 = Leah | last4 = Christie | first4 = Brian R. | year = 2010 | title = Hippocampal Cell Loss and Neurogenesis after Fetal Alcohol Exposure: Insights from Different Rodent Models | url = | journal = Brain Research Reviews | volume = 64 | issue = 2| pages = 283–303 | doi=10.1016/j.brainresrev.2010.04.011| pmid = 20471420 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Haghdoost-Yazdi | first1 = Hashem | last2 = Faraji | first2 = Ayda | last3 = Fraidouni | first3 = Negin | last4 = Movahedi | first4 = Mohadeseh | last5 = Hadibeygi | first5 = Elham | last6 = Vaezi | first6 = Fatemeh | year = 2011 | title = Significant Effects of 4-aminopyridine and Tetraethylammonium in the Treatment of 6-hydroxydopamine-induced Parkinson's Disease | url = | journal = Behavioural Brain Research | volume = 223 | issue = 1| pages = 70–74 | doi=10.1016/j.bbr.2011.04.021 | pmid=21540059}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Harry | first1 = G. J. | last2 = Billingsley | first2 = Melvin | last3 = Bruinink | first3 = Arendd | last4 = Campbell | first4 = Iain L. | last5 = Classen | first5 = Werner | last6 = Dorman | first6 = David C. | last7 = Galli | first7 = Corrado | last8 = Ray | first8 = David | last9 = Smith | first9 = Robert A. | last10 = Tilson | first10 = Hugh A. | year = 1998 | title = In Vitro Techniques for the Assessment of Neurotoxicity | url = | journal = Environmental Health Perspectives | volume = 106 | issue = Suppl 1| pages = 131–58 | doi=10.2307/3433917| pmid = 9539010 | jstor = 3433917 | pmc = 1533280 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Häussinger | first1 = Dieter | year = 2006 | title = Low Grade Cerebral Edema and the Pathogenesis of Hepatic Encephalopathy in Cirrhosis | url =https://archive.org/details/sim_hepatology_2006-06_43_6/page/1187| journal = Hepatology | volume = 43 | issue = 6| pages = 1187–190 | doi=10.1002/hep.21235| pmid = 16729329 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Hensley | first1 = K | year = 1994 | title = A Model for β-Amyloid Aggregation and Neurotoxicity Based on Free Radical Generation by the Peptide: Relevance to Alzheimer Disease | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 91 | issue = 8| pages = 3270–274 | doi=10.1073/pnas.91.8.3270| pmid = 8159737 | pmc = 43558}} * Herbert, M. R. (2006) "Autism and Environmental Genomics." ''NeuroToxicology'', pp.&nbsp;671–84. Web. * Hodge, A. Trevor (2002) ''Roman Aqueducts and Water Supply''. Londres: Duckworth. * {{Cita publicación periódica | last1 = How | first1 = C | year = 2003 | title = Tetrodotoxin Poisoning | url =https://archive.org/details/sim_american-journal-of-emergency-medicine_2003-01_21_1/page/51| journal = The American Journal of Emergency Medicine | volume = 21 | issue = 1| pages = 51–54 | doi=10.1053/ajem.2003.50008 | pmid=12563582}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Hue | first1 = Bernard | last2 = Buckingham | first2 = Steven D. | last3 = Buckingham | first3 = David | last4 = Sattelle | first4 = David B. | year = 2007 | title = Actions of Snake Neurotoxins on an Insect Nicotinic Cholinergic Synapse | url = | journal = Invertebrate Neuroscience | volume = 7 | issue = 3| pages = 173–78 | doi=10.1007/s10158-007-0053-3 | pmid=17710455}} * {{Cita publicación periódica | author = Iadecola Constantino | year = 1997 | title = Bright and Dark Sides of Nitric Oxide in Ischemic Brain Injury | url = | journal = Trends in Neurosciences | volume = 20 | issue = 3| pages = 132–39 | doi=10.1016/s0166-2236(96)10074-6}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Jacob | first1 = Reed B. | last2 = McDougal | first2 = Owen M. | year = 2010 | title = The M-superfamily of Conotoxins: a Review | journal = Cellular and Molecular Life Sciences | volume = 67 | issue = 1| pages = 17–27 | doi=10.1007/s00018-009-0125-0 | pmid=19705062 | pmc=3741454}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Jevtovic-Todorovic | first1 = Vesna | last2 = Hartman | first2 = Richard E. | last3 = Izumi | first3 = Yukitoshi | last4 = Benshoff | first4 = Nicholas D. | last5 = Dikranian | first5 = Krikor | last6 = Zorumski | first6 = Charles F. | last7 = Olney | first7 = John W. | last8 = Wozniak | first8 = David F. | year = 2003 | title = Early Exposure to Common Anesthetic Agents Causes Widespread Neurodegeneration in the Developing Rat Brain and Persistent Learning Deficits | url = | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 23 | issue = 3| pages = 876–82 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.23-03-00876.2003 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Jones | first1 = K | year = 1973 | title = Pattern Of Malformation In Offspring Of Chronic Alcoholic Mothers | url = | journal = The Lancet | volume = 301 | issue = 7815| pages = 1267–271 | doi=10.1016/s0140-6736(73)91291-9 | pmid=4126070}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Kiernan | first1 = Matthew C. | last2 = Isbister | first2 = Geoffrey K. | last3 = Cindy | last4 = Lin | first4 = S.-Y. | last5 = Burke | first5 = David | last6 = Bostock | first6 = Hugh | year = 2005 | title = Acute Tetrodotoxin-induced Neurotoxicity after Ingestion of Puffer Fish | url = | journal = Annals of Neurology | volume = 57 | issue = 3| pages = 339–48 | doi=10.1002/ana.20395 | pmid=15732107}} * {{Cita publicación periódica | last1 = King | first1 = Steven W. | last2 = Savory | first2 = John | last3 = Wills | first3 = Michael R. | last4 = Gitelman | first4 = H. J. | year = 1981 | title = The Clinical Biochemistry of Aluminum | url = | journal = Critical Reviews in Clinical Laboratory Sciences | volume = 14 | issue = 1| pages = 1–20 | doi=10.3109/10408368109105861| pmid = 7016437 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Konopacka | first1 = Agnieszka | last2 = Konopacki | first2 = Filip A. | last3 = Albrecht | first3 = Jan | year = 2009 | title = Protein Kinase G Is Involved in Ammonia-induced Swelling of Astrocytes | url = | journal = Journal of Neurochemistry | volume = 109 | issue = | pages = 246–51 | doi=10.1111/j.1471-4159.2009.05802.x | pmid=19393034}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Lafon-Cazal | first1 = Mireille | last2 = Pietri | first2 = Sylvia | last3 = Culcasi | first3 = Marcel | last4 = Bockaert | first4 = Joel | year = 1993 | title = NMDA-dependent Superoxide Production and Neurotoxicity | url = | journal = Nature | volume = 364 | issue = 6437| pages = 535–37 | doi=10.1038/364535a0| pmid = 7687749 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Lasley | first1 = SM | last2 = Green | first2 = MC | last3 = Gilbert | first3 = ME | year = 1999 | title = Influence of exposure period on in vivo hippocampal glutamate and GABA release in rats chronically exposed to lead | url = | journal = Neurotoxicology | volume = 20 | issue = 4| pages = 619–29 | pmid = 10499360 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Lau | first1 = F. L. | last2 = Wong | first2 = C. K. | last3 = Yip | first3 = S. H. | year = 1995 | title = Puffer Fish Poisoning | url = | journal = Emergency Medicine Journal | volume = 12 | issue = 3| pages = 214–15 | doi=10.1136/emj.12.3.214| pmid = 8581253 | pmc = 1342486 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Lewendon | first1 = G. | last2 = Kinra | first2 = S. | last3 = Nelder | first3 = R. | last4 = Cronin | first4 = T. | year = 2001 | title = Should Children with Developmental and Behavioural Problems Be Routinely Screened for Lead? | url = | journal = Archives of Disease in Childhood | volume = 85 | issue = 4| pages = 286–88 | doi=10.1136/adc.85.4.286| pmid = 11567935 | pmc = 1718950 }} * {{Cita publicación periódica | author = Lidsky Theodore I | year = 2003 | title = Lead Neurotoxicity in Children: Basic Mechanisms and Clinical Correlates | url =https://archive.org/details/sim_brain_2003-01_126_1/page/n10| journal = Brain | volume = 126 | issue = 1| pages = 5–19 | doi=10.1093/brain/awg014| pmid = 12477693 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Liu | first1 = Kuang-Kai | last2 = Chen | first2 = Mei-Fang | last3 = Chen | first3 = Po-Yi | last4 = Lee | first4 = Tony J F. | last5 = Cheng | first5 = Chia-Liang | last6 = Chang | first6 = Chia-Ching | last7 = Ho | first7 = Yen-Peng | last8 = Jui-I | first8 = Chao | year = 2010 | title = Alpha-bungarotoxin Binding to Target Cell in a Developing Visual System by Carboxylated Nanodiamond | doi = 10.1088/0957-4484/19/20/205102 | pmid = 21825732 | journal = Nanotechnology | volume = 19 | issue = 20| page = 205102 | url = https://semanticscholar.org/paper/7118fd2f41f8eba99233d3961347bb55f59caa87 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Liu | first1 = Yuan | last2 = McDermott | first2 = Suzanne | last3 = Lawson | first3 = Andrew | last4 = Aelion | first4 = C. Marjorie | year = 2010 | title = The Relationship between Mental Retardation and Developmental Delays in Children and the Levels of Arsenic, Mercury and Lead in Soil Samples Taken near Their Mother's Residence during Pregnancy | url = | journal = International Journal of Hygiene and Environmental Health | volume = 213 | issue = 2| pages = 116–23 | doi=10.1016/j.ijheh.2009.12.004| pmid = 20045663 | pmc = 2836425 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Lorenzo | first1 = A | year = 1994 | title = β-Amyloid Neurotoxicity Requires Fibril Formation and Is Inhibited by Congo Red | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 91 | issue = 25| pages = 12243–2247 | doi=10.1073/pnas.91.25.12243| pmid = 7991613 | pmc = 45413 }} * Lotti, Marcello, e Angelo Moretto (1989) "Organophosphate-Induced Delayed Polyneuropathy." ''Toxicological Reviews,'' '''24''' (1) (2005): 37–49. * {{Cita publicación periódica | last1 = Martinez-Finley | first1 = Ebany J. | last2 = Goggin | first2 = Samantha L. | last3 = Labrecque | first3 = Matthew T. | last4 = Allan | first4 = Andrea M. | year = 2011 | title = Reduced Expression of MAPK/ERK Genes in Perinatal Arsenic-exposed Offspring Induced by Glucocorticoid Receptor Deficits | url = | journal = Neurotoxicology and Teratology | volume = 33 | issue = 5| pages = 530–37 | doi=10.1016/j.ntt.2011.07.003| pmid = 21784148 | pmc = 3183307 }} * Martini, Frederic, Michael J. Timmons, e Robert B. Tallitsch (2009) ''Human Anatomy.'' San Francisco: Pearson/Benjamin Cummings. * {{Cita publicación periódica | last1 = Matsuoka | first1 = Masato | last2 = Igisu | first2 = Hideki | last3 = Kohriyama | first3 = Kazuaki | last4 = Inoue | first4 = Naohide | year = 1991 | title = Suppression of Neurotoxicity of Ammonia by L-carnitine | url = | journal = Brain Research | volume = 567 | issue = 2| pages = 328–31 | doi=10.1016/0006-8993(91)90814-c| pmid = 1817738 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = McCleskey | first1 = E. W. | year = 1987 | title = Omega-conotoxin: Direct and Persistent Blockade of Specific Types of Calcium Channels in Neurons but Not Muscle | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 84 | issue = 12| pages = 4327–331 | doi=10.1073/pnas.84.12.4327| pmid = 2438698 | pmc = 305078 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Meldrum | first1 = B. | last2 = Garthwaite | first2 = J. | year = 1990 | title = Excitatory Amino Acid Neurotoxicity and Neurodegenerative Disease | url = | journal = Trends in Pharmacological Sciences | volume = 11 | issue = 9| pages = 379–87 | doi=10.1016/0165-6147(90)90184-a| pmid = 2238094 }} * {{Cita publicación periódica |doi=10.3109/17482960903272942|pmid=19929737|title=Cyanobacteria, neurotoxins and water resources: Are there implications for human neurodegenerative disease?|journal=Amyotrophic Lateral Sclerosis|volume=10|pages=74–78|year=2009|last1=Metcalf|first1=James S.|last2=Codd|first2=Geoffrey A.}} *{{Cita publicación periódica | last1 = Mitchell | first1 = J.Jean | last2 = Paiva | first2 = Michael | last3 = Barrow Heaton | first3 = Marieta | year = 1999 | title = The Antioxidants Vitamin E and β-Carotene Protect Against Ethanol-Induced Neurotoxicity in Embryonic Rat Hippocampal Cultures | url =https://archive.org/details/sim_alcohol_1999-02_17_2/page/163| journal = Alcohol | volume = 17 | issue = 2| pages = 163–68 | doi=10.1016/s0741-8329(98)00051-2}} * {{Cita publicación periódica | author = Moore RE | year = 1977 | title = Toxins from blue-green algae | url = https://archive.org/details/sim_bioscience_1977-12_27_12/page/797 | journal = BioScience | volume = 27 | issue = 12| pages = 797–802 | jstor = 1297756 | doi = 10.2307/1297756 }} * {{Cita publicación periódica | author = Montecucco C | year = 1986 | title = How Do Tetanus and Botulinum Toxins Bind to Neuronal Membranes? | url =https://archive.org/details/sim_trends-in-biochemical-sciences_1986-08_11_8/page/314| journal = Trends in Biochemical Sciences | volume = 11 | issue = 8| pages = 314–17 | doi=10.1016/0968-0004(86)90282-3}} * Morris, Stephanie A., David W. Eaves, Aleksander R. Smith, e Kimberly Nixon (2009) "Alcohol Inhibition of Neurogenesis: A Mechanism of Hippocampal Neurodegeneration in an Adolescent Alcohol Abuse Model." Hippocampus: NA. * {{Cita publicación periódica | last1 = Nadler | last2 = Victor | first2 = J. | last3 = Perry | first3 = Bruce W. | last4 = Cotman | first4 = Carl W. | year = 1978 | title = Intraventricular Kainic Acid Preferentially Destroys Hippocampal Pyramidal Cells | url = | journal = Nature | volume = 271 | issue = 5646| pages = 676–77 | doi=10.1038/271676a0}} * National Center for Environmental Assessment (2006) "Toxicological Reviews of Cyanobacterial Toxins: Anatoxin-a" NCEA-C-1743 * {{Cita publicación periódica | last1 = Norenberg | first1 = M. D. | last2 = Rao | first2 = K. V. Rama | last3 = Jayakumar | first3 = A. R. | year = 2004 | title = Ammonia Neurotoxicity and the Mitochondrial Permeability Transition | url = | journal = Journal of Bioenergetics and Biomembranes | volume = 36 | issue = 4| pages = 303–07 | doi=10.1023/b:jobb.0000041758.20071.19| pmid = 15377862 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Olivera | first1 = Baldomero M. | last2 = Cruz | first2 = Lourdes J. | last3 = De Santos | first3 = Victoria | last4 = LeCheminant | first4 = Garth | last5 = Griffin | first5 = David | last6 = Zeikus | first6 = Regina | last7 = McIntosh | first7 = J. Michael | last8 = Galyean | first8 = Robert | last9 = Varga | first9 = Janos | year = 1987 | title = Neuronal Calcium Channel Antagonists. Discrimination between Calcium Channel Subtypes Using .omega.-conotoxin from Conus Magus Venom | url = | journal = Biochemistry | volume = 26 | issue = 8| pages = 2086–090 | doi=10.1021/bi00382a004| pmid = 2441741 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Olney | first1 = John W | year = 2002 | title = New Insights and New Issues in Developmental Neurotoxicology | url = | journal = NeuroToxicology | volume = 23 | issue = 6| pages = 659–68 | doi=10.1016/s0161-813x(01)00092-4| pmid = 12520755 }} * Pirazzini, Marco, Ornella Rossetto, Paolo Bolognese, Clifford C. Shone, e Cesare Montecucco (2011) "Double Anchorage to the Membrane and Intact Inter-chain Disulfide Bond Are Required for the Low PH Induced Entry of Tetanus and Botulinum Neurotoxins into Neurons." Cellular Microbiology: No. Print. * {{Cita publicación periódica | last1 = Rabe | first1 = Ausma | last2 = He Lee | first2 = Moon | last3 = Shek | first3 = Judy | last4 = Wisniewski | first4 = Henryk M. | year = 1982 | title = Learning Deficit in Immature Rabbits with Aluminum-induced Neurofibrillary Changes | url = | journal = Experimental Neurology | volume = 76 | issue = 2| pages = 441–46 | doi=10.1016/0014-4886(82)90220-5}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Rocha | first1 = R. A. | last2 = Gimeno-Alcaniz | first2 = J. V. | last3 = Martín-Ibanez | first3 = Raymond | last4 = Canals | first4 = J. M. | last5 = Vélez | first5 = D. | last6 = Devesa | first6 = V. | year = 2011 | title = Arsenic and Fluoride Induce Neural Progenitor Cell Apoptosis | url = | journal = [[Toxicology Letters]] | volume = 203 | issue = 3| pages = 237–44 | doi=10.1016/j.toxlet.2011.03.023| pmid = 21439358 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Roed | first1 = A | year = 1989 | title = The Effects of Tetraethylammonium during Twitch and Tetanic Stimulation of the Phrenic Nerve Diaphragm Preparation in the Rat | url =https://archive.org/details/sim_neuropharmacology_1989-06_28_6/page/585| journal = Neuropharmacology | volume = 28 | issue = 6| pages = 585–92 | doi=10.1016/0028-3908(89)90137-8}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Rothman | first1 = S. | last2 = Thurston | first2 = J. | last3 = Hauhart | first3 = R. | year = 1987 | title = Delayed Neurotoxicity of Excitatory Amino Acids In Vitro | url =https://archive.org/details/sim_neuroscience_1987-08_22_2/page/471| journal = Neuroscience | volume = 22 | issue = 2| pages = 471–80 | doi=10.1016/0306-4522(87)90347-2}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Schlesinger | first1 = Edward B | year = 1946 | title = Curare A Review of Its Therapeutic Effects and Their Physiological Basis | url =https://archive.org/details/sim_american-journal-of-medicine_1946-11_1_5/page/518| journal = The American Journal of Medicine | volume = 1 | issue = 5| pages = 518–30 | doi = 10.1016/0002-9343(46)90073-3 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Siebler | first1 = M. | last2 = Koller | first2 = H. | last3 = Schmalenbach | first3 = C. | last4 = Muller | first4 = H. | year = 1988 | title = GABA Activated Chloride Currents in Cultured Rat Hippocampal and Septal Region Neurons Can Be Inhibited by Curare and Atropine | url = | journal = Neuroscience Letters | volume = 93 | issue = 2–3| pages = 220–24 | doi=10.1016/0304-3940(88)90085-7}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Simpson | first1 = L. L. | year = 1986 | title = Molecular Pharmacology of Botulinum Toxin and Tetanus Toxin | url = | journal = Annual Review of Pharmacology and Toxicology | volume = 26 | issue = 1| pages = 427–53 | doi=10.1146/annurev.pharmtox.26.1.427}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Soroceanu | first1 = Liliana | last2 = Gillespie | first2 = Yancey | last3 = Khazaeli | first3 = M. B. | last4 = Sontheimer | first4 = Harold | year = 1998 | title = Use of Chlorotoxin for Targeting of Primary Brain Tumors | url = | journal = Cancer Research | volume = 58 | issue = | pages = 4871–879 }} * Spencer PS, Schaumburg HH, Ludolph AC (Eds) (2000) Experimental and Clinical Neurotoxicology. Oxford University Press, Oxford, pp.&nbsp;1310. * {{Cita publicación periódica | last1 = Stanfield | first1 = Peter R | year = 1983 | title = Tetraethylammonium Ions and the Potassium Permeability of Excitable Cells | url = | journal = Reviews of Physiology, Biochemistry & Pharmacology | volume = 97 | issue = | pages = 1–49 }} * {{Cita publicación periódica |vauthors=Stewart I, Seawright AA, Shaw GR | year = 2008 | title = Cyanobacterial poisoning in livestock, wild mammals and birds&nbsp;– an overview | url = http://www.epa.gov/cyano_habs_symposium/monograph/Ch28.pdf | journal = Cyanobacterial Harmful Algal Blooms: State of the Science and Research Needs | volume = 619 | issue = | pages = 613–637 | doi = 10.1007/978-0-387-75865-7_28 | pmid = 18461786 | series = Advances in Experimental Medicine and Biology | isbn = 978-0-387-75864-0 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Taffe | first1 = M. A. | last2 = Kotzebue | first2 = R. W. | last3 = Crean | first3 = R. D. | last4 = Crawford | first4 = E. F. | last5 = Edwards | first5 = S. | last6 = Mandyam | first6 = C. D. | year = 2010 | title = From the Cover: Long-lasting Reduction in Hippocampal Neurogenesis by Alcohol Consumption in Adolescent Nonhuman Primates | url = | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 107 | issue = 24| pages = 11104–1109 | doi=10.1073/pnas.0912810107 | pmid=20534463 | pmc=2890755}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Takadera | first1 = Tsuneo | last2 = Suzuki | first2 = Risa | last3 = Mohri | first3 = Tetsuro | year = 1990 | title = Protection by Ethanol of Cortical Neurons from N-methyl-d-aspartate-induced Neurotoxicity Is Associated with Blocking Calcium Influx | url = | journal = Brain Research | volume = 537 | issue = 1–2| pages = 109–14 | doi=10.1016/0006-8993(90)90346-d| pmid = 1982237 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Thyagarajan | first1 = B. | last2 = Krivitskaya | first2 = N. | last3 = Potian | first3 = J. G. | last4 = Hognason | first4 = K. | last5 = Garcia | first5 = C. C. | last6 = McArdle | first6 = J. J. | year = 2009 | title = Capsaicin Protects Mouse Neuromuscular Junctions from the Neuroparalytic Effects of Botulinum Neurotoxin A. | journal = Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics | volume = 331 | issue = 2| pages = 361–71 | doi=10.1124/jpet.109.156901 | pmid=19654265 | pmc=2775269}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Tymianski | first1 = Michael | last2 = Charlton | first2 = Milton P. | last3 = Carlen | first3 = Peter L. | last4 = Tator | first4 = Charles H. | year = 2003 | title = Source Specificity of Early Calcium Neurotoxicity in Cultured Embryonic Spinal Neurons | url = | journal = The Journal of Neuroscience | volume = 13 | issue = 5| pages = 2095–104 }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Tsetlin | first1 = V.I | last2 = Hucho | first2 = F. | year = 2004 | title = Snake and Snail Toxins Acting on Nicotinic Acetylcholine Receptors: Fundamental Aspects and Medical Applications | url = | journal = FEBS Letters | volume = 557 | issue = 1–3| pages = 9–13 | doi=10.1016/s0014-5793(03)01454-6| pmid = 14741333 }} * USEPA (United States Environmental Protection Agency) (1998) Health Effects Test Guidelines. OPPTS 870.6200. Neurotoxicity screening battery. Washington DC, USEPA. * Vahidnia, A., G.B. Van Der Voet, e F.A. De Wolff (2007) "Arsenic Neurotoxicity A Review." ''Human & Experimental Toxicology,'' '''26''' (10) : 823–32. * {{Cita publicación periódica | last1 = Walton | first1 = J | year = 2006 | title = Aluminum in Hippocampal Neurons from Humans with Alzheimer's Disease | url = | journal = NeuroToxicology | volume = 27 | issue = 3| pages = 385–94 | doi=10.1016/j.neuro.2005.11.007| pmid = 16458972 }} * Widmaier, Eric P., Hershel Raff, Kevin T. Strang, e Arthur J. Vander (2008) ''Vander's Human Physiology: the Mechanisms of Body Function.''' Boston: McGraw-Hill Higher Education. * {{Cita publicación periódica | last1 = Williamson | first1 = Lura C. | last2 = Halpern | first2 = Jane L. | last3 = Montecucco | first3 = Cesare | last4 = Brown | first4 = J. E. | last5 = Neale | first5 = Elaine A. | year = 1996 | title = Clostridial Neurotoxins and Substrate Proteolysis in Intact Neurons | url = | journal = The Journal of Biological Chemistry | volume = 271 | issue = 13| pages = 7694–699 | doi = 10.1074/jbc.271.13.7694 }} * {{Cita publicación periódica |author1=Wood S. A. |author2=Rasmussen J. P. |author3=Holland P. T. |author4=Campbell R. |author5=Crowe A. L. M. | year = 2007 | title = First Report of the Cyanotoxin Anatoxin-A from Aphanizomenon issatschenkoi (cyanobacteria) | journal = Journal of Phycology | volume = 43 | issue = 2| pages = 356–365 | doi = 10.1111/j.1529-8817.2007.00318.x }} * {{Cita publicación periódica | last1 = Yamada | first1 = Kiyofumi | last2 = Tanaka | first2 = Tomoko | last3 = Han | first3 = Daiken | last4 = Senzaki | first4 = Kouji | last5 = Kameyama | first5 = Tsutomu | last6 = Nabeshima | first6 = Toshitaka | year = 1999 | title = Protective Effects of Idebenone and α-tocopherol on β-amyloid-(1–42)-induced Learning and Memory Deficits in Rats: Implication of Oxidative Stress in β-amyloid-induced Neurotoxicity In vivo | url = | journal = European Journal of Neuroscience | volume = 11 | issue = 1| pages = 83–90 | doi=10.1046/j.1460-9568.1999.00408.x}} * {{Cita publicación periódica | last1 = Yan | last2 = Du | first2 = Shi | last3 = Chen | first3 = Xi | last4 = Fu | first4 = Jin | last5 = Chen | first5 = Ming | last6 = Zhu | first6 = Huaijie | last7 = Roher | first7 = Alex | last8 = Slattery | first8 = Timothy | last9 = Zhao | first9 = Lei | last10 = Nagashima | first10 = Mariko | last11 = Morser | first11 = John | last12 = Migheli | first12 = Antonio | last13 = Nawroth | first13 = Peter | last14 = Stern | first14 = David | last15 = Marie Schmidt | first15 = Ann | year = 1996 | title = RAGE and Amyloid-β Peptide Neurotoxicity in Alzheimer's Disease | url = | journal = Nature | volume = 382 | issue = 6593| pages = 685–91 | doi=10.1038/382685a0| pmid = 8751438}} * Yang, X (2007) [https://books.google.com/books?id=9RNpEXya6MwC&printsec=frontcover&dq=Occurrence+of+the+cyanobacterial+neurotoxin,+anatoxin-a&hl=en&ei=GEvpTtyUF6akiAf32cXbCA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC8Q6AEwAA#v=onepage&q=Occurrence%20of%20the%20cyanobacterial%20neurotoxin%2C%20anatoxin-a&f=false Occurrence of the cyanobacterial neurotoxin, anatoxin-a, in New York State waters'']{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }} ProQuest. {{ISBN|978-0-549-35451-2}}. * {{Cita publicación periódica | last1 = Zhang | first1 = J. | last2 = Dawson | first2 = V. | last3 = Dawson | first3 = T. | last4 = Snyder | first4 = S. | year = 1994 | title = Nitric Oxide Activation of Poly(ADP-ribose) Synthetase in Neurotoxicity | url = | journal = Science | volume = 263 | issue = 5147| pages = 687–89 | doi=10.1126/science.8080500| pmid = 8080500 }} {{reftermina}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Neurotoxins}} === Bibliografía === *[https://web.archive.org/web/20120131032408/http://www.sfn.org/skins/main/pdf/brainfacts/2008/brain_facts.pdf Brain Facts Book] de The Society for Neuroscience *[https://web.archive.org/web/20160214021422/http://neuroscience.uth.tmc.edu/ Neuroscience Texts] na Escola de Medicina da Universidade de Texas *[https://link.springer.com/protocol/10.1007/978-1-61779-170-3_1 In Vitro Neurotoxicology: An Introduction] en Springerlink *[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK5283/ Biology of the NMDA Receptor] no [[NCBI]] *[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK53356/ Advances in the Neuroscience of Addiction, 2ª edición] no NCBI === Ligazóns externas === *[http://www.epa.gov/ Environmental Protection Agency] na Axencia de Protección Ambiental dos Estados Unidos *[http://alcalc.oxfordjournals.org/ Alcohol and Alcoholism] en Oxford Medical Journals *[http://www.journals.elsevier.com/neurotoxicology/ Neurotoxicology] en Elsevier Journals *[http://www.neurotoxininstitute.com/ Neurotoxin Institute] no Neurotoxin Institute *[https://web.archive.org/web/20131023072809/http://toxipedia.org/display/toxipedia/Neurotoxins Neurotoxins] en Toxipedia {{control de autoridades}} [[Categoría:Neurotoxinas| ]] [[Categoría:Toxinas]] rdv011su9kqcg0g83ti2d7xn0xjhgk8 0 485116 6168265 5865472 2022-08-27T13:07:23Z Xoio 22795 actualización e corrección dun erro wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Ostreoideos<br />''Ostreoidea'' | image = Ostrea edulis 01.jpg | image_width = 270px | image_caption = Visión exterior e interior das [[cuncha|valvas]] dunha [[ostra]] | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = '''Ostreoidea''' | superfamilia_authority = [[Rafinesque]], [[1815]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Familias]] | subdivision = : ''Véxase o texto'' | synonyms = : ''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Gryphaea arcuata Lamarck, 1801 (France) 2.JPG|miniatura|260px|valva de ''[[Gryphaea arcuata]]'', un [[grifeidos|grifeido]].]] A dos '''ostreoideos''' (''Ostreoidea'') é unha [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]] e [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]].<ref name=W>[http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=151323 Ostreoidea Rafinesque, 1815] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> Os animais que forman parte deste grupo ás veces son coñecidos xenericamente como ostras,<ref name="Barker2004">{{cite book|author=G. M. Barker|title=Natural Enemies of Terrestrial Molluscs|url=https://books.google.com/books?id=bjAh_Gszsy8C&pg=PA326|year=2004|publisher=CABI|isbn=978-0-85199-061-3|page=326|dataacceso=27 de xaneiro de 2020}}</ref> e reúnense na actualidade en dúas [[Familia (bioloxía)|familias]]. == Taxonomía == === Descrición === A superfamilia foi descrita en [[1815]] polo [[naturalista]] [[estadounidense]] de orixe [[Francia|franco]]-[[Alemaña|xermana]]-[[italia]]na [[Constantine Samuel Rafinesque-Schmaltz]],<ref name=W/> na súa obra [https://www.biodiversitylibrary.org/item/188066#page/11/mode/1up ''Analyse de la nature or Tableau de l'univers et des corps organisés''] editada en [[Palermo]]. === Sinónimo === Ademais de polo nome actualmente válido a superfamilia coñeceuse tamén polo sinónimo:<ref name=W/> * Ostreacea (non aceptado para nome de superfamilia, xa que o sufixo -''acea'' é o propio das familias de vexetais) === Familias === Na actualidade (2022) recoñécense na subfamilia as dúas [[Familia (bioloxía)|familias]] seguintes:<ref name=W/> * [[Grifeidos]] (''Gryphaeidae'') <small>Vialov, 1936</small> * [[Ostreidos]] (''Ostreidae'') <small>Rafinesque, 1815</small> Ademais, describíronse tres familias [[fósil]]es:<ref name=W/> * Arctostreidae † <small>, Vialov, 1983</small> * Chondrodontidae † <small>Freneix, 1960</small> * Eligmidae † <small>Gill, 1871</small> === Nota taxonómica === As familias dos ostreoideos considerábanse antigamente como parte da subfamilia dos pterioideos (Pterioidea), pero hoxe se clasifícanse dentro de Ostreoidea Rafinesque, 1815 porque son familias de ostras "reais" (incluídas as especies comerciais destinadas ao consumo), mentres que as familias dos Pterioidea comprendes especies de ostras perlíferas tropicais.<ref>{{cite journal | last =Tëmkin | first =Ilya | title =Molecular phylogeny of pearl oysters and their relatives (mollusca, bivalvia, pterioidea)| journal =BMC Evolutionary Biology | volume =10 | issue =342 | pages =1471–2148 | date =2010 | url =http://www.biomedcentral.com/1471-2148/10/342 | doi =10.1186/1471-2148-10-342 | pmid=21059254 | pmc=3271234}}</ref> == Características == Os ostreoides caracterízanse pola súa grosa [[cuncha]], composta de [[aragonitoa]] e [[proteína]]s como a [[conquiolina]], característica de todos os [[lamelibranquios]]. As dúas [[cuncha|valvas]] desta gran carcasa, desigual, está fixadas entre si pola valva esquerda, que xeralmente é curvada, cóncava, co extremo anterior máis ou menos enderezado en forma de gancho axial ben desenvolvido.<ref name="HarperTaylor2000">{{cite book|author1=Elizabeth Harper|author2=John David Taylor|author3=J. Alistair Crame|title=The Evolutionary Biology of the Bivalvia|url=https://archive.org/details/evolutionarybiol00harp|year=2000|publisher=Geological Society of London|isbn=978-1-8623-9076-8|page=[https://archive.org/details/evolutionarybiol00harp/page/n183 175]}}</ref><ref>Gilbert Ranson, Gilbert (1943): ''La vie des huîtres'', 10ª edición. París: Gallimard.</ref>. Sábese que as ''aletas'' anais existen na familia dos ostreidos, pero non nos grifeidos máis primitivos.<ref name="Newell1998">{{cite book|author=Norman Dennis Newell|title=Bivalves: an eon of evolution : paleobiological studies honoring Norman D. Newell|url=https://books.google.com/books?id=Mr4TAQAAIAAJ|year=1998|publisher=University of Calgary |isbn=978-1-5523-8005-5|page=28}}</ref> A cicatriz do [[músculo]] adutor é simple, cunha marca central única.<ref name="CoanScott2000">{{cite book|author1=Eugene V. Coan|author2=Paul Valentich Scott|author3=F. R. Bernard|title=Bivalve seashells of western North America: marine bivalve mollusks from Arctic Alaska to Baja California|url=https://books.google.com/books?id=mhcWAQAAIAAJ|year=2000|publisher=Santa Barbara Museum of Natural History|isbn=978-0-9364-9430-2|page=52}}</ref> Na maioría das especies, a [[cuncha|valva]] dereita é menos convexa que a esquerda.<ref name="Elewa2010">{{cite book|author=Ashraf M.T. Elewa|title=Morphometrics for Nonmorphometricians|url=https://books.google.com/books?id=JLY-xNUUtvIC&pg=PA163|date=9 de xuño 2010|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-5409-5852-9|page=163}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{wikispecies}} === Bibliografía === * Bieler R., Carter J. G. & Coan E. V. (2010): 'Classification of Bivalve families', pp. 113-133. En: Bouchet P. & Rocroi J.-P., "Nomenclator of Bivalve Families". ''Malacologia'' '''52''' (2): 1-184. * Carter, J. G. ''et al''. (2011): "A Synoptical Classification of the Bivalvia (Mollusca)". ''University of Kansas Paleontological Institute Paleontological Contributions'' '''4''': 1-47. * Gofas, S.; Le Renard, J. & Bouchet, P. (2001): "Mollusca". En: Costello, M. J. ''et al''. (eds), ''European Register of Marine Species: a check-list of the marine species in Europe and a bibliography of guides to their identification''. París: Patrimoines Naturels. 50: 180-213. ISBN 2-8565-3538-0. * Harry H. W. (1985): [https://www.biodiversitylibrary.org/page/42480241#page/154/mode/1up "Synopsis of the supraspecific classification of living oysters (Bivalvia: Gryphaeidae and Ostreidae)"]. ''The Veliger'' '''28''': 121-158. * Koppka, J. (2015): "Revision of the Bivalvia from the Upper Jurassic Reuchenette Formation, Northwest Switzerland—Ostreoidea". ''Zootaxa'' '''3927''' (1): 1–117. * Vaught, K. C.; Tucker Abbott, R. & Boss, K. J. (1989): ''A classification of the living Mollusca''. Melbourne: American Malacologists. ISBN 0-9158-2622-4. === Outros artigos === * [[Bivalvos]] * [[Pteriomorfios]] * [[Ostreidos (orde)]] === Ligazóns externas === * [https://paleobiodb.org/classic/basicTaxonInfo?taxon_no=890088 Superfamily Ostreoidea Rafinesque 1815] en [[Fossilworks]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] hhtc47nt4o72at4shkv6y3lkrd3phaj 6168266 6168265 2022-08-27T13:07:53Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Ostreoideos<br />''Ostreoidea'' | image = Ostrea edulis 01.jpg | image_width = 270px | image_caption = Visión exterior e interior das [[cuncha|valvas]] dunha [[ostra]] | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = '''Ostreoidea''' | superfamilia_authority = [[Rafinesque]], [[1815]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Familias]] | subdivision = : ''Véxase o texto'' | synonyms = : ''Véxase o texto'' }} [[Ficheiro:Gryphaea arcuata Lamarck, 1801 (France) 2.JPG|miniatura|260px|valva de ''[[Gryphaea arcuata]]'', un [[grifeidos|grifeido]].]] A dos '''ostreoideos''' (''Ostreoidea'') é unha [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]] e [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]].<ref name=W>[http://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=151323 Ostreoidea Rafinesque, 1815] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> Os animais que forman parte deste grupo ás veces son coñecidos xenericamente como ostras,<ref name="Barker2004">{{cite book|author=G. M. Barker|title=Natural Enemies of Terrestrial Molluscs|url=https://books.google.com/books?id=bjAh_Gszsy8C&pg=PA326|year=2004|publisher=CABI|isbn=978-0-85199-061-3|page=326|dataacceso=27 de xaneiro de 2020}}</ref> e reúnense na actualidade en dúas [[Familia (bioloxía)|familias]]. == Taxonomía == === Descrición === A superfamilia foi descrita en [[1815]] polo [[naturalista]] [[estadounidense]] de orixe [[Francia|franco]]-[[Alemaña|xermana]]-[[italia]]na [[Constantine Samuel Rafinesque-Schmaltz]],<ref name=W/> na súa obra [https://www.biodiversitylibrary.org/item/188066#page/11/mode/1up ''Analyse de la nature or Tableau de l'univers et des corps organisés''] editada en [[Palermo]]. === Sinónimo === Ademais de polo nome actualmente válido a superfamilia coñeceuse tamén polo sinónimo:<ref name=W/> * Ostreacea (non aceptado para nome de superfamilia, xa que o sufixo -''acea'' é o propio das familias de vexetais) === Familias === Na actualidade (2022) recoñécense na subfamilia as dúas [[Familia (bioloxía)|familias]] seguintes:<ref name=W/> * [[Grifeidos]] (''Gryphaeidae'') <small>Vialov, 1936</small> * [[Ostreidos]] (''Ostreidae'') <small>Rafinesque, 1815</small> Ademais, describíronse tres familias [[fósil]]es:<ref name=W/> * Arctostreidae † <small>, Vialov, 1983</small> * Chondrodontidae † <small>Freneix, 1960</small> * Eligmidae † <small>Gill, 1871</small> === Nota taxonómica === As familias dos ostreoideos considerábanse antigamente como parte da subfamilia dos pterioideos (Pterioidea), pero hoxe se clasifícanse dentro de Ostreoidea Rafinesque, 1815 porque son familias de ostras "reais" (incluídas as especies comerciais destinadas ao consumo), mentres que as familias dos Pterioidea comprendes especies de ostras perlíferas tropicais.<ref>{{cite journal | last =Tëmkin | first =Ilya | title =Molecular phylogeny of pearl oysters and their relatives (mollusca, bivalvia, pterioidea)| journal =BMC Evolutionary Biology | volume =10 | issue =342 | pages =1471–2148 | date =2010 | url =http://www.biomedcentral.com/1471-2148/10/342 | doi =10.1186/1471-2148-10-342 | pmid=21059254 | pmc=3271234}}</ref> == Características == Os ostreoides caracterízanse pola súa grosa [[cuncha]], composta de [[aragonitoa]] e [[proteína]]s como a [[conquiolina]], característica de todos os [[lamelibranquios]]. As dúas [[cuncha|valvas]] desta gran carcasa, desigual, está fixadas entre si pola valva esquerda, que xeralmente é curvada, cóncava, co extremo anterior máis ou menos enderezado en forma de gancho axial ben desenvolvido.<ref name="HarperTaylor2000">{{cite book|author1=Elizabeth Harper|author2=John David Taylor|author3=J. Alistair Crame|title=The Evolutionary Biology of the Bivalvia|url=https://archive.org/details/evolutionarybiol00harp|year=2000|publisher=Geological Society of London|isbn=978-1-8623-9076-8|page=[https://archive.org/details/evolutionarybiol00harp/page/n183 175]}}</ref><ref>Gilbert Ranson, Gilbert (1943): ''La vie des huîtres'', 10ª edición. París: Gallimard.</ref>. Sábese que as ''aletas'' anais existen na familia dos ostreidos, pero non nos grifeidos máis primitivos.<ref name="Newell1998">{{cite book|author=Norman Dennis Newell|title=Bivalves: an eon of evolution : paleobiological studies honoring Norman D. Newell|url=https://books.google.com/books?id=Mr4TAQAAIAAJ|year=1998|publisher=University of Calgary |isbn=978-1-5523-8005-5|page=28}}</ref> A cicatriz do [[músculo]] adutor é simple, cunha marca central única.<ref name="CoanScott2000">{{cite book|author1=Eugene V. Coan|author2=Paul Valentich Scott|author3=F. R. Bernard|title=Bivalve seashells of western North America: marine bivalve mollusks from Arctic Alaska to Baja California|url=https://books.google.com/books?id=mhcWAQAAIAAJ|year=2000|publisher=Santa Barbara Museum of Natural History|isbn=978-0-9364-9430-2|page=52}}</ref> Na maioría das especies, a [[cuncha|valva]] dereita é menos convexa que a esquerda.<ref name="Elewa2010">{{cite book|author=Ashraf M.T. Elewa|title=Morphometrics for Nonmorphometricians|url=https://books.google.com/books?id=JLY-xNUUtvIC&pg=PA163|date=9 de xuño 2010|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-5409-5852-9|page=163}}</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} {{wikispecies}} === Bibliografía === * Bieler R., Carter J. G. & Coan E. V. (2010): 'Classification of Bivalve families', pp. 113-133. En: Bouchet P. & Rocroi J.-P., "Nomenclator of Bivalve Families". ''Malacologia'' '''52''' (2): 1-184. * Carter, J. G. ''et al''. (2011): "A Synoptical Classification of the Bivalvia (Mollusca)". ''University of Kansas Paleontological Institute Paleontological Contributions'' '''4''': 1-47. * Gofas, S.; Le Renard, J. & Bouchet, P. (2001): "Mollusca". En: Costello, M. J. ''et al''. (eds), ''European Register of Marine Species: a check-list of the marine species in Europe and a bibliography of guides to their identification''. París: Patrimoines Naturels. 50: 180-213. ISBN 2-8565-3538-0. * Harry H. W. (1985): [https://www.biodiversitylibrary.org/page/42480241#page/154/mode/1up "Synopsis of the supraspecific classification of living oysters (Bivalvia: Gryphaeidae and Ostreidae)"]. ''The Veliger'' '''28''': 121-158. * Koppka, J. (2015): "Revision of the Bivalvia from the Upper Jurassic Reuchenette Formation, Northwest Switzerland—Ostreoidea". ''Zootaxa'' '''3927''' (1): 1–117. * Vaught, K. C.; Tucker Abbott, R. & Boss, K. J. (1989): ''A classification of the living Mollusca''. Melbourne: American Malacologists. ISBN 0-9158-2622-4. === Outros artigos === * [[Bivalvos]] * [[Pteriomorfios]] * [[Ostreidos (orde)]] === Ligazóns externas === * [https://paleobiodb.org/classic/basicTaxonInfo?taxon_no=890088 Superfamily Ostreoidea Rafinesque 1815] en [[Fossilworks]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] bzxxid7f1itk8o45r8cokpfbe9g812w 1 487606 6168268 5368188 2022-08-27T13:14:31Z Xoio 22795 wikitext text/x-wiki == Concordancia do título co contido == {{@|Xoio}} podes revisar o contido do artigo? Graciñas. --[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 27 de xaneiro de 2020 ás 20:41 (UTC) : Ola [[Usuario:HombreDHojalata|HombreDHojalata]]. Moitas gazas por avisares. Era un erro que tiña que amañar, e que xa esquecera. Moitas grazas, repito. O artigo creo que xa quedou ben, e debidamente referenciado. Quizais só quede unha cousiña: o nome do artigo. Eu puxera '''Ostreoides''', pero penso que a mellor adaptación do latín científico ''Ostreoidea'' sexa '''Ostreoideos'''. Caben tres solucións: 1, deixalo como está; 2, cambiar o nome por '''Ostreoideos'''; 3, cambiar o tílulo polo nome científico, '''Ostreoidea'''. Un cordial saúdo. --'''[[Usuario:Xoio|Xoio]]'''^{''[[Conversa Usuario:Xoio|Éche o que hai]]''} 28 de xaneiro de 2020 ás 14:42 (UTC) :: Ola. Despois de moito tempo, ao revisar algúns taxons, creo que finalmente o problema está resolto. --'''[[Usuario:Xoio|Xoio]]'''^{''[[Conversa Usuario:Xoio|Éche o que hai]]''} 27 de agosto de 2022 ás 13:13 (UTC) aphaax9lukwdyp17d0kkmidsiqbvztm 0 497561 6168564 5927161 2022-08-27T23:16:15Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = <big>Malcolm Delaney</big> | imaxe = 2021-12-03 ALBA Berlin gegen Pallacanestro Olimpia Milano (EuroLeague 2021-22) by Sandro Halank–045.jpg | ancho = 280 | posición = [[Base (baloncesto)|Base]] / [[Escolta (baloncesto)|Escolta]] | altura = 1,91 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 3 [[polgada|in]])</small> | peso = 86 [[kg]] <small>(190 lb)</small> | equipo = | equipo2 = | número = | nacionalidade = {{USA}} | nacemento = [[11 de marzo]] de [[1989]] <small>{{idade|11|3|1989}}</small> | lugar = [[Ficheiro:Flag of Maryland.svg|20px|border|Maryland]] [[Baltimore, Maryland|Baltimore]], [[Maryland]] | instituto = Towson Catholic (Towson, Maryland) | universidade = Virginia Tech (2007–2011) | anodraft = 2011 | roldadraft = Sen draftear | career_start = dende [[2011]] | antigos_equipos = [[Élan Chalon]] (2011–2012)<br />[[BC Budivelnyk|Budivelnyk]] (2012–2013)<br />[[FC Bayern München (baloncesto)|Bayern München]] (2013–2014)<br />[[PBC Lokomotiv Kuban|Lokomotiv Kuban]] (2014–2016)<br />[[Atlanta Hawks]] (2016–2018)<br />[[Guangdong Southern Tigers]] (2018–2019)<br />[[FC Barcelona (baloncesto)|Barcelona]] (2019–2020)<br />[[Olimpia Milano]] (2020–2022) }} '''Malcolm Hakeem Delaney''', nado o [[11 de marzo]] de [[1989]] en [[Baltimore, Maryland|Baltimore]], [[Maryland]], é un xogador profesional de [[baloncesto]] [[Estados Unidos de América|estadounidense]]. == Traxectoria profesional == O [[15 de xullo]] de [[2016]], Delaney asinou cos [[Atlanta Hawks]] un contrato de dous anos e 5 millóns de [[Dólar americano|dólares]].<ref>{{cite web|url=http://www.nba.com/hawks/features/hawks-re-sign-humphries-add-jack-delaney|title=Hawks Re-Sign Humphries, Add Jack & Delaney|work=NBA.com|date=15 de xullo de 2016|accessdate=15 de xullo de 2016}}</ref> Fixo o seu debut na [[National Basketball Association]] (NBA) o [[27 de outubro]] de 2016, facendo 4 puntos e 5 asistencias na vitoria dos Hawks por 114–99 contra os [[Washington Wizards]].<ref>{{cite web|url=http://www.espn.com/nba/boxscore?gameId=400899420|title=Wizards vs. Hawks – Box Score|work=ESPN.com|date=27 de outubro de 2016|accessdate=25 de febreiro de 2017}}</ref> O [[12 de setembro]] de [[2019]], Delaney asinou un contrato dun ano co [[FC Barcelona (baloncesto)|FC Barcelona]] da [[Liga ACB]].<ref>{{cite news |title=Barcelona lands former All-Euroleague guard Delaney |url=https://www.euroleague.net/news/i/9xmhjur546pu4hsf |accessdate=12 de setembro de 2019 |work=[[EuroLeague|EuroLeague.net]] |date=12 de setembro de 2019}}</ref> O [[14 de maio]] de [[2020]], Delaney e o Barcelona acordaron a rescisión do contrato do xogador.<ref>[https://www.acb.com/articulo/ver/153226-acuerdo-para-la-finalizacion-del-contrato-de-malcolm-delaney.html Acuerdo para la finalización del contrato de Malcolm Delaney]</ref> O [[2 de xuño]] de [[2020]], Delaney asinou un contrato de dous anos co [[Olimpia Milano]] da [[Lega Basket Serie A]].<ref>[https://sportando.basketball/en/olimpia-milano-officially-signs-malcolm-delaney/ Olimpia Milano officially signs Malcolm Delaney]</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/30000074 Perfil en ACB.com] {{es}} * [https://www.basketball-reference.com/players/d/delanma01.html Estatísticas NBA en Basketball-Reference.com] {{en}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Delaney, Malcolm}} [[Categoría:Nados en 1989]] [[Categoría:Nados en Baltimore, Maryland]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Bases de baloncesto]] [[Categoría:Escoltas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da NBA]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Xogadores do Élan Chalon]] [[Categoría:Xogadores do BC Budivelnyk]] [[Categoría:Xogadores do FC Bayern München (baloncesto)]] [[Categoría:Xogadores do PBC Lokomotiv Kuban]] [[Categoría:Xogadores dos Atlanta Hawks]] [[Categoría:Xogadores do FC Barcelona Bàsquet]] [[Categoría:Xogadores do Olimpia Milano]] 4kq28du3z9c2z80zrraoc9hf1wepzr7 0 497931 6168329 6057441 2022-08-27T15:14:24Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | image = Acinetobacter baumannii.JPG | image_caption = ''Acinetobacter baumannii'' | domain = [[Bacteria]] | phylum = [[Proteobacteria]] | classis = [[Gammaproteobacteria]] | ordo = [[Pseudomonadales]] | familia = [[Moraxellaceae]] | genus = '''Acinetobacter''' | genus_authority = Brisou & Prévot 1954 | subdivision_ranks = Species | subdivision = ''[[Acinetobacter albensis]]''<ref name=Acinetobacter>{{cite journal|last1=Parte|first1=A.C.|title=Acinetobacter|website=[[LPSN]]|url=https://lpsn.dsmz.de/genus/acinetobacter}}</ref><br/> ''[[Acinetobacter apis]]''<br/> ''[[Acinetobacter baumannii]]''<br/> ''[[Acinetobacter baylyi]]''<ref name=Acinetobacter>{{cite journal|last1=Parte|first1=A.C.|title=Acinetobacter|website=[[LPSN]]|url=https://lpsn.dsmz.de/genus/acinetobacter}}</ref><br/> ''[[Acinetobacter beijerinckii]]''<br/> ''[[Acinetobacter bereziniae]]''<br/> ''[[Acinetobacter bohemicus]]''<br/> ''[[Acinetobacter boissieri]]''<br/> ''[[Acinetobacter bouvetii]]''<br/> ''[[Acinetobacter brisouii]]''<br/> ''[[Acinetobacter calcoaceticus]]''<br/> ''[[Acinetobacter celticus]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter colistiniresistens]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter courvalinii]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter defluvii]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter dispersus]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter dijkshoorniae]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter equi]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter gandensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter gerneri]]''<br/> ''[[Acinetobacter guangdongensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter guillouiae]]''<br/> ''[[Acinetobacter gyllenbergii]]''<br/> ''[[Acinetobacter haemolyticus]]''<br/> ''[[Acinetobacter harbinensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter indicus]]''<br/> ''[[Acinetobacter junii]]''<br/> ''[[Acinetobacter kookii]]''<br/> ''[[Acinetobacter lactucae]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter larvae]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter lwoffii]]''<br/> ''[[Acinetobacter modestus]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter nectaris]]''<br/> ''[[Acinetobacter nosocomialis]]''<br/> ''[[Acinetobacter parvus]]''<br/> ''[[Acinetobacter pakistanensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter populi]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter proteolyticus]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter pittii]]''<br/> ''[[Acinetobacter piscicola]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter pragensis]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter proteolyticus]]''<ref name=Acinetobacter/><br/> ''[[Acinetobacter puyangensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter qingfengensis]]''<br/> ''[[Acinetobacter radioresistens]]''<br/> ''[[Acinetobacter rudis]]''<br/> ''[[Acinetobacter schindleri]]''<br/> ''[[Acinetobacter seifertii]]''<br/> ''[[Acinetobacter soli]]''<br/> ''[[Acinetobacter tandoii]]''<br/> ''[[Acinetobacter tjernbergiae]]''<br/> ''[[Acinetobacter towneri]]''<br/> ''[[Acinetobacter ursingii]]''<br/> ''[[Acinetobacter variabilis]]''<br/> ''[[Acinetobacter venetianus]]''<br/> ''[[Acinetobacter vivianii]]''<ref name=Acinetobacter/> }} '''''Acinetobacter''''' é un xénero de bacterias [[gramnegativa]]s que pertencen á clase das [[Gammaproteobacteria]]s. As especies de ''Acinetobacter'' son [[proba da oxidase|oxidase negativas]], mostran un movemento a sacudidas,<ref>{{Cite journal|last=Bitrian|first=Mariana|last2=González|first2=Rodrigo H.|last3=Paris|first3=Gaston|last4=Hellingwerf|first4=Klaas J.|last5=Nudel|first5=Clara B.|date=2013-09-01|title=Blue-light-dependent inhibition of twitching motility in Acinetobacter baylyi ADP1: additive involvement of three BLUF-domain-containing proteins|journal=Microbiology |volume=159|issue=Pt 9|pages=1828–1841|doi=10.1099/mic.0.069153-0|issn=1465-2080|pmid=23813679|url=https://semanticscholar.org/paper/89c47c2095fff5ce7873f389eef2876b661b624e}}</ref> e aparecen en pares vistas ao microscopio. Son importantes [[vida do solo|organismos do solo]], onde contribúen á [[Mineralización (solo)|mineralización]] de, por exemplo, [[Aromaticidade|compostos aromáticos]]. As especies de ''Acinetobacter'' son unha fonte importante de infeccións en pacientes debilitados ingresados en hospitais, especialmene a especie ''[[Acinetobacter baumannii]]''. == Descrición == As especies do xénero ''Acinetobacter'' son [[organismo aerobio|aerobias estritos]], [[Fermentación (bioquímica)|non fermentadoras]], [[gramnegativa]]s e con forma de [[bacilo]]. Non obstante, mostran principalmente unha morfoloxía [[Cocobacilo|cocobacilar]] en ágar no selectivo. Os bacilos predominan en medios fluídos, especialmente durante o inicio do seu crecemento. A morfoloxía das especies de ''Acinetobacter'' pode ser bastante variable en espécimess clínicos humanos con [[tinguidura de Gram]] e non se pode usar para diferenciar as ''Acinetobacter'' doutros axentes comúns de infección. A maioría das cepas de ''Acinetobacter'', excepto algunhas das cepas de ''A. lwoffii'', crecen ben en [[ágar MacConkey]] (sen sal). Aínda que son clasificadas oficialmente como non fermentadoras de [[lactosa]], a miúdo mostran ser parcialmente fermentadoras de lactosa cando crecen en ágar MacConkey. Son [[oxidase]] negativas, [[proba da catalase|catalase]] positivas, [[proba do indol|indol]] negativas, clasifícanse como non móbiles nos cultivos (independenttemente da [[motilidade]] a sacudidas microscópica) e xeralmente [[nitrato]] negativas. As bacterias do xénero ''Acinetobacter'' forman inclusións intracelulares de [[polihidroxialcanoato]]s baixo certas condicións ambientais (por exemplo, falta de elementos como o [[fósforo (elemento)|fósfor]], [[nitróxeno]] ou [[oxíxeno]] combinado cun subministración excesiva de fontes de carbono). == Etimoloxía == ''Acinetobacter'' é unha palabra composta procedente do grego científico [α + κίνητο + βακτηρ(ία)], que significa 'bacilo que non é móbil'. == Taxonomía == O xénero ''Acinetobacter'' comprende 38 nomes de especies válidos (ver cadro).<ref name=Visca2011>{{cite journal |vauthors=Visca P, Seifert H, Towner KJ |title=Acinetobacter infection--an emerging threat to human health |journal=IUBMB Life |volume=63 |issue=12 |pages=1048–54 |date=December 2011 |pmid=22006724 |doi=10.1002/iub.534 |url=}}</ref> == Identificación == A identificación das species de ''Acinetobacter'' é complicada pola falta de técnicas de identificación estándar. Inicialmente, a identificación baseouse nas características fenotípicas como a temperatura de crecemento, [[morfoloxía da colonia]], medio de crecemento, fontes de carbono, [[hidrólise]] de xelatinas, fermentación da [[glicosa]], entre outras. Este método permite a identificación do complexo ''A. calcoaceticus–A. baumannii'' pola formación de colonias lisas, redondas e mucoides a 37&nbsp;°C. Especies estreitamente relacionadas non se poden diferenciar e as especies do xénero como ''A. baumannii'' e outras non se poden identificar fenotipicamente. Como aínda non é posible a identificación de rutina no laboratorio microbiolóxico clínico, os illamentos de ''Acinetobacter'' son divididos e agrupados en tres grandes complexos: * ''Complexo Acinetobacter calcoaceticus-baumannii'': oxidante de glicosa non [[hemólise|hemolítico]] (''A. baumannii'' pode ser identificada por tipificación OXA-51). * ''Acinetobacter lwoffii'': glicosa negativa e non hemolítica. * ''Acinetobacter haemolyticus'': [[Hemólise (microbioloxía)|hemolítica]]. Diferentes especies de bacterias deste xénero poden identificarse usando fluorescencia-lactosa-desnitrificación para determinar a cantidade de ácido producido polo [[metabolismo]] da [[glicosa]]. O outro test de identificación fiable a nivel de xénero é o ensaio de transformación do ADN cromosómico. Neste ensaio, un mutante [[auxotrófico]] do [[triptófano]] naturalmente competente de ''Acinetobacter baylyi'' (BD4 trpE27) é transformado co ADN total dun illado suposto de ''Acinetobacter'' e a mestura de transformación é situada nun ágar de infusión de cerebro e corazón. O crecemento é entón colleitado despois dunha incubación durante 24 h a 30&nbsp;°C, seméntase nun ágar mínimo para ''Acinetobacter'' (AMA), e incúbase a 30&nbsp;°C durante 108 h. O crecemento en AMA indica un ensaio de transformación positivo e confirma que o illamento é un membro do xénero ''Acinetobacter''. Poden utilizarse ''E. coli'' HB101 e ''A. calcoaceticus'' MTCC1921T como controis negativos e positivos, respectivamente.<ref>{{cite journal | last1 = Rokhbakhsh-Zamin | first1 = F. | last2 = Sachdev | first2 = D.P. | last3 = Kazemi-Pour | first3 = N. | last4 = Engineer | first4 = A. | last5 = Zinjarde | first5 = S.S. | last6 = Dhakephalkar | first6 = P.K. | last7 = Chopade | first7 = B.A. | year = 2012 | title = Characterization of plant growth promoting traits of Acinetobacter species isolated from rhizosphere of Pennisetum glaucum | url = | journal = J Microbiol Biotechnol | volume = 21 | issue = 6| pages = 556–566 }}</ref> Algúns métodos moleculares usados na identificación de especies son a [[PCR]] baseada en secuencia palindrómica extraxénica repetitiva, ribotipificación, [[electroforese en xel de campo pulsado]] (PFGE), ADN polimórfico amplificado aleatoriamente, [[polimorfismo de lonxitude de fragmento amplificado]] (AFLP), restrición e análise de secuencia de [[ARNt]] e espazadores de xenes de ARNr de 16S-23S, e análise de restrición de ADN ribosómico de 16S amplificado (ARDRA). A PFGE, o AFLP e a ARDRA son métodos comúns validados, hoxe en uso debido á súa capacidade discriminativa. Porén, a maioría dos métodos máis recentes inclúen tipificación de secuencias multilocus e PCR multilocus e espectrometría de masas de ionización electrospray, que están baseadas na amplificación de xenes de mantemento altamente conservados e poden utilizarse para estudar as relacións xenéticas entre diferentes illamentos.<ref>Antibiotic resistance is a major risk factor for epidemic behavior of Acinetobacter baumannii. ''Infect Control Hosp Epidemiol'' 2001; 22:284–288.</ref> == Hábitat == As especies de ''Acinetobacter'' están amplamente distribuídas na natureza e aparecen comunmente no [[solo]] e na auga.<ref name=Doughari2011>{{cite journal|author1=Doughari HJ |author2=Ndakidemi PA |author3=Human IS |author4=Benade S |title=The ecology, biology and pathogenesis of Acinetobacter spp.:an overview |journal=Microbes and Environments |date=2011 |volume=26 |issue=2 |pages=101–112 |pmid=21502736 |doi=10.1264/jsme2.me10179 }}</ref> A súa capacidade de sobrevivir en superficies húmidas e sacas, así como de soportar a exposición a varios desinfectantes comúns, permite que algunhas especies de ''Acinetobacter'' sobrevivan en ambientes hospitalarios.<ref name=Doughari2011/> Ademais, as especies de ''Acinetobacter'' poden crecer nun amplo intervalo de temperaturas, polo que poden sobrevivir nuha ampla gama de ambientes.<ref name=Doughari2011/> == Importancia clínica == <!--Introdución sobre todas as Acinetobacter--> ''Acinetobacter'' íllase frecuentemente en [[infección nosocomial|infeccións nosocomiais]], e é especialmente frecuente en [[unidade de coidados intensivos|unidades de coidados intensivos]], onde son comúns tanto casos esporádicos coma [[epidemia|epidémicos]] e [[Endemia|endémicos]]. ''A. baumannii'' é unha causa frecuente de [[Pneumonía|pneumonias adquiridas en hospitais]], especialmente de comezo tardío, como as [[pneumonía asociada a ventilator|pneumonía asociadas a ventilador]] pulmonar. Pode causar outras infeccións, como infeccións cutáneas ou de feridas, [[bacteremia]]s e [[meninxite]]s, pero ''A. lwoffi'' é a principal responsable destas últimas. <!-- Enfermidade de A. baumannii --> Dentro de ''Acinetobacter'', ''[[Acinetobacter baumannii|A. baumannii]]'' é a maior causa de enfermidades humanas, e foi implicada en varios tipos de infeccións adquiridas en hospitais como bacteremias, infeccións do tracto urinario, meninxites secundarias, endocardite infectiva e infeccións en feridas e queimaduras.<ref>{{cite journal | last1 = Dent Lemuel | first1 = L | last2 = Marshall | first2 = DR | last3 = Pratap | first3 = S | last4 = Hulette | first4 = RB | year = 2010 | title = Multidrug resistant Acinetobacter baumannii: a descriptive study in a city hospital | url = | journal = BMC Infect Dis | volume = 10 | issue = | page = 196 | doi=10.1186/1471-2334-10-196| pmid = 20609238 | pmc = 2909240 }}</ref> En concreto, ''A. baumannii'' é illada frecuentemente como causa de pneumonía adquirida en hospitais entre pacientes ingresados en unidades de coidados intensivos. Entre os factores de risco están a intubación por longo tempo e a aspiración traqueal ou pulmonar. Na maioría dos casos de pneumonía asociada a ventilador, o equipamento utilizado para a ventilación artificial, como tubos endotraqueais ou de broncoscopias serven como fonte de infección e teñen como resultado a colonización do tracto respiratorio inferior por ''A. baumannii''. Nalgúns casos as bacterias poden pasar despois ao torrente circularorio, orixinando bacteremias con taxas de mortalidade entre o 32% ao 52%. As infeccións urinarias causadas por ''A. baumannii'' parecen estar asociadas coa cateterización continua e coa terapia de [[antibiótico]]s. ''A. baumannii'' tamén pode infectar a [[pel]] e tecidos brandos en lesións traumáticas e feridas poscirúrxicas. ''A. baumannii'' infecta frecuentemente queimaduras e pode causar complicacións debido á dificultade para o seu tratamento e erradicación. Aínda que menos común, hai evidencias que ligan esta bacteria coa meninxite, normalmente despois dunha cirurxía invasiva, e, en casos moi raros, coa meninxite primaira adquirida na comunidade, da cal a maioría das vítimas son nenos.<ref>{{cite journal | last1 = Siegman-Igra | first1 = Y | last2 = Bar-Yosef | first2 = S | last3 = Gorea | first3 = A | last4 = Avram | first4 = J | year = 1993 | title = Nosocomial Acinetobacter meningitis secondary to invasive procedures: report of 25 cases and review | url = | journal = Clin Infect Dis | volume = 17 | issue = 5| pages = 843–849 | doi=10.1093/clinids/17.5.843| pmid = 8286623 }}</ref> Algúns informes de casos tamén ligan ''A. baumannii'' coa endocardite, queratite, peritonite e moi raramente con sepses neonatais mortais.<ref>{{cite journal | last1 = Falagas | first1 = ME | last2 = Karveli | first2 = EA | last3 = Kelesidis | first3 = I | last4 = Kelesidis | first4 = T | year = 2007 | title = Community acquired Acinetobacter infections | url = | journal = Eur J Clin Microbiol Infect Dis | volume = 26 | issue = 12| pages = 857–868 | doi=10.1007/s10096-007-0365-6| pmid = 17701432 }}</ref> <!-- Resistencia de A. baumannii --> A importancia clínica de ''A. baumannii'' débese parcialmente á súa capacidade de desenvolver [[resistencia a antibióticos|resistencia contra moitos antibióticos]]. Os informes indican que posúe resistencia contra as [[cefalosporina]]s de amplo espectro, [[antibiótico beta-lactámico|antibióticos β-lactámicos]], [[aminoglicósido]]s e [[quinolona]]s. A resistencia a [[carbapenem]]s tamén se observa cada vez máis.<ref>{{cite journal | last1 = Hu | first1 = Q | last2 = Hu | first2 = Z | last3 = Li | first3 = J | last4 = Tian | first4 = B | last5 = Xu | first5 = H | last6 = Li | first6 = J | year = 2011 | title = Detection of OXA-type carbapenemases and integrons among carbapenem-resistant Acinetobactor baumannii in a Teaching Hospital in China | url = | journal = J Basic Microbiol | volume = 51 | issue = 5| pages = 467–472 | doi=10.1002/jobm.201000402| pmid = 21656808 }}</ref><ref>{{cite journal | first1 = Pierre Edouard | last1 = Fournier | last2 = Richet | first2 = H | year = 2006 | title = The epidemiology and control of Acinetobacter baumannii in healthcare facilities | doi =10.1086/500202 | pmid = 16447117 | journal = Clin Infect Dis | volume = 42 | issue = 5| pages = 692–699 }}</ref> ''A. baumannii'' pode sobrevivir sobre a pel humana ou superficies secas durante semanas e é resistente a varios desinfectantes, o que fai que sexa doado que se espalle en instalacións hospitalarias.<ref name=Peleg2008>{{cite journal|title=''Acinetobacter baumannii'': Emergence of a Successful Pathogen |author1=Peleg AY |author2=Seifert H |author3=Paterson DL |journal=Clinical Microbiology Reviews |date=July 2008 |volume=21 |issue=3 |pages=538–582 |pmc=2493088 |doi=10.1128/CMR.00058-07 |pmid=18625687}}</ref> Os xenes de resistencia a antibióticos adoitan estar en [[plásmido]]s e os plásmidos presentes en cepas de ''Acinetobacter'' poden ser transferidos a outras bacterias patóxenas por [[transferencia horizontal de xenes]]. <!-- Papel na alerxia --> En individuos sans, as colonias de ''Acinetobacter'' na pel correlaciónanse cunha baixa incidencia de [[alerxia]]s;<ref>{{Cite journal | last1 = Hanski | first1 = I. | last2 = Von Hertzen | first2 = L. | last3 = Fyhrquist | first3 = N. | last4 = Koskinen | first4 = K. | last5 = Torppa | first5 = K. | last6 = Laatikainen | first6 = T. | last7 = Karisola | first7 = P. | last8 = Auvinen | first8 = P. | last9 = Paulin | first9 = L. | last10 = Makela | first10 = M. J. | last11 = Vartiainen | first11 = E. | last12 = Kosunen | first12 = T. U. | last13 = Alenius | first13 = H. | last14 = Haahtela | first14 = T. | title = Environmental biodiversity, human microbiota, and allergy are interrelated | doi = 10.1073/pnas.1205624109 | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences | volume = 109 | issue = 21 | pages = 8334–8339 | year = 2012 | pmid = 22566627| pmc = 3361383| bibcode = 2012PNAS..109.8334H }}</ref> As ''Acinetobacter'' pénsase que son protectoras da alerxia.<ref>{{Cite journal | last1 = Debarry | first1 = J. | last2 = Hanuszkiewicz | first2 = A. | last3 = Stein | first3 = K. | last4 = Holst | first4 = O. | last5 = Heine | first5 = H. | title = The allergy-protective properties of Acinetobacter lwoffii F78 are imparted by its lipopolysaccharide | doi = 10.1111/j.1398-9995.2009.02253.x | journal = Allergy | volume = 65 | issue = 6 | pages = 690–697 | year = 2009 | pmid = 19909295 | pmc = }}</ref> == Tratamento == As especies de ''Acinetobacter'' son resistentes de forma innata a moitos tipos de antibióticos, como a [[penicilina]], [[cloranfenicol]] e a miúdo a [[aminoglicósido]]s. Informouse de resistencia a [[fluoroquinolona]]s durante as terapias, que tivo como resultado un incremento da resistencia a outras clases de fármacos por medio dun [[efluxo (microbioloxía)|efluxo]] activo do fármaco. As [[Centers for Disease Control and Prevention|CDC]] informaron dun drástico incremento da [[resistencia a antibióticos]] de cepas de ''Acinetobacter'' e os carbapenems son recoñecidos como o tratamento de referencia e tamén de último recurso.<ref name=Rahal_2006>{{cite journal | author = Rahal J | title = Novel antibiotic combinations against infections with almost completely resistant ''Pseudomonas aeruginosa'' and ''Acinetobacter'' species | journal = Clin Infect Dis | volume = 43 Suppl 2 | issue = | pages = S95–9 | year = 2006 | pmid = 16894522 | doi = 10.1086/504486 }}</ref> As especies de ''Acinetobacter'' teñen a característica pouco común de que son sensibles ao [[sulbactam]], que se usa comunmente para inhibir a [[beta-lactamase]] bacteriana, pero isto é un exemplo das propiedades antibacterianas do propio sulbactam.<ref name="Wood2002">{{cite journal |vauthors=Wood GC, Hanes SD, Croce MA, Fabian TC, Bougher BA | title=Comparison of ampicillin-sulbactam and imipenem-cilastatin for the treatment of ''Acinetobacter'' ventilator-associated pneumonia | journal=Clin Infect Dis | year=2002 | volume=34 | pages=1425&ndash;30 | doi=10.1086/340055 | pmid=12015687 | issue=11 }}</ref> En novembro de 2004, as CDC informaron dun incremento no número de infeccións na corrente sanguínea por ''A. baumannii'' en pacientes en instalacións médicas militares nas cales se trataban os feridos de guerra nas rexións de [[Iraq]]/[[Kuwait]] e [[Afganistán]].<ref name=MMWR_2004>{{cite journal | title = ''Acinetobacter baumannii'' infections among patients at military medical facilities treating injured U.S. service members, 2002-2004 | journal = MMWR Morb Mortal Wkly Rep | volume = 53 | issue = 45 | pages = 1063–6 | year = 2004|pmid = 15549020 | author1 = Centers for Disease Control and Prevention}}</ref> A maioría destas eran [[resistencia a multifármacos|resistentes a multifármacos]]. Entre un conxunto de illamentos do [[Walter Reed Army Medical Center]], 13 (35%) eran susceptibles só ao [[imipenem]] e 2 (4%) eran resistentes a todos os fármacos probados. Un axente antimicrobiano, a [[colistina]] (polimixina E), foi utilizada para tratar infeccións con resistencia a multifármacos por ''A. baumannii''; porén, as probas para a susceptibilidade antimicrobiana á colistina non se realizaron nos illamentos descritos no informe. Como ''A. baumannii'' pode sobrevivir en superficies secas ata 20 días, presenta un alto risco de espallamento e contaminación en hospitais, poñendo potencialmente en risco a pacientes [[inmunocomprometido]]s e outros perante infeccións resistentes a fármacos, que son a miudo mortais e, en xeral, caras de tratar. Os informes suxiren que esta bacteria é susceptible á [[terapia de fagos]].<ref name="Matsuzaki2005">{{cite journal |vauthors=Matsuzaki S, Rashel M, Uchiyama J |title=Bacteriophage therapy: a revitalized therapy against bacterial infectious diseases |journal=J. Infect. Chemother. |volume=11 |issue=5 |pages=211–9 |date=October 2005 |pmid=16258815 |doi=10.1007/s10156-005-0408-9 |display-authors=etal}}</ref> Os oligómeros antisentido para o silenciamento de xenes nunha forma denominada oligómeros [[morfolino]] fosforodiamidato conxugados a péptidos inhiben o crecemento en tests realizados en animais infectados por ''A. baumannii'' resistente a antibióticos.<ref name="Geller 2013">{{cite journal |vauthors=Geller BL, Marshall-Batty K, Schnell FJ |title=Gene-Silencing Antisense Oligomers Inhibit Acinetobacter Growth In Vitro and In Vivo. J. Infect. Diseases |date=October 2013|display-authors=etal}}</ref><ref name="OSU News">{{cite web |url=http://oregonstate.edu/ua/ncs/archives/2013/oct/beyond-antibiotics-%E2%80%9Cppmos%E2%80%9D-offer-new-approach-bacterial-infection |title=Beyond antibiotics: PPMOs offer new approach to bacterial infection |date=2013-10-15 |accessdate=October 15, 2013 |data-arquivo=16 de novembro de 2017 |url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171116074729/http://oregonstate.edu/ua/ncs/archives/2013/oct/beyond-antibiotics-%E2%80%9Cppmos%E2%80%9D-offer-new-approach-bacterial-infection |url-morta=yes }}</ref> == Técnica aséptica == Nalgúns países ensaiáronse técnicas para evitar a infección por ''Acinetobacter''. Investigouse a frecuencia de [[infección nosocomial|infeccións nosocomiais]] en hospitais británicos do [[National Health Service]] para comprobar a efectividade de anións para a purificación do aire, e atopouse que as infeccións de ''Acinetobacter'' por vía aérea repetidas nun pavillón hospitalario eran eliminadas pola instalación dun [[ionizador de aire]] negativo, de modo que a taxa de infección caeu a cero.<ref name="scientist"> {{cite magazine |url=https://www.newscientist.com/article/dn3228-air-ionizers-wipe-out-hospital-infections.htm |magazine=The New Scientist |title=Air ionizers wipe out hospital infections |accessdate=2006-08-30}}</ref> == Transformación natural == A transformación bacteriana implica a transferencia de ADN desde un doante a unha bacteria receptora a través do medio líquido intermedio. As bacterias receptoras deben entrar primeiro nun estado fisiolóxico especial denominado [[competencia natural|competencia]] para recibir o ADN do doante. ''A.&nbsp;calcoaceticus'' é inducida a facerse competente para a transformacion natural por dilución dun cultivo estacionario nun medio nutriente fresco.<ref name=Palmen>{{cite journal |vauthors=Palmen R, Vosman B, Buijsman P, Breek CK, Hellingwerf KJ |title=Physiological characterization of natural transformation in Acinetobacter calcoaceticus|journal=J. Gen. Microbiol. |volume=139 |issue=2 |pages=295–305 |date=February 1993 |pmid=8436948 |doi= 10.1099/00221287-139-2-295 }}</ref> A competencia pérdese gradualmente durante o crecemento exponencial prolongado e durante un período despois da entrada no estado estacionario. O ADN captado pode utilizarse para reparar os danos no ADN ou como medio de intercambiar información xenética por [[transferencia horizontal de xenes]].<ref name=Palmen /> A transformación natural en ''A. calcoaceticus'' pode protexer contra a exposición a condicións que danan o ADN no ambiente natural destas bacterias, como parece ser o caso con outras especies de bacterias capaces de transformación.<ref>{{cite journal |vauthors=Michod RE, Bernstein H, Nedelcu AM |title=Adaptive value of sex in microbial pathogens |journal=Infect. Genet. Evol. |volume=8 |issue=3 |pages=267–85 |date=May 2008 |pmid=18295550 |doi=10.1016/j.meegid.2008.01.002 |url=}}http://www.hummingbirds.arizona.edu/Faculty/Michod/Downloads/IGE%20review%20sex.pdf</ref> == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === {{div col | small = yes | colwidth = 30em}} * {{cite book |author1=K.J. Towner |author2=E. Bergogne-Bérézin |author3=C.A. Fewson | title = The Biology of Acinetobacter: Taxonomy, Clinical Importance, Molecular Biology, Physiology, Industrial Relevance (F.E.M.S. Symposium Series)|url=https://archive.org/details/biologyofacineto0000unse | edition = | publisher = Springer | date = 30 June 1991 | isbn = 0306439026}} * {{cite book | author = Dongyou Liu | title = Molecular Detection of Human Bacterial Pathogens | url = https://archive.org/details/moleculardetecti0000unse | edition = 1 | publisher = Crc Pr Inc | date = 13 April 2011 | isbn = 978-1439812389}} * {{cite book | author = Dongyou Liu | title = Microbiology of Waterborne Diseases: Microbiological Aspects and Risks | edition = 2 | publisher = Academic Press | date = 1 March 2013 | isbn = 978-0124158467}} * {{Cite journal | last1 = Narciso-Da-Rocha | first1 = C. | last2 = Vaz-Moreira | first2 = I. | last3 = Svensson-Stadler | first3 = L. | last4 = Moore | first4 = E. R. B. | last5 = Manaia | first5 = C. L. M. | title = Diversity and antibiotic resistance of ''Acinetobacter'' spp. in water from the source to the tap |url=https://www.researchgate.net/publication/225273045| doi = 10.1007/s00253-012-4190-1 | journal = Applied Microbiology and Biotechnology | volume = 97 | issue = 1 | pages = 329–340 | year = 2012 | pmid = 22669636| pmc = | hdl = 10400.14/10027 }} {{div col end}} === Ligazóns externas === {{Wikispecies}} * [https://web.archive.org/web/20060917172146/http://www.tufts.edu/med/apua/News/military.html Alliance for the Prudent Use of Antibiotics] * [https://web.archive.org/web/20090211034210/http://cmr.jcvi.org/tigr-scripts/CMR/GenomePage.cgi?org=ntas01 ''Acinetobacter'' sp. ADP1 Genome Page] * [https://web.archive.org/web/20140722055321/http://www.genoscope.cns.fr/cycsim/ CycSim: metabolic model of ''Acinetobacter baylyi adp1''] {{control de autoridades}} [[Categoría:Pseudomonadales]] fcfl1ff7187tg03y53ua6lyg5l5ltgc 0 501386 6168267 6168097 2022-08-27T13:07:50Z One2 785 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_kingdom_of_Galicia_-_Jalilkiah.jpg|miniatura|500px|Mapa incluído na ''Historia General de España'' de [[Modesto Lafuente]], ano 1850.<br>O autor traduce o termo árabe ''Jalikiah'' (Galicia) por ''Reino de León''.]] A primeira referencia historiográfica explícita sobre a existencia do [[Reino de Galicia|'''reino de Galicia''']] data do [[século VI]], cando o bispo [[Gregorio de Tours]] denomina ''Galliciensim regnum''<ref name=":98" /> o [[estado]] creado polo pobo [[Pobos xermánicos|xermánico]] dos [[suevos]] na [[provincia romana]] da [[Gallaecia]]. Este reino [[Galicia altomedieval|galego altomedieval]] perdurou, con dimensións e significados cambiantes, desde a época sueva até o [[século XIX]], momento no que, a través dunha [[División territorial de España en 1833|reforma administrativa]], a tradicional organización en reinos da [[Reino de España|monarquía hispana]] foi substituída por unha estrutura provincial centralizada. Malia este dilatado lapso temporal e a existencia de abondosas alusións documentais, os historiadores españois da [[Idade Contemporánea|idade contemporánea]] substituíron as referencias ao reino galego da alta e plena [[idade media]] polas denominacións de [[reino de Asturias]] e [[reino de León]], sendo o territorio da Galicia actual presentado como un espazo subsidiario de escasa importancia.<ref>{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|url=https://books.google.es/books?id=CUTCAAAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PT40#v=onepage&q&f=false|capítulo=Cap.3: Terra sen historia|páxina=50}}</ref> A contradición entre esta visión historiográfica e a realidade presentada polos documentos históricos foi denunciada por unha parte dos estudosos galegos e non deixou de ser recoñecida, dun ou outro xeito, polos propios historiadores que a propagaron. == O reino de Galicia na documentación histórica medieval == A designación "reino de Galicia", empregada nun primeiro momento para lle dar nome ao [[Reino suevo|reino dos suevos]], pasou coa islamización da [[Reino visigodo|Hispania visigoda]] a designar todo o territorio peninsular baixo dominio cristián, coa excepción da [[Marca Hispánica|Marca hispánica]] franca. A escisión de novas realidades políticas desde o [[século XII]] ([[Reino de Portugal|Portugal]], [[Reino de Castela|Castela]], [[Reino de León|León]]) reduciu paulatinamente as dimensións do territorio, nun proceso que culminou no [[século XV]] cando, após a separación do [[O Bierzo|Bierzo]], o reino galego presentaba practicamente a extensión da actual [[Galicia|comunidade autónoma de Galicia]]. === Período xermánico. Referencias documentais (séc. V-VII) === [[Ficheiro:Galician-suevic-kingdom.png|miniatura|230x230px|'''Bispados do Reino de Galicia.'''<br/>[[Século VI]]: <small>Braga, Porto, Lamego, Coímbra, Dumio, Lugo, Ourense, Astorga, Iria, Britonia, Tui, Idaña, Viseu</small>.<ref name=":211">{{Cita libro|título=Monumentos antiguos de la iglesia compostelana|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1882|url=https://docplayer.es/65432218-.html|páxina=49|cita='''in tota Galliciae regione''' (Braga, Lugo, Dumio, Britonia (Mondoñedo), Iria (Compostela), Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, Astorga, Tui, Idaña, Viseu)}}</ref>]] No ano [[411]], nos estertores do imperio, [[Imperio Romano de Occidente|Roma]] chegou a un acordo (''[[foedus]]'') coa tribo xermánica dos [[suevos]] polo que lles foi cedida para o seu asentamento a provincia da Gallaecia. Este referente territorial foi axiña asumido polos novos gobernantes, como se pode deducir da inscrición "MVNITA GALLICA",<ref>{{Cita web|título=MVNITA GALLICA PAX - Moedas galegas|url=https://www.galizahistorica.com/mvnita-gallica-pax-moedas-galegas/|páxina-web=Galiza Histórica|data=2020-02-22|data-acceso=2020-10-17|lingua=pt-PT}}</ref> presente nalgunha das moedas da época.<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=27}}</ref> No século seguinte o clérigo francés [[Gregorio de Tours]] (†[[594]]), na súa obra ''Historia Francorum'', nomeaba xa como "''Galliciensim regnum''"<ref name=":98">{{Cita libro|título=Historia Francorum|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|url=http://www.thelatinlibrary.com/gregorytours/gregorytours6.shtml|páxina=43|volume=VI|cita='''Galliciensim regnum'''}}</ref> os dominios suevos.{{Efn|Existe unha referencia anterior ao ''Galliciae Regno'' nunha epístola do papa [[León I, papa|León I]] datada no ano [[447]],<ref>{{Cita libro|título=De haeresi et historia Priscillianistarum|apelidos=[[León I, papa|León I]]|ano=447|url=http://www.mlat.uzh.ch/MLS/advsuchergebnis.php?suchbegriff=Galliciae%20Regno&table=Leo_I_cps2&level2_name=&from_year=&to_year=&mode=SPH_MATCH_EXTENDED2&lang=0&corpus=2&verses=&lemmatised=&suchenin=in_tabelle|cita=(..) et Bracarensibus synodis in '''Galliciae regnis''' apostolicae sedis decreto habitis" "(..)ad alia concilia in '''Galliciae regno'''|lingua=Latín}}</ref>. Se ben a súa autenticidade é dubidosa pois proceden dunha recesión do autor Pascasio Quesnello no século XVII. Unha edición literal da mesma carta de J.P. Migne en ningún momento fala de "reino".}} Os seus territorios incluían Asturias e a [[chaira]] leonesa. Así o transmitiron os cronistas [[Paulo Orosio]] (†[[420]]), quen sitúa en Galicia a cántabros e ástures,<ref name=":80">{{Cita libro|título=Galicia nos textos clásicos|apelidos=Romero Masiá|nome=Ana María|editorial=Museu arqueolóxico da Coruña|ano=1988|cita=Cantabri et Astures Gallaecie provinciae portio sunt|nome2=Xose Manuel|apelidos2=Pose Mesura|páxina=145|url=https://issuu.com/jmbello7/docs/galicianostextosclasicos/141}}</ref> [[Idacio]] (†[[469]]), quen, ademais de sinalar a galeguidade de "''Asturica"'' ([[Astorga]]),<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|url=https://books.google.es/books?id=OkmUspoE1UUC&hl=pt-PT&pg=PP7#v=onepage&q=in%20asturicense%20urbe%20gallaeciae&f=false|cita=in Asturicense urbe Gallaeciae|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|edición=1787|volume=16}}</ref> denomina ''"Campos Gallaeciae"'' a planicie leonesa coñecida hoxe como [[Tierra de Campos]];<ref name=":02">{{Cita libro|título=La Galicia romana|apelidos=Torres Rodríguez|nome=Casimiro|editorial=Fundación Barrié de la Maza|ano=1982|páxinas=108-110|url=https://pt.scribd.com/document/289464400/La-Galicia-Romana-Casimiro-Torres-Rodriguez-PDF}}</ref> e [[Isidoro de Sevilla]] (†[[636]]), quen xa no [[século VII]] volve indicar que Asturias e Cantabria están dentro de Galicia.<ref name=":94" /><ref>{{Cita libro |título=España Sagrada |apelidos-editor=Florez |nome-editor=Henrique |cita=regiones partes sunt provinciarum […] sicut in Gallicia Cantabria, Asturia |url=https://books.google.es/books?id=YTw-AAAAcAAJ&pg=PA6&q=regiones+partes+sunt+provinciarum |páxina=6 |volume=24 |ano=1759}}</ref> As dimensións aproximadas do reino galaico poden ser deducidas da enumeración de prelados asistentes aos [[Primeiro Concilio de Braga|concilios de Braga]] e [[Concilio de Lugo|Lugo]]<ref>{{Cita web|título=Concilium Bracarense I|url=http://corpus.cirp.gal/codolga/fontes/2016_concilios_de_braga|páxina-web=corpus.cirp.gal (CODOLGA)|data-acceso=2019-10-14|cita=Cum Galliciae provinciae episcopi}}</ref> e da relación de sés relixiosas incluída no ''[[Parochiale suevorum|parrochiale suevum]]'' ([[Circa|ca.]] [[569]]), onde todos os bispados fican englobados na ''"regione''" galega.<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|url=https://books.google.de/books?id=YzxxSwAGqIYC&pg=PA131#v=onepage&q=in%20tota%20Regione&f=false|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|volume=4|edición=1850|cita=in tota Gallaeciae regione}}</ref> No ano [[585]] a monarquía [[Visigodos|visigoda]] incorporou o reino de Galicia aos seus dominios. As [[Crónica de Afonso III|crónicas de Afonso III]] afirmarán tres séculos despois que "os visigodos eran máis fortes e dominaron o reino de Galicia".<ref>{{Cita libro|título=Crónica Albeldense|url=http://humanidades.cchs.csic.es/ih/paginas/fmh/albeldensia.htm|cita=Sueuos superabit et '''Gallicie regnum''' Gotis admiscit". "Uittizza […] Iste in uita patris in Tudense hurbe '''Gallicie''' resedit|Cita=}}</ref> Este feito non supuxo a desaparición como entidade diferenciada do reino ''galisuevo'' (así o denomina o poeta [[Venancio Fortunato]] [† ca. [[600]]]),<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria|apelidos=Andrade Cernadas|editorial=Xerais|ano=2020|páxina=45|apelidos2=López Carreira}}</ref>, pois o propio ''[[Liber Iudiciorum]]'' visigodo divide o territorio godo en tres espazos: España, Galia e Galicia.<ref>{{Cita libro|título=Forum judicum|editorial=Boston Book Company|url=http://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/0506-0506,_AA_VV,_Leges_Romanae_Visigotorum_[Scott_JP_Curatore],_EN.pdf#page=179&zoom=auto,-275,489|cita=Where any scandal arises within the limits of Spain, Gaul, '''Galicia''', or in any other province of our kingdom […]|apelidos-editor=Scott|nome-editor=S. P.|edición=1910|lingua=Inglés}}</ref> Esta división tamén figura nos [[Concilios de Toledo|concilios visigodos]]: no concilio terceiro ([[589]]) establécense rezos para os homes das igrexas de España, Galia e Galicia,<ref>{{Cita libro|título=Colección de cánones y de todos los concilios de la iglesia de la iglesia de España y de America|apelidos=Tejada y Ramiro|nome=Juan|ano=1861|url=https://books.google.es/books?id=P5wsAAAAYAAJ&hl=es&pg=PA230#v=onepage&q&f=false|páxina=230|volume=2|cita=Per omnes ecclesia Spaniae, Galliae vel '''Galliciae'''}}</ref> e no décimo terceiro ([[683]]) un decreto fiscal diferenza entre estes tres mesmos espazos territoriais para a súa aplicación.<ref>{{Cita libro|título=Coleccion de canones y de todos los concilios de la iglesia española|apelidos=Tejada y Ramiro|nome=Juan|ano=1850|url=https://books.google.es/books?id=H38zAQAAMAAJ&hl=es&pg=PA516#v=onepage&q&f=false|páxina=516|cita=In provinciam Galliae vel '''Galliciae''' atque in omnes provincias Hispaniae}}</ref> A mesma distribución territorial aparece na crónica de [[Xoán Biclarense]] (†[[621]]), autor que distingue a "''provincia Gallaecia''" da "''provincia gothorum''"<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Alexander Pierre |apelidos=Bronisch |ano=2006 |título=El concepto de España en la historiografía visigoda y asturiana |revista=Norba: Revista de historia |número=19 |páxinas=9-42, en 11 |lingua=es |issn=0213-375X |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2566373.pdf}}</ref> e, cando dá noticia dun Concilio en Toledo, coincide en sinalar que a el acudiron bispos de "España, Galia e Galicia".<ref>{{Cita libro|título=Chronicon|apelidos=Biclarensis|nome=Iohannes|ano=590|cita=Sancta synodus episcoporum totius Hispaniae, Galliae et '''Gallaetiae''' in urbe Toletana|url=https://la.wikisource.org/wiki/Chronicon_(Iohannes_Biclarensis)#ANNO_VIII_MAVRICII_IMPERATORIS,_QVI_EST_RECCAREDI_REGIS_IIII_ANNVS_(590)}}</ref> === O reino dos cristiáns. Referencias documentais (séc. VIII-XI) === [[Ficheiro:Bishoprics_of_the_kingdom_of_galicia_(881).png|miniatura|230x230px|'''Bispados do Reino de Galicia.'''<br/>[[Século IX]]: <small>Braga (metrópole), Dumio, Porto, Tui, Ourense, Iria, Lugo, Britonia e Astorga.</small><ref name=":97">{{Cita libro|título=Chonicon Albeldense|ano=Ano 881|url=http://humanidades.cchs.csic.es/ih/paginas/fmh/albeldensia.htm|cita=Braga metrópole, Dumio, Porto, Tui, Ourense, Iria, Lugo, Britonia e Astorga}}</ref>]] A comezos do [[século VIII]], o islam estendeuse até a [[Península Ibérica|península ibérica]] poñendo fin ao reino visigodo. A ocupación islámica non chegou a alcanzar Galicia,<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=144-145|cita=o dominio musulmán de España excluía, por definición, a Galicia}}</ref><ref name=":122">{{Cita libro|título=Acerca de la conquista árabe de Hispania. Imprecisiones, equívocos y patrañas|apelidos=Maíllo Salgado|nome=Felipe|ano=2011|cita=La ocupación musulmana del cuadrante noroeste peninsular nunca se dio (no hay prueba de que en los primeros años de la conquista llegara ejército alguno por Galicia o áreas adyacentes) y el poblamiento bereber no tuvo apenas consecuencias por su brevedad|url=https://metahistoria.com/novedades/acerca-de-la-conquista-arabe-de-hispania-rb/|lingua=es}}</ref> onde permaneceron inalteradas as estruturas sociais<ref name=":9">{{Cita libro|título=Galicia á marxe do Islam|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Museo do pobo galego|ano=1996|apelidos2=Pallares|nome2=Mª Carmén|publicación=Galicia fai dous mil anos. O feito diferencial galego.|volume=I|páxina=441|cita="[…] a continuidade dos lugares habitados e a permanencia das súas estruturas organizativas tanto económicas coma políticas reúnen a triple característica da fiabilidade, a claridade e a abundancia"|ref=}}</ref> e relixiosas.<ref name="ReferenceD">{{Cita libro|título=A igrexa galega|apelidos=Carballo|nome=Francisco|editorial=Promocions Culturais Galegas|ano=1995|páxina=38|ref=}}</ref> A documentación medieval mesmo recolle nestes séculos referencias a unha moeda galega propia: o [[Sólido Galego|sólido galego]]. Estes sólidos "de uso na nosa terra"<ref>{{Cita web|url=https://wearenumismatics.com/wp-content/uploads/2021/06/29-Docum.pdf#page=7&zoom=auto,-278,843|páxina-web=wearenumismatics.com|título=Fuentes Documentales Archivísticas|cita=pretio proinde XVm '''solidos gallicarios usui terre nostre'''|lingua=Latín|localización=Guimarães|data=28/07/924}}</ref> aparecen referidos, baixo diferentes variantes: ''gallicanos''<ref>{{Cita web|url=https://wearenumismatics.com/wp-content/uploads/2021/06/29-Docum.pdf#page=5&zoom=auto,-278,642|páxina-web=wearenumismatics.com|título=Fuentes Documentales Archivísticas|cita=accepi de uobis precio id est, cauallo dosno de IIIIor '''solidos gallicanos''' et IIos solidos de alio precio, sub uno VIes '''solidos gallicanos''' que uos mihi dedistis et ego accepi et de precio|lingua=Latín|localización=Catedral de Braga|data=900}}</ref>, ''gallicenses,''<ref>{{Cita web|url=https://wearenumismatics.com/wp-content/uploads/2021/06/29-Docum.pdf#page=5&zoom=auto,-278,469|páxina-web=wearenumismatics.com|título=Fuentes Documentales Archivísticas|data=905|localización=Mosteiro de Celanova|cita=et ccepimus de te pretium quod nobis bene complacuit XXV '''solidos gallicenses''' in pannos uel argento et boves|lingua=Latín}}</ref> ''gallicanus,''<ref>{{Cita web|url=https://wearenumismatics.com/wp-content/uploads/2021/06/29-Docum.pdf#page=8&zoom=auto,-278,77|páxina-web=wearenumismatics.com|título=Fuentes Documentales Archivísticas|data=941|localización=Mosteiro de Sobrado|cita=et IIIIor lenzos lineos, ceuaria et sicera in simul VII '''solidos gallicanus''', quod precium bene nobis complacuit, et de ipso precio apud|lingua=Latín}}</ref> nos cartularios das igrexas galegas até o século XII.<ref>{{Cita web|título=Solidos Galicenses|url=https://frornarea.blogspot.com/2008/05/solidos-galicenses.html|páxina-web=Fror na area. Toponimia galega|data-acceso=2022-08-19|apelidos=Costa|nome=Miguel}}</ref> Estes feitos, ignorados pola historiografía española tradicional, aparecen reflectidos en crónicas cristiás e musulmás<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=215|cita=3}}</ref> e nas obras de diferentes historiadores ao longo dos séculos. Así, [[Sigeberto de Gembloux]] (†[[1112]]) escribiu sobre "o reino que é a terceira parte da Hispania, o cal chamamos de Galicia, que nin os visigodos nin despois os sarracenos puideron someter"<ref name=":5">{{Cita libro|título=Chronicon sive Chronographia|apelidos=de Gembloux|nome=Sigeberto|ano=ca. 1105|páxina=CLX|cita='''Regnum''' vero tertiae partis hispaniarum, quod dicitur '''Gallitiensium''', quod nec tunc Wisigothae, nec postea Saraceni potuerunt subigere, adhuc viget incolume, et Dei protegente fide manet inexpugnabile|url=https://books.google.es/books?id=0_DoBQAAQBAJ&lpg=PA337&dq=Regnum%20vero%20tertiae%20partis%20hispaniarum%2C%20quod%20dicitur%20Gallitiensium%2C%20quod%20nec%20tunc%20Wisigothae%2C%20nec%20postea%20Saraceni%20potuerunt%20subigere%2C%20adhuc%20viget%20incolume%2C%20et%20Dei%20protegente%20fide%20manet%20inexpugnabile&pg=PA337#v=onepage&q=Regnum%20vero%20tertiae%20partis%20hispaniarum,%20quod%20dicitur%20Gallitiensium,%20quod%20nec%20tunc%20Wisigothae,%20nec%20postea%20Saraceni%20potuerunt%20subigere,%20adhuc%20viget%20incolume,%20et%20Dei%20protegente%20fide%20manet%20inexpugnabile&f=false|lingua=Latín}}</ref>; o rei granadino [[Abd Allah ibn Buluggin]] († [[Circa|ca.]] [[621|1090]]) lembrou nas súas memorias como Al-Andalus "pertencía aos cristiáns até que os árabes os derrotaron e acantoaron en Galicia"<ref>{{Cita libro|título=Las memorias de abd allah, último rey zïrí de Granada destronado por los Almorávides (1090)|ano=1981|páxina=158|apelidos-editor=Lévi Provençal/García Gómez}}</ref>; o alemán [[Georgius Agricola]] (†[[1555]]) explicou que os sarracenos "irromperon en Hispania cun exercito inxente e despoboaron todas as terras agás Galicia"<ref>{{Cita libro|título=Oratio de Bello adversus Turcam|apelidos=Agricola|nome=Georgius|ano=1538|páxina=113|url=https://www2.uni-mannheim.de/mateo/camenahist/agricola1/jpg/s113.html|cita=Saraceni […] cum ingenti exercitu in Hispaniam irruunt omnem terram excepta Gallicia depopulantes.|lingua=Latín}}</ref>; e o alxeriano [[Al-Maqqari|Al Maqqari]] (†[[1632]]) narrou como "naquel tempo non ficou ningún lugar sen dominar por Al-Andalus se exceptuamos o país de Galicia"<ref>{{Cita libro|título=The History of the Mohammedan Dynasties in Spain|apelidos=Al-Makkari|nome=Ahmed ibn Mohammed|editorial=Royal Asiatic Society Books|ano=2002|volume=I|páxina=291|url=https://books.google.es/books?id=dRVlWhdJkZYC&hl=es&pg=PA291#v=onepage&q&f=false|lingua=en}}</ref>. O territorio da península ibérica mantivo pois a mesma división territorial en tres espazos do período xermánico: Galicia, o reino dos cristiáns; a España musulmá, herdeira do reino visigodo, e a [[Marca Hispánica|marca hispánica]] do imperio franco. No contexto deste marco político abundan as referencias a Galicia e ao seu territorio: [[Ficheiro:Barco vikingo.jpg|miniatura|''Drakkar'' viquingo.<br>Os normandos dividían a península ibérica en tres espazos políticos: ''Galizuland'', ''Spanland'' e ''Skarland''.<ref name=":0">{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|url=https://books.google.es/books?id=CUTCAAAAQBAJ&lpg=PT48&dq=galizuland%20spanland%20skarland&hl=es&pg=PT48#v=onepage&q=galizuland%20spanland%20skarland&f=false|editorial=Debate|nome=Miguel-Anxo|apelidos=Murado|ano=2013|páxina=59|cita=Na xeografía normanda distínguese entre "Spanland, Galizuland e Skarland"}}</ref>]] * '''Documentación de orixe cristiá''', que divide a península ibérica entre Galicia (''Gallaecia''<ref>{{Cita web|título=ONLINE LATIN DICTIONARY - Latin - English|url=https://www.online-latin-dictionary.com/latin-english-dictionary.php?parola=gallaecia|páxina-web=www.online-latin-dictionary.com|data-acceso=2020-07-09|cita=province of Spain Tarragonensis, now Galicia}}</ref>), España (''Hispania''<ref>{{Cita web|título=ONLINE LATIN DICTIONARY - Latin - English|url=https://www.online-latin-dictionary.com/latin-english-dictionary.php?parola=hispania|páxina-web=www.online-latin-dictionary.com|data-acceso=2020-07-09}}</ref>) e a [[Marca Hispánica|marca hispánica]] do imperio franco: :Ao [[Concilio de Frankfurt]] ([[794]]) acudiron os bispos de Galicia xunto aos de Italia, Gotia e Aquitania<ref name=":47">{{Cita libro|título=Historia de los heterodoxos españoles|apelidos=Menéndez Pelayo|nome=Marcelino|ano=1880|páxina=457|url=https://books.google.es/books?id=vPi9qQFIR94C&lpg=PP1&hl=es&pg=PA457#v=onepage&q&f=false|volume=1|edición=CSIC|lingua=es|cita=}}</ref>, e desde alí o papa [[Hadrián I, papa|Hadrián I]] (†[[795]]) emitiu un documento dirixido ao clero de Galicia e España<ref name=":48">{{Cita libro|título=El adopcionismo en España|apelidos=Rivera Recio|nome=Juan Francisco|editorial=Toledo|ano=1980|url=https://books.google.es/books?id=gWI2IQZS50gC&lpg=PR1&ots=K9vq41Lzy4&dq=el%20adopcionismo%20en%20espa%C3%B1a%20rivera%20recio&hl=pt-PT&pg=PA59#v=onepage&q&f=false|páxina=59|ref=}}</ref>, é dicir, ao clero galaico e ao [[Mozárabes|mozárabe]]. Os bispos galegos figuran tamén entre os asistentes ao [[Concilio de Attigny]] ([[874]])<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|ano=874|url=https://books.google.es/books?id=03jJBy9klRkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false|cita=quantum episcopus in partibus Septimania atque Gallaeciae|volume=29|apelidos-editor=Flórez|nome-editor=Henrique|edición=1775|lingua=Latín}}</ref>. Na obra do monxe [[Beato de Liébana]] (†[[798]]) atribúese a Santiago a evanxelización de Galicia, non a de Hispania. Un texto mozárabe denominado ''Nomina Ovetensis'' ([[780]]) incluído na chamada ''Nomina Sedium Episcopalium'' enumera os bispados galegos do século VIII.<ref>{{Cita libro|título=Historia de los mozárabes de España|apelidos=Simonet|nome=Francisco Javier|editorial=Nomina civitatum Ispanie sede Episcopalium|ano=1903|url=https://books.google.es/books?id=5_s1AQAAMAAJ&pg=PA808#v=onepage&q&f=false|páxina=898|cita=Braga, Dumio, Porto, Tui, Ourense, Lugo, Britonia, Astorga, Iria, Boticas}}</ref> No século seguinte fai o mesmo a [[crónica Albeldense]] ([[881]]), o que permite debuxar os límites territoriais de Galicia<ref name=":97" />{{Efn|Nesta versión da crónica Albeldense non aparecen as dioceses de Oviedo e León, territorios incluídos nos bispados de Britonia e Astorga. Porén, existen outras versións da crónica que si as inclúen,<ref>{{Cita libro|título=Chonicon Albeldense|ano=Ano 881: Item notitia episcoporum cum sedibus suis|url=https://www.documentacatholicaomnia.eu/02m/0800-0900,_Auctor_Incertus,_Chronicon_Albeldense_(Dulcidio_Salmaticensi),_MLT.pdf#page=3&zoom=auto,-331,624|cita=(Sé rexia (Oviedo), Braga, Lugo, Dumio, Mondoñedo (Britonia), Iria (Compostela), Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, León, Astorga)}}</ref>. Para algúns estudosos isto é debido a interpolacións posteriores.<ref>{{Cita libro|título=A evolução histórica dos limites da Galiza|ano=2021|url=|cita=|apelidos=Barbosa Álvares|nome=José Manuel|editorial=Através Editora|páxina=149}}</ref> }} e cotexar a continuidade coa época sueva<ref>{{Cita libro|título=Monumentos antiguos de la iglesia compostelana|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1882|url=https://docplayer.es/65432218-.html|páxina=49|cita=Braga, Lugo, Dumio, Britonia, Iria, Coimbra, Lamego, Ourense, Porto, Astorga, Tui, Idaña, Viseu}}</ref>. Uns límites que a documentación do [[século X]] sitúa no [[Río Cea, río Esla|río Cea]]<ref>{{Cita libro|título=Coleccion diplomatica del Monasterio de Sahagun|editorial=Centro de Estudios e Investigacion San Isidoro|ano=1976|volume=2|url=https://books.google.es/books?id=OBAUehvVplYC&q=in+eclesia+in+loco+Calzata+que+est+sita+super+ripam+fluminis+cui+nomen+est+Ceia+in+finibus+Gallecie&dq=in+eclesia+in+loco+Calzata+que+est+sita+super+ripam+fluminis+cui+nomen+est+Ceia+in+finibus+Gallecie&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjB5sSwtfvnAhW78uAKHbKxDx8Q6AEIKjAA|cita=Diplomas dos anos 904 e 922: "... in hunc locum Calzata, que est sita super ripam fluminis cui nomen est Zela, in finibus Galleciae./ sobre o rio chamado Cea nos límites de Galicia|páxina=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Historia del Real Monasterio de Sahagún|apelidos=Escalona|nome=Romualdo|ano=1782|url=https://books.google.es/books?id=yHJPAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=snippet&q=Primitibi%20in%20finibus%20Gallecie%2C%20super%20ripam%20amnis%20Ceia%20cartulam&f=false|páxina=467|cita=Documento nº 613. Marzo de 1060: "...uel collegio fratrum Sancti Facundi et Primitivi, in finibus Gallecie, super ripam amnis Ceia...}}</ref>, chegando polo sur até o [[río Mondego]]<ref>{{Cita libro|título=Historia silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/76/mode/2up/search/Mondego+qui+utramque+a+Gallecia|páxina=77|edición=1921|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|cita=ultra fluvium Mondego qui utramque a Gallecie}}</ref>, Coímbra e o mosteiro fortaleza de [[Lorvão]]<ref>{{Cita libro|título=A flumine Mineo usque in Tagum: Os camiños diverxentes de Galicia e Portugal na alta idade media (700-1100)|apelidos=Baliñas Pérez|nome=Carlos|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2014|páxina=42|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2014_Lingua-e-identidade-na-fronteira-galego-portuguesa.pdf#page=42&zoom=auto,-332,602|cita=monte Lauribano in finibus Gallecie}}</ref>. O valor referencial de Galicia é claro e preciso entre toda a cristiandade medieval, existindo numerosos exemplos asociados sobre todo ao fenómeno das peregrinacións xacobeas<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=242}}</ref>. Por exemplo, a viaxe do monxe armenio [[Simeón de Mantua]] (†[[1016]]), quen no ano [[983]] peregrinou "por diversos lugares de Galicia coñecedor da fama do rei (Bermudo II)".<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2009|título=Relaciones ultrapirenaicas de la Provincia "Gallaeciae" (714-1074)|revista=Rudesindus|número=5|url=http://www.rudesindus.org/05_2009_rudesindus/043_carriedo_provincia_gallaecia_05_2009_rudesindus.pdf#page=39&zoom=auto,-332,515|cita=per diversa Galliciae loca inclaruit, atque sanctitatis fama regi illius prouinciae innotuit|páxina=81}}</ref> Alén dos confíns tradicionais, no ano [[956]] un monxe franco recolle nos [[Annales Sangallenses maiores|Anais de St. Gallen]] que a batalla do Barranco, producida en [[939]] ao sur do río Douro, ao pé da actual [[provincia de Soria]], tivo lugar na "rexión de Galicia".<ref>{{Cita tese |apelidos={{Versaleta|Pérez Marinas}} |nome=Iván |data=2016 |título=Tierra de nadie. Sociedad y poblamiento entre el Duero y el Sistema Central (siglos VIII-XI) |institución=[[Universidade Autónoma de Madrid]] |url=https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/673422/perez_marinas_ivan.pdf |lingua=es |páxina=125 |cita=regione Galliciae}}</ref><ref>{{Cita libro |nome=Gonzalo |apelidos={{Versaleta|Martínez Díez}} |título=El condado de Castilla (711-1038). La historia frente a la la leyenda |url=https://books.google.es/books?id=KgiDVZfBipwC&pg=PA356&dq=%22regi%C3%B3n%20de%20Galicia%22 |volume=I |ano=2005 |editorial=Junta de Castilla y León; Marcial Pons Historia |lingua=es |isbn=84-95379-95-3 |páxina=356 |cita=regione Galliciae}}</ref> * '''Documentación de orixe escandinava''', que divide a península ibérica entre Galicia (''Galizuland''<ref name=":1">{{Cita web|título=ONP: galizuland sb. n. place-name|url=https://onp.ku.dk/o25770|páxina-web=ONP|data-acceso=2020-07-09|lingua=en|nome=ONP: Dictionary of Old Norse|apelidos=Prose}}</ref>), España (''Spánland''<ref>{{Cita web|título=ONP: spánland sb. n. place-name|url=https://onp.ku.dk/o74257|páxina-web=ONP|data-acceso=2020-07-09|lingua=en|nome=ONP: Dictionary of Old Norse|apelidos=Prose}}</ref>) e a marca franca (''Skarland''<ref name=":0" />): : A primeira incursión normanda chegou ás costas galegas no ano [[844]]<ref>{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1899|url=https://archive.org/stream/historiadelasant02lpez#page/n151/mode/2up|volume=2|páxina=148|publicación=Cronicón Iriense|cita=naves Normanorum in Gallaecia venerunt}}</ref>, despois de asaltar [[Tolosa, Francia|Tolosa]].<ref>{{Cita libro|título=Annales Bertiniani|url=https://www.dmgh.de/mgh_ss_1/index.htm#page/441/mode/1up|cita=Nordomanni per Garrondam Tolosam usque proficiscentes, praedas passim inpuneque perficiunt. Unde regressi quidam Galliciemque adgressi (..) / Os normandos subiron polo Garona até Tolosa (..). De volta dalí algúns aproximáronse a Galicia(..)|páxina=441}}</ref> Existen dezaseis sagas nas que se fala de Galicia<ref name=":1" />, en ocasións co nome Jakobsland,<ref>{{Cita web|título=ONP: jakobsland sb. n. place-name|url=https://onp.ku.dk/o41162|páxina-web=ONP|data-acceso=2020-02-24|lingua=en|nome=ONP: Dictionary of Old Norse|apelidos=Prose}}</ref> a "terra de Santiago", e dos reis galegos.<ref name=":0" /> Por exemplo, a saga dos ''Jarls'' das [[Orcadas|illas Orcadas]] (''[[Saga Orkneyinga]]'')<ref>{{Cita web|título=Orknøboernes saga (Ægidius) - Sagatekst – heimskringla.no|url=http://www.heimskringla.no/wiki/Orkn%C3%B8boernes_saga_(%C3%86gidius)_-_Sagatekst|páxina-web=www.heimskringla.no|data-acceso=2019-11-11|cita=Galicien}}</ref>, a saga dos fillos de [[Magnus III de Noruega]] (†[[1103]]) (''[[Saga Magnússona]]'')<ref>{{Cita web|título=Saga Sigurðar jórsalafara, Eysteins ok Ólafs – heimskringla.no|url=https://heimskringla.no/wiki/Saga_Sigur%C3%B0ar_j%C3%B3rsalafara,_Eysteins_ok_%C3%93lafs|páxina-web=heimskringla.no|data-acceso=2019-11-11|cita=Galizuland}}</ref> ou a saga dos descendentes de [[Canuto o Grande]] (†[[1035]]) (''[[Saga Knytlinga]]'')<ref>{{Cita web|título=Knytlinga saga – heimskringla.no|url=https://heimskringla.no/wiki/Knytlinga_saga|páxina-web=heimskringla.no|data-acceso=2019-11-11|cita=Galizuland}}</ref>. Nesta última nárrase a historia de [[Ulv Galiciefarer]] que "foi como viquingo cara ao oeste e arrasou Galicia facéndose cun rico botín; motivo polo que se lle chamou Ulf o Galego"<ref>{{Cita libro|título=Jómsvíkíngasaga ok Knytlínga|edición=1828|lingua=Islandés|url=https://books.google.es/books/reader?id=9OtSutSW5uoC&hl=es&printsec=frontcover&output=reader&pg=GBS.PA302#v=onepage&q&f=false|cita=Ülfr, hann var jarl i Danmörk, hann var her-mathr mikill; hann fór í vestrviking ok vann Galizuland ok eyddi okgerthi thar mikinn hernath: thví var hann kallathr Galizu-Ülfr}}</ref>. [[Ficheiro:Península Ibérica por volta do ano de 950 segundo a Crónica do mouro Rasis (al-Razi) e a Crónica de 1344.jpg|miniatura|Península Ibérica segundo a [[Crónica do Mouro Rasis]] (†955).]] * '''Documentación de orixe musulmá''', que divide a península ibérica entre Galicia (''Djilliquiyya''<ref name=":79">{{Cita publicación periódica|título=Ḏj̲illīḳiyya|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedie-de-l-islam/*-SIM_2076|revista=Encyclopédie de l’Islam|data=2010-10-01|lingua=fr|nome=A.|apelidos=Huici Miranda|cita=Galice. Région Nord-est de la péninsule Ibérique}}</ref>), España (''al-Andalus''<ref>{{Cita publicación periódica|título=al-Andalus|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedie-de-l-islam/al-andalus-COM_0054?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopedie-de-l-islam&s.q=al-andalus|revista=Encyclopédie de l’Islam|data=2010-10-01|lingua=fr|nome=E.|apelidos=Lévi-Provençal|nome2=J. D.|apelidos2=Latham|nome3=L.|apelidos3=Torres Balbás|nome4=G. S.|apelidos4=Colin|número=}}</ref>) e os territorios pirenaicos dos francos (''Ifrandj''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Ifrand̲j̲|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ifrandj-COM_0353|revista=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|data=2012-04-24|lingua=en|nome=B.|apelidos=Lewis|nome2=J. F. P.|apelidos2=Hopkins}}</ref>): : No [[Ajbar machmúa]], compilación de textos árabes dos séculos VIII a XI, denomínanse galegos (''al-yalaliqa'') os cristiáns do occidente peninsular e Galicia o seu reino<ref name=":213">{{Cita libro|título=Historia política del reino asturiano|apelidos=Barrau-Dihigo|nome=Louis|ano=1989|páxinas=61-62}}</ref>. O historiador e xeógrafo [[Al-Ya'qubi]] (†[[897]]/[[898|8]]) rexistra no seu ''Kitāb al-buldān'' (Libro dos países) que Mérida limita co territorio do pobo dos galegos.<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Alejandro |apelidos={{Versaleta|García Sanjuán}} |ano=2006 |título=La caracterización de al-Andalus en los textos geográficos árabes orientales (siglos IX-XV) |revista=Norba: Revista de historia |número=19 |páxinas=43-59, en 45-46 |editorial=[[Universidade de Estremadura]] |lingua=es |issn=0213-375X |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2566375.pdf}}</ref> O xeógrafo [[Al Masudi|Al-Masudi]] (†[[956]]) fala dos galegos e os seus pobos veciños: francos, eslavos, lombardos etc.<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=59}}</ref>, citándoos como o maior perigo para Al-Andalus<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,650|páxina=74|cita=Los gallegos(-yalaliqa-)son... entre las naciones vecinas de al-Andalus la más peligrosa... '''el reino de los gallegos'''... el mayor peligro|lingua=es}}</ref> e narrando como [[Abd al-Rahman III|Abd al-Rahman]], rei de España, marchou contra Zamora, capital dos galegos<ref>{{Cita libro|título=Crónica de la provincia de Zamora|apelidos=Fulgosio|nome=Fernando|ano=1869|url=https://books.google.es/books?id=RupFAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q=%22Zamora%20capital%20de%20los%20gallegos%22&f=false|páxina=36|lingua=es}}</ref>. O persa [[Al-Istakhri]] (†[[957]]) describe no seu ''Kitāb al-Masālik al-mamālik'' (Libro de camiños e reinos) a fronteira de Al-Andalus incluíndo Zamora e Oviedo entre as cidades galegas<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxinas=63-64}}</ref><ref name="Maíllo">{{Cita libro |nome=Felipe |apelidos={{Versaleta|Maíllo Salgado}} |capítulo=El Reino de Asturias desde la perspectiva de las fuentes árabes |título=La época de la monarquía asturiana: actas del Simposio celebrado en Covadonga |url-capítulo=https://gredos.usal.es/bitstream/handle/10366/84350/DLE_Maillo_Reino.pdf |ano=2002 |editorial=Real Instituto de Estudios Asturianos |lugar=Oviedo |lingua=es |isbn=84-89645-65-5 |páxinas=229-249, en 232 |cita=Las ciudades fronterizas (''ṯugūr'') [de al-Andalus con el país] de los gallegos (''ŷalāliqa'') son: Mérida, Nafza, Guadalajara y Toledo. Y la ciudad de los gallegos que está contigua a la frontera de Al-Andalus se llama Zamora. Y la mejor gente (''ʿazīm'') de los gallegos reside en una ciudad lejana del país de al-Andalus, llamada Oviedo}}</ref>. O árabe [[Ibn Hawqal]] (†[[988]]) sinala Galicia entre os reinos cristiáns europeos por el recoñecíbeis, dividindo a península ibérica entre ela e a España musulmá<ref>{{Cita libro|título=Configuración del Mundo|apelidos=Hawqal|nome=Ibn|url=http://www.anubar.com/coltm/pdf/TM%2026%20Ibn%20Hawkal%20Configuracion%20del%20mundo.pdf#page=5&zoom=auto,-225,497|páxina=9|cita=[…] Roma, Calabria, Lombardía, Francia y Galicia; el territorio restante pertenece a los árabes, bajo la dominación de los señores de España|lingua=es}}</ref>, citando como cidades galegas Oviedo, Zamora e León<ref name=":472">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxinas=63-77|cita=(1.2.2. Galicia en la geografía peninsular)}}</ref> e situando en Lisboa a fronteira sur<ref>{{Cita libro|título=Configuración del Mundo|apelidos=Hawqal|nome=Ibn|url=http://www.anubar.com/coltm/pdf/TM%2026%20Ibn%20Hawkal%20Configuracion%20del%20mundo.pdf#page=6&zoom=auto,-253,558|páxina=11|cita=A fronteira (de España) corre a partir dor arredores do país de Galicia, a través da provincia de Santarem, Lisboa...|lingua=es}}</ref>. [[Said Al-Andalusi|Al-Andalusi]] (†[[1070]]) sitúa os galegos entre as nacións nas que divide o mundo coñecido. [[Ibn Hayyan]] (†[[1075]]) cita Clunia como "primeiro confín de ''Yilliqiyya''" polo leste e [[Coímbra]] polo sur<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=34&zoom=auto,-332,166|páxina=70|cita=no (..) extremo de Galicia chega a Coimbra, perto de terra musulmá}}</ref>. O cartógrafo e xeógrafo [[Muhammad al-Idrisí|Al-Idrisí]], na súa descrición do mundo realizada contra [[1150]] e titulada ''[[Nuzhat al-mushtāq fi'khtirāq al-āfāq]]'' (Libro de agradábeis viaxes a afastadas terras), tamén coñecida como o Libro de Roxerio (''[[Kitāb Rūŷar]]'') ao ser un encargo de [[Roxerio II de Sicilia]], informa que de Galicia dependen, entre outras, as cidades de León, Segovia, Burgos e Soria.<ref>{{Cita libro |nome=Pierre Amédée |apelidos=Jaubert |título=Géographie d'Édrisi |url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edrisi_-_Géographie,_traduite_par_P._Amédée_Jaubert,_tome_second.pdf?page=244 |volume=2.º |ano=1840 |editorial=Imprimerie royale |lugar=París |lingua=fr |páxina=226 |cita=De la Galice dépendent Ségovie, Léon, Soria, Burgos…}}</ref> O xeógrafo [[Yaqut al-Hamawi|Yaqut]], que viviu entre [[1179]] e [[1229]] e compuxo o ''Kitāb Mu'jam al-Buldān'' (Dicionario de Países) entre [[1224]] e [[1228]], localiza ''Yilliqiyya'' "próxima á costa do océano, no extremo noroeste de al-Andalus".<ref name="Maíllo"/> Outros autores árabes máis serodios, mais que basean as súas obras en crónicas previas continúan na mesma liña; así: [[Ibn Khaldún]] (†[[1406]]) cita os galegos entre as nacións veciñas de Al-Andalus, e [[Al-Himyari]] (†[[1495]]) narra a [[batalla de Simancas]] ([[939]]) situándoa en territorio galego (o mesmo fan as fontes cristiás<ref>{{Cita libro|título=Annales Sangallenses Maiores|ano=939|url=https://books.google.es/books?id=zMpeAAAAcAAJ&pg=PR3#v=snippet&q=%22in%20regione%20galliciae%22&f=false|cita=in regione Galliciae}}</ref>) e indicando que "de entre as nacións coas que os habitantes de Al-Andalus estaban en conflito, a galega era a máis poderosa"<ref>{{Cita libro|título=Kitab al-Rawd al-Mitar|apelidos=Al-Himyari|url=https://pt.scribd.com/doc/295745731/Levi-Provencal-E-La-Peninsule-Iberique-au-Moyen-Age-d-apres-le-kitab-ar-rawd-al-mi-tar-fi-habar-al-aktar-d-Ibn-Al-Mun-im-Al-Himyari-texte-arabe-des|cita=Parmi les nations avec lesquelles les habitants d’al-Andalus étaient em hostilités, les Galiciens formaient la plus puissante; bien que les Francs (Ifranya) fissent aussi la guere aus Mususlmans, les Galiciens constituaient leurs plus redoutables ennemis.|apelidos-editor=Lévi Provençal|nome-editor=Evariste|páxina=121|lingua=Francés}}</ref>. === Disgregación do reino. Referencias documentais (séc. XI-XIII) === [[Ficheiro:Galician-Didacus Gelmiri.jpg|miniatura|O [[Diego Xelmírez|bispo Diego Xelmírez]].<br/>A ''[[Historia compostellana]]'', libro sobre a vida do prelado e os acontecementos políticos da súa época, nunca menciona a existencia dun reino de León.<ref name=":2" />]] Desde o '''século XI''', a documentación histórica amosa unha progresiva diferenciación entre os espazos xeográficos que integraban o reino galego. Malia pervivir aínda a tradicional distinción entre Galicia, o reino cristián, e España, o territorio musulmán, observábel por exemplo nunha misiva diplomática de [[Urbano II, papa|Urbano II]] (†[[1099]])<ref name=":34">{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel Anxo|editorial=Debate|ano=2013|url=https://books.google.es/books?id=CUTCAAAAQBAJ&pg=PT48&dq=Hispaniis+et+Gallicis+regionibus&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjtg7Tuj57mAhVKXBoKHa6uB0cQ6AEINTAB#v=onepage&q=Hispaniis%20et%20Gallicis%20regionibus&f=false|páxina=59|cita=Hispaniis et Gallicis regionibus}}</ref>, vai emerxendo nos documentos unha nova toponimia política: León, Castela, Portugal...<ref>{{Cita libro|título=A formación do reino de Galiza (711-910)|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2010|páxina=15}}</ref> Así é testemuñado polo xeógrafo e historiador andalusí [[Al-Bakri]] (†[[1094]]), quen divide nesta altura Galicia en 4 rexións: A Galicia propiamente dita ou nuclear; Asturias, da que di que debe o seu nome ao [[Río Esla|río Astura (Esla)]]; Portugal, pequeno enclave entre Braga e Porto; e Castela (onde inclúe León)<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxinas=65-66}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Historia das historias de Galicia|editorial=Xerais|ano=2016|páxinas=105-106|apelidos-editor=Dubert|nome-editor=Isidro}}</ref>. Esta diferenciación territorial viuse acelerada a finais do século XI cando Afonso VI mudou os límites políticos ao unir aos seus dominios a [[Reino de Toledo|taifa de Toledo]]. Desde este momento Afonso comeza a figurar na documentación histórica non só como rei galego senón tamén como rei de España<ref>{{Cita libro|título=Alfonso VI: Imperator totius orbis Hispanie|editorial=Sanz y Torres|ano=2011|url=https://books.google.es/books?id=gpJADwAAQBAJ&lpg=PA3&hl=es&pg=PA17#v=onepage&q&f=false|páxina=17}}</ref>{{Efn|Ningún soberano galego se titula "''Rex Hispaniae''" antes de Afonso VI, malia o afirmado por Menéndez Pidal, que basea tal afirmación en documentos interpolados<ref>{{Cita libro|título=Estudios sobre Galicia en la temprana Edad Media|apelidos=Sánchez Albornoz|nome=Claudio|editorial=Fundación Barrié de La Maza|ano=1981|ISBN=8485728106|páxinas=104-105|cita="nin as fontes cronísticas dignas de fe, nin os documentos auténticos dos séculos IX e X xamais intitulan non xa 'Imperator Hispaniae' nin sequera 'Rex Hispaniae' a ningún soberano asturleonés"|ref=}}</ref>.}}. O proceso de fragmentacón política continuou no '''século XII''' cando, da man do "pérfido galego" [[Afonso I de Portugal|Afonso Henriques]]<ref>{{Cita libro|título=Historia de Portugal|apelidos=de Almeida|nome=Fortunato|ano=1922|url=https://books.google.es/books?id=ulITAAAAQAAJ&q=%22p%C3%A9rfido+galego+Afonso+Henriques,+senhor+de+Coimbra%22&dq=%22p%C3%A9rfido+galego+Afonso+Henriques,+senhor+de+Coimbra%22&hl=en&ei=j2MPTZ3qM87usga5yY3-DA&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y|volume=1|cita=O pérfido galego Afonso Henriques, senhor de Coímbra, maldito de Deus}}</ref>, tivo lugar o esgallamento de '''Portugal'''. Un reino que a finais do século XI era concibido como un máis dos territorios de Galicia<ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|volume=22|url=https://books.google.es/books?id=QCk2AAAAMAAJ&hl=es&pg=PA247#v=onepage&q=%22sic%20in%20Limia%2C%20quomodo%20in%20Portugali%22&f=false|cita=(Ano 1071) "in utrisque territoriis, sic in Limia, quomodo in Portugali|edición=1767|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique}}</ref><ref name=":6">{{Cita libro|título=Dissertações chronologicas e criticas sobre a historia e jurisprudencia ecclesiatica e civil de Portugal|apelidos=Ribeiro|nome=João Pedro|ano=1819|url=https://books.google.es/books?id=yNwAAAAAcAAJ&pg=PA22#v=onepage&q&f=false|páxina=22|volume=4|cita=Dos cinco documentos (..) dos fins do século XI se ve que D. Affonso VI. figurava no territorio de Portugal como Rei de Galiza}}</ref>. Aínda era lembrado así no século XIII polo cronista navarro [[Rodrigo Ximénez de Rada|Ximenez de Rada]] (†[[1247]])<ref>{{Cita libro|título=De rebus Hispaniae|apelidos=Ximenez de Rada|cita=Alcorexi ([[Almanzor]]), rei dos agarenos, asolou esa parte de Galicia que agora se chama Portugal|apelidos-editor=Fernandez Valverde|edición=1989|páxina=200}}</ref>. De igual xeito as terras de '''Castela''' foron separadas do reino común na hora da morte do rei [[Afonso VII de León|Afonso VII]] (†[[1157]]). Nese momento o seu imperio foi dividido entre os seus fillos a instancias do conde galego [[Fernando Pérez de Traba]]<ref>{{Cita libro|título=Cronica latina de los reyes de Castilla|apelidos=de Soria|nome=Juan|ano=1217-1239|páxina=7|url=https://www.oocities.org/iblbo/archivo/cronicastilla/laticas1.htm|cita=as instanciam Fernandi comitis de Gallecia}}</ref>. Sancho recibiu Castela e Toledo e Fernando "toda Galicia, todas as Asturias de Oviedo, as cidades e terras de León, Astorga, Toro, Zamora e Salamanca"<ref name=":7">{{Cita libro|título=Regesta de Fernando II|apelidos=González|nome=Julio|editorial=Instituto de Historia Jeronimo Zurita|ano=1943|url=https://books.google.es/books?hl=es&id=AQzSAAAAMAAJ&dq=regesta+fernando+ii+julio+gonzalez&focus=searchwithinvolume&q=toda+galicia|páxina=20}}</ref>. É dicir, Galicia, Asturias e cinco cidades, coas súas terras circundantes, situadas fóra do [[Macizo Galaico|macizo galaico]]. Tamén '''León''' deixou neste século de ser considerado nas fontes un espazo propiamente galego. A "''terra de foris''"{{refn|A "''terra de foris''" era o espazo de expansión da monarquía galaica. A partir do século X conformou o chamado "''territorio legionense''"<ref>{{Cita libro|título=A formación do reino de Galiza (711-910)|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2010|páxina=136}}</ref>. Unha similar denominación recibía (e recibe) o territorio alén da [[Serra do Xurés]], a terra de "[[Trás-os-Montes|tras os montes]]"<ref>{{Cita web|título=O onomástico Trás-os-Montes - Ciberdúvidas da Língua Portuguesa|url=https://ciberduvidas.iscte-iul.pt/consultorio/perguntas/o-onomastico-tras-os-montes/34698|páxina-web=ciberduvidas.iscte-iul.pt|data-acceso=2020-12-11|cita=foram decerto os povos do Minho que deram o nome a Trás-os-Montes, pois esta província lhes fica para lá dos montes do Gerês, Cabreira, etc. Os Trasmontanos deviam naturalmente chamar à sua terra Aquém dos Montes;|lingua=pt}}</ref>|group=lower-alpha|name=}}<ref name=":23">{{Cita libro|título=Ante a Historia Compostelá|apelidos=Sánchez Albornoz|nome=Claudio|editorial=Trifolium|url=https://books.google.es/books?id=QPENcQe80WAC&lpg=PT9&dq=%22terra%20de%20foris%22&pg=PT9#v=onepage&q&f=false|edición=2010|en=cap.2|cita=''terra de foris'', como chamaban os galegos os páramos de León e as chairas de Castela}}</ref>, o inicial "''territorivm legionense''" asociado á corte real do século X<ref name=":93">{{Cita publicación periódica|apelidos=Montenegro Valentín|nome=Julia|data=1999|título=Merinos y tenentes en el "territorivm legionense"|revista=Anales de la Universidad de Alicante: Historia medieval|número=12|cita=al convertirse la ciudad de León desde principios del siglo X en centro neurálgico del Reino, fuera entonces la expresión «territorium legionense» genérica, y aludiera, sin mayores precisiones, a las tierras situadas en el entorno de la sede regia. […] serían en general las tierras situadas al otro lado de los Montes.|lingua=es|url=https://core.ac.uk/download/pdf/16360293.pdf#page=3&zoom=auto,-178,471|data-acceso=01 de decembro de 2020|data-arquivo=14 de novembro de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20171114043343/https://core.ac.uk/download/pdf/16360293.pdf#page=3&zoom=auto,-178,471|url-morta=yes}}</ref>, foi individualizándose nun proceso paulatino,{{Efn|[[Lope de Vega]] (†[[1635]]) situará aínda séculos máis tarde a acción dunha das súas obras en "Léon, nun pobo de Galicia"<ref>{{Cita libro|título=El mejor alcalde, el rey|apelidos=De Vega|nome=Lope|editorial=Cambridge University Press|ano=1949|url=https://books.google.es/books?id=nezAi3GODFMC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA2#v=onepage&q&f=false|páxina=2|cita=...en Léon, en un pueblo de Galicia}}</ref>.}} aparecendo agora na documentación como un territorio á parte situado após os ''"Alpes de Galicia"''<ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelana|editorial=Akal|ano=1994|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA183#v=onepage&q&f=false|páxina=183 (c.479)|apelidos-editor=Falque Rey|nome-editor=Emma|cita=Di o texto latino Alpes (''reginam Alpes transcendisse'') co sentido que ten o termo de "montes" (en xeral). Posibelmente se trate dos montes do Cebreiro que separan Galicia de León|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Historia Compostelá|editorial=AKAL|url=https://books.google.es/books?id=XVybJYbv27AC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA203#v=onepage&q&f=false|páxinas=203-205|apelidos-editor=Falque Rey|edición=1994|nome-editor=Emma|cita=... despois de que teñan regresado, non pasarán as montañas de Galicia (''Galitie Alpes'') para vir aqui en expedición.|lingua=es}}</ref>. Sen que sexa posíbel determinar claramente unha xeografía leonesa propia, separábel de Galicia, limitándose os documentos a sinalar o carácter de León como sé rexia e sen asignar xamais tal nome a todo o territorio.<ref>{{Cita libro|título=Castilla y León, consideraciones sobre su historia. Los nombres, los territorios y el proceso histórico|apelidos=Estepa Díez|nome=Carlos|editorial=Universidad de León|ano=1987|páxina=17}}</ref> Conformando ás veces, xa nos séculos seguintes, un conxunto territorial denominado na diplomatura Galicia-León<ref name=":15">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=377}}</ref>. Malia a interpretación do período establecida pola historiografía española, a cal contempla a existencia exclusiva dun "reino de León"<ref name=":18">{{Cita libro|título=Los adelantados y merinos mayores de León (Siglos XIII-XV)|apelidos=Jular Pérez-Alfaro|nome=Cristina|editorial=Universidad de León|ano=1990|cita=si se habla en terminos políticos aplicados a la época, hai que ser mas rigurosos y matizar esa "concepción globalizadora del reino de León"|páxinas=55-58}}</ref>, a documentación coetánea mantivo Galicia como nome do reino<ref name=":24">{{Cita web|título=Xosé Antonio López Teixeira: “A liña oficial de investigación da USC fai historia de España desde Galicia”|url=https://biosbardia.wordpress.com/2014/10/27/xose-antonio-lopez-teixeira-a-lina-oficial-de-investigacion-da-usc-fai-historia-de-espana-desde-galicia/|páxina-web=BiosBardia|data=2014-10-27|data-acceso=2020-10-20|lingua=gl-ES|cita=A gran confusión da que viviron os historiadores oficiais españois foi querer facer crer que cando un rei asinaba en León ou en Oviedo estaba a referirse a un nome do reino. Non, o reino era de Galicia. E así foi até o século XIII.}}</ref>. [[Ficheiro:CRUZADAS-es.svg|miniatura|O reino galego é mencionado nos itinerarios de [[Cruzadas|cruzados]] camiño de [[Terra Santa]]<ref name=":91" /> e Galicia citada entre as nacións chamadas á defensa de [[Xerusalén]] polo papa Pascual II<ref name=":722" />.]] [[Ficheiro:Códice Calixtino (Archivo de la catedral de Santiago de Compostela) (cropped).jpg|miniatura|''[[Códice Calixtino]]''. No texto, que denomina a Afonso VII "emperador de España e Galicia"<ref name=":57" />, non exiten referencias ao reino de León.<ref name=":78" />]] * Na ''[[Crónica de Sampiro]]'' (séc. XI), recollida na chamada ''[[Crónica Silense]]'' (séc. XII), aparece a primeira referencia explícita á existencia dun reino de León. Este manuscrito, que foi o gran construtor da identidade da cidade de León como sede rexia, propósito ao cal tamén contribuiría posteriormente a Silense,<ref>{{Cita publicación periódica |nome=José M.ª |apelidos={{Versaleta|Monsalvo Antón}} |ano=2010 |título=La imagen de las ciudades y regiones altomedievales de León y de Castilla en las Crónicas Generales (de Sampiro a la ''Estoria de España'') |revista=Studia Historica. Historia Medieval |volume=28 |páxinas=83-123, en 86 |editorial=[[Universidade de Salamanca]] |lingua=es |issn=0213-2060 |url=https://revistas.usal.es/index.php/Studia_H_Historia_Medieval/article/download/7664/8913}}</ref> menciona así por primeira vez o "''Legionis regnum''"<ref>{{Cita libro|título=Historia Silense|ano=1921|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/50/mode/2up|páxina=50|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco}}</ref>. Aínda que entre as dúas crónicas se fan cincuenta e dúas mencións a León<ref name="Gaël"/>, a maioría son como cidade.<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Georges |apelidos={{Versaleta|Martin}} |título=Toponimia y “avidez de los reyes”: doble lexicalización de los territorios hispanos en la ''Historia legionensis'' (llamada ''silensis'') |revista=e-Spania |data=xuño de 2012 |url=https://journals.openedition.org/e-spania/21070 |doi=10.4000/e-spania.21070 |issn=1951-6169 |número=13 |lingua=es |cita=León como ''Legionis regnum'' (reino de León), como ''legionense regnum'' (reino leonés) e incluso, aunque escasamente, como ''Legionensium regnum'' (reino de los leoneses)”, “Ahora bien: gran parte de los empleos citados proceden de Sampiro”, “muchas más veces que un reino, la palabra ''Legione'' denota, en esta y otras fuentes […], la ciudad de León}}</ref> Ademais, na primeira metade do texto sampirense, até o reinado de Ordoño III ([[951]]-[[956]]), Zamora tamén posúe un significativo número de aparicións, nas cales figura cos mesmos atributos rexios que se outorgan á propia cidade leonesa.<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Álvaro |apelidos={{Versaleta|Carvajal Castro}} |título=La construcción de una sede regia: León y la identidad política de los reyes asturleoneses en la crónica de Sampiro y en los documentos |revista=e-Spania |data=xuño de 2014 |url=https://journals.openedition.org/e-spania/23714 |doi=10.4000/e-spania.23714 |issn=1951-6169 |número=18 |lingua=es |cita=Se ha tendido, además, a llevar a cabo una identificación metonímica entre la ciudad [León] y el reino}}</ref> Pola súa banda, o texto da Silense, hoxe tamén chamada ''Historia legionense'', deixa claro que é o reino de Galicia o obxecto da súa narración, pois así é denominado constantemente o reino,<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Julio |apelidos={{Versaleta|Escalona}} |título=La geografía de la ''Historia Legionensis'' (antes llamada ''Silensis''). Ensayo de análisis |revista=e-Spania |data=decembro de 2012 |url=https://journals.openedition.org/e-spania/21620 |doi=10.4000/e-spania.21620 |issn=1951-6169 |número=14 |lingua=es |cita=en la mayor parte de los casos la Gallecia de HL coincide claramente con el reino de León”, “Establece una identificación sistemática entre un centro de poder (León) y un reino al que suele denominar Gallecia}}</ref> sendo ademais o que máis veces aparece citado (vinte e oito).<ref name="Gaël">{{Cita publicación periódica |título=Reinos e imperio: la ''Historia legionensis'' (llamada ''silensis'') y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica|apelidos={{Versaleta|Le Morvan}}|nome=Gaël|revista=e-Spania |data=decembro de 2012 |url=https://journals.openedition.org/e-spania/21681#tocto1n5 |en=59 |doi=10.4000/e-spania.21681 |issn=1951-6169 |número=14 |lingua=es}}</ref> Adicionalmente, nel sinálanse como reis de Galicia, entre outros, a Bermudo II<ref name=":2524" /><ref>{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/details/historiasilense00sant/page/62/mode/2up|páxina=62|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita=Qui profecto '''Veremudus''', post ubi '''in finibus Gallecie arcem regni adeptus est'''}}</ref> e Afonso V<ref name=":262" /><ref name=":252" />. *A ''[[Historia Compostelá]]'', narración dos principais acontecementos políticos do reino entre os anos [[1100]] e [[1140]], non fai referencia ningunha á existencia dun reino leonés<ref name=":2">{{Cita libro|título=Diego Gelmírez (c. 1065-1140). El báculo y la ballesta|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|páxina=86|cita=no sería exacto, ateniéndonos al texto de la crónica gelmiriana, hablar del reino de León, si damos a la expresión una proyección territorial|lingua=es}}</ref>. No texto aparece o reino galego baixo a denominación de "''regnum Hispanie''" en vinte ocasións, cando inclúe as terras hispanas gañadas aos musulmáns (taifa de Toledo), e como "''regnum Gallaecie''" en dezasete, ao referirse ao reino tradicional<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino da Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|páxina=209}}</ref>. A ''Historia'' cita tamén tres veces o "''regnum Aragoniae''", e nunha ocasión o "''regnum Toleti''" e o "''regno Portugalensi''"; non existen máis reinos na crónica xelmiriana.<ref name=":13">{{Cita libro|título=El báculo y la ballesta. Diego Gelmírez (c.1065-1140)|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|editorial=Marcial Pons|ano=2016|páxina=82}}</ref> * O ''[[Códice Calixtino]]'' tampouco recolle referencia ningunha ao reino de León. No seu libro IV, a ''[[Códice Calixtino#Libro IV|Historia Turpini]]'', enuméranse as vilas e cidades de Galicia (e España) sen incluír León entre elas<ref name=":73">{{Cita libro|título=Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Libro IV. Historia Turpini|ano=1138-1145|url=https://www.scribd.com/document/325805269/Liber-Sancti-Jacobi-Codex-Calixtinus-Libro-IV-Historia-Turpini-PDF|capítulo=III|cita=Urbes et maiores ville in '''Gallaecia''': Visunia, Lamego, Dumia, Colimbria, Lugo, Aurenas, Yria, Tuda, Midonia, Brachara metropolis, Civitas Sancte Marie, Vimarana, Crunia, Compostella, […] In Yspania: Auchala, Godelfaiar, Thalamanca, Uzeda, Ulmas, Canalias, Madrita, Maqueda, Sancta Eulalia, Talavera, que est fructifera, Medinacelim, id est, urbs excelsa, Berlanga, Osma, Seguncia, Segovia, que est magna, Aavilla, Salamanqua […]}}</ref>. No libro V, a coñecida como ''[[Códice Calixtino#Libro V|Guía do peregrino]]'', atribuída ao monxe francés [[Aimerico Picaud|Aymeric Picaud]], detállanse as xornadas e pobos no seu tránsito polo camiño de Santiago facendo só unha mínima referencia a Léon<ref name=":78">{{Cita libro|título=Galicia, todo un reino|apelidos=Smith|nome=Colin|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=1996|páxina=740|publicación=Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta|cita=‘''Inde terra Gallecianorum, transitis horis Legionis''’, es la única mención de León, y el autor parece no saber que es reino o imperio que incluye a Galicia|lingua=es}}</ref>. * Na ''[[Chronographia]]'' do monxe belga [[Sigeberto de Gembloux]] (†[[1112]]), crónica universal dos máis importantes acontecementos entre os anos [[379]] e [[1111]], dise que "o reino que é a terceira parte da Hispania, o cal chamamos de Galicia […] continúa intacto, que coa protección de Deus segue inexpugnábel"<ref name=":5" />. * A ''[[Chronica Adefonsi Imperatoris]]'', escrita entre o ano 1153 e o 1157, reflicte as mudanzas políticas do territorio. No ano [[1139]], cando o emperador Afonso VII inicia a campaña militar contra o castelo de Oreja, congrega as "milicias de toda Galicia, da terra de León e de Castela"<ref>{{Cita libro|título=Chronica Adefonsi Imperatoris|url=https://books.google.es/books?id=qQ9HCOM3Vy0C&hl=es&pg=PA375#v=onepage&q&f=false|páxina=375|publicación=España Sagrada. Tomo XXI|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|edición=1797|cita=congregata militia totius Galletie et terre Legionis et de Castella [parágrafo 146]”, “et tota militia Galletie et Legionis et Castelle [parágrafo 186]}}</ref>. No ''[[Poema de Almería]]'' ([[Circa|ca.]] [[1147]]), apéndice épico da crónica, destaca a primacía do territorio galego sobre os demais dominios imperiais ao describir a orde de marcha dos exércitos<ref>{{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega|apelidos=López Teixeira|nome=Xosé Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2013|páxina=226|cita=Era o mes de maio e vai á cabeza o exército galego, segundo o mandado pola dozura de Santiago}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gil|nome=Juan|data=2013|título=El Poema de Almería y la tradición épica|revista=e-Spania|número=15|url=https://journals.openedition.org/e-spania/22253#bodyftn58}}</ref>. Os galegos lideran a expedición seguidos pola [[cabalaría]] da cidade de León, a "''urbis legionis''"<ref>{{Cita libro|título=Crónica de Alfonso VII|url=https://books.google.es/books?id=AZdfAAAAcAAJ&lpg=PA401&ots=-w0Zr-LShx&dq=Florida%20milities%20post%20hos%20urbis%20Legionis&hl=pt-PT&pg=PA401#v=onepage&q=Florida%20milities%20post%20hos%20urbis%20Legionis&f=false|publicación=España Sagrada. Tomo XXI|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|edición=1766}}</ref>. * Galicia aparece citada na crónica do monxe xermano [[Ekkehard de Aura]] (†[[1126]]), entre as nacións que acoden ao chamamento do papa [[Pascual II, papa|Pascual II]] para reforzar a recente conquista de Xerusalén<ref name=":722">{{Cita libro|título=Hierosolymita and World Chronicle|apelidos=Uraugiensis|nome=Ekkehardus|url=https://sourcebooks.fordham.edu/source/ekkehard-cde.asp|lingua=Inglés|cita=one hundred thousand men were appointed to the immediate service of God from Aquitaine and Normandy, England, Scotland, Ireland, Brittany, '''Galicia''', Gascony, France, Flanders, Lorraine, and from other Christian peoples,}}</ref>. * Nun texto das illas británicas, os ''[[Annales Cambriae]]'' ou cameracenses, enuméranse tres imperios cristiáns para o ano 1159: o xermánico, o bizantino e o galego<ref name=":033">{{Cita libro|título=El imperio medieval español|apelidos=García Gallo|nome=Alfonso|editorial=Arbor|ano=1945|páxina=227|cita=Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos|url=https://books.google.es/books?id=wA4tFv2xRxQC&pg=PA163&lpg=PA163&dq=%22+Imperator+quippe+Galitie%22&source=bl&ots=zBk_1-2i8V&sig=ACfU3U1odnACJzs_w-QmJemfbDb0OwdjLA&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwixgsvgm6PlAhXeAWMBHdJlCTEQ6AEwCnoECAkQAQ#v=onepage&q=%22%20Imperator%20quippe%20Galitie%22&f=false}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Europe in the High Middle Ages.|apelidos=Mundy|nome=John|editorial=Longman Group|ano=1991|páxina=40|url=https://www.scribd.com/document/397361076/John-Hine-Mundy-1991-Europe-in-the-High-Middle-Ages-1150-1309-General-History-of-Europe-Longman-Group-United-Kingdom}}</ref>. * Na ''Narratio de Itinere Navali'',<ref>[https://imprompto.blogspot.com/2010/11/narratio-de-itinere-navali.html ''Narratio de Itinere Navali'']</ref> itinerario de [[Cruzadas|cruzados]] do ano [[1189]], descríbense cinco reinos na península ibérica: Aragón, Navarra, o dos españois (musulmáns), Galicia e Portugal<ref name=":91">{{Cita libro|título=Relação da derrota naval, façanhas, e successos dos cruzados que partírão do Escalda para a Terra Santa no anno de 1189|url=https://books.google.es/books?id=GicMAAAAYAAJ&dq=considerandum%20etiam%20quod%20cum%20sint%20regna%20hispanorum&hl=pt-PT&pg=PP7#v=onepage&q=Galiciae%20et%20Portugalensium&f=false|edición=1844|apelidos-editor=da Silva Lopes|nome-editor=João Baptista|cita=Considerandum etiam quod cum sint quinque regna Hispanorum, vedelicet Aragonense, Navarrorum, et eorum qui specificato vocabulo Hispani dicuntur, quorum metropolis est Toletum, item incolarum '''Galiciae''' et Portugalensium...}}</ref>. * Os textos épicos franceses dos séculos XII e XIII recoñecen extensamente a correcta denominación do reino galego; así, entre a toponimia da ''[[Cantar de xesta|chanson de geste]]'' francesa, "''Galice''" aparece 50 veces en 35 textos, "''Saint Ja(c)ques''" 65 en 35 textos, "''Compostel(l)e''" 9 en 6 textos, en tanto que "''Lion''" só figura nun par de ocasións<ref>{{Cita libro|título=Galicia, todo un reino|apelidos=Smith|nome=Colin|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=1996|páxina=741|publicación=Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta|cita=León como nombre de reino o imperio parece que al otro lado del Pirineo apenas ha dejado impresión.}}</ref>. Un exemplo atópase no máis antigo dos seus exemplares, o ''[[O Cantar de Roldán|Cantar de Rolán]]'' ([[Circa|ca.]] [[1170]]), onde Galicia aparece citada dúas veces<ref>{{Cita libro|título=La Galice, dez séculos de olladas francesas|apelidos=Harguindey Banet|nome=Henrique|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=2009|ISBN=978-84-9887-125-8|url=https://books.google.es/books?id=uzp29NXBsY4C&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA14#v=onepage&q&f=false|ref=}}</ref>, outro no [[Charroi de Nîmes]] onde se menciona Galicia xunto a outras nacións do seu tempo.<ref>{{Cita libro|título=Le commerce des mots: l'usage des listes dans la littérature médiévale|apelidos=Jeay|nome=Madeleine|ano=2006|url=https://books.google.es/books?id=vSPgBR6NBSoC&lpg=PA1&pg=PA52#v=onepage&q&f=false|cita=Puis m'en revieng de ça devers Galice|páxinas=51-52|lingua=Francés}}</ref> * O historiador británico [[Roger de Howden]] (†[[1201]]) tamén elude a mención do suposto reino leonés na súa ''Chronica Magistri''. Nesta obra, cando se refire ao reino galego faino baixo a forma "a terra do rei de ''Sancto Jacobo''", é dicir, a terra de Afonso VIII de Santiago de Compostela<ref name=":2102">{{Cita libro|título=Chronica magistri Rogeri de Houedene|editorial=Cambridge|url=https://books.google.es/books?id=RO6LfkVZnTwC&lpg=PA52&ots=6kdDhPn9fQ&dq=terra%20regis%20sancto%20jacobo&hl=es&pg=PP5#v=snippet&q=%22sancto%20jacobo%22&f=false|páxina=52|lingua=en|volume=3|edición=2012|cita=terra regis de Sancto Jacobo}}</ref>. Igualmente, no itinerario marítimo ''De Viis Maris'', atribuído ao propio Howden e composto entre [[1191]] e [[1193]], que describe a ruta desde [[York]] até a [[Terra Santa]], o reino aparece coa mesma fórmula, precisándose ademais que se lle chama "''Galicia''".<ref>{{Cita libro |nome=Patrick |apelidos={{Versaleta|Gautier Dalché}} |título=Du Yorkshire a l'Inde: une «géographie» urbaine et maritime de la fin du XII^e siècle (Roger de Howden?) |url=https://books.google.es/books?id=aJGxU3FCsJsC&q=%22terra+regis+de+Sancto+Iacobo%22 |ano=2005 |editorial=Librairie Droz |lugar=Xenebra |lingua=fr, la |isbn=978-2-600-01036-8 |páxinas=184, 188 |cita=tota terra regis de Sancto Iacobo dicitur Galicia}}</ref> Son estes os anos da chamada [[Era Compostelá|era compostelá]], unha época de esplendor económico e de apoxeo da lingua e da lírica do reino galego<ref>{{Cita web|título=.:: Cantigas Medievais Galego-Portuguesas ::.|url=https://cantigas.fcsh.unl.pt/index.asp|páxina-web=cantigas.fcsh.unl.pt|data-acceso=2020-12-01}}</ref>. A lingua do reino de Galicia, o galego, figuraba entre as catro linguas habilitadas para a práctica trobadoresca citadas polo catalán [[Jofre de Foixá]] († [[Circa|ca.]] [[1295]]) nas súas ''Regles de Trobar''<ref>{{Cita libro|título=Aspectos sociolingüísticos do uso escrito do galego, o castelán e o latín na Galicia tardomedieval (ss. XIII-XV)|apelidos=Monteagudo|nome=Henrique|editorial=CILL Ramón Piñeiro|ano=1994|publicación=Estudios galegos en homenaxe ó profesor Giuseppe Tavani|páxina=173|url=https://www.academia.edu/1442293/Aspectos_socioling%C3%BC%C3%ADsticos_do_uso_escrito_do_galego_o_castel%C3%A1n_eo_lat%C3%ADn_na_Galicia_tardomedieval_ss._XIII-XV_}}</ref>. Nesa lingua, o propio rei castelán [[Afonso X o Sabio|Afonso IX]]{{Efn|Denominado "X" na correlación de monarcas seguida pola historiografía tradicional que inclúe fraudulentamente como "VIII" a Afonso I de Castela.}} elaborou as súas afamadas ''[[Cantigas de Santa María]]'' e, aínda no século XV, [[Íñigo López de Mendoza]] (†[[1458]]), marqués de Santillana, lembraba como o galego era empregado para a lírica en todo o territorio peninsular<ref>{{Cita libro|título=Para un mellor coñecemento do estado de opinión sobre o galego no século XVIII.|apelidos=Hermida Gulías|nome=Carme|editorial=USC|ano=1999|url=https://books.google.es/books?id=AP-ODymPl-oC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA190#v=onepage&q&f=false|páxina=190|publicación=Homenaxe ó profesor Camilo Flores|cita=no ha mucho tiempo qualesquier Decidores ó Trobadores de estas partes, agora fuessen Castellanos, Andaluces ó de la Estremadura, todas sus obras componían en lengua Gallega}}</ref>. Este predominio cultural de Galicia (sempre a lingua foi compañeira do imperio<ref>{{Cita libro|título=Gramática de la lengua castellana|apelidos=de Nebrija|nome=Antonio|url=https://books.google.es/books?id=e_SsDwAAQBAJ&lpg=PP1&pg=PT7#v=onepage&q&f=false|cita=siempre la lengua fue compañera del imperio […] que juntamente comenzaron, crecieron y florecieron, y despues junta fue la caída de ambos|lingua=es}}</ref>), resulta inexplicábel desde o paradigma historiográfico hispano<ref name=":21">{{Cita libro|título=España, un enigma histórico|apelidos=Sánchez-Albornoz|nome=Claudio|ano=1956|url=https://books.google.es/books?id=b-AcAAAAMAAJ&dq=poetas+de+castilla+con+una+tradici%C3%B3n+l%C3%ADrica+remota&focus=searchwithinvolume&q=%22Nadie+ha+intentado+aclararnos+la+misteriosa+adopci%C3%B3n+de+una+lengua+que+no+era+la+de+un+pueblo+imperial%2C+pol%C3%ADtica+o+culturalmente%2C+por+los+poetas+de+una+Castilla+con+una+tradici%C3%B3n+l%C3%ADrica+remota+%3A+por+poetas+hijos+de+un+pueblo+cuyos%22|volume=1|cita=Quienes durante los siglos XII y XIII, en tierras castellanas se sintieron torturados por una vivacísima sensibilidad lírica escribieron en gallego. Nadie ha intentado aclararnos la misteriosa adopción de una lengua que no era la de un pueblo imperial, política o culturalmente, por los poetas de una Castilla con una tradición lírica remota|lingua=es}}</ref><ref name=":25">{{Cita libro|título=A poesía lírica galego-portuguesa|apelidos=Tavani|nome=Giuseppe|editorial=Galaxia|ano=1986|páxina=26|cita=falta aínda por explica-lo motivo polo que a poesía lírica expresada por esta entidade socio-económica e superestrutural foi galega e, pola contra, non asturiana ou leonesa}}</ref>, e só se pode entender aceptando a existencia dun reino galego que abranguía todo o noroeste peninsular<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=393-394}}</ref>. === Na coroa de Castela. Referencias documentais (séc. XIII-XV) === [[Ficheiro:Reino_de_Galicia_-_Kingdom_of_Galicia_-_Segars_Roll.jpg|miniatura|upright=1.1|[[Escudo de Galicia]] no [[armorial]] ''[[Segar’s Roll]]'' ([[Circa|ca.]] [[1282]]). A antigüi­dade e proxección da que durante séculos gozou o reino e os seus reis fixo que a súa represen­tación [[heráldica]] se manifestase en varios armoriais temperáns.]] No '''século XIII''', [[Fernando III de Castela|Fernando III]] (†[[1252]]), rei de Castela e fillo de Afonso VIII, herdou Galicia contra a vontade do seu pai. Durante o conflito sucesorio os galegos chegaron a propor para o trono a [[Afonso de Molina]], irmán menor de Fernando<ref name=":77">{{Cita libro|título=Crónica de Castilla: Édition et présentation|cita=los gallegos querien alçar rrey a su hermano, el infante don Alfonso|url=https://books.google.es/books?id=_WXBDwAAQBAJ&pg=PA20&dq=los+gallegos+querien+al%C3%A7ar+rrey&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwie2-3K0Z_pAhUQ8BQKHdGFCUIQ6AEIMzAB#v=onepage&q=los%20gallegos%20querien%20al%C3%A7ar%20rrey&f=false|páxina=20|apelidos-editor=Patricia Rochwert-Zuili}}</ref>. A unión dos reinos do novo monarca figuraba na diplomatura rexia mediante un pareado de entidades políticas: Castela-Toledo e León-Galicia<ref name=":26">{{Cita libro|título=Manual de paleografía diplomática española de los siglos XII al XVII|apelidos=Muñoz y Rivero|nome=Jesús|ano=1917|cita=Rex Castelle et Toleti, Legionis et Gallecie|url=https://books.google.es/books?id=JhoPAAAAIAAJ&dq=ex%20Castelle%20et%20Toleti%2C%20Legionis%20et%20Gallecie&hl=es&pg=PA385#v=onepage&q=ex%20Castelle%20et%20Toleti,%20Legionis%20et%20Gallecie&f=false}}</ref>, e así figuran tamén en selos<ref name=":27">{{Cita web|título=Selo de chumbo de Fernando III|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Selo_de_chumbo_de_Fernando_III_como_rei_de_Castela_e_Toledo_e_de_Galiza_e_Leon.jpg|cita=✠ S : Feradi Regis : Castelle et Tolti / ✠ Legionis et Gallecie}}</ref> e sinais rodados<ref name=":28">{{Cita web|título=Sinal rodado atribuído a Fernando III|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sinal_rodado_atribu%C3%ADdo_a_Fernando_III_no_Tombo_de_Caaveiro_(s%C3%A9c._XIII).jpg|cita=✠ Signum Ferrandi Dei Gr͠a Regis Castelle et Tolleti Legionẽsiṽ et Gallecie.}}</ref>. Galicia-León mantiña, ademais, o seu propio código legal, o ''Liber Iudicium'' <ref name=":29">{{Cita libro|título=Colección Fuentes y estudios de historia leonesa|editorial=Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro",|ano=1969|url=https://books.google.es/books?id=lOu-fDqOzTcC&q=%22regnos+de+leon+e+de+gallizia+que+vayan+al+livro+julgo%22&dq=%22regnos+de+leon+e+de+gallizia+que+vayan+al+livro+julgo%22&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi38YeSpqzpAhUPDmMBHfAAAdUQ6AEIKTAA|volume=124|cita=que las apelaciones de nuestra casa de los conçeios de los Regnos de León e de Gallizia que vayan al Livro Julgo a León, asi como se solia husar en tienpo del Rey don Alfonso}}</ref>. Significativamente, os arcebispos de Compostela e Toledo eran á par os chanceleres da coroa até o ano 1290 cando, tras un proceso iniciado anteriormente por Afonso IX, se deposita o cargo só no de Toledo<ref name=":30">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2009|páxina=397}}</ref>. Durante a sucesión deste rei, os burgueses das cidades e vilas dos reinos, agora claramente diferenciados, de León e Galicia conformaron a "''Hermandat de los Regnos de Leon et de Gallisia''", que tiña por obxectivo a defensa dos dereitos sucesorios do seu fillo [[Sancho IV de Castela|Sancho IV]]<ref name=":42">{{Cita libro|título=Teoria de las cortes o grandes juntas nacionales de los reinos de León y Castilla|apelidos=Martínez Marina|nome=Francisco|ano=1813|url=https://books.google.es/books?id=8KA-AQAAMAAJ&dq=Hermandad%20de%20los%20Reinos%20de%20Le%C3%B3n%20et%20de%20Galicia&hl=es&pg=PA466#v=onepage&q&f=false|páxina=466|volume=2}}</ref>. Esta irmandade reapareceu no 1295<ref name=":55">{{Cita libro|título=Historia Del Derecho Español|apelidos=Sempere y Guarinos|ano=1844|url=https://books.google.es/books?id=H3Gy-xuTTTwC&dq=Sello%20de%20la%20hermandad%20de%20los%20reinos%20de%20Le%C3%B3n%20et%20de%20Galicia&hl=es&pg=PA216#v=onepage&q=Sello%20de%20la%20hermandad%20de%20los%20reinos%20de%20Le%C3%B3n%20et%20de%20Galicia&f=false|volume=1}}</ref> apoiando nesta ocasión a Fernando IV<ref name=":71">{{Cita web|título=GMH: Resultados|url=http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/1/buscar/notario%252Bmaior/infodoc/12%7C26/op/az/|páxina-web=gmh.consellodacultura.gal|data-acceso=2020-06-04|cita=Fernando por la gracia de Dios rey de Castiella de Leon de Toledo de '''Galliçia''' de Sevilla de Cordova de Murcia de Jahen del Algarbe et senor de Molina}}</ref>. Entre os anos 1296 e 1300 separáronse outra vez brevemente Galicia-León e Castela-Toledo, ao coroar a [[Xoán I de Galiza e León|Xoán I]] rei de León, Galicia e Sevilla<ref name=":75">{{Cita libro|título=Crónica de Don Fernando el IV|edición=1860|apelidos-editor=Benavides|nome-editor=Antonio|url=https://books.google.es/books?id=VLIGAAAAQAAJ&hl=es&pg=PR17#v=onepage&q&f=false}}</ref> co apoio do rei [[Dinís de Portugal|Dinis I]] de Portugal<ref name=":76">{{Cita libro|título=Crónica de Don Fernando el IV|url=https://books.google.es/books?id=cuf9Fl-qZp4C&dq=memoria%20fernando%20iv&hl=es&pg=PA56#v=onepage&q&f=false|apelidos-editor=Benavides|nome-editor=Antonio|edición=1860|cita=[…] que diesen luego al infante D. Juan todo el '''reyno de Galisia''', é que se llamase ende rey é que toviese en su vida la '''cibda de Léon''' é todos los otros lugares que avie tomado}}</ref>. Durante o '''século XIV''' Galicia aparece nos diplomas enumerada como un máis dos reinos da coroa castelá. A comezos deste século foi gobernada separadamente polo [[infante Felipe]]<ref name=":81">{{Cita web|título=GMH: Resultados|url=http://gmh.consellodacultura.org/nc/buscador/resultados/metadato/1/buscar/traslado/infodoc/12%7C228/op/1/|páxina-web=gmh.consellodacultura.org|data-acceso=2020-06-04|cita=yo el ynfante don Felipe, fijo del moy noble rey don Sancho, señor de Cabrera e de Riveyra, e pertigueiro mayor de tierra de Santiago, e mayordomo mayor del rey, e su adelantado mayor en el '''reyno de Galliça'''}}</ref>, irmán do rei Fernando IV. Despois da morte de Fernando, o reino pasou ao seu fillo Afonso X<ref name=":83">{{Cita web|título=GMH: Resultados|url=http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/1/buscar/privilexio/infodoc/12%7C413/op/az/|páxina-web=gmh.consellodacultura.gal|data-acceso=2020-06-04|cita=Don Alfonso por la gracia de Dios rey de Castiella, de Leon, de Toledo, de '''Gallisia''', de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarve e señor de Molina}}</ref> e despois ao seu neto Pedro I<ref name=":84">{{Cita web|título=GMH: Resultados|url=http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/1/buscar/comercio/infodoc/12%7C610/op/az/|páxina-web=gmh.consellodacultura.gal|data-acceso=2020-06-04|cita=Don Pedro por la gracia de Dios rey de Castiella, de Leon, de Tolledo, de '''Gallisia''', de Sevilla, de Cordova, de Murcia, de Jahen, del Algarbe, de Algesira, e señor de Molina}}</ref>. Este monarca, apoiado pola [[Familia Castro|nobreza galega]], librou unha guerra civil polo trono co seu medio irmán [[Henrique II de Castela|Henrique II]]. Após a súa derrota, os nobres galegos tentaron entregar o reino a [[Fernando I de Portugal]] e, posteriormente, a [[Xoán de Gante]]. A derrota final significou a práctica desaparición da alta nobreza galega e o ascenso de nobres de segunda liña, ficando as cidades baixo o control do clero. Esta situación política deu orixe no '''século XV''' ás revoltas das irmandades burguesas<ref name=":85">{{Cita libro|título=Crónica de Santa María de Iria|apelidos=Vasques|nome=Rui|ano=1468|url=https://www.academia.edu/2630612/Rui_Vasques_Cr%C3%B3nica_de_Santa_Maria_de_%C3%8Dria|páxina=58|apelidos-editor=Souto Cabo|nome-editor=Jose María|edición=2001|cita=En este encomedio levantouse toda a terra con a Santa Irmandade, entanto que nunca deixaron fortolleza en todo o '''reino de Galiza'''. Et esto foi porla maa vivenda dos caballeiros que non fazian senon furtar et roubar. Et por esto quiso Nostro Señor tornar porlo seu pobóó, que era este '''reino de Galiza''', todo destroido pola maa vivenda destes caballeiros}}</ref>. Os [[irmandiños]] alzáronse en representación do reino de Galicia, e no seu nome sempre se expresaron, sendo a súa a derradeira acción de carácter nacional coñecida na Galicia medieval<ref name=":86">{{Cita libro|título=O Reino de Galicia no remate da Idade Media|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2016|páxina=25|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2016_A-lingua-galega-no-solpor-medieval.pdf#page=25&zoom=auto,-311,500|publicación=A lingua galega no solpor medieval|cita=o dito '''regno de Galisia''' e çibdades foron e son muy agraviadas}}</ref>. Rematadas as [[guerras irmandiñas]], a debilitada nobreza galega tomou novamente partido polo bando perdedor noutra guerra civil castelá<ref name=":87">{{Cita libro|título=Galicia Feudal|apelidos=Armesto|nome=Victoria|editorial=Galaxia|ano=1969|url=https://books.google.es/books?id=LBGZ-m7FGJcC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA426#v=onepage&q&f=false|páxina=425}}</ref>, sumándose nesta ocasión á causa de [[Xoana a Beltranexa|Xoana de Castela]] enfrontada á súa tía [[Isabel I de Castela|Isabel]]<ref name=":88">{{Cita publicación periódica|apelidos=García Oro|nome=Jose|data=2009|título=Galicia y el Bierzo en el s. XV de puentes a fronteras (Las luchas de los condes de Lemos por el dominio de El Bierzo)|revista=Anuario Brigantino|número=32|páxina=130|cita=Don Fernando e doña Ysabel, por la graçia de Dios, Rey e Reyna de Castilla, de Leon, de Aragon, de Seçilia, de Toledo, de Valençia, de '''Galizia''', de Sevilla, de Çerdeña, de Cordova, de Corçega, de Murçia, de Jahen, de los Algarbes, de Algezira, de Gibraltar, conde y condesa de Barçelona, señores de Viscaya e de Molina, duques de Atenas e de Neopatria, condes de Rusellon e de Çerdania, marqueses de Oristan e de Goçeano.|url=http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2009PDF/2009%20125_142%20ORO.pdf#page=6&zoom=auto,-332,514}}</ref>. Xoana contaba tamén co apoio do rei de Portugal [[Afonso V de Portugal|Afonso V]], seu esposo, quen tiña a pretensión de reunir novamente os reinos galego e portugués<ref name=":89">{{Cita libro|título=Anales de Aragón|apelidos=Zurita|nome=Jerónimo|url=https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/24/48/ebook2473_8.pdf#page=85&zoom=auto,-215,339|cita=Y el rey de Portugal […]. Pidía que le dejasen las ciudades de Toro y Zamora y le diesen el '''reino de Galicia''' para que se juntase con su reino|volume=XIX (Capítulo XXXVIII)|edición=}}</ref>. Despois da derrota do partido de Xoana, iniciouse un proceso que pasou á historia como a "[[Doma y castración del Reino de Galicia|doma e castración do Reino de Galicia]]", no que os magnates galegos foron caendo sucesivamente diante dos exércitos da vencedora Isabel de Castela. En primeiro lugar o conde de Soutomaior [[Pedro Madruga]], despois o mariscal [[Pardo de Cela]], e finalmente os condes de Lemos: [[Pedro Álvarez Osorio]] e [[Rodrigo Henríquez de Castro|Rodrigo Henriquez de Castro]], momento este no que se separa o territorio do Bierzo do reino de Galicia<ref name=":90">{{Cita publicación periódica|apelidos=García Oro|nome=Jose|data=2009|título=Galicia y el Bierzo en el S. XV de puentes a fronteras (las luchas de los condes de Lemos por el dominio del Bierzo)|revista=Anuario Brigantino|número=32|url=http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2009PDF/2009%20125_142%20ORO.pdf#page=1&zoom=auto,-332,497|cita=el Rey, nuestro señor, entendiendo que cunplya a su serviçio e a la paçificaçion del su '''Reyno de Gallisia''' mando al dicho conde don Rodrigo Enrriques Osorio que entregase a su Alteza la villa y fortaleza de Ponferrada}}</ref>. A desaparición de todo [[estamento]] capaz de conducir Galicia cunha dinámina diferenciada, unida á forte centralización exercida pola monarquía castelá supuxo a práctica desaparición do reino galego, convertido agora nun territorio marxinal, que con todo, mantivo formalmente a categoría de reino durante todo o [[Antigo Réxime]]. == Os reis Galicia na documentación histórica medieval == Os reis do reino de Galicia son recoñecidos como tales pola documentación medieval. Así son nomeados xa no século VI os monarcas suevos, e así son referidos tamén no século VIII os primeiros caudillos ástures. No século IX, Afonso II foi o primeiro monarca extensamente documentado como rei de Galicia, e desde ese momento até o século XIII practicamente todos os soberanos contan con referencias que lles outorgan tal titulación. [[Ficheiro:King_of_Galicia_-_Rei_de_Galicia_-_Ariamirus.jpg|miniatura|180x180px|O rei [[Teodomiro dos Suevos|Teodomiro]]<ref name="concilio_lugo">{{Cita libro|título=Actas concilio de Lugo|ano=1855|url=https://books.google.es/books?id=oHLb87Y6qAoC&dq=%22Galleciae%20totius%20provinciae%20rex%22&hl=es&pg=PA654#v=onepage&q=%22Galleciae%20totius%20provinciae%20rex%22&f=false|páxina=654|apelidos-editor=Tejada y Ramiro|nome-editor=Juan|edición=Colección de cánones y de todos los concilios de la Iglesia de Espana|cita=ego Theodomirus rex cognomento et Mirus, '''Galleciae totius provinciae rex'''}}</ref> <ref name=":11">{{Cita libro|título=Estoria de España|apelidos=[[Afonso X o Sabio|Afonso IX]]|ano=1289|url=https://digibug.ugr.es/bitstream/handle/10481/55381/visigodosI.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=179&zoom=auto,-219,181|cita=En este anno otrossi alçaron los sueuos '''en Gallizia por rey a Theodemiro''' pues que Remismundo fue muerto et regno diez annos|apelidos-editor=Menéndez Pidal|edición=1977}}</ref>nunha iluminación do Chronicon Albeldense, [[Circa|ca]]. [[976]].]] === Período xermánico === Os gobernantes suevos do "''Galliciensim regnum''" foron os primeiros en ser sinalados como reis de Galicia nas fontes documentais. Deste xeito denomina Gregorio de Tours (†[[594]]) os monarcas [[Carriarico]]<ref>{{Cita libro|título=Libri de virtutibus sancti Martini episcopi|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|url=http://csla.history.ox.ac.uk/record.php?recid=E02847|cita=Chararici cuiusdam '''regis Galliciae''' filius graviter aegrotabat|volume=I}}</ref>, [[Miro]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Francorum|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|url=http://www.thelatinlibrary.com/gregorytours/gregorytours5.shtml|cita=Mirus '''rex Galliciensis'''", "Mironis '''Galliciensis regis'''|páxina=41|volume=V}}</ref>, [[Eborico|Eurico]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Francorum|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|cita=Eurichus […], '''regnum Galliciensim''' suscepit|url=http://www.thelatinlibrary.com/gregorytours/gregorytours6.shtml|páxina=43|volume=VI}}</ref> e [[Andeca]]<ref>{{Cita libro|título=Historia Francorum|apelidos=de Tours|nome=Gregorio|url=http://www.thelatinlibrary.com/gregorytours/gregorytours6.shtml|volume=6|páxina=43|cita=Audica, […] '''Galliciensim regnum''' obtenuit.}}</ref>. [[Martiño de Dumio]] (†[[Circa|ca.]] [[580]]) adica varios tratados á educación do seu pupilo Miro, rei de Galicia<ref>{{Cita web|título=Martinus_Braccarensis|url=http://www.monumenta.ch/latein/xanfang.php?n=232|páxina-web=www.monumenta.ch|data-acceso=2020-10-23|cita=Formula honestae vitae ad '''Mironem Regem Galliciae'''.}}</ref>. Tamén [[Xoán Biclarense]] (†[[Circa|ca.]] [[621]]) chama a Andeca "rei do reino suevo de Galicia"<ref>{{Cita libro|título=Chronicon|apelidos=Biclarensis|nome=Iohannes|ano=584|cita=Audeca in '''Gallaecia Suevorum regnum'''|url=https://la.wikisource.org/wiki/Chronicon_(Iohannes_Biclarensis)#ANNO_II_MAVRICII_IMP.,_QVI_EST_LIVVIGILDI_XVI_ANNVS_(584)}}</ref>. E na [[crónica de Fredegario]] ([[Circa|ca.]] [[650]]) nomease novamente rei de Galicia a Miro<ref>{{Cita libro|título=Chrónicon|apelidos=.|nome=Fredegarius|url=https://books.google.es/books?id=OJpTAwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q=%22Mirionis%20regis%20Galliciae%22&f=false|cita=Mironis '''regis Galliciae'''|páxina=116|volume=III}}</ref>. A mesma designación recibe [[Teodomiro dos Suevos|Teodomiro]] nas actas do [[concilio de Lugo]] ([[569]])<ref name="concilio_lugo"/>. Unha fonte serodia, a [[Estoria de España]] ([[1289]]) do rei [[Afonso X o Sabio|Afonso IX]], fai tamén "''rey de Gallizia''" a [[Hermerico]]<ref>{{Cita libro|título=Estoria de España|apelidos=[[Afonso X o Sabio|Afonso IX]]|ano=1289|url=https://digibug.ugr.es/bitstream/handle/10481/55381/visigodosI.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=119&zoom=auto,-219,702|cita=cuentan las estorias que el rey Hermerico estando doliente de la emfermedat que dessuso auedes oyda, cuemo quier que fuesse '''rey de Gallizia'''|apelidos-editor=Menéndez Pidal|edición=1977}}</ref>, [[Requila]]<ref>{{Cita libro|título=Estoria de España|apelidos=[[Afonso X o Sabio|Afonso IX]]|ano=1289|url=https://digibug.ugr.es/bitstream/handle/10481/55381/visigodosI.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=120&zoom=auto,-634,679|cita=Depues de la muerte de Hermerico finco Riquila su fijo por '''rey de Gallizia''' […]|apelidos-editor=Menéndez Pidal|edición=1977}}</ref>, [[Requiario]]<ref>{{Cita libro|título=Estoria de España|apelidos=[[Afonso X o Sabio|Afonso IX]]|ano=1289|url=https://digibug.ugr.es/bitstream/handle/10481/55381/visigodosI.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=133&zoom=auto,-219,746|cita=aquell anno que el rey Requiario, '''aniendo por regno Gallizia''' […]|apelidos-editor=Menéndez Pidal|edición=1977}}</ref>{{Efn|[[Requiario]] foi o primeiro rei [[bárbaro]] con autoridade suficiente para cuñar moeda propia: ''IUSSU RECHIARI REGIS'' (Por orde de Requiario)<ref>[https://www.diarioliberdade.org/archivos/Administradores/diego/2012-04/moeda-sueva_da_galiza.nodo.jpg Imaxe da moeda do rei Requiario]</ref>.}}, [[Remismundo]] e [[Teodomiro dos Suevos|Teodomiro]]<ref name=":11" />. Mesmo após a anexión do reino suevo pola monarquía goda, o rei visigodo [[Recaredo]] é descrito como "rei dos godos e dos suevos" nunha misiva do papa [[Gregorio I, papa|Gregorio o magno]] (†[[604]])<ref>{{Cita libro|título=Collectio canonum ecclesiae Hispanae. ex probatissimis ac pervetustis codicibus|ano=1808|url=https://books.google.es/books?id=AZWyhcxboO0C&hl=es&pg=PA159#v=onepage&q&f=false|páxina=159|cita=Regi Gothorum atque Suevorum}}</ref>. As crónicas asturianas lembran, xa no [[século VIII]], como [[Witiza|Vitiza]] rexía Galicia desde [[Tui]],<ref>{{Cita libro|título=Crónica Albeldense|url=http://humanidades.cchs.csic.es/ih/paginas/fmh/albeldensia.htm|cita=Uittizza […] Iste in uita patris in Tudense hurbe Gallicie resedit|Cita=}}</ref> de xeito que o seu pai [[Éxica|Exica]] gobernaba o reino dos godos e o fillo o dos suevos<ref>{{Cita libro|título=Chronica Rotensis. Chronica Ad Sebastianum|url=https://books.google.es/books?id=mxfdQGSgFDMC&lpg=PA118&dq=Gotorum%20et%20%EF%AC%81lius%20Sueuorum&pg=PA168#v=onepage&q=%22Gotorum%20et%20%EF%AC%81lius%20Sueuorum%22&f=false|cita=pater teneret regnum Gotorum et filius Sueuorum|apelidos-editor=Gil Fernandez|nome-editor=Juan|edición=1985|páxinas=118-119}}</ref>. [[Ficheiro:Don Pelayo.jpg|esquerda|miniatura|214x214px|Estatua do mítico [[Paio de Asturias|Paio]], natural de Asturias, en Galicia<ref name=":53">{{Cita libro|título=Ajbar machmuâ|url=https://archive.org/details/bub_gb_w9YX-vouHY4C/page/n229|apelidos-editor=Lafuente Alcántara|nome-editor=Emilio|edición=1867|páxina=230}}</ref>.]] === Primeiros caudillos === Diante da desaparición da estrutura estatal visigoda, as terras cristiás pasaron a organizarse arredor do clero e da nobreza condal, sen a existencia agora dun poder centralizado<ref name=":49">{{Cita libro|título=A formación do Reino de Galiza (711-910)|apelidos=López Teixeira|nome=Xose Antonio|editorial=Toxos Outos|ano=2010|páxina=16}}</ref>. Este poder comezou a estruturarse, baixo o influxo do [[Imperio Carolinxio|imperio carolinxio]], no tempo do rei ovetense [[Afonso II de Oviedo|Afonso II]] (†[[842]])<ref name=":50">{{Cita libro|título=O Reino Medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=157, 160}}</ref> e foi consolidado baixo o reinado de [[Afonso III de Oviedo|Afonso III]] (†[[910]]). A corte deste monarca, na procura da afirmación da súa autoridade, creou unha serie de [[Crónica de Afonso III|crónicas]] que emparentaban a figura do rei coa dos derradeiros soberanos visigodos. Hoxe considérase que os primeiros señores incluídos nesta listaxe de sucesores rexios non puideron pasar, de existir, de meros "caudillos" territoriais<ref name=":51">{{Cita libro|título=O Reino Medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=149, 156}}</ref><ref>{{Cita libro |nome=Carlos |apelidos=Baliñas Pérez |ligazón-autor=Carlos Baliñas Pérez |título=Estudios en homenaje al profesor José M. Pérez García |ano=2009 |volume=1. Historia y Cultura |editorial=[[Universidade de Vigo]] |lingua=es |isbn=978-84-8158-460-8 |páxinas=37-66, en 39 |capítulo=Rebeldes con causa: un análisis interpretativo de la conflictiva relación entre la nobleza gallega y los reyes de Asturias, ca. 750-910 |url-capítulo=https://pt.scribd.com/document/287531207/Rebeldes-Con-Causa-Un-Analisis-Interpretativo-de-La-Conflictiva-Relacion-Entre-La-Nobleza-Gallega-y-Los-Reyes-de-Asturias-710-910-Carlos-Balinas-Pe |cita=De hecho, existe un amplio consenso entre los especialistas en el tema en que los primeros monarcas son poco más que líderes militares…}}</ref>. Do primeiro destes caudillos, [[Paio de Asturias|Paio]], para a historiografía hispana iniciador do suposto reino ástur<ref name=":52">{{Cita libro|título=La invención del pasado: Verdad y ficción en la Historia de España|apelidos=Murado|nome=Miguel Anxo|editorial=Debate|ano=2013|páxina=38-44|url=https://books.google.es/books?id=8bkNAgAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PT29#v=onepage&q&f=false}}</ref>, dise na crónica de Al Maqqari, quen cita á súa vez o historiador [[Al-Razí (historiadores)|Isa Ibn Ahmand al-Razí]] (†[[977]]), que "se levantou nas terras de Galicia un asno salvaxe chamado Belay [Paio]", e engadindo unha cita similar de [[Ibn Hayyan]] (†[[1075]]), infórmase de que Paio era "natural de Asturias, en Galicia"<ref name=":53" />. Paio e os seus hipotéticos sucesores pasaron como reis de Galicia aos textos cronísticos árabes<ref name=":54">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Devasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=127}}</ref>. Así acontece con: [[Afonso I de Asturias|Afonso I]] (†[[757]]) (''malik''<ref>{{Cita publicación periódica|título=Malik|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedie-de-l-islam/malik-SIM_4861?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopedie-de-l-islam&s.q=malik|revista=Encyclopédie de l’Islam|data=2010-10-01|lingua=fr|nome=A.|apelidos=Ayalon|número=}}</ref> ''Jilliquiyya''<ref name=":79" />)<ref name=":56">{{Cita libro|título=Arabic-Islamic Views of the Latin West|apelidos=König|nome=Daniel G.|editorial=Oxford University press|ano=2015|url=https://books.google.es/books?id=WqiSCgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=snippet&q=%22adhfunsh%2C%20malik%22&f=false|páxina=310|cita=with the death of the 'Galician' ruler Alfonso I of Asturias ('''Adhfunsh, malik Jillīqiyya''') (Citando a Ibn Hayyan)|lingua=en}}</ref><ref name=":592">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2.htm#_ftnref140|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=année 140 (24 mai 757) mourut, après un règne de dix-huit ans, '''Alfonse, roi de Galice'''}}</ref>, [[Froila I]] (†[[768]])<ref name=":593">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2.htm#_ftnref140|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=Alfonse, '''roi de Galice''' ; il eut pour successeur son fils '''Firowilia''' (Froila I)}}</ref><ref name=":2522">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/22/mode/2up/search/%22fedifragum+Gallecie%22|páxina=23|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita=Superavit etiam fedifragum Gallecie populum adversus regnum suum inania meditantem}}</ref>, [[Aurelio]] (†[[774]])<ref name=":58">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2a.htm#_ftnref191|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=mourut '''Ourâlî, roi de Galice''', qui avait régné six ans, et qui eut pour successeur Chiyaloûn}}</ref>, [[Silo (rei)|Silo]] (†[[783]])<ref name=":59">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2a.htm#_ftnref214|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=mourut '''Chîloûn (Silon), roi de Galice''', que l'on remplaça par Alphonse}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Amoenitatum juris canonici semestria duo|apelidos=|url=https://books.google.es/books?id=toqaTGbVoREC&hl=es&pg=PA132#v=onepage&q&f=false|cita=Ovetum urbs Gallaeciae (..) fundata regnante '''Sylone, Rege Gallaeciae''' (doc. papal Honorio III)|volume=1|páxina=132|ano=}}</ref>, [[Mauregato]] (†[[788]])<ref name=":60">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2a.htm#_ftnref236|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=mourut '''Mauregat, roi de Galice''' en Espagne, qui eut pour successeur Bermond ben Kaloûria le prêtre}}</ref> e [[Vermudo I o Diácono|Bermudo I]] (†[[797]])<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=28&zoom=auto,-332,667|cita='''(Bermudo) el rey de Yilliqiya''' abdicó y se hizo monje|páxina=64|lingua=es}}</ref><ref name=":602">{{Cita libro|título=Annales du maghreb & de l'espagne|apelidos=Ibn El-Atir|url=http://remacle.org/bloodwolf/arabe/alathyr/croisades2a.htm#_ftnref240|edición=1897|apelidos-editor=Fagnan|lingua=Francés|cita=Hichâm envoya aussi une armée commandée par Yoûsof ben Bokht en '''Galice, dont le roi Bermude''' le grand soutint une bataille acharnée}}</ref><ref name=":67" />.<ref name=":61">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=131|cita=Reis de Galicia (Yilliqiya) (citando a Ibn al-Athir, Ibn Khaldun, Ibn Al-Khatib, al-Qalqashandi e El-Hajji)}}</ref> [[Ficheiro:Armiger_regis_1098-1109.jpg|miniatura|192x192px|O rei de Galicia [[Afonso II de Oviedo|Afonso II]]. Libro dos testamentos da Catedral de Oviedo.<ref>'''Rei dos galegos'''. '''Señor de Galicia''' - Ibn Hayyan '''Rex […] regni totius Galletiae''' - Diploma Ramiro I '''Regis Galleciae''' - Annales regni francorum '''Galleciae […] regem''' - Vita Karoli Magni '''Galleciarum principis''' - Vita Hludovici '''Rex Gallaeciae''' - Ado de Viena '''Rex Gallaeciae''' - Codex Augiensis '''Rege Gallecie''' - Ximenez de Rada</ref>]] === Reis Ovetenses === [[Afonso II de Oviedo|Afonso II]] (†[[842]]) é designado tamén como "rei dos galegos" nas crónicas árabes<ref name=":62">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=136, 145|cita='''señor de Yilliqiya''' (Ibn Hayyan) '''rey de los gallegos'''(Ibn Hayyan e Ibn Khaldun)|lingua=es}}</ref>. Existindo para este monarca outros exemplos entre a documentación cristiá: nunha carta do ano [[832]] el mesmo di ser "rei de toda Galicia"<ref name=":3">{{Cita libro|título=Diploma de Ramiro I|apelidos=Masdeu|nome=Juan Francisco|ano=1804|url=https://books.google.es/books?id=12n_VhvJDHIC&hl=es&pg=PA299#v=onepage&q=Regni%20totius%20Galletiae&f=false|cita=Dei '''Adefonsus Rex''' Froilani Regis filius, postquam auxiliante Deo '''regni totius Galletiae'''|páxina=299}}</ref>; nos ''[[Annales Regni Francorum|Annales regni Francorum]]'' ([[741]]-[[829]]) é denominado "rei de Galicia e Asturias"<ref name=":33">{{Cita web|url=http://www.thelatinlibrary.com/annalesregnifrancorum.html|título=Annales Regni Francorum|cita='''Hadefonsi Regis Galleciae''' et Asturiae|páxina=798|Cita=}}</ref>; na biografía de [[Carlomagno]], ''[[Vita Karoli Magni]]'', escrita polo clérigo [[Exinhardo]] (†[[840]]), aparece como "rei de Galicia e Astorga"<ref name=":63">{{Cita libro|título=Einhardi Vita Caroli Magni|url=http://www.thelatinlibrary.com/ein.html|páxina=16|cita='''Hadefonsum Galleciae''' atque Asturicae '''regem'''}}</ref>; o bispo [[Ado de Viena]] (†[[875]]) chámalle "rei de Galicia e Austria"<ref>{{Cita libro|título=Usuardi Martyrologium: Praemittuntur Sancti Adonis opera,|apelidos=Usuardus (Sangermanensis)|url=https://books.google.es/books?id=yvjQVSjz-r0C&printsec=frontcover#v=onepage&q=Hadefons%20rex&f=false|edición=1852|cita='''Hadefons rex Galliciae''' et Austriae}}</ref>; na biografía do emperador [[Lois I, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Lois o Piadoso]], ''[[Vita Hludovici]]'' ([[Circa|ca.]] [[840]]), chámaselle "príncipe das Galicias"<ref name=":43">{{Cita web|url=https://books.google.es/books?id=hvU-AAAAcAAJ&pg=PA643&lpg=PA643&dq=galletiarum+principis&source=bl&ots=spR_61acnm&sig=O48wdGS7gbzBw4hPQ8jukEQmlxA&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiNu6Df-J7ZAhUFuRQKHbzyBMoQ6AEIODAF#v=onepage&q=galletiarum%20principis&f=false|título=Vita Hludovici (Annales ecclesiastici Francorum)|data-acceso=07/03/2018|cita='''Adefonsi Galleciarum Principis'''}}</ref>; no [[Codex Augiensis]] ([[Circa|ca.]] [[850]]) figura como "rei de Galicia"<ref name=":64">{{Cita libro|título=Codex Augiensis|url=https://books.google.es/books?id=7-kct711cgkC&printsec=frontcover&hl=es#v=snippet&q=Alfonsus%20rex%20Gal&f=false|capítulo=Patrologiae cursus completus: sive Bibliotheca universalis|cita='''Hadefuns Rex Gallaeciae'''}}</ref>; e tamén o denomina así [[Rodrigo Ximénez de Rada|Rodrigo Ximenez de Rada]] (†[[1247]]) xa no século XIII<ref>{{Cita libro|título=Historia Arabvum|apelidos=Ximenez de Rada|nome=Rodrigo|url=https://books.google.es/books?id=prrkAAAAMAAJ&q=plura+bella+exercuit+cum+rege+Gallecie+Aldefonso&dq=plura+bella+exercuit+cum+rege+Gallecie+Aldefonso&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwiJ7t-iwMzqAhVJfMAKHbfGCmAQ6AEwAHoECAIQAg|cita=et plura bella exercuit cum '''rege Gallecie Aldefonso'''|publicación=Roderici Ximenii de Rada Opera omnia}}</ref>. Son tamén reis de Galicia para os estudosos da época os herdeiros de Afonso II, [[Ramiro I de Oviedo|Ramiro I]] (†[[850]])<ref name=":65">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=136|cita='''Ramiro rei dos galegos''' (citando a Ibn Haián, Ibn Khaldun e al-Qalqashandi)}}</ref><ref name=":67">{{Cita libro|título=La fuente árabe de la historia del Emirato omeya de al-Andalus en la Historia Arabum de Jiménez de Rada|apelidos=Crego Gómez|nome=María|url=https://journals.openedition.org/e-spania/274?lang=it#bodyftn67|cita=mortuus est '''Ranimirus''' (I) filius '''veremudi rex gallecie''' (I) et filius eius '''Ordonius''' (I) successit in regno" "(Historiae Minores XXVII)}}</ref> e [[Ordoño I de Oviedo|Ordoño I]] (†[[866]])<ref name=":66">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=139|cita='''Ordoño I príncipe dos galegos". "Rei de Yilliqiya"'''}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=32&zoom=auto,-332,659|cita='''Ordoño''', hijo de Alfonso, '''señor de Yilliqiyya''' (citando a Ibn Idari)|páxina=68}}</ref><ref name=":67" />. E o mesmo acontece con [[Afonso III de Oviedo|Afonso III]] (†[[910]])<ref>{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España|apelidos=Conde|nome=Jose Antonio|ano=1844|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069797#page=338&zoom=auto,-434,137|volume=1|páxina=330|cita='''(Alfonso III el Magno) rey de Galicia'''|lingua=es}}</ref>; así nolo indica Ibn Hayyan, quen, seguindo unha crónica previa de [[Isa ibn Ahmad al-Razi|Al-Razí]] († [[Circa|ca.]] [[977]]), afirma que é fillo do rei de Galicia Ordoño I<ref name=":68">{{Cita libro|nome=Manuel|apelidos={{Versaleta|Gómez-Moreno}}|ano=1917|título=Desglose de “iglesias mozárabes”|páxinas=105-140, en 107|editorial=Centro de Estudios Históricos. Junta para Ampliación de Estudios|lingua=es|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10068346#page=7&zoom=auto,-314,589|cita='''Adefonso''' hijo de Ordoño, '''rey de Galicia'''}}</ref>. O propio pontífice [[Xoán VIII, papa|Xoán VIII]] (†[[882]]), nunha misiva do ano [[876]], sinala o rei Afonso como "glorioso rei de Galicia"<ref name=":69">{{Cita libro|título=Crónica de Sampiro|url=https://books.google.es/books?id=4iOEAAeXZ7UC&hl=es&pg=PA455#v=onepage&q&f=false|edición=España Sagrada. 1786|apelidos-editor=Flórez|nome-editor=Henrique|cita='''Adefonso glorioso regi gallitiarum'''}}</ref><ref name=":70">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1899|url=https://archive.org/stream/historiadelasant02lpez#page/n193/mode/2up|páxina=190|volume=2|cita='''Adefonso Regi Gallaeciarum'''}}</ref>. Nun documento do ano [[893]], o rei navarro [[Fortún Garcés]] enumera os poderes políticos que ten por veciños citándoo como monarca de Galicia.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Campión|nome=Arturo|data=1925|título=Los orígenes de la Monarquía Navarra|revista=Revista internacional de los estudios vascos|páxinas=241-288|número=3|url=https://core.ac.uk/download/pdf/11498395.pdf#page=30&zoom=auto,-260,405|cita='''Regnante Rege (..) Adefonssus in Gallecia'''}}</ref> Tamén a [[Crónica Silense]] ([[Circa|ca.]] [[1020]]) indica que Afonso é "o grande e glorioso rei vivo no comando da provincia de Galicia"<ref name=":2523">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/36/mode/2up|páxina=36|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita=Ordonium (II) insignem militern '''Aldefonsus''' Pater, Magnus et '''Gloriosus Rex vivens Galliciensium''' provinciae praefecerat}}</ref> e unha crónica anónima do século X, o ''[[Liber Historiae Francorum]]'', chama rei de Galicia a Afonso ao tempo que informa da súa amizade co emperador carolinxio [[Carlos II, Sacro Emperador Romano-Xermánico|Carlos II]]<ref>{{Cita libro|título=La proyección europea del Reino de Asturias: Política, Cultura y Economía (718-910)|apelidos=González García|nome=Alberto|ano=2014|páxina=247|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4849655.pdf|cita=Carolus rex princeps et '''Adefonsus rex Galliciarum''', filius Ordinis regis, contemporanei fuerunt amicitiasque maximas, dum vixerunt, ad invicem habuerunt}}</ref>. [[Ficheiro:Alfonso5gal_mini.jpg|esquerda|miniatura|160x160px|Afonso V, rei de Galicia. Libro dos testamentos da Catedral de Oviedo.<ref>'''Rex Gallitianus''' - Ademar de Chabannes '''Galiciensis Regis. Galleciensium Principis''' - Crónica Silense</ref>]] === Reis Legionenses === A comezos do [[século X]] a corte dos reis foi trasladada desde Asturias á cidade galega<ref name=":032">{{Cita libro|título=España Sagrada|url=https://books.google.es/books?id=aUfcrTHc4M8C&pg=PA429&dq=espa%C3%B1a+sagrada+in+civitate+legio&hl=pt-PT&sa=X&ved=0ahUKEwj5t4iTgMzbAhVlLsAKHWZhAsUQ6AEIMTAB#v=onepage&q=legio%20territorio%20Gallecie&f=false|páxina=429|cita=Ano 874: Diploma nº6. Colección Documental da Catedral de León: "in civitate quo uocitatur Legio, in territorio Gallecie / Na cidade chamada León, no territorio de Galicia|apelidos-editor=Risco|nome-editor=Manuel|edición=}}</ref><ref name=":111">{{Cita libro|título=Colección documental del Archivo de la Catedral de león (775-1230):I (785-952)|url=https://books.google.es/books?id=ncwpAQAAMAAJ&q=%22legione+de+Galletia%22&dq=%22legione+de+Galletia%22&hl=pt-PT&sa=X&ved=0ahUKEwiysL6dgszbAhVLXBQKHeFsAB4Q6AEILzAB|cita=Ano 946. Diploma nº192. Colección Documental da Catedral de León: "in Legione de Galletia / en León de Galicia|apelidos-editor=Sáez|nome-editor=Emilio|edición=1969}}</ref><ref name=":134">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/66/mode/2up/search/finibus+Gallecie+veniens|páxina=67|edición=1921|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|cita=Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galicia puxo sitio a León}}</ref><ref name=":95">{{Cita libro|título=Il martirologio della Certosa|apelidos=del Bosco|nome=Stefano|url=https://books.google.es/books?id=NSUpAHFew-UC&lpg=PA90&ots=0kVB47SAgT&dq=%22apud%20Legionem%2C%20Gallaeciae%20urbem%22&pg=PA90#v=onepage&q&f=false|cita=apud Legionem, Gallaeciae urbem" / "en León, cidade de Galicia|ano=S.XII}}</ref> de León<ref name=":32">{{Cita libro|título=Configuración do mundo|apelidos=Ibn Hawqal|cita=[…] frente as dúas cidades galegas de Zamora e León. León é a residencia do seu soberano.|url=http://www.anubar.com/coltm/pdf/TM%2026%20Ibn%20Hawkal%20Configuracion%20del%20mundo.pdf#page=32&zoom=100,-78,423|páxina=63|apelidos-editor=Romani Suay|edición=1971}}</ref><ref name=":410">{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España|apelidos=Conde|nome=Jose Antonio|ano=1844|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069797#page=414&zoom=auto,-436,155|páxina=406|cita=Medina Leionis capital de Galicia|volume=1}}</ref>, feito aínda lembrado polo pontífice [[Honorio III, papa|Honorio III]] no século XIII.<ref>{{Cita libro|título=Amoenitatum juris canonici semestria duo|apelidos=|url=https://books.google.es/books?id=toqaTGbVoREC&hl=es&pg=PA132#v=onepage&q&f=false|cita=Ovetum urbs Gallaeciae, olim Regia, fundata regnante Sylone, Rege Gallaeciae (..) Principes Gallaeciae fedem transtulerant Legionem / Oviedo é unha urbe de Galicia, fundada durante o reinado de Silo, rey de Galicia (..) A sede dos "príncipes de Galicia" sería posteriormente trasladada a León. - (doc. papal Honorio III)|volume=1|páxina=132|ano=}}</ref> Malia a mudanza da sede rexia, as referencias ao reino de Galicia e aos seus monarcas mantéñense inalterábeis<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=37&zoom=auto,-332,359|páxina=73|cita=Así pues, al igual que los ovetenses, los monarcas capitalizados en León fueron conocidos siempre por los musulmanes como reyes de Yilliqiyya durante todo el siglo X|lingua=es}}</ref>. Son considerados reis de Galicia os fillos de Afonso III, que dividiron o reino após a súa morte: [[García I de León|García I]] (†[[914]])<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=36&zoom=auto,-332,682|páxina=72|cita='''García, hijo de Alfonso […], rey de Yilliqiyya''' (citando a Ibn Hayyan)|lingua=es}}</ref><ref name=":022">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=228|cita='''García fillo de Afonso, rei dos galegos''' (citando a Ibn Hayyan e al-Razí)}}</ref>, [[Ordoño II]] (†[[924]])<ref name=":182">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=228|cita='''Ordoño fillo de Afonso, rei de Galicia''' (citando a Ibn Haián e al-Razí)}}</ref><ref name=":610">{{Cita publicación periódica|apelidos=Cañada Juste|nome=Alberto|data=2013|título=Doña Onneca, una princesa vascona en la corte de los emires cordobeses|revista=Príncipe de Viana|páxinas=484|número=74|cita='''Urdun ibn Idfunsh (Ordoño, hijo de Alfonso), tagiya Yilliqiya (tirano de Galicia)'''|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/4542037.pdf}}</ref><ref name=":72">{{Cita libro|título=España árabe. Historias de Al-Andalus.|apelidos=Aben-Ahhari|ano=1862|volume=I|url=https://digibug.ugr.es/handle/10481/15894|páxina=195|cita='''Ordon, señor de Galiquia'''|apelidos-editor=Fernández González|nome-editor=Francisco}}</ref> e [[Froila II]] (†[[925]])<ref name=":82">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=228|cita=este ano faleceu o tirano '''Froila, príncipe dos galegos''' (citando a Ibn Haián e al-Razí)}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,662|lingua=es|cita=el tirano '''Fruela,señor de Galicia''' (citando a al-Nasir)|páxina=74}}</ref>. Tamén os fillos de Ordoño II dividiron o reino entre eles, sendo [[Sancho I de León|Sancho I]] (†[[929]]) recoñecido como rei na Galicia "nuclear" e gobernando [[Afonso IV de León|Afonso IV]] (†[[933]]) a "terra de fóra<ref name=":23" /> e as cidades"<ref name=":92">{{Cita libro|título=Ordoño de Celanova, Vida y Milagros de San Rosendo|editorial=Fundación Pedro Barrie de la Maza|nome-editor=Manuel C.|apelidos-editor=Díaz y Díaz|páxinas=236-237|cita=[…] se diuisio inter Galletiae et terra de foris uel ciuitates de fratribus meis, qui obtinuerunt ciuitates et terra de foris cui uoluerunt concesserunt et donauerunt}}</ref>, até o ano 926 cando Sancho, "serenísimo rei […] príncipe de Galicia"<ref name=":10">{{Cita libro|título=Notas y documentos sobre Sancho Ordoñez, rey de Galicia|apelidos=Sáez Sánchez|nome=Emilio|ano=1949|páxina=57|url=https://books.google.es/books?redir_esc=y&hl=es&id=06FCAAAAYAAJ&focus=searchwithinvolume&q=Gallecie+princeps|cita=serenissimus '''rex domno Santius''', uniuerse urbe '''Gallecie princeps'''}}</ref>, se erixe como monarca de todo o reino<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2016|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=37&zoom=auto,-332,37|páxina=74|cita=Sancho hijo de Ramiro […] '''rey de Galicia''' (citando a Ibn Jaldún)|lingua=es}}</ref>. Outro dos fillos de Ordoño, [[Ramiro II de León|Ramiro II]] (†[[951]])<ref name=":4">{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España|apelidos=Conde|nome=Jose Antonio|ano=1844|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069797#page=398&zoom=auto,-433,195|volume=1|páxina=390|lingua=es|cita='''rey Radmir de Galicia'''}}</ref>, é "rei dos galegos" para Al-Himyari<ref name=":19">{{Cita libro|título=Kitab al-Rawd al-Mitar|apelidos=Al-Himyari|nome-editor=Evariste|apelidos-editor=Lévi-Provençal|páxina=121|url=https://www.scribd.com/doc/295745731/Levi-Provencal-E-La-Peninsule-Iberique-au-Moyen-Age-d-apres-le-kitab-ar-rawd-al-mi-tar-fi-habar-al-aktar-d-Ibn-Al-Mun-im-Al-Himyari-texte-arabe-des|lingua=francés|cita='''Rudmir, roi des Galiciens'''}}</ref> e "rei de Galicia" para o andalusí Ibn Hayyan<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=40&zoom=auto,-332,555|páxina=76|cita=Hizo la paz con '''Ramiro hijo de Ordoño, rey de Yilliqiyya'''|lingua=es}}</ref>, e como tal aparece en textos cristiáns como o ''Gomesanis Prologus'' ([[950]])<ref name=":14">{{Cita publicación periódica|apelidos=Yarza Urquiola|nome=Valeriano|data=2016|título=El Prólogo de Gómez, presbítero de Albelda|revista=Cuadernos de filología clásica: Estudios latinos|volume=36|páxinas=229|número=2|cita=Ipsis igitur diebus obiit '''Galleciensis rex Ranimirus'''|url=https://revistas.ucm.es/index.php/CFCL/article/viewFile/54270/49622}}</ref> ou na obra de [[Liutprando de Cremona|Luitprando de Cremona]] (†[[972]]), quen o sinala como "cristianísimo rei de Galicia"<ref name=":17">{{Cita libro|título=Historia gestorum regum et imperatorum sive antodoposis|apelidos=de Cremona|nome=Luitprando|ano=939|volume=5 (p. 877)|capítulo=2|cita='''Radamiro, christianissimo rege Gallitiae'''|url=http://www.documentacatholicaomnia.eu/02m/0922-0972,_Liutprandus_Cremonensis_Episcopus,_Historia_Gestorum_Regum_Et_Imperatorum_Sive_Antapodosis,_MLT.pdf#page=48&zoom=auto,-77,967}}</ref>. Mesmo un diploma do mosteiro aragonés de San Juan de la Peña, datado no ano [[948]], fai del emperador de Galicia.<ref>{{Cita libro|título=Documentos reales navarro-aragoneses hasta el año 1004|apelidos=Ubieto Arteta|nome=Antonio|ano=1986|url=http://www.anubar.com/coltm/pdf/TM%2072%20Ubieto%20Arteta%20Documentos%20reales%20navarro%20aragoneses.pdf#page=39&zoom=auto,-203,396|cita='''Ranimirus rex Obeto sibe Galletia imperium suum''' / "Ramiro rei en Oviedo ou en Galicia, o seu imperio" (Cartulario de San Juan de la Peña nº 18). (Ano 948)|páxinas=79-80}}</ref> Tamén era "rei cristián de Galicia" [[Ordoño III de León|Ordoño III]] (†[[956]]) para [[Ibn Idari]]<ref>{{Cita libro|título=Histoire de l’Afrique et de l’Espagne intitulée Al-Bayano’l-Mogrib|apelidos=Ibn Idari|url=https://archive.org/details/HistoireDeLafriqueEtDeLespagneIntituleacuteeAl-bayanol-mogrib/page/n381/mode/2up|páxina=367|cita='''roi chrétien de Galice Ordoño''' ben Rudmir|volume=2|apelidos-editor=E. Fagnan|lingua=Francés}}</ref>, e simple rei de Galicia [[Sancho I de León|Sancho II]] (†[[966]]) para Ibn Khaldun<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,680|páxina=74|cita='''Sancho''' hijo de Ramiro […] '''rey de Galicia''' (citando a Ibn Jaldún)|lingua=es}}</ref>. [[Ordoño IV]] (†[[962]]), "príncipe infiel de Galicia"<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,680|páxina=74|cita='''el príncipe infiel de Galicia Ordoño''' (citando a Ibn Idari)|lingua=es}}</ref>, procedía "da familia dos reis galegos"<ref name=":20">{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=158}}</ref>. [[Ramiro III]] (†[[985]]) é citado como "rei de Galicia"<ref name=":16">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=228|cita='''Ramiro […] rei de Galicia'''}}</ref> e "señor á sazón de Galicia"<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,680|páxina=74|cita='''Ramiro''' […] '''señor a la sazón de Galicia''' (citando a Ibn Hayyan)|lingua=es}}</ref>. O rei [[Vermudo II|Bermudo II]] (†[[999]])<ref>{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España|apelidos=Conde|nome=Jose Antonio|ano=1844|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069798#page=89&zoom=auto,-265,56|volume=2|páxina=82|cita=el '''rey Bermond de Galicia'''}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Carriedo Tejedo|nome=Manuel|data=2019|título=Gallaecia y Galicia (1)|revista=Rudesindus|número=12|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=38&zoom=auto,-332,680|páxina=74|cita='''Bermudo''' […] '''rey de los gallegos''' (citando a Ibn Jaldún)|lingua=es}}</ref>, coroado en Compostela no ano 982<ref name=":2524">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/56/mode/2up/search/%22Regem+alium+nomine+Veremudum%22|páxina=57|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita=et '''regem alium nomine Veremudum''' super se erexerunt, qui fuit ordinatus in sede sancti lacobi apostoli}}</ref>, aparece como "''rex in Galezia''" nunha doazón ao mosteiro de Sahagun no ano 997<ref>{{Cita libro|título=Colección diplomática del Monasterio de Sahagún|url=https://books.google.es/books?id=7kJpAAAAIAAJ&q=veremudo+rex+in+galezia&dq=veremudo+rex+in+galezia&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwjA8OuZgM3qAhUWA2MBHaTFDrIQ6AEwAHoECAAQAg|páxina=430|volume=1|apelidos-editor=Minguéz Fernández|cita=Regnante '''Veremundo rex in Galezia'''}}</ref>, como "''in Gallecia dominante''" no 998 na documentación do [[Mosteiro de San Xulián de Samos|mosteiro de Samos]]<ref>{{Cita libro|título=El reino de León en la alta Edad media: La documentación real astur-leonesas (718-1072)|apelidos=Lucas Álvarez|nome=Manuel|editorial=CSIC|ano=1995|url=https://books.google.es/books?id=0E5pAAAAMAAJ&q=%22principe+in+foris+terra%22+%22in+Gallecia+dominante%22&dq=%22principe+in+foris+terra%22+%22in+Gallecia+dominante%22&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwin_6O38bjtAhWZDmMBHVw8AXkQ6AEwAXoECAMQAg|cita=Regnante '''Veremudo serenissimo principe''' in foris terra seu et in '''Gallecia dominante'''}}</ref>, e como "''dei gratia Rex Gallecie''" e "''Rex Veremudus regnans Gallecie''" na do [[Mosteiro de San Xoán de Caaveiro|mosteiro de Caaveiro]]<ref>{{Cita libro|título=El monasterio de San Juan de Caaveiro|editorial=Deputación Provincial de A Coruña|ano=1999|apelidos-editor=Castro Álvarez|apelidos-editor2=Fernández de Viana y Vieites|apelidos-editor3=González Balasch|páxina=120 - 121|cita=Ego, prenominat[us] '''rex Veremudus, regnans Gallecie''', cartam quam fieri iussi, manu propria roboro et confirmo.}}</ref>. Sen existir neste último caso acordo entre os estudosos sobre a datación do diploma<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Vaamonde Lores|nome=Cesar|data=1924|título=Importante escritura de donación otorgada por Don Bermudo, Rey de Galicia, a favor del Monasterio de Canónigos de San Juan de Caabeiro. Año 934.|PMC=|revista=Boletín de la Real Academia Gallega|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|páxinas=|número=159|url=https://academia.gal/boletins-web/paxinas.do;jsessionid=8FFB8BEEFC5EC1DBDE11C04AB33EE867?id=2605&d-447263-p=1}}{{Ligazón morta|data=setembro de 2021 }}</ref>, pois o cartulario foi modificado no século XIII.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Correa|nome=|data=2011|título=El Cartulario de Caaveiro y el proceso de cartularización en Galicia. Nueva documentación altomedieval sobre el monasterio de San Xoán de Caaveiro|PMC=|revista=Cátedra: Revista Eumesa de estudios|doi=|ISSN=|PMID=|volume=|número=18|url=http://catedra.pontedeume.es/18/catedra1807.pdf#page=15&zoom=auto,-320,58|apelidos2=Pichel Gotérrez|páxina=244|data-acceso=03 de febreiro de 2021|data-arquivo=09 de decembro de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20201209233016/http://catedra.pontedeume.es/18/catedra1807.pdf#page=15&zoom=auto,-320,58|url-morta=yes}}</ref> Tamén é presentado como rei de Galicia pola Crónica Silense, ao indicar o manuscrito que foi nas fronteiras de tal reino onde Bermudo obtivo a coroa.<ref name=":96">{{Cita libro|título=Reinos e imperio: la Historia legionensis (llamada silensis) y la reivindicación leonesa de la herencia visigótica|apelidos=Le Morvan|nome=Gaël|editorial=e-Spania|ano=2012|url=https://journals.openedition.org/e-spania/21681#tocto1n5|páxina=59|cita=Qui profecto '''Veremudus''', post ubi '''in finibus Gallecie arcem regni adeptus est''',}}</ref> O rei [[Afonso V o Nobre|Afonso V]] (†[[1028]]) é sinalado como "rei galego" polo cronista [[Adémar de Chabannes]] (†[[1034]])<ref name=":242">{{Cita libro|título=Chronique Adémar de Chabannes|url=https://archive.org/details/chronique00aduoft/page/194|páxina=195|apelidos-editor=Chavanon|nome-editor=Jules|edición=1897|cita='''Rex Gallitianus Adefonsus'''}}</ref>. Tamén o denomina así a Crónica Silense<ref name=":252">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/64/mode/2up/search/Adefonsi+galleciensis+regis|páxina=64|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita='''Adefonsi Galleciensis regis'''}}</ref>, que o chama ademais "príncipe dos galegos"<ref name=":262">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/64/mode/2up/search/galleciensium+principis|páxina=65|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita='''Adefonsi Galleciensium principis'''}}</ref> ao tempo que fala dos seus herdeiros: [[Vermudo III|Bermudo III]] (†[[1037]]) e [[Sancha I de Galicia|Sancha I]] (†[[1067]]). Na hora da morte do rei Bermudo III, que goberna unha Galicia que chega até o [[río Pisuerga]]<ref name=":2525">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/details/historiasilense00sant/page/64/mode/2up|páxina=64|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|edición=1921|cita=a finibus Gallicienssium usque ad fluuium Pisorga, qui Cantabriensium regnum separat}}</ref> e a quen [[Sancho III o Maior]] de Navarra denomina "emperador de Galicia" nun diploma do ano 1030<ref name=":272">{{Cita libro|título=Alfonso VI: Imperator totius orbis Hispanie|editorial=Sanz y Torres|ano=2011|páxina=25|url=https://books.google.es/books?id=gpJADwAAQBAJ&lpg=PA25&dq=imperator%20domnus%20Veremudius%20in%20Gallecia&hl=es&pg=PA25#v=onepage&q=imperator%20domnus%20Veremudius%20in%20Gallecia&f=false|cita='''imperator domnus Veremudius in Gallecia'''}}</ref>, herda a coroa a súa irmá a "emperatriz" Sancha,<ref>{{Cita libro|título=Colección diplomática de Fernando I. Nº 25|apelidos=Blanco Lozano|nome=Pilar|cita=Ipse confirmat omnia facta patris, ut benedictionibus est cum filiis et eggregia '''imperatrice uxori Santia''' erigatur, et semper '''in regno Gallicie''' eorum sobolis dominetur.|url=https://books.openedition.org/cvz/779?lang=es#ftn155}}</ref> casada co navarro [[Fernando I de León|Fernando I]] (†[[1065]]) xunto ao cal gobernou sobre o "imperio galego"<ref name=":282">{{Cita libro|título=Colección diplomática de Fernando I. Nº 25|apelidos=Blanco Lozano|nome=Pilar|cita=Hoc priuilegium est actum temporem regnante '''imperatori Fredelando in imperio Gallicie'''|url=https://books.openedition.org/cvz/779?lang=es#ftn155}}</ref>. Fernando, que chegou a sitiar León no seu camiño ao trono<ref name=":1322">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/66/mode/2up/search/finibus+Gallecie+veniens|páxina=67|edición=1921|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|cita=Fernandus […] a finibus Gallecie veniens, obsedit Legionem. / Fernando I […] chegando desde os límites de Galiza puxo sitio a León}}</ref> e defendeu Galicia do seu irmán García de Navarra<ref name=":13222">{{Cita libro|título=Historia Silense|url=https://archive.org/stream/historiasilense00sant#page/69/mode/2up|páxina=69|edición=1921|apelidos-editor=Santos Coco|nome-editor=Francisco|cita=Fredinandus rex, collecto a finibus Gallecie immenso exercitu, iniuriam regni ulcisci properat / O rei Fernando apresúrase a vingar nos límites de Galicia os ataques de que é obxecto seu reino.}}</ref>, figura como rei de Galicia na documentación do mosteiro de Celanova<ref name=":292">{{Cita libro|título=Documentos del Monasterio de Celanova (años 975 a 1164)|apelidos=Serrano y Sanz|nome=Manuel|ano=1929|cita=et functus in '''regno domnos Fernandus princeps super omnem Galletiam'''|url=http://gmh.consellodacultura.gal/nc/buscador/resultados/metadato/1/buscar/viaxe/infodoc/17%7C534/op/az/|capítulo=Tombo de Celanova. Folios 182vb - 182vb}}</ref> e é denominado "rei dos galegos" polo historiador marroquino [[Ibn Idari]] na súa crónica do século XIII<ref name=":302">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=228|cita='''Fernando fillo de Sancho, rei dos galegos'''}}</ref>. [[Ficheiro:Alfons6Kastilie.jpg|miniatura|231x231px|O rei de Galicia Afonso VI. Tombo A da Catedral de Santiago.<ref>'''Regnate Adefonsus princeps in Gallicia''' - Mosteiro de Arouca '''Regnante […] Adefonso […] in legione et in Galletia''' - Catedral de Burgos '''Regem Galliciae''' '''et Castellae potentissimum''' - Chronica Alberici monachi Trium Fontaim '''Regnante in Gallecia Adefonsus rex''' - Mosteiro de Arouca '''Regi Ildefonso Gallitiae''' - Papa Urbano II '''Rege in''' '''Toleto, et in Hispania, et''' '''Gallecia''' - Catedral de Lugo '''Rege […] in totam Galletiam''' '''et Ispaniam''' - Catedral de León '''Regi Galleciae''' - Orderico Vital '''Galleciae Regi''' - Guillerme de Malmesbury '''Galiciae Regi''' - Mateo de Paris</ref>]] === Crise sucesoria === Após a morte da raíña Sancha I e o seu consorte Fernando, o reino galego foi dividido entre os seus fillos [[Sancho II de Castela|Sancho]] (†[[1072]]), [[Afonso VI de León|Afonso VI]] (†[[1109]]) e [[García II de Galicia|García II]] (†[[1090]]). García herdou a que, segundo narra o [[Cantar de xesta#Cantares de xesta hipotéticos|cantar do cerco de Zamora]], sería a parte principal do reino<ref name=":31">{{Cita web|url=http://www.filo.uba.ar/contenidos/carreras/letras/catedras/literaturaespanola1/sitio/zamora.htm|título=Cantar del cerco de Zamora|páxina-web=Literatura Española I (Medieval)|lingua=es|cita=Et dixole el rey don Sancho al rey don Alfonso: «Nuestro padre por nuestros pecados dexonos la tierra mal partida, et dio al rey don Garcia la mayor parte del regno, et uos fincastes el mas deseredado de todos nos et con mas poca tierra et por eso ternia yo por bien de tomargela»|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160304072033/http://www.filo.uba.ar/contenidos/carreras/letras/catedras/literaturaespanola1/sitio/zamora.htm|dataarquivo=04 de marzo de 2016|urlmorta=yes|data-acceso=12 de xullo de 2020}}</ref>, a Galicia propiamente dita ou nuclear{{Efn|Nos momentos históricos nos que o reino galego se divide, os autores distinguen entre unha Galicia reducida e o reino completo. Por exemplo, [[Anselmo López Carreira]] fala dunha Galicia ''nuclear'' fronte a outra "extensa"<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=336}}</ref>. [[Carlos Baliñas Pérez]] contrapón a Galicia "nuclear" e a "Gran Galicia"<ref>{{Cita libro|título=A flumine Mineo usque in Tagum: Os camiños diverxentes de Galicia e Portugal na alta idade media (700-1100)|apelidos=Baliñas Pérez|nome=Carlos|editorial=Consello da Cultura Galega|ano=2014|páxina=41|url=http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/CCG_2014_Lingua-e-identidade-na-fronteira-galego-portuguesa.pdf#page=41&zoom=auto,-145,665|cita=}}</ref> etc.}}. Paradoxalmente, García nunca aparece na documentación como rei de Galicia<ref>{{Cita libro|título=García II de Galicia. El rey y el reino|apelidos=Portela|nome=Ermelindo|ano=2001|páxina=168}}</ref>, cousa que si fai o seu irmán Afonso no ano 1070<ref>{{Cita libro|título=Portugaliae monumenta histórica|ano=1070-05-1 - Doc. nº CCCLXXXX|url=https://books.google.es/books?id=yNwAAAAAcAAJ&pg=PA22#v=onepage&q&f=false|cita='''Regnante Adefonsus princeps in Gallicia'''}}</ref> e Sancho no 1071<ref>{{Cita libro|título=Cartulario de San Pedro de Arlanza|apelidos=Ibañez de Aldecoa|ano=1925|url=https://books.google.es/books?id=u7tlAAAAMAAJ&q=%22regnante+rex+sancio%22+%22in+castella+et+in+gallecia%22&dq=%22regnante+rex+sancio%22+%22in+castella+et+in+gallecia%22&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjwiryrioTpAhUK5uAKHRHcD-MQ6AEIMTAB|cita='''Regnante rex Sancio […] in Castella et in Gallecia'''}}</ref><ref>{{Cita libro|título=España Sagrada|apelidos=Florez|nome=Henrique|ano=1796|url=https://books.google.es/books?id=_j0-AAAAcAAJ&pg=PA417&dq=sancius+castellae+et+galleciae+rex+conf&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjGld2Ei4TpAhWSDmMBHYTiBIIQ6AEIKTAA#v=onepage&q=sancius%20castellae%20et%20galleciae%20rex%20conf&f=false|volume=40|cita='''Sancius Castellae et Galleciae rex'''}}</ref>, e neste mesmo ano mesmo os dous en conxunto<ref>{{Cita libro|título=The cid and his spain|apelidos=Menéndez Pidal|nome=Ramón|edición=2016|lingua=en|cita='''regnante rege santio''' in castella et '''in galletia''' et '''adefonso''' fratre eius in legione et '''in galletia'''|url=https://books.google.es/books?id=moukDAAAQBAJ&lpg=PT85&dq=regnante%20rege%20santio%20in%20castella%20et%20in%20galletia%20et%20adefonso%20fratre%20eius%20in%20legione%20et%20in%20galletia&hl=es&pg=PT85#v=onepage&q=regnante%20rege%20santio%20in%20castella%20et%20in%20galletia%20et%20adefonso%20fratre%20eius%20in%20legione%20et%20in%20galletia&f=false}}</ref>. Tamén aparecen como reis de Galicia na ''Chronica'' de [[Alberic de Trois-Fontaines]] (†[[1252]]), onde se chama a Sancho rei de Galicia e a Afonso "potentísimo rei de Galicia e Castela"<ref>{{Cita libro|título=Chronica Albrici Monachi Trium Fontium|apelidos=de Trois-Fontaines|nome=Alberic|url=https://books.google.es/books?id=b9oBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA102#v=onepage&q&f=false|cita='''Regi Galliciae Sanctio'''". "'''Alphonsum, Regem Galliciae''' et Castellae potentissimum}}</ref>. Foi finalmente Afonso quen reunificou a coroa na súa persoa, aparecendo desde entón prolixamente nas fontes históricas co título de rei de Galicia. Deste xeito aparece nun documento portugués do ano 1086<ref>{{Cita libro|título=Portugaliae monumenta historica|ano=1086-01-8 - Doc. nº DCLIII|url=https://books.google.es/books?id=ZqBCAAAAYAAJ&q=%22Regnante+in+Gallecia+Adefonsus+rex%22&dq=%22Regnante+in+Gallecia+Adefonsus+rex%22&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwiPsuOLifXoAhVd8uAKHagpAEsQ6AEIJjAA|cita='''Regnante in Gallecia Adefonsus rex'''}}</ref> e noutros posteriores<ref>{{Cita libro|título=Dissertações chronologicas e criticas sobre a historia e jurisprudencia ecclesiastica e civil de Portugal|apelidos=Ribeiro|nome=João Pedro|ano=1819|páxina=22|volume=4|cita=Dos cinco documentos […] dos fins do século XI, se ve que don Affoso VI, figurava no territorio de Portugal como rei de Galiza|url=https://books.google.es/books?id=yNwAAAAAcAAJ&pg=PA22#v=onepage&q&f=false}}</ref>, e así se dirixe a el o propio pontífice [[Urbano II, papa|Urbano II]] no ano [[1088]]<ref name=":332">{{Cita libro|título=Regesta Honorii Papae III|editorial=Georg Olms Verlag|ano=1978|url=https://books.google.es/books?id=TdURAQAAIAAJ&q=Regi+Ildefonso+Gallitiae&dq=Regi+Ildefonso+Gallitiae&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjq76Oei57mAhWSyoUKHSS9Dj8Q6AEIKzAA|cita='''Regi Ildefonso Gallitiae'''|páxina=167|apelidos-editor=Pressutti|nome-editor=Pietro}}</ref>{{Efn|As denominacións dos monarcas galegos como reis de Galicia desconcertan os historiadores académicos, pois estes asumen un paradigma historiográfico errado. Tal é o caso do británico Bernard F. Reilly, quen chega a afirmar na súa biografía de Afonso VI que Urbano II e a chancelaría papal tiñan un "vago coñecemento dos asuntos políticos de España"!!<ref name="Reilly1988">{{Cita libro|título=The Kingdom of León-Castilla under King Alfonso VI, 1065-1109|apelidos=F. Reilly|nome=Bernard|editorial=Princeton University Press|ano=1988|url=https://libro.uca.edu/alfonso6/alfonso10.pdf#page=12&zoom=auto,-267,118|páxina=208|lingua=en}}</ref>.}}. No ano 1085 Afonso anexionou o reino hispano de Toledo aos seus dominios; desde a súa conquista figura tamén nas fontes "imperando" na España musulmá<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=358-359}}</ref>. Posterior á súa conquista é un privilexio outorgado á [[catedral de Lugo]] onde figura como "vitoriosísimo rei en Toledo, España e Galicia"<ref name=":35">{{Cita libro|título=España sagrada|apelidos=Flórez|nome=Enrique|ano=1796|url=https://books.google.es/books?id=_j0-AAAAcAAJ&pg=PA425&lpg=PA425&dq=regnante+Adephonso+victoriosissimo+rege+in+Toleto&source=bl&ots=XCcQIaYLId&sig=ACfU3U2TCd0-AQGqObmTm3AXL8PVs_2Fmg&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwjW2tGplJ7mAhWGohQKHadoAgkQ6AEwAXoECAoQAQ#v=onepage&q&f=false|páxina=425|volume=40|cita=regnante Adephonso victoriosissimo '''rege in Toleto, & in Hispania, & Gallecia'''}}</ref>, e no ano [[1095]] aparece na documentación da [[Catedral de León]] como "rei […] en toda Galicia e España"<ref name=":36">{{Cita libro|título=Colección documental del archivo de la Catedral de León (1032-1109)|editorial=Centro de Estudios e Investigación "San Isidoro"|ano=1990|url=https://books.google.es/books?id=BvhWAAAAYAAJ&q=%22in+totam+galletiam+et+ispaniam%22&dq=%22in+totam+galletiam+et+ispaniam%22&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwi35ML3jZ7mAhVPxoUKHY6bDAAQ6AEIPTAC|páxina=596|volume=3|cita='''Adefonso rege''', Fredinandi regis filio, '''in totam Galletiam''' et Ispaniam}}</ref>. As fontes europeas tamén se refiren a Afonso como rei de Galicia. Así o fan [[Oderico Vital|Orderico Vital]] (†[[1142]]), na súa obra ''Ecclesiasticae Historiae'', e [[Guillerme de Malmesbury]] (†[[1143]]), na súa ''[[De Gestis Regum Anglorum]]''<ref name=":37">{{Cita libro|título=The History of the Norman Conquest of England|apelidos=Freeman|nome=Edwar Augustus|editorial=Oxford University|ano=1873|url=https://books.google.es/books?id=OLvZAAAAMAAJ&pg=PA557#v=onepage&q=regi%20Galliciae&f=false|cita='''Amfurcio Regi Galliciae'''". "'''Aldefonso Galliciae Regi'''|páxina=557|volume=4}}</ref>, ambos ao referírense á súa posíbel voda con Agatha, filla do rei [[Guillerme I de Inglaterra]].<ref name=":38">{{Cita web|título=O cabalo negro de Guillerme|url=http://www.manuelgago.org/blog/2010/11/10/o-cabalo-negro-de-guillermo/|páxina-web=Capítulo 0|data=2010-11-10|data-acceso=2019-12-08|lingua=gl-ES}}</ref> O mesmo fai outro monxe inglés, [[Mateo de París]] (†[[1259]]), na súa ''Historia Anglorum''<ref name=":39">{{Cita libro|título=Historiae Anglorum|apelidos=de Paris|nome=Mateo|url=https://books.google.es/books?id=KlgstgXS2bIC&dq=Andefulso%2C%20Galiciae%20regi&pg=PA31#v=onepage&q=Andefulso,%20Galiciae%20regi&f=false|cita='''Andefulso, Galiciae regi'''}}</ref>. [[Ficheiro:R. de Galice & darragon. Armorial de Charolais (1658).jpg|miniatura|esquerda|Escudo atribuído ao rei de Galicia e Aragón nun [[armorial]] francés. No ano 1109, [[Urraca I|Urraca]], raíña de Galicia, casou en segundas nupcias con [[Afonso I de Aragón]].]] Durante o reinado de Afonso, a Galicia nuclear, que fora asignada a García II, foi confiada ao nobre franco [[Raimundo de Borgoña]] (†[[1107]]), casado coa súa filla e herdeira na altura [[Urraca de León|Urraca I]] (†[[1126]])<ref name=":40">{{Cita libro|título=Histoire de Normandie|apelidos=Vital|nome=Orderico|url=http://remacle.org/bloodwolf/historiens/vital/normands32.htm|lingua=francés|cita='''Uraca […] filia Hildefonsi senioris Galliciae regis'''}}</ref>. Raimundo aparece na documentación histórica con atribucións e definicións case rexias<ref name=":41">{{cita publicación periódica|apelidos=Barón Faraldo|nome=Andrés|ano=2011|data=2011|título=Magnates y nobiles en la curia del conde Raimundo de Borgoña. Totius Gallecie Princeps (c. 1091-1107)|url=https://docs.wixstatic.com/ugd/4dc129_1e2248f737f0442eb746acaaeae2d01d.pdf#page=533&zoom=auto,-331,680|revista=[[Estudios Mindonienses]]|volume=27|páxinas=533–536|cita='''In urbe Gallecia regnante Comite Raimundus''' con coniuge sua filia Adefonsus rex}}</ref>, chegando a ser cualificado en ocasións como "''regnante"'' en Galicia e mesmo como "emperador de toda Galicia"<ref>{{Cita web|título=Taboa tenentes Galicia no Reinado de Alfonso VI (1065-1109)|url=http://www.xenealoxiasdoortegal.net/ortegal/tenenciagalicia.htm|páxina-web=www.xenealoxiasdoortegal.net|data-acceso=2020-07-22|cita='''Raimundo regnate Gallecia''' et Sanctarem”, “'''Raimundo regnante in Gallecia'''”, “'''totius Gallecie imperator'''}}</ref>. A Galicia de Raimundo incluía naturalmente a zona leonesa, chegando a autoridade do conde a Zamora ou Salamanca<ref name=":432">{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=350-352. 361}}</ref>. A pegada histórica do nobre borgoñón ficou testemuñada no [[O Cantar de Roldán|Cantar de Rolán]] onde aparece baixo o nome Hamon de Galicia<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Gicquel|nome=Bernard|data=2003|título=Généalogie de la Chanson de Roland, suivi des Sources et Modèles|url=https://books.google.es/books?id=9W9JClF6l3IC&lpg=PA1&hl=pt-PT&pg=PA246#v=onepage&q&f=false|revista=Cahiers de civilisation médiévale, 49e année|lingua=Francés|número=194}}</ref>. No ano 1107 faleceu o conde Raimundo, sendo agora Urraca sinalada nas fontes históricas en termos similares aos do seu home: "emperatriz de toda Galicia"<ref name=":44">{{Cita libro|título=La reina Urraca|apelidos=Pallares|nome=María del Carmen|editorial=Nerea|ano=2006|url=https://books.google.es/books?id=uqp7mHCeen0C&lpg=PP1&pg=PA39#v=onepage&q&f=false|páxina=39|cita='''totius Gallecia domina'''”, “'''tocius Gallecie imperatrix'''}}</ref>. Urraca e o seu fillo [[Afonso VII de León|Afonso VII]] (†[[1157]]) disputaron longamente a coroa do reino galego. Afonso VI deixara o reino a Urraca mais explicitando que se volvía casar este pasaría ao seu neto<ref name=":45">{{Cita libro|título=Historia compostelana|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/9378|edición=1765|páxina=209 (Libro I - CVIII)|cita=O rei don Afonso, meu avó, puxo esta condición, que se a raíña, miña nai, permanecese en estado de viuvidade, todo o reino de Galicia […] estaría suxeito ao seu dominio; pero se asinase un contrato de matrimonio, o reino de Galicia voltaría a min.|Cita=}}</ref>. Urraca casou con [[Afonso I de Aragón]] e, durante os longos anos de conflito, o seu fillo Afonso chegou a ser coroado como rei de Galicia en Compostela en dúas ocasións: no ano [[1111]], en toda Galicia, contando coa aquiescencia da súa nai, e no [[1116]] só na Galicia ''nuclear'' e en aberto enfrontamento<ref name=":46">{{Cita libro|título=Historia compostelana|apelidos-editor=Florez|nome-editor=Henrique|url=https://minerva.usc.es/xmlui/handle/10347/9378|edición=1765|páxina=211 (Libro I - CIX)|cita=A raíña,cando soubo que o seu fillo tiña vido a Galicia e recibido como rei […] temeu ter perdido completamente o reino de Galicia.|Cita=}}</ref>. Finalmente Afonso asumiría a coroa na hora da morte da súa nai no ano 1127, gobernando "toda Galicia, Asturias e a terra de León, Castela, Estremadura e a Trasierra"<ref>{{Cita libro|título=Cronica latina de los reyes de Castilla|apelidos=de Soria|nome=Juan|ano=1217-1239|páxina=5|url=https://www.oocities.org/iblbo/archivo/cronicastilla/laticas1.htm|cita='''gobernó en paz por mucho tiempo toda Galicia''', Asturias y la tierra de León, Castilla, Extremadura y la Trasierra|lingua=es}}</ref>. O cronista árabe Ibn Al-Atir fala del como "rei do pobo franco dos galegos"<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Debasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|páxina=179}}</ref>. É chamado rei de Galicia polo monxe francés [[Helinando de Froidemont|Helinando de Froidmont]] (†[[1237]])<ref>{{Cita libro|título=Chronicon|apelidos=Frigidi Montis|nome=Helinandus|ano=1123|cita=Hanc solemnitatem celeberrime observabat '''Adelfonsus rex Galliciae'''|url=http://www.mlat.uzh.ch/MLS/advsuchergebnis.php?suchbegriff=Hanc%20solemnitatem%20celeberrime%20observabat%20Adelfonsus%20rex%20Galliciae&table=Helinandus_Frigidi_Montis_cps2&level2_name=&from_year=&to_year=&mode=SPH_MATCH_EXTENDED2&lang=0&corpus=2&verses=&lemmatised=&suchenin=in_tabelle|volume=LIBER XLVIII}}</ref>. No libro V do ''Códice Calixtino'' afírmase que Afonso era o "emperador de España e Galicia"<ref name=":57">{{Cita libro|título=Historia de la Santa a.m. iglesia de Santiago de Compostela|apelidos=López Ferreiro|nome=Antonio|ano=1901|url=https://archive.org/stream/historiadelasant04lpez#page/n77/mode/2up/search/adefonsi+imperatoris|páxina=75|volume=4|cita='''Adefonsi imperatoris Yspanie et Gallecie'''}}</ref>. A diplomatura do mosteiro de Caaveiro di que o "emperador Afonso impera en Galicia".<ref>{{Cita libro|título=El monasterio de San Juan de Caaveiro,|editorial=Deputación Provincial da Coruña|ano=1999|apelidos-editor=Castro Álvarez|apelidos-editor2=Fernández de Viana y Vieites|apelidos-editor3=González Balasch|páxinas=303 - 304|data=1154-6-25|cita='''Imperante Adefonsus imperator in Gallecia'''}}</ref> Un diploma do Tamén os ''[[Annales Cambriae]]'' ou cameracenses semellan referirse a el ao enumerar os imperios da cristiandade para o ano 1159: o xermánico ([[Frederico I do Sacro Imperio Romano Xermánico|Frederico I]]), o bizantino ([[Manuel I Comneno|Manuel I]]) e o galego (Afonso VII), se ben é posíbel que se refiran xa ao seu fillo Fernando II<ref name=":03">{{Cita libro|título=El imperio medieval español|apelidos=García Gallo|nome=Alfonso|editorial=Arbor|ano=1945|páxina=227|cita=Imperator […] noster Fredericus per annum circiter pugnans contra Mediolanenses […] Imperator vero Constantinopolitanus […] Imperator quippe Galitie Sarracenos et ipse congreditur / O propio emperador de Galiza marchou contra os sarracenos|url=https://books.google.es/books?id=wA4tFv2xRxQC&pg=PA163&lpg=PA163&dq=%22+Imperator+quippe+Galitie%22&source=bl&ots=zBk_1-2i8V&sig=ACfU3U1odnACJzs_w-QmJemfbDb0OwdjLA&hl=gl&sa=X&ved=2ahUKEwixgsvgm6PlAhXeAWMBHdJlCTEQ6AEwCnoECAkQAQ#v=onepage&q=%22%20Imperator%20quippe%20Galitie%22&f=false}}</ref>. O historiador inglés [[Mateo de París]] explica que no ano 1155 Afonso VII é "rei de España, que a súa capital é Toledo e que os seu reinos principais son Aragón e Galicia, e que por iso é chamado emperador de España"<ref>{{Cita libro|título=Chronica Majora|apelidos=de Paris|nome=Mateo|url=https://books.google.es/books?id=BaxEAQAAMAAJ&pg=PA210&dq=sub+eisdem+diebus+lodowicus&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwie_LOS6prpAhWF3OAKHX2sD8YQ6AEIJjAA#v=onepage&q&f=false|cita=Aldefunsi, regis hispaniae, cujus regni caput est Tholetum. Quem, quia principatur regis Arragonum et Galatie, imperatorem hyspaniae appellant}}</ref>. [[Ficheiro:Tomb_of_Afonso_VIII_de_Galicia_León_(Capela_das_Reliquias_da_catedral_de_Santiago_de_Compostela).jpg|miniatura|Sepulcro de [[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII]] na [[Panteón Real da Catedral de Santiago|Catedral de Santiago]]. A historiografía española asígnalle o numeral "IX", reservando fraudulentamente o "VIII" para o primeiro rei de Castela<ref>{{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|ISBN=84-8302-656-2|páxina=233|cita=[Afonso de Castela] Como primeiro rei exclusivo de Castela, debería ser titulado Afonso I, do mesmo xeito que o é Afonso Henriques en Portugal.|ref=}}</ref><ref>{{Cita libro|título=O Reino Medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|ISBN=978-84-8341-293-0|páxina=128|cita=Afonso VIII […] foi impunemente convertido en 'noveno' para podelo incluir nunha inventada nómina de reis de España xunto con outro Afonso, de Castela (a quen se lle outorga o ordinal 'oitavo') […] creandose así unha secuencia ficticia.|ref=}}</ref>]] === División do reino === Na hora da morte de Afonso VII o reino foi dividido entre os seus fillos, Sancho recibiu Castela e Toledo e [[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]] (†[[1188]]) "t''oda Galicia, todas as Asturias de Oviedo, as cidades e terras de León, Astorga, Toro, Zamora e Salamanca''"<ref>{{Cita libro|título=Regesta de Fernando II|apelidos=González|nome=Julio|editorial=Instituto de Historia Jeronimo Zurita|ano=1943|url=https://books.google.es/books?hl=es&id=AQzSAAAAMAAJ&dq=regesta+fernando+ii+julio+gonzalez&focus=searchwithinvolume&q=toda+galicia|páxina=20}}</ref>. Desde o ano 1152, cinco anos antes da morte do emperador Afonso, o seu fillo Fernando aparece titulado como rei de Galicia en diversos documentos<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=386|cita=regnante dono '''Fernando rege in Gallecia'''" "Doc.104-1 Mosteiro de Moreruela (Benavente) (Ano 1152)}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Colección diplomática de San Martín de Jubia|nome-editor=Santiago|apelidos-editor=Montero Diaz|publicación=Boletín de la Universidad de Santiago de Compostela, VII, nº 25|cita=Doc. ano 1152: "'''tenente Gallicie rex Fernandus'''}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Boletín del Instituto de Estudios Asturianos|editorial=Instituto de Estudios Asturianos|ano=1981|volume=102|cita=Cartulario do Mosteiro de Vilanova de Oscos (1153): "'''Fredenandus, rex in Gallecia'''|url=https://books.google.es/books?id=HxocTmauWuAC&q=%22Fredenandus,+rex+in+Gallecia%22&dq=%22Fredenandus,+rex+in+Gallecia%22&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiajP6Vu5DpAhVDExoKHZSCAuQQ6AEIKTAA}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Boletín del Instituto de Estudios Asturianos|editorial=Instituto de Estudios Asturianos|ano=1981|volume=102|cita=Cartulario do Mosteiro de Vilanova de Oscos (1155): "'''regis Fernandi imperat Galletia'''|url=https://books.google.es/books?id=P90zAAAAIAAJ&q=%22regis+Fernandi+imperat+Galletia%22&dq=%22regis+Fernandi+imperat+Galletia%22&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiU0KuTupDpAhXI4IUKHRkXBZkQ6AEIMTAB}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Colección diplomática, Diocese de Lugo|ano=2012-2016|apelidos-editor=Cañizares del Rey|nome-editor=Buenaventura|volume=2|cita=Doc. ano 1155: "'''Fernandus […] rex Galletie'''}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Voces de mujeres en la edad media: Entre realidad y ficción|apelidos=Corral Diaz|nome=Esther|url=https://books.google.es/books?id=ywh2DwAAQBAJ&pg=PA15&lpg=PA15&dq=rex+domnus+fernandus+in+omni+galletia&source=bl&ots=WcsVjjTUVY&sig=ACfU3U3BPKXT9iOMnKcwPRJ8Zbf_cG-i7Q&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwiXmYH0xJXpAhUTCWMBHbp1CTsQ6AEwAHoECAQQAQ#v=onepage&q=rex%20domnus%20fernandus%20in%20omni%20galletia&f=false|cita='''rex domnus fernandus in omni galletia'''" "Doc. Mosteiro de Sobrado. Ano 1156|páxina=15}}</ref>. Desde a morte de Afonso VII, o rei Fernando asina na diplomatura rexia maioritariamente baixo a fórmula de "rei en León, Galicia, Asturias e Estremadura"<ref name=":110">{{Cita libro|título=Los adelantados y merinos mayores de León (Siglos XIII-XV)|apelidos=Jular Pérez-Alfaro|nome=Cristina|editorial=Universidad de León|ano=1990|páxinas=56-58|cita=}}</ref>. O trobador provenzal [[Arnaut Daniel]] (†[[1200]]) sinálao como "señor dos galegos" na súa composición “Doutz brais e critz”<ref>{{Cita libro|título=Homenaxe ó profesor Camilo Flores|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=1999|url=https://books.google.es/books?id=NhmrACHDSA8C&pg=PA368&lpg=PA368&dq=%22seignor+dels+galecs%22&source=bl&ots=_fmQmtqZlB&sig=ACfU3U06-5tk5dgdxxJiOYl6heUb9Q50Iw&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwjYkovlj5jpAhXwDmMBHX16DQMQ6AEwAnoECAUQAQ#v=onepage&q=%22seignor%20dels%20galecs%22&f=false|páxina=368|cita=seignor dels Galecs}}</ref>. Tamén fan del rei de Galicia, o relixioso británico Mateo de París na súa ''[[Chronica Majora]]''<ref>{{Cita libro|título=Chronica Majora|apelidos=de Paris|nome=Mateo|url=https://books.google.es/books?id=BaxEAQAAMAAJ&pg=PA210&dq=sub+eisdem+diebus+lodowicus&hl=gl&sa=X&ved=0ahUKEwie_LOS6prpAhWF3OAKHX2sD8YQ6AEIJjAA#v=onepage&q&f=false|cita=in vigilia beati Jacobi […] quod '''galaciae rex''' advenerat}}</ref> e a anónima ''Chronica regia Coloniensis.''<ref>{{Cita libro|título=Chronica regia Coloniensis|ano=1197 (orixinal)|url=https://archive.org/details/chronicaregiaco00waitgoog/page/n171/mode/2up?q=Galiciae|lingua=Latín|cita=Circa natale Domini et '''rex Galiciae''' terrae Sancti lacobi occiditur a paganis, cum ipse tamen victor extitisaet.|páxina=138}}</ref> Á morte de Fernando II herda o trono o seu fillo [[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII]] (†[[1230]]), quen asinou como "''rex legionensis et Gallecie''" na maioría dos diplomas conservados até os nosos días, 213 dos 322 estudados polo historiador Julio González<ref name=":110" />. Esta fórmula está presente tamén nos seus selos e sinais rodados<ref>{{Cita web|título=Selo de Afonso VIII|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Seals_of_Alfonso_IX_of_Le%C3%B3n#/media/File:Selo_Afonso_VIII.png|cita=Anfonsi '''Regis Legionis et Gallecie'''}}</ref><ref>{{Cita web|título=Sinal rodado de Afonso VIII|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Seals_of_Alfonso_IX_of_Le%C3%B3n#/media/File:Sinal_rodado_de_Afonso_VIII_de_Galiza_e_Leom_no_privil%C3%A9gio_do_mosteiro_de_Sobrado_polo_traslado_de_Betan%C3%A7os_%C3%B2_Castro_de_%C3%9Antia_(1219).jpg|cita=Adefonsi '''Regis Legionis et Gallecie'''}}</ref><ref>{{Cita web|título=Selo de chumbo de Afonso VIII|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Seals_of_Alfonso_IX_of_Le%C3%B3n#/media/File:Selo_de_chumbo_de_Afonso_VIII_de_Galiza_e_Leon.png|cita=Adefonsvs Dei Gracia '''Rex / Legion et Gall.'''}}</ref>, atopándose xa presente na época de seu pai Fernando<ref>{{Cita libro|título=Regesta de Fernando II|apelidos=González|nome=Julio|editorial=CSIC|ano=1943|páxina=206|url=http://www.saber.es/web/biblioteca/libros/regesta-fernando-II/regesta-fernando-II.pdf#page=208&zoom=970,-7,62|cita=Fernandus Dei Gracia '''Rex Legionis et Gallecie'''|data-acceso=25 de xullo de 2020|data-arquivo=25 de xullo de 2020|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20200725082229/http://www.saber.es/web/biblioteca/libros/regesta-fernando-II/regesta-fernando-II.pdf#page=208&zoom=970,-7,62|url-morta=yes}}</ref>{{Efn|Tanto Fernando II como Afonso VIII empregaban a titulación de "reis de León e de Galicia", onde o factor León indica a sede rexia e Galicia a clásica globalidade do territorio.<ref>{{Cita libro|título=O Panteón Real|apelidos=López Carreira|editorial=Concello de Santiago de Compostela|ano=2019|apelidos2=Vilar Álvarez|apelidos3=Yzquierdo Peiró|páxina=59}}</ref>}}. Na súa representación nos tombos de Compostela titúlase "rei dos leoneses e Galicia"<ref>{{Cita web|título=Galego: Afonso VIII, rei "Legionensium et Gallecie" (rei dos leoneses e Galicia) nunha miniatura do Tumbo A. Catedral de Santiago. Século XIII.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Adeffonsus_rex_legionensium_et_gallecie.jpg|data=2012-10-26|data-acceso=2020-07-25|nome=Descoñecido|apelidos=Unknown}}</ref>. O cronista británico [[Roger de Howden]] (†[[1201]]) refírese ao rei Afonso como o "rei de Santiago"<ref name=":210">{{Cita libro|título=Chronica magistri Rogeri de Houedene|editorial=Cambridge|url=https://books.google.es/books?id=RO6LfkVZnTwC&lpg=PA52&ots=6kdDhPn9fQ&dq=terra%20regis%20sancto%20jacobo&hl=es&pg=PP5#v=snippet&q=%22sancto%20jacobo%22&f=false|páxina=52|lingua=en|volume=3|edición=2012|cita='''Regi Sancto Jacobo'''}}</ref> e o francés [[Alberic de Trois-Fontaines]] (†[[1252]]) denomínao rei de Galicia ao narrar a voda dunha das súas fillas co rei de Xerusalén<ref>{{Cita libro|título=Chronica Albrici Monachi Trium Fontium|apelidos=de Trois-Fontaines|nome=Alberic|url=https://books.google.es/books?id=b9oBAAAAYAAJ&pg=RA2-PA13#v=onepage&q&f=false|cita=Predictus vero rex Iohannes Hierosolymitanus duxit uxorem '''filiam regis galliciae'''}}</ref>. Nesta crónica emprega como equivalentes as denominacións de rei de León e rei de Galicia<ref>{{Cita libro|título=Chronica Albrici Monachi Trium Fontium|apelidos=de Trois-Fontaines|nome=Alberic|url=https://books.google.es/books?id=b9oBAAAAYAAJ&pg=RA1-PA464#v=onepage&q&f=false|cita='''Rex Legionensis, qui dicitur, Rex Gallaeciae'''". "'''Regi Legionensi, id est, Regi Gallaeciae'''}}</ref>. <center><gallery perrow="7" caption="Reis de Galicia no [[Tombos da Catedral de Santiago de Compostela|<small&gt;Tombo A da Catedral de Santiago</small&gt;]]"> Ficheiro:Afonso II o Casto, de Oviedo (Tumbo A), r.jpg|[[Afonso II de Oviedo|Afonso II]] (†842)<ref>'''Rei dos galegos'''. '''Señor de Galicia''' - Ibn Hayyan<br />'''Rex […] regni totius Galletiae''' - Diploma Ramiro I<br />'''Regis Galleciae''' - Annales regni francorum<br />'''Galleciae […] regem''' - Vita Karoli Magni<br />'''Galleciarum principis''' - Vita Hludovici<br />'''Rex Gallaeciae''' - Hermann de Reichenau<br />'''Rege Gallecie''' - Ximenez de Rada</ref>. Ficheiro:Ordono1of Asturias.jpg|[[Ordoño I de Oviedo|Ordoño I]] (†[[866]])<ref>'''Rei de Galicia. Príncipe dos galegos''' - Ibn Hayyan<br />'''Señor de Galicia''' - Ibn Idari</ref>. Ficheiro:Afonso III o Magno (Tumbo A), r.jpg|[[Afonso III de Oviedo|Afonso III]] (†[[910]])<ref>'''Rei de Galicia''' - Ibn Hayyan<br />'''Glorioso rei das Galicias''' - Papa Xoán VIII<br />'''Rege Adefonssus in Gallecia''' - Rei Fortún Garcés<br />'''Adefonsus rex Galliciarum''' - ''Liber Historiae Francorum''</ref>. Ficheiro:Ordono II of León.jpg|[[Ordoño II]] (†[[924]])<ref>'''Rei de Galicia. Señor de Galicia. Tirano de Galicia''' - Ibn Hayyan. Al-Razi</ref>. Ficheiro:Miniatura de Fruela II el Leproso, rey de León.JPG|[[Froila II]] (†[[925]])<ref>'''Príncipe dos galegos''' - Ibn Hayyan. Al Razí<br />'''Señor de Galicia''' - Al Nasir</ref>. Ficheiro:King Ramiro II of Leon, miniature from the Index of Royal Privileges, Spain 12th Century (21404317065).jpg|[[Ramiro II de León|Ramiro II]] (†[[951]])<ref>'''Rei de Galicia''' - Ibn Hayyan<br />'''Rei dos galegos''' - Al Himyari<br />'''Galleciensis rex''' - Gomesanis Prologus<br />'''Christianissimo rege Gallitiae''' - Luitprando de Cremona</ref>. Ficheiro:Ordono IV of Leon big.jpg|[[Ordoño III de León|Ordoño III]] (†[[956]])<ref>'''Rei cristián de Galicia''' - Ibn Idari</ref>. Ficheiro:TumboA – Sancho I of León.jpg|[[Sancho I de León|Sancho II]] (†[[966]])<ref>'''Rei de Galicia''' - Ibn Khaldun</ref>. Ficheiro:Bermudo2.jpg|[[Vermudo II|Bermudo II]] (†[[999]])<ref>'''Rei dos galegos''' - Ibn Khaldun<br />'''Rex in Galezia''' - Mosteiro de Sahagún</ref>. Ficheiro:Alfonso V of Leon.jpg|[[Afonso V o Nobre|Afonso V]] (†[[1028]])<ref>'''Rex Gallitianus''' - Ademar de Chabannes<br />'''Galiciensis Regis. Galleciensium Principis''' - Crónica Silense</ref>. Ficheiro:Bermudo III.jpg|[[Bermudo III]] (†[[1037]])<ref>'''Imperator domnus Veremudius in Gallecia''' - Sancho III de Navarra</ref>. Ficheiro:Fernando I, rei consorte da Galiza.jpg|[[Fernando I de León|Fernando I]] (†[[1065]])<ref>'''Rei dos galegos''' - Ibn Idari<br />'''princeps super omnem Galletiam''' - Mosteiro de Celanova<br />'''Regnante […] in imperio Gallicie''' - Colección diplomática de Fernando I</ref>. Ficheiro:Afonso VI, rei de Galiza, no Tombo A.jpg|[[Afonso VI de León|Afonso VI]] (†[[1109]])<ref>'''Regnate Adefonsus princeps in Gallicia''' - Mosteiro de Arouca<br />'''Regnante […] Adefonso […] in legione et in Galletia''' - Catedral de Burgos<br />'''Regem Galliciae''' '''et Castellae potentissimum''' - Chronica Alberici monachi Trium Fontaim<br />'''Regnante in Gallecia Adefonsus rex''' - Mosteiro de Arouca<br />'''Regi Ildefonso Gallitiae''' - Papa Urbano II<br />'''Rege in''' '''Toleto, et in Hispania, et''' '''Gallecia''' - Catedral de Lugo<br />'''Rege […] in totam Galletiam''' '''et Ispaniam''' - Catedral de León<br />'''Regi Galleciae''' - Orderico Vital<br />'''Galleciae Regi''' - Guillerme de Malmesbury<br />'''Galiciae Regi''' - Mateo de Paris</ref>. Ficheiro:UrracaRegina TumboA.jpg|[[Urraca de León|Urraca I]] (†[[1126]])<ref>'''Uraca […] filia […] Galliciae regis''' - Orderico Vital<br />'''totius Gallecia domina''' - Tombo A Catedral Santiago<br />'''tocius Gallecie imperatrix''' - Catedral de Lugo<br />'''Urracha''', Dei gratia '''totius Hispanie et Galleciae Regina''' - Mosteiro de San Martiño Pinario</ref>. Ficheiro:Alfonso VII of Castile, 13th c.jpg|[[Afonso VII de León|Afonso VII]] (†[[1157]])<ref>'''rei do pobo franco dos galegos''' - Ibn Al-Atir<br />'''rex Galliciae''' - Helinando de Froidmont<br />'''imperatoris Yspanie et Gallecie''' - Códice Calixtino<br />'''imperator […] Galitie''' - Annales Cambriae</ref>. Ficheiro:Fernando II de Galicia e Leon no tombo A.jpg|[[Fernando II de León e Galicia|Fernando II]] (†[[1188]])<ref>'''Fernando rege in Gallecia''' - Mosteiro de Moreruela<br />'''tenente Gallicie rex Fernandus''' - Mosteiro de Xubia<br />'''Fredenandus rex in Gallecia''' - Mosteiro de Oscos<br />'''regis Fernandi imperat Galletia''' - Mosteiro de Oscos<br />'''Fernandus […] rex Galletie''' - Catedral de Lugo<br />'''rex domnus Fernandus in omni Galletia''' - Mosteiro de Sobrado<br />'''Seignor dels Galecs''' - Arnaut Daniel<br />'''galaciae rex''' - Mateo de París</ref>. Ficheiro:Adeffonsus rex legionensium et gallecie.jpg|[[Afonso VIII de León e Galicia|Afonso VIII]] (†[[1230]])<ref>'''Regis Legionis et Gallecie''' - Selo Real<br />'''Regis Legionis et Gallecie''' - Sinal Rodado<br />'''Rex legionensium et Gallecie''' - Tombo A</ref>. Ficheiro:Fernando III como rei de Castela e Toledo e de Galiza e Leon no Tombo A.jpg|[[Fernando III de Castela|Fernando III]] (†[[1252]]). Ficheiro:TumboAKing.jpg|[[Afonso X o Sabio|Afonso IX]] (†[[1284]]). </gallery></center> == O reino de Galicia na cartografía medieval == Os mapas medievais referendan graficamente a configuración política da península ibérica presentada pola documentación escrita. Na totalidade da cartografía conservada é Galicia o nome utilizado para referenciar o territorio do noroeste. Non existe ningún mapa do período medieval no que aparezan Asturias ou León en solitario, e, nas ocasións en que estes territorios son representados, sempre é dentro ou a carón de Galicia. === Galicia na cartografía do século X === <center><gallery widths="200" height="140" lines="9"> Ficheiro:Mapa do Mediterráneo, al-Balkhī (921).jpg|Ano [[921]]. Mapa do mar Mediterráneo de [[Abu Zayd al-Balkhi|al-Balkhi]] coa transcrición de [[Konrad Miller]]. Na marxe dereita da metade superior do mapa, na Península Ibérica, figura a '''bilad al-galalika''' (terra dos galegos).<ref name="mapas">{{Cita publicación periódica |nome=Juan |apelidos={{Versaleta|Piqueras Haba}} |ano=2009 |título=Cartografía islámica de Sharq Al-Andalus. Siglos X-XII. Al-Idrīsī y los precursores |revista=Cuadernos de geografía |número=86 |páxinas=137-163, en 139 e 142-144 |lingua=es |issn=0210-086X |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/3237774.pdf}}</ref> Ficheiro:Mapa do Magreb, al-Istakhrī (c. 934).jpg|Ano c. [[934]]. Mapa do [[Magreb]] (poñente) segundo al-Istakhri. Na marxe superior indícase que fóra dos límites do mapa fica a “rexión de '''Galicia''', zona dos cristiáns”.<ref name="mapas"/> Ficheiro:Mapamundi Etimologias San Isidoro Iberian penínsule.jpg|Ano [[946]]. Fragmento do mapa das ''[[Etimoloxías]]'' de [[Isidoro de Sevilla]]. '''Gallecia''' ocupa todo o norte da península ibérica fronte a ''Spania'', o outro espazo territorial presentado.<ref>{{Cita web|título=Sermos publica os mapas do Reino de Galiza|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/mapa-do-reino-galiza-946/20180121194956065258.html|data-acceso=2020-04-08|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Mapa de al-Andalus, Ibn Hawqal (c. 950).jpg|Ano c. [[950]]. Mapa de al-Andalus de Ibn Hawqal coa súa transcrición. Nel dise: “Este é un río xunto ao cal se atopan lugares […] que pertencen aos musul­máns; chamado [[río Texo]], sobre o seu curso hai unha cidade <nowiki>[</nowiki>[[Zamora]]<nowiki>]</nowiki> que fai fronteira con '''Galicia'''. Este río atravesa '''Galicia''' entre [[Almada]] e [[Lisboa]], do dominio de al-Andalus, e penetra no Océano”.<ref name="mapas"/> Ficheiro:Versom persa do mapa do Mediterráneo de al-Balkhī (Londres) (c. 950; trans. de K. Miller, 1926).jpg|Ano c. [[950]]. Versión persa do mapa do Mediterráneo de al-Balkhi. Conservada en [[Londres]], foi transcrita por Konrad Miller. Na marxe dereita da parte superior do mapa figura o territorio galego como '''djar ǵalalika'''.<ref name="mapas"/><ref name="Arabicae">{{Cita libro |nome=Konrad |apelidos={{Versaleta|Miller}} |título=Mappae Arabicae : Arabische Welt - und Länderkarten des 9.-13. Jahrhunderts |url=http://arachne.uni-koeln.de/item/buchseite/511110 |ano=1926 |volume=I |lugar=[[Stuttgart]] |lingua=de |páxina=28 |cita=ǵalalik, diar gálalik … j[etzt] Galicien}}</ref> Ficheiro:Versom persa do mapa do Mediterráneo de al-Balkhī (Paris) (c. 950; trans. de K. Miller, 1926).jpg|Ano c. [[950]]. Outra versión persa dos mapas do Mediterráneo pertencentes á «escola de al-Balkhī». Conservada en [[París]] neste caso, tamén foi transcrita por K. Miller. Na marxe dereita consta Galicia como '''diar ǵalalik''', ocupando a Península alén ''bilād al andalus''.<ref name="mapas"/><ref name="Arabicae"/> Ficheiro:Versom persa do mapa do Mediterráneo de al-Balkhī (San Petersburgo) (c. 950; trans. de K. Miller, 1926).jpg|Ano c. [[950]]. Terceiro mapa persa da «escola de al-Balkhī». Transcrito igual cós anteriores por Miller e mantido en [[San Petersburgo]], posúe na marxe dereita as palabras '''diar ǵalalika''', que representan a Galicia máis aló de ''diar andalus''.<ref name="mapas"/><ref name="Arabicae"/> Ficheiro:Galiza no beato de morgan.png|Entre o ano [[922]] e o [[958]]. Fragmento do Beato Morgan<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2072-escalada.pdf#page=8&zoom=auto,-267,692|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Escalada, a.k.a. Asburnham, Morgan 644, New York I and Magius|data-acceso=28/08/2020}}</ref>, o mapa máis antigo da serie cartográfica derivada da obra do [[Beato de Liébana]]. '''Gallecia''' ocupa en solitario o espazo noroccidental da península ibérica, onde tamén figuran ''Spania'', ''Olisibona'' e ''Tarracona''.<ref>{{Cita web|título=O Beato Morgan e a Galiza do século X|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/beato-morgan-galiza-do-seculo-x/20190123190152075442.html|data-acceso=2020-08-18|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Galiza no mapa-múndi do Beato de Valcavado (970).jpg|Ano [[970]]. Fragmento do Beato de Valcavado<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2074-valcavado-beatus.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Valcavado|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. Pertencente á serie cartográfica dos "beatos", o mapa sitúa '''Gallecia''' no noroeste da península ibérica citando tamén ''Spania'', ''Olisobona'', ''Tarracona'', e engadindo agora ''Asturias'' no interior da Galicia cristiá. Ficheiro:Galiza no mapa-múndi do Beato de Girona (975).jpg|Ano [[975]]. Fragmento do Beato de Girona<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2076-the-girona-beatus.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Girona|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. Coloca '''Gallecia''' na esquina noroccidental da península con Asturias ao seu carón. Este beato, que non nomea a España musulmá, fai referencia por primeira vez á cidade de Santiago de Compostela (''Sti. Jacobi Apstli''). Ficheiro:Ibn Hawqual map.png|Ano [[980]]. Tradución inglesa do mapamundi de Ibn Hawqal<ref>{{Cita web|título=Ibn Hawqal's World Map|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/213-ibn-hawqals-world-map/|páxina-web=myoldmaps|data-acceso=2020-12-06}}</ref>. Apréciase a división da península ibérica en tres espazos: o ''Al-Andalus'' musulmán, a '''Galicia''' cristiá e a rexión dos ''Ifrani'' (francos). Ficheiro:Iberian peninsula beato seu de urgell.png|Ano [[975]] - [[999]]. Fragmento do Beato de Seu d'Urgell<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2078-the-seo-de-urgel-beatu.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Seu de Urgel|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. Único da súa serie sen [[policromía]], o mapa reproduce a división da península presentada polos outros beatos con '''Gallecia''' a noroeste e Asturias ao seu lado. </gallery></center> === Galicia na cartografía do século XI === <center><gallery widths="200" height="140" lines="9"> Ficheiro:1025. Peninsula ibérica no mapa de Cotton.png|Ano [[995]] - [[1050]]. Fragmento do Mapa de Cotton<ref>{{Cita web|título=Anglo-Saxon or Cottonian World Map|url=http://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/210-anglo-saxon-or-cottonia/|páxina-web=myoldmaps|data-acceso=2020-12-07}}</ref>. Copia dunha xeografía do século VI, non garda relación coas outras familias cartogŕaficas medievais. A península ibérica aparece dividida en tres espazos territoriais: ''Ispania citerior'' no sur, ''Barcinona'' no leste e '''Brigantia''' no noroeste.{{Refn|group="lower-alpha"|A antiga cidade de Brigantia é mencionada por Paulo Orosio na súa obra, a cal tivo unha gran difusión.{{Sfn|{{Versaleta|Ferreira Priegue}}|1999|p=68}}}} Ficheiro:Dzelikia in map of Abu-reyhan Biruni.png|Ano [[1030]]. Fragmento dunha reconstrución do 1912 do mapa de [[Al Biruni|Abu-reyhan Biruni]]<ref>{{Cita web|título=al-Biruni World Map|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2143-al-biruni-world-map/2143-al-biruni.pdf#page=10&zoom=auto,-267,790|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. O erudito musulmán divide a península ibérica en dous espazos territoriais: '''Dzelikia''' (Galicia) e Andlus (Al-Andalus). Ficheiro:Iberian península no Mapa-mundi das Etimologias conservadas no Escorial e encomendadas por Sancha I, rainha da Galiza (1047).png|Ano [[1047]]. Fragmento do mapa das ''Etimoloxías'' de Sancha I. Elaborado para a educación dos seus fillos os principes herdeiros, o mapa presenta '''Gallecia''' como único nome do reino.<ref>{{Cita web|título=Galiza no mapa da raíña Sancha|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/galiza-mapa-da-raina-sancha/20180711180022070582.html|data-acceso=2020-08-22|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Península Ibérica no mapa-mundi do Beato de Facundo (1047) para Fernando I e Sancha I, reis de Galiza.jpg|Ano [[1047]]. Fragmento do mapa de Fernando e Sancha<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20711-fernando-i.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Fernando I & Sancha, a.k.a Madrid, Facundus|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. Pertencente á saga cartográfica dos "beatos" foi elaborado para a educación dos fillos dos reis. '''Gallecia''' figura no noroeste peninsular con Asturias no seu interior. Ficheiro:Galiza no mapa-mundi do Beato de Saint-Sever (c. 1060).jpg|Ano [[1060]]. Fragmento do Beato de Saint-Sever<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20713-saint-sever.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Saint-Sever/Paris I|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. O máis detallado mapa da familia dos beatos, contando con até 270 nomes. '''Gallicia''' figura na parte superior da península, con ''Cantabria'' ao seu carón e separada da ''Lusitania'' polo río Douro.<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza nun mapa gascón do século XI|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/reino-galiza-nun-mapa-gascon-do-seculo-xi/20190501202516078982.html|data-acceso=2020-08-22|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Península ibérica no tempo do Beato de Liebana.jpg|Ano [[1086]]. Fragmento do Beato do Burgo de Osma<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20714-osma.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: The El Burgo de Osma Map|data-acceso=28/08/2020}}</ref>. '''Gallecia''' ocupa todo o norte peninsular, dentro dela aparece ''Asturias'' e os dous monumentos máis importantes do reino: O faro da Coruña e a Catedral de Santiago. A sur dos ríos Miño e Douro represéntase tamén a catedral de Toledo, na España musulmá.<ref>{{Cita web|título=O mapa do Burgo de Osma: unha apoloxía de Galiza en 1086|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/mapa-do-burgo-osma-apoloxia-galiza-1086/20180418180719067970.html|data-acceso=2020-08-23|xornal=Nós Diario}}</ref> </gallery></center> === Galicia na cartografía do século XII === <center><gallery widths="200" height="140" lines="9"> Ficheiro:Europa en mapa provenzal, século xii.png|Ano [[1100]] - [[1125]]. Fragmento dun mapa anónimo de [[Mapa T e O]] (''Orbis Terrarum''). Procedente da [[Provenza]], o mapa cita '''Gallicia''' como o territorio máis occidental do continente europeo.<ref>{{Cita web|título=Galiza nun mapa provenzal do século XII|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/galiza-nun-mapa-provenzal-do-seculo-xii/20180907191517071910.html|data-acceso=2020-09-01|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Peninsula iberica no beato de Silos.png|Ano [[1109]]. Fragmento do Beato de Londres<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20716-london.pdf#page=6&zoom=200,664,184|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Silos/ London|data-acceso=}}</ref>. O mapa reitera a toponimia presente en anteriores "beatos": '''Gallecia''' ao norte con ''Asturias'' no seu interior, ''Spania'' no sur e ''Olisobona'' e ''Tarracona'' a leste e oeste. Ficheiro:1125 Lambert de Saint Omer Liber Floridus Peninsula Iberica.jpg|Ano [[1120]]. Fragmento dun dos mapas recollidos na enciclopedia ''Liber Floridus'' de Lambert de Saint-Omer<ref>{{Cita web|título=Lambert of St. Omer World Maps|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/217-lambert-of-st-omer/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. Na península ibérica presenta o nome de '''Galitia''', xunto a ''Hispania'', ''Wascona,'' ''Lusitania'' e ''Hesperia''.<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza no mapa de Lambert de Saint Omer|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/reino-galiza-mapa-lambert-saint-omer/20180515175730068886.html|data-acceso=2020-08-26|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Galiza no mapa-mundi do Liber Floridus de Lambert of Saint-Omer (c. 1120).jpg|Ano [[1120]]. Fragmento dun dos mapamundis aparecidos na enciclopedia ''Liber Floridus'' de Lambert de Saint-Omer<ref>{{Cita web|título=Lambert of St. Omer World Maps|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/217-lambert-of-st-omer/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. Represéntase '''Gallia''' (Galicia) no norte peninsular, xunto a outros tres topónimos ''Lusitania'', ''Hispania'' e ''Hesperia??''.<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza no mapa de Lambert de Saint Omer|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/reino-galiza-mapa-lambert-saint-omer/20180515175730068886.html|data-acceso=2020-08-26|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Peninsula iberica no beato de Turin.png|Ano [[1150]]. Fragmento do Beato de Turín<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20715-turin-beatus-map.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Turin|data-acceso=}}</ref>. O mapa sitúa '''Gallecia''' na parte norte da península ibérica xunto a Asturias e a cidade de Santiago (''Sti. Jacobi Apstli''). Ficheiro:1154 Tabula Rogeriana Al Idrisi transcripcion de Konrad Miller 1928 detalle.jpg|Ano [[1154]]. Fragmento da ''[[Tábula Rogeriana]]'' de [[Muhammad al-Idrisí|Al-Idrisi]]<ref>{{Cita web|título=al-Idrisi World Maps|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/219-al-idrisi-world-maps/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. O autor divide a península ibérica en tres espazos: '''ard Galika''' (Galicia), ''al-andalus'' (a España musulmá) e ''ard kastalia'' (Castela).<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza no atlas de Al-Idrisi|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/reino-galiza-atlas-idrisi/20171220171027064461.html|data-acceso=2020-08-22|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Galiza no mapa-mundi do Beato de Manchester (c. 1175).jpg|Ano [[1175]]. Fragmento do Beato de Manchester<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20720-beatus-the-manchester.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Manchester|data-acceso=}}</ref>. Represéntase '''Gallecia''' no noroeste da península ibérica con ''Asturias'' ao seu carón. Ficheiro:Peninsula iberica no beato de Navarra.png|Ano [[1180]]. Fragmento do Beato de Navarra<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20723-the-navarre.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Navarre/Paris II|data-acceso=}}</ref>. O mapa sitúa '''Gallecia''' na esquina noroccidental peninsular colocando na súa fronte ''Toleto'', histórica sé relixiosa, e ao seu lado, dun xeito destacado, a cidade de ''Astorga''. Ficheiro:Peninsula iberica no beato de Onha.png|Ano [[1185]]. Fragmento do Beato de Oña<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20726-milan-mapa-de-ona.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Milan, a.k.a. Mapa de Oña|data-acceso=}}</ref>. Represéntase a imaxe do apóstolo Santiago (''Iacobus'') sobre '''Gallecia''', a súa zona de apostolado. O mapa garda gran similitude co mural aparecido na igrexa de [[San Pedro de Rocas, Rocas, Esgos|San Pedro de Rocas]]<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=López Quiroga, Figueiras Pimentel|data=2020|título=El mapamundi de los Beatos (San Pedro de Rocas, Ourense)|revista=La aventura de la historia|número=259|url=https://www.researchgate.net/publication/341000685_El_mapamundi_de_los_Beatos_San_Pedro_de_Rocas_Ourense_La_Aventura_de_la_Historia_numero_259_mayo_2020}}</ref>. Dentro da área galega fica incluída Asturias situada detrás dunha formación montañosa.<ref>{{Cita web|título=O reino de Galiza nun mapamundi do século X|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/reino-galiza-nun-mapamundi-do-seculo-x/20191009170340084997.html|data-acceso=2020-08-31|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:1190 Imago Mundi Honorius of Autum (Henry of Mainz) Peninsula Iberica.jpg|Ano [[1190]]. Fragmento do [[mapa de Sawley]] da ''Imago Mundi'' de ''Honorius de Autum''<ref>{{Cita web|título=The Sawley Map|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/215-the-sawley-map/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. '''Galicia''' ocupa a parte norte peninsular enfrontada a ''hispania''. Destácase a Catedral de Santiago cuxa representación figura como o edificio mais grande de Europa, mesmo maior que a [[Basílica de San Pedro]] de Roma.<ref>{{Cita web|título=O Mapa de Sawley: Galiza arredor de 1150|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/mapa-sawley-galiza-arredor-do-1150/20180314175715066960.html|data-acceso=2020-08-25|xornal=Nós Diario}}</ref><ref>{{Cita web|título=O Mapa de Sawley: Galicia como centro do mundo|url=https://www.gciencia.com/historias-gc/mapa-de-sawley/|páxina-web=GCiencia|data-acceso=2020-08-25|lingua=gl-ES|apelidos=}}</ref> Ficheiro:Book-of-Curiosities-Bodleian.jpg|Entre [[1190]] e [[1210]]. Mapamundi do ''Kitāb ġarā'ib al-funūn'' (Libro de Curiosidades), copia dun orixinal [[Califato fatimí|fatimí]] da 1.ª metade do séc. XI. Na Península [canto inferior dereito] sinálase a terra dos galegos ('''al-Jallāliqah'''), indicándose ademais ―no texto sobre a extensión de ''al-Andalus''― que fica «cara ao oeste». Tamén aparece a cidade de León (''Liyūn''), da cal se di que é «onde está (o rei dos galegos)».<ref>{{Cita libro |título=Kitāb Gharāʼib al-funūn wa-mulaḥ al-ʻuyūn (كتاب غرائب الفنون وملح العيون) ('The Book of Curiosities') |títulotrad=O Libro de Curiosidades |url=https://iiif.bodleian.ox.ac.uk/iiif/mirador/9fb56203-ad71-4a99-bd74-aacf3c381dae |ano=1190-1210 |ano-orixinal=séc. XI |lingua=ar, en |id=Bodleian Library MS. Arab. c. 90 |en=ff. 23b e 24a |cita=The Galicians [''al-Jallāliqah'']”, “The extent of al-Andalus is […] day’s journey // and 20 day’s journey in breadth […] // […] its northern part protruding (?) to the west // [the land ?] of the Galicians [''al-jallāliqah'']”, “Léon, in which there is (the king of the Galicians) [''Liyūn, bihā yakun'']}}</ref> Ficheiro:Mapa do Mediterráneo do Libro de Curiosidades (1190-1210).jpg|Entre [[1190]] e [[1210]]. Mapa do mar Mediterráneo do Libro de Curiosidades. O autor sitúa os «ancoradoiros de Galicia (ou dos galegos)» ('''marāsī al-Jillā’iqah''') entre os de ''al-Andalus'' e os dos francos.<ref>{{Cita libro |título=Kitāb Gharāʼib al-funūn wa-mulaḥ al-ʻuyūn (كتاب غرائب الفنون وملح العيون) ('The Book of Curiosities') |títulotrad=O Libro de Curiosidades |url=https://iiif.bodleian.ox.ac.uk/iiif/mirador/9fb56203-ad71-4a99-bd74-aacf3c381dae |ano=1190-1210 |ano-orixinal=séc. XI |lingua=ar, en |id=Bodleian Library MS. Arab. c. 90 |en=ff. 30b e 31a |cita=anchorages of the Galicians [''marāsī al-Jillā’iqah'']}}</ref><ref>{{Cita publicación periódica |nome=David |apelidos={{Versaleta|Bramoullé}} |ano=2017 |título=Représenter et décrire l'espace maritime dans le califat fatimide: L'exemple des cartes de la Méditerranée et de l'océan Indien dans le ''Kitāb ġarā'ib al-funūn'' |revista=Cartes & géomatique |número=234 |páxina=55-68, en 60 |editorial=Comité français de cartographie |lingua=fr |id=hal-01880311 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01880311/document |cita=mouillages de Galice}}</ref> </gallery></center> === Galicia na cartografía do século XIII === <center><gallery widths="200" height="140" lines="9"> Ficheiro:Galiza no mapa-mundi do Beato de San Andrés de Arroyo, Palencia (c. 1220).png|Ano [[1220]]. Fragmento do mapa do Beato de San Andrés de Arroyo<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20725-beatus-sada.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: San Andrés de Arroyo|data-acceso=}}</ref>. O mapa de estilo románico, non esquece situar '''Gallecia''' no norte peninsular acompañada de ''Asturias''. Ficheiro:Gallecia no Beato de Las Huelgas.jpg|Ano [[1220]]. Fragmento do Beato de Las Huelgas<ref>{{Cita web|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/20724-the-huelgas-beatus.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=The Beatus Maps: Las Huelgas|data-acceso=}}</ref>, unha das últimas representacións da familia cartográfica derivada da obra do Beato de Liébana. Sitúa '''Gallecia''' no noroeste da península con ''Asturias'' á súa beira. Ficheiro:1234 Convento de Ebstorfer Gervase of Tilbury Gallicia Regio.jpg|Ano [[1234]]. Fragmento do [[mapamundi de Ebstorf]]<ref>{{Cita web|título=The Ebstorf Mappamundi|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/224-the-ebstorf-mappamundi/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. O mapa asigna ao reino galego ('''Gallicia regio''') un espazo territorial delimitado polo río Douro (''Durrus Fl.''). Nel destácanse dous edificios, a Catedral de Santiago e o faro de Brigantia (Coruña).<ref>{{Cita web|título=Galiza nun mapa saxón do século XIII|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/galiza-nun-mapa-saxon-do-seculo-xiii/20181219185503074758.html|data-acceso=2020-09-01|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:1265 Psalterio Londres Peninsula Iberica.jpg|Ano [[1225]] - [[1265]]. Fragmento do mapa do salterio de Londres<ref>{{Cita web|título=The Psalter Map|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/223-the-psalter-mappamundi/223-psalter.pdf|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. Este pequeno mapamundi, aparecido nun libro de salmos inglés, representa '''Galizia''' como a terra máis occidental do orbe, compartindo a península ibérica con ''Hispania''. Ficheiro:1250 Arnamagnaeanisches Institut Reykjavik occidente europeo.jpg|Ano c. [[1250]]. Fragmento dun mapa islandés conservado no [[Instituto Árni Magnússon para os Estudos Islandeses]] de [[Reykjavik]]. É outro dos mapamundis que dividen a península entre '''Galicia''' e ''Hispania''<ref>{{Cita web |url=https://www.nosdiario.gal/articulo/mapas/galiza-nun-mapa-islandes-1250/20201128123640110113.html |título=Galiza nun mapa islandés de 1250 |nome=Cilia |apelidos={{Versaleta|Torna}} |data=14 de decembro de 2020 |páxina-web=[[Nós Diario]]}}</ref>. Ficheiro:Península Ibérica na Carta Pisana (2.ª mtd. séc. XIII; séc. XIX).png|Ano [[1258]] - [[1291]]. Fragmento da [[Carta Pisana]]<ref>{{Cita web|título=Carte Pisane|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Carte_Pisane_Portolan.jpg|data=1258 - 1291|data-acceso=2020-12-08|nome=Unknown|apelidos=artist}}</ref>, a máis antiga carta náutica conservada. O portolano engloba a costa noroeste da península ibérica baixo o nome de '''Galizia'''. Ficheiro:Galiza no mapa de Hereford.png|Ano [[1290]]. Fragmento do [[mapa de Hereford]]<ref>{{Cita web|título=The Hereford Mappamundi|url=https://www.myoldmaps.com/early-medieval-monographs/2261-ibn-fadi-allah-al/226-the-hereford-mappamundi/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-08}}</ref>. Destácanse en vermello as distintas áreas xeográficas e en negro as cidades. O habitual "Galicia" é substituído aquí por '''''Compostii''''' (Compostela), deseñándose no interior o faro da coruña e a Catedral de Santiago e aparecendo os topónimos ''Bragantia'' (Coruña), ''Templum Sancti Jacobi'' entre outros.<ref>{{Cita libro|título=Hispania: (geografía, etnología, historia)|apelidos=Schulten|nome=Adolf|ano=2004|url=https://books.google.es/books?id=bHtIQB8MugwC&lpg=PP1&hl=pt-PT&pg=PA44#v=onepage&q&f=false|páxina=44}}</ref><ref>{{Cita web|título=Galiza nun mapa británico do século XII|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/galiza-nun-mapa-britanico-do-seculo-xii/20190619183336081017.html|data-acceso=2020-09-02|xornal=Nós Diario}}</ref> </gallery></center> === Galicia na cartografía do século XIV === <center><gallery widths="200" height="140" lines="8"> Ficheiro:1320 Pietro Vesconte (Liber Secretorum de Marino Sanuto) Norte Peninsula Iberica.jpg|Ano [[1320]]. Fragmento do noroeste da península ibérica no ''Liber Secretorum'' de [[Marino Sanuto]].<ref>{{Cita web|título=Marino Sanudo and Pietro Vesconte World Maps|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/228-marino-sanudo-and-pietr/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-10}}</ref> O mapa, elaborado polo cartógrafo [[Pietro Vesconte]], presenta '''Galitia''' como único nome para a zona setentrional da península ibérica. Ficheiro:Península Ibérica no mapa-múndi de Paulinus Venetus (c. 1320).jpg|Ano [[Circa|ca.]] [[1320]]. Fragmento do noroeste da península ibérica no mapa de [[Paulus Venetus]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Ficheiro:Paulinus venetus chronologia magna de mapa mundi 1320 TAV. 9r.jpg|url=https://gl.wikipedia.org/wiki/Ficheiro:Paulinus_venetus_chronologia_magna_de_mapa_mundi_1320_TAV._9r.jpg|lingua=gl}}</ref> Relacionado co mapa de Vesconte, na representación da península ibérica sitúa ''Castela'' e ''Aragón'' compartindo espazo territorial con '''Galicia''', que ocupa todo o noroeste. Ficheiro:Galiza no portolano de Angelino Dolcert.png|Ano [[1339]]. Fragmento da península ibérica no portolano de [[Angelino Dulcert]].<ref>{{Cita web|título=Portolan Charts|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/2501-portolan-charts/2501-portolans.pdf#page=12&zoom=auto,-79,431|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-10}}</ref> A detallada carta náutica sitúa '''Gallicia''' no noroeste ibérico, entre ''Castela Vela'' e ''Portu gallo'', coa destacada representación da Catedral de Santiago (''St. Iacobus de Galicia''). Ficheiro:Galiza no mapamundi de Hidgen.png|Ano [[Circa|ca.]] [[1350]]. Fragmento do mapamundi de [[Ranulf Hidgen]].<ref>{{Cita web|título=Ranulf Higden's Polychronicon|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/232-ranulf-higdens-polychro/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-10}}</ref> O mapa, que coloca Xerusalén no centro do orbe terráqueo, sitúa '''St. Iacobi''' (a catedral de Santiago) ocupando todo o norte da península ibérica como o monumento mais importante do occidente europeo.<ref>{{Cita web|título=Galiza nun mapamundi inglés do século XIV|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/galiza-nun-mapamundi-ingles-do-sxiv/20191204163303087858.html|data-acceso=2020-09-03|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Galiza no portolano de Pizzigano.png|Ano [[1367]]. Fragmento do cuadrante noroccidental da península ibérica no portolano de Pizzigano.<ref>{{Cita web|título=English: The Pizigani portolan chart of 1367 in a computer enhanced image of reduced resolution.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pizigani_1367_Chart_1MB.jpg|data=1367|data-acceso=2020-12-10|apelidos=Pizigano}}</ref> A carta náutica continúa o esquema presentado no portolano de Dulcert situando '''Galizia''' no noroeste e destacando a Catedral de Santiago. Ficheiro:Noroeste da península ibérica no mapamundi de Cresques.png|Ano [[1375]]. O [[Atlas Catalán]] de [[Cresques Abraham|Abraham Cresques]]<ref>{{Cita web|título=Catalan Atlas|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/235-catalan-atlas/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-10}}</ref> presenta a mesma configuración do territorio peninsular de portolanos precedentes, destacando a catedral de Santiago no territorio galego. No orixinal conservado non é lexíbel a toponimia do noroeste peninsular. Ficheiro:Península Ibérica no portolano catalán anónimo de talvez o taller de Cresques Abraham (c. 1400).jpg|Ano [[Circa|ca.]] [[1390]]. Portolano anónimo conservado na biblioteca nacional de Francia<ref>{{Cita web|título=Stock Photo - Anonymous Catalan chart (Paris|url=https://www.alamy.com/anonymous-catalan-chart-paris-image214758123.html|páxina-web=Alamy|data-acceso=2020-12-11|lingua=en|nome=Alamy|apelidos=Limited}}</ref>, datado a finais do século XIV, é atribuido ao taller de Abraham Cresques. Repite a configuración política presente en cartas náuticas precedentes destacando Santiago en Galicia. </gallery></center> === Galicia na cartografía do século XV === <center><gallery widths="200" height="140" lines="8"> Ficheiro:Península Ibérica no portolano de Mecia de Viladestes (1413).jpg|Ano [[1413]]. A carta náutica de [[Mecia de Viladestes]]<ref>{{Cita web|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/2402-viladestes.pdf|páxina-web=Myoldmaps|título=Viladestes Chart|data-acceso=28/08/2020}}</ref> segue o esquema de portolanos máis antigos. Galicia ocupa o noroeste peninsular coa Catedral de Santiago como o seu senlleiro monumento. Ficheiro:Galicia in pirrus de noha map.jpg|Ano [[1414]]. Fragmento da península ibérica no mapamundi de [[Pirrus de Noha]]<ref>{{Cita web|título=Pirrus de Noha World Map|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/239-pirrus-de-noha-world/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. O mapa divide a península entre '''Galicia''' no noroeste, Portugalia, Ispania e Granada.<ref>{{Cita web|título=O mapamundi de Noha|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/o-mapamundi-de-noha/20190320164742077237.html|data-acceso=2020-09-13|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:1420 Salustio de Ginebra Peninsula Iberica.jpg|Ano [[1420]]. Fragmento do occidente europeo no mapa do [[Salustio de Xenebra]]<ref>{{Cita web|título=Stock Photo - cartography, world maps, map from a Sallust Codex, 15th century, continents, Africa, Asia, Europe, historic, historical, middle ages|url=https://www.alamy.com/stock-photo-cartography-world-maps-map-from-a-sallust-codex-15th-century-continents-19848529.html|páxina-web=Alamy|data-acceso=2020-12-11|lingua=en|nome=Alamy|apelidos=Limited}}</ref>. O mapa está influído pola obra de Ptolomeo e reflicte a distribución territorial da península ibérica, con '''Galacia''' ocupando todo o noroeste ibérico.<ref>{{Cita web|título=O Reino da Galiza no mapamundi de Salustio|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/reino-da-galiza-mapamundi-salustio/20190911132320083935.html|data-acceso=2020-09-16|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Mapa de Borgia XV noroeste Peninsula Iberica.jpg|Ano [[Circa|ca.]] [[1430]]. Fragmento do [[mapa de Borgia]]<ref>{{Cita web|título=The Borgia Mappamundi|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/237-the-borgia-mappamundi/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref> Na representación cartográfica da península ibérica esta aparece divida entre a "''Infidelis Yspania''" e '''Galiicia''', espazo no que aparecen as cidades de Santiago (''Iacobi'') e León (''Lioni'').<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza nun mapa italiano do século XV|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/reino-galiza-nun-mapa-italiano-do-seculo-xv/20190522204915079964.html|data-acceso=2020-09-20|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:1448 Andreas Walsperger peninsula iberica.jpg|Ano [[1448]]. Fragmento do mapamundi de [[Andreas Walsperger]]<ref>{{Cita web|título=Andreas Walsperger World Map|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/245-andreas-walsperger/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. O mapa, orientado ao sur, presenta '''Galicia''' como o nome do reino que ocupa a parte noroccidental da península. Ficheiro:Map of Leardo (Galizia).png|Ano [[1453]]. Fragmento do mapa de [[Giovanni Leardo]]<ref>{{Cita web|título=Giovanni Leardo World Maps|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/242-giovanni-leardo-world/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. Influído pola obra de Ptolomeo e polos portolanos cataláns presenta un preciso mapa político da Europa da súa época que sitúa '''Galizia''' no noroeste da península ibérica.<ref>{{Cita web|título=O reino de Galiza nun mapa veneciano de 1453|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/reino-galiza-nun-mapa-veneciano-1453/20190813143032083079.html|data-acceso=2020-09-22|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:1459. Galicia no mapamundi de Fra Mauro.png|Ano [[1459]]. Fragmento do mapa de [[Fra Mauro]]<ref>{{Cita web|título=Fra Mauro's Mappamundi|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/249-fra-mauros-mappamundi/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. O detallado planisferio do cartógrafo veneciano presenta '''Galicia''' no noroeste da península ibérica. Ficheiro:1475 Rudimentum Novitorum Lucas Brandis occidente europeo.jpg|Ano [[1475]]. Fragmento do mapa recollido no ''Rudimentum Novitorum'' de Lucas Brandis<ref>{{Cita web|título=Rudimentum Novitiorum|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/253-rudimentum-novitiorum/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. O mapa de tipo T e O, que pasa por ser o primeiro mapamundi impreso, sitúa '''Galicia''' no extremo occidental de Europa entre outros territorios como ''Hispani'' ou ''Anglia''.<ref>{{Cita web|título=O Reino de Galiza nun mapa alemán de 1472|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/cultura/reino-galiza-nun-mapa-aleman-1472/20181121180958073913.html|data-acceso=2020-09-24|xornal=Nós Diario}}</ref> Ficheiro:Península Ibérica no Erdapfel (original, 1492; fac-símile, 1908).jpg|Ano [[1492]]. Fragmento do [[globo terrestre]] máis antigo que se conserva: o [[Erdapfel]] de [[Martin Behaim]]. O mapa divide a península entre '''Galicia''' e ''Hispania'', outorgándolles cadansúa bandeira cuartelada coas armas do león e o castelo, dando preferencia ao león na galega e ao castelo na hispana. Ficheiro:1493. Galicia Liber chronicarum.png|Ano [[1493]]. Fragmento do mapamundi da [[Liber chronicarum|Crónica de Nuremberg]] de [[Hartmann Schedel]]<ref>{{Cita web|título=Liber Chronicarum Secunda etas Mundi|url=http://www.myoldmaps.com/late-medieval-maps-1300/260-liber-chronicarum-secun/|páxina-web=www.myoldmaps.com|data-acceso=2020-12-11}}</ref>. O mapa, de inspiración Ptolomeica, sitúa '''Galicia''' como o territorio máis occidental do orbe coñecido. </gallery></center> == Interpretación historiográfica == {{Cadro de citas|Tivo Galicia reis antes que Castela leis.|[[Aforismo]] galego.<ref>{{Cita web |url=https://xornaldebetanzos.gal/betanzos/os-mitos-do-800-aniversario-alfonso-ix/ |título=Os mitos do 800 aniversario: Alfonso IX |data=28 de maio de 2018 |páxina-web=Xornal de Betanzos }}{{Ligazón morta|data=marzo de 2021 }}</ref>}} Na [[Idade Moderna]] (séculos XVI-XVIII), a lembranza da magnitude e importancia do reino galego medieval xa se disolvera no tempo. Nesta época de gran [[galegofobia]],{{Sfn|{{Versaleta|Murado}}|2013|p=70}} os historiadores, incapaces de asimilar que a deprimida Galicia por eles coñecida fose o mesmo reino da cristiandade medieval sobre o que escribían, recorreron nas súas obras a diversas denominacións para un reino ao que non podían chamar aínda Castela, nin obviamente España.<ref name=":183">{{Cita libro|título=Historia das historias de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=Xerais|ano=2016|páxina=111|apelidos-editor=Dubert|nome-editor=Isidro}}</ref> Así, por exemplo, o erudito [[Henrique Flórez]], que non tiña reparos en facer desaparecer documentos que fosen "contra o honor da nación" ―admitindo por carta a súa queima e pedindo ademais que a propia carta fose tamén destruída para non deixar constancia ningunha―,<ref name="Mestre Sanchis"/> recorría ao termo "reino dos cristiáns".{{Sfn|VV. AA.|2016|p=110}} O cóengo e historiador [[Pascual Galindo]], perante a actitude de Flórez e após se decatar das eivas existentes na ''[[España Sagrada]]'' ―a obra máis famosa de Flórez― ao estudar a historia da igrexa de [[Tui]], chega a se preguntar se lles ocorrería o mesmo a outros documentos, por ese ou outros motivos, e se serán fiábeis todas as transcricións e publicacións.<ref name="Mestre Sanchis">{{Cita libro |nome=Antonio |apelidos={{Versaleta|Mestre Sanchis}} |título=Historia, fueros y actitudes políticas: Mayans y la historiografía del XVIII |url=https://books.google.es/books?id=OTlEY4fUQY4C&pg=PA105 |ano=2000 |ano-orixinal=1970 |editorial=[[Universidade de Valencia]] |lingua=es |isbn=84-370-4931-8 |páxinas=[https://books.google.es/books?id=OTlEY4fUQY4C&pg=PA105 105]-[https://books.google.es/books?id=OTlEY4fUQY4C&pg=PA106 106] |cita=Ante tal actitud, ante tan vituperable criterio de hacer desaparacer documentos porque ''iban contra el honor de la nación'' y queriendo luego rodear del mayor silencio tales desafueros y desaguisados ''como punto de sigilo sacramental'', ocurre preguntar: ¿habrá sucedido igual a otros documentos?, ¿habrán desaparecido por esa misma causa u otras parecidas?, ¿serán de fiar desinteresadamente todas las transcripciones y publicaciones?}}</ref> Non foi até o século XIX, momento no que se elaboraron as grandes historias dos estados liberais, cando a historiografía hispana fixou as denominacións de "reino de Asturias" (na realidade unha parte de Galicia<ref name=":80" /><ref name=":94">{{Cita libro|título=Etymologiae|apelidos=De Sevilla|nome=Isidoro|cita=regiones partes sunt provinciarum […] sicut in Gallicia Cantabria, Asturia|capítulo=Libro XIV|lingua=latín|url=http://www.thelatinlibrary.com/isidore/14.shtml}}</ref>) e "reino de León" (inicialmente unha cidade galega<ref name=":032" /><ref name=":111" /><ref name=":134" /><ref name=":95" /><ref name=":32" /><ref name=":410" />). Naquel momento, a procura no pasado da "esencia nacional", levou ao establecemento dunha secuencia segundo a cal o devir histórico de España se iniciaría co reino toledano dos visigodos{{Efn|A historiografía tradicional exaltou o reino visigodo e ignorou completamente o reino suevo, cuxa historia foi considerada apenas un apéndice da do visigodo. Os seus concilios foron integrados na relación dos concilios godos e as súas manifestacións artísticas catalogadas como "arte visigodo".<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxina=26}}</ref> A promoción do visigodo chegou ao extremo de asignar o nome de "letra visigótica" a un tipo de letra medieval utilizada séculos despois da súa desaparición<ref>{{Cita libro|título=Arte e escritura na Galicia medieval|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=Xerais|ano=2019|páxinas=131-155|cita=Cap.: Unha letra mal chamada visigótica}}</ref>.}}, continuaría en Asturias, León, Castela, e culminaría na España contemporánea<ref>{{Cita libro|título=Historia das historias de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=Xerais|ano=2016|nome-editor=Isidro|apelidos-editor=Dubert|páxina=102}}</ref>. Neste esquema ideolóxico o reino medieval de Galicia foi eliminado, empregando como xustificación o feito de, en ocasións, o nome do reino ser identificado co da cidade na que se asentaba o trono<ref name=":24" />. Algo habitual nas chancelarías reais da época<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2008|páxinas=223-224}}</ref>{{Efn|A denominación do reino empregando só a sede rexia é frecuente na documentación histórica. Indícase por exemplo: "''Roderici regis Toletani''", para falar de todo o reino visigodo; "''regnaverunt in Cordoba''", en referencia ao califato andalusí; ou "''in Pampilona rex Sancius''", para falar do reino de Navarra.}}, e que non implicaba que o territorio baixo a soberanía do rei tivese o mesmo nome que a residencia rexia<ref name=":183" />. No entanto, os historiadores aínda se teñen que valer doutras fórmulas a maiores que lles permitan salvar a documentación histórica e, deste xeito, validar a existencia duns reinos de Asturias e de León no canto do galego; fórmulas como ''traducir'' Galicia por "Galicia e Asturias",<ref name="Gayangos"/> "Asturias",<ref name="Murado2013"/> "León",{{Sfn|{{Versaleta|López Carreira}}|2005|p=128}} "Castela-León"<ref name="Teres_Sábada"/> ou "Cantabria"<ref name="Murguia1891"/> segundo o caso, considerar que o papa e a súa chancelaría só tiñan un "vago coñecemento dos asuntos políticos de España"<ref name="Reilly1988"/>, cualificar de "anomalía" as aparicións do reino e dos reis como galegos<ref name=":96"/>, ou mesmo acusar algunha crónica de "confundir deliberada e repetidamente con Galicia o reino de León"<ref>{{Cita publicación periódica |nome=Georges |apelidos={{Versaleta|Martin}} |título=Ordoño Sisnández, autor de la ''Historia legionensis'' (llamada ''silensis''). Notas histórico-filológicas sobre un ''ego'' fundador |revista=e-Spania |data=decembro de 2012 |url=https://journals.openedition.org/e-spania/21711 |doi=10.4000/e-spania.21711 |issn=1951-6169 |número=14 |lingua=es}}</ref>. Adicionalmente, o feito destes dous espazos políticos e territoriais inventados seren tomados como referentes polos [[historiadores da arte]] e das [[ciencias auxiliares da historia]] para os seus obxectos de estudo, dando lugar a conceptos e termos errados, como a mal chamada [[arte asturiana]], xera unha importante retroalimentación coa cal a historiografía tradicional reforza a súa tese.{{Sfn|{{Versaleta|López Carreira}}|2019|p=15}} Na historiografía internacional a influencia por parte do modelo español fica patente na ''[[Enciclopedia Británica]]'', pois mentres a [[Enciclopedia Británica (edición de 1911)|11.ª edición]] do ano [[1911]], considerada unha das edicións máis famosas pola súa erudición e estilo literario,<ref name="Kogan">{{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Kogan}} |nome=Herman |ano=1958 |título=The Great EB: The Story of the Encyclopædia Britannica |url=https://archive.org/details/greatebthestoryo012434mbp |editorial=[[University of Chicago Press]] |lugar=Chicago |id={{LCCN|58|00|8379}}}}</ref> falaba de Afonso III como o monarca do «reino coñecido como “de Galicia” ou “de Oviedo”»,<ref name="Enciclopedia Británica">{{Cita enciclopedia |enciclopedia=[[Enciclopedia Británica]] |título=Alphonso III |url=https://en.wikisource.org/wiki/Page:EB1911_-_Volume_01.djvu/778 |lingua=en |edición=11.ª |ano=1911 |volume=1 |páxina=734 |cita=the kingdom known as “of Galicia” or “of Oviedo”}}</ref> actualmente só aparece como rei de Asturias.<ref>{{Cita web |url=https://www.britannica.com/biography/Alfonso-III-king-of-Asturias |título=Alfonso III, king of Asturias |páxina-web=[[Enciclopedia Británica]] |lingua=en}}</ref> Porén, tamén existen obras nas cales o nome do reino se mantivo, polo menos para determinadas épocas. Deste xeito, no atlas histórico ''The Penguin Atlas of Medieval History'' de [[Colin McEvedy]], publicado pola primeira vez en [[1961]], na serie de [[Mapa político|mapas políticos]] de Europa que comprenden o período entre os anos [[771]] e [[888]], o reino chámase Galicia. De igual xeito é amosada politicamente a Europa desa época na edición revisada que se publicou en [[1992]] baixo o título ''The New Penguin Atlas of Medieval History''.<ref name="McEvedy">{{Cita libro |nome=Colin |apelidos={{Versaleta|McEvedy}} |título=The Penguin Atlas of Medieval History |ano=1961 |editorial=Penguin Books |lugar=Londres |lingua=en |isbn=978-0140511529 |url=https://archive.org/details/penguinatlasofme0000mcev |páxinas=[https://archive.org/details/penguinatlasofme0000mcev/page/44 44]-[https://archive.org/details/penguinatlasofme0000mcev/page/48 49]}}</ref><ref name="McEvedy2">{{Cita libro |nome=Colin |apelidos={{Versaleta|McEvedy}} |título=The New Penguin Atlas of Medieval History |url=https://archive.org/details/newpenguinatlaso00mcev |edición=2.ª |ano=1992 |editorial=Penguin Books |lugar=Londres |lingua=en |isbn=978-0-14-051249-6 |páxinas=[https://archive.org/details/newpenguinatlaso00mcev/page/42 42]-[https://archive.org/details/newpenguinatlaso00mcev/page/46 47]}}</ref> Outro exemplo é o mapa que representa a Europa política do século IX e que se publicou nun especial sobre a Idade Media do ano [[2015]] da edición alemá da revista ''[[National Geographic]]''.<ref name="MittelalterMapa">{{Cita web |url=https://pbs.twimg.com/media/DUbAuPvWkAA3xuQ?format=jpg |título=Die Welt des Mittelalters, 800-900 |título-trad=O mundo da Idade Media, 800-900 |páxina-web=Twitter |lingua=de |cita=Königreich Galicien}}</ref><ref name="Mittelalter">{{Cita libro |ano=Xaneiro de 2015 |título=Das Mittelalter: Streifzug durch eine Epoche |título-trad=A Idade Media: Viaxe por unha era |revista=[[National Geographic]] Deutschland |outros=Especial |páxina=57 |lingua=de |issn=1615-0872}}</ref>{{Sfn|{{Versaleta|Andrade Cernadas}}|{{Versaleta|López Carreira}}|2020|p=25}} No entanto, tanto na obra inglesa como na alemá, o reino é denominado como Asturias na época inmediatamente anterior e como León na posterior. Este paradigma histórico mantense na actualidade, malia que, motivado polas denuncias dunha parte da historiografía moderna, existe un intenso debate arredor da cuestión. === Cronoloxía === '''Idade Moderna''' [[Ficheiro:Descripcion del Reyno de Galizia de Fernando Ojea (1603) (2).jpg|miniatura|upright=1.4|O salientábel mapa de [[Fernando Ojea]], 1603. Alén de ser un dos primeiros independentes de Galicia, e de ter un [[escudo galego]] que se tornou na pauta a seguir nos séculos seguintes, tamén informaba da antiga extensión do reino.]] * '''1572'''. Cando xa o nome e territorio de Galicia ficaran restrinxidos ás súas actuais dimensións, o historiador [[Ambrosio de Morales]] recorreu ao nome de "''Reino de León, Galicia e principado de Asturias''" para un relatorio dunha viaxe a ditos reinos encargado por Felipe II.<ref>{{Cita libro|título=Viage de Ambrosio de Morales por orden del Rey D. Phelippe II a los Reynos de León, y Galicia y Principado de Asturias|apelidos=de Morales|nome=Ambrosio|ano=1572|url=https://books.google.es/books?id=fp1eAAAAcAAJ&hl=pt-PT&pg=PP11#v=onepage&q&f=false|edición=1765}}</ref> * '''1580'''. [[Jerónimo Zurita]], historiador e [[cronista mor do Reino de Aragón]], recolle que foi [[Paio de Asturias|Paio]] en calidade de primeiro rei de Galicia o sucesor dos [[reis visigodos]].<ref>{{Cita libro |nome=Jerónimo |apelidos={{Versaleta|Zurita}} |ligazón-autor=Jerónimo Zurita y Castro |título=Historia del Rey Don Hernando el Catholico |url=https://books.google.es/books?id=9VruuYA-HC8C&dq=pelayo+galizia&pg=PA48-IA1 |ano=1580 |lugar=Zaragoza |lingua=es |en=f. 48v |cita=…Reyes Godos : en cuyo derecho ſucedio Pelayo primero Rey de Galizia : de quien ſucedieron los Reyes, q̃ deſpues reynaron en Leon, y Caſtilla}}</ref> * '''1600''' e '''1603'''. Nos ''[[Annales Ecclesiastici]]'', unha historia dos primeiros doce séculos da [[Igrexa Cristiá]] escrita polo [[cardeal]] e historiador [[Italia|italiano]] [[Cesare Baronius]], figuran como reis de Galicia [[Afonso I de Asturias|Afonso I]],<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=wINEryYxDYkC&pg=PA242&dq=%22Adefon%C5%BFus%20Rex%20Gall%C3%A6ci%C3%A6%20cognomento%20Catholicus%22 |volume=9 |ano=1600 |lugar=Roma |lingua=la |páxina=242 |cita=Adefonſus Rex Gallæciæ cognomento Catholicus}}</ref> [[Aurelio]],<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=wINEryYxDYkC&pg=PA330&dq=%22Aurelium%20regem%20Gall%C3%A6ci%C3%A6%22 |volume=9 |ano=1600 |lugar=Roma |lingua=la |páxina=330 |cita=Aurelium regem Gallæciæ}}</ref> [[Silo (rei)|Silo]],<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=wINEryYxDYkC&pg=PA350&dq=%22Silo+rex+Gall%C3%A6ci%C3%A6%22 |volume=9 |ano=1600 |lugar=Roma |lingua=la |páxina=350 |cita=Silo Rex Gallæciæ}}</ref> [[Mauregato]] ―e [[Vermudo I]] por extensión―,<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=wINEryYxDYkC&pg=PA412&dq=Maurogato%20Gall%C3%A6ci%C3%A6 |volume=9 |ano=1600 |lugar=Roma |lingua=la |páxina=412 |cita=Maurogato Rege Gallæciæ in locum eius ſucceſſit Veremundus diaconus}}</ref> [[Afonso II de Oviedo|Afonso II]]<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=wINEryYxDYkC&pg=PA582&dq=%22Alfonsum%20Regem%20Gall%C3%A6ci%C3%A6%20cognomento%20Castum%22 |volume=9 |ano=1600 |lugar=Roma |lingua=la |páxina=582 |cita=Alfonſum Regem Gallæciæ cognomento Caſtum}}</ref> e [[Afonso III de Oviedo|Afonso III]].<ref>{{Cita libro |nome=Cesare |apelidos={{Versaleta|Baronius}} |ligazón-autor=Cesare Baronius |título=Annales Ecclesiastici |url=https://books.google.es/books?id=ARiifIRJ578C&pg=PA599&dq=%22Adefonsum+regem+Gall%C3%A6ci%C3%A6%22 |volume=10 |ano=1603 |lugar=Antuerpen |lingua=la |páxina=599 |cita=Adefonsum Regem Gallæciæ}}</ref> A obra foi continuada por diferentes autores nos séculos seguintes. *'''1603'''. O relixioso [[Hernando Ojea]], no texto incluído na súa obra cartográfica ''[[Descripcion del Reyno de Galizia (mapa)|Descripción del reyno de Galizia]]'', indicaba que antigamente os límites do reino galego ían desde [[Biscaia]] até as fontes do Douro e desde estas á súa desembocadura, marcando a fronteira o percorrido do río. Tamén afirmaba que "coa mudanza do goberno, e dos tempos, quedou con este nome só o que aparece neste mapa".<ref>{{Cita web|título=Descripcion del Reyno de Galizia|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Descripcion_del_Reyno_de_Galizia_de_Fernando_Ojea_(1603)_(2).jpg|data=1603|nome=Hernando|apelidos=Ojea|cita=Galizia […] era antiguamente mucho mayor que ahora, comprendia todas las tierras y prouinçias que ay dentro de los limites ſiguientes, de la mar del Norte y montaña de Iunto à Vizcaya, haſta las fuentes del gran Rio Duero, y de ay todo lo que el corre hasta dar consigo en la mar, y caminando por las orillas della haſta boluer al miſmo punto de dunde ſalimos. […] Oy en dia con la mudança del gouierno, y de los tiempos, ha quedado con eſte nombre solo lo que parece en eſta tabla|lingua=es|páxina-web=|data-acceso=}}</ref> * '''1608'''. O xesuíta [[Juan de Mariana]] utilizaba a expresión "reino dos cristiáns" na súa ''Historia general de España''.<ref>{{Cita libro|título=Historia General de España|apelidos=de Mariana|nome=Juan|ano=1608|url=https://books.google.es/books?id=pOzoez54tDMC&hl=pt-PT&pg=PA1#v=onepage&q=%22reino%20de%20los%20cristianos%22&f=false|volume=1|edición=}}</ref> * '''1612'''. Na edición póstuma da obra ''[[Theatrum orbis terrarum]]'' do cartógrafo [[Abraham Ortelius]] advírtese que a Galicia do seu tempo era unha pequena parte da do pasado.<ref>{{Cita libro|título=Theatrum Orbis Terrarum|apelidos=Ortelius|nome=Abraham|ano=1612|url=http://bdh-rd.bne.es/pdf.raw?query=id:%220000001862%22&page=52&view=main&lang=es#page=1&zoom=100,584,1428|cita=La que oy en día en Latin se llama Gallicia, y en vulgar Galizia, llamavase por lo passado, Gallaecia y Callaeçia […]. Mas ançhos an sydo antigamente los terminos d'esta provinçia, ya que hazia la Lusitania llegavan hasta el rio Duero: y lo que mas es, era ella parte de la Lusitania. […] No es tan grande oydia la Galizia, pues que por su parte Oriental comarca tanto con el Prinçipado de las Asturias, como con el Reyno de Leon: Por la parte Meridional con el Reyno de Portugal; del qual se divide en parte por el rio Minio […] Oydia Galizia es Reyno, pero comprendese, como tanbien otros, de baxo del Reyno de Castilla."}}</ref> * '''1634'''. O clérigo [[Prudencio de Sandoval]] percibía implicitamente o territorio como un conxunto de reinos: Castela, León, Galicia e Portugal, non outorgando un nome ao conxunto nas súas obras.<ref>{{Cita libro|título=Historia de la vida y hechos del emperador Carlos V|apelidos=de Sandoval|nome=Prudencio|ano=1634|url=https://books.google.es/books?id=xlM-AAAAcAAJ&hl=es&pg=PA205#v=onepage&q&f=false}}</ref> *'''1662'''. O frade agostiño [[Felipe de la Gándara]] indicaba no seu ''Armas i triunfos: hechos heroicos de los hijos de Galicia'' que "foi cabeza Galicia […] de onde procederon os que agora se nomean casteláns vellos, asturianos, leoneses, vascos e aqueles que a Portugal fixeron Reino" e que ao se "variaren os límites e termos, ficou o nome xeral diminuído, e Galicia reducida aos estreitos en que hoxe se acha, […] ambiciosa do título de Nai destes Reinos".<ref>{{Cita libro|título=Armas i Triunfos. Hechos heroicos de los hijos de Galicia|apelidos=de la Gándara|nome=Felipe|ano=1662||url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1135508&presentacion=pagina&posicion=32&registrardownload=0|páxina=4 |cita=Auiendo, pues, variadoſe los limites, i terminos, quedò el nombre general diſminuido, i Galicia reduzida a los eſtrechos en que oi ſe halla […], que ambicioſa del titulo de Madre deſtos Reinos}}</ref> *'''1696.''' O erudito sevillano [[Nicolas Antonio]], na súa obra póstuma ''Bibliotheca hispana vetus'', dicía o seguinte sobre os reis de Galicia: "É un absurdo que aínda se sigan chamando reis de Oviedo, pois foron chamados dende hai séculos de Galicia ou de León, como consta na epístola do Papa Xoán a Afonso o Magno".<ref>{{Cita libro|título=Bibliotheca Hispana Vetus|apelidos=Antonio Hispalensi|nome=Nicolao|ano=1696|url=https://books.google.es/books?id=4XxlAAAAcAAJ&pg=PA391#v=onepage&q=adhuc%20appellatos%20finxerit%22&f=false|páxina=390|lingua=Latín|cita=Absurdum, quod Oveti reges adhuc appellatos finxerit: qui vel Galliciae, vel Legionis fere ante saeculum appellabantur, ut constat ex Ioannis papae epistola ad Alphonsum Magnum}}</ref> *'''1730'''. O relixioso portugués [[Manoel da Rocha]] adicaba un capítulo do seu tratado ''Portugal Renascido'' ao, para el, sorprendente encadramento da provincia da [[Beira, Portugal|Beira]] dentro de Galicia no século X.<ref>{{Cita libro|título=Portugal renascido, tratado historico-critico-chronologico|apelidos=da Rocha|nome=Manoel|editorial=|ano=1730|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=JV5JAAAAcAAJ&pg=PA51#v=onepage&q&f=false|páxina=51|cita=Do estado das terras de Portugal no anno 900, do nome que neste tempo tinha a provincia da Beira; mostra-se como vulgarmente se incluía sen distinção, ou diferença, debaixo deste univeral nome: Galliza}}</ref> Despois dunha revisión das fontes históricas, o autor remataba por concluír que o motivo era que de Galicia "chegaran os seus reis restaurando as terras de Portugal".<ref>{{Cita libro|título=Portugal renascido, tratado historico-critico-chronologico|apelidos=da Rocha|nome=Manoel|editorial=|ano=1730|ISBN=|ref=|url=https://books.google.es/books?id=JV5JAAAAcAAJ&pg=PA57#v=onepage&q&f=false|páxina=57|cita=de Galliza vierão os seus Reys restaurando as terras de Portugal, ao passo que estas se lhe união, e se sogeitavão ao seu Principe, tomavão tambem o seu mesmo nome}}</ref> * '''1736'''. O [[cronista do reino de Galicia]], o madrileño [[Francisco Javier Manuel de la Huerta y Vega]], fiel aos documentos ao seu alcance, lanzaba esta advertencia nos seus ''Anales del reyno de Galicia'': "o antigo, e invencíbel reino de Galicia, que hoxe en día se ve estreitado no último confín do mundo, foi na antigüidade tan celebrado, que comprendía co seu nome a quinta parte de toda España".<ref>{{Cita libro|título=Anales de el Reyno de Galicia|apelidos=de la Huerta y Vega|nome=Francisco Javier Manuel|ano=1736|url=http://biblioteca.galiciana.gal/pt/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1000465&posicion=17&presentacion=pagina&registrardownload=0|lingua=es|cita=}}</ref> * '''1766'''. O [[padre Sarmiento]] afirmaba de xeito rotundo que "na Media Idade Galicia tiña reis e non Castela".<ref>{{Cita libro |nome=Martín |apelidos={{Versaleta|Sarmiento}} |ligazónautor=Martín Sarmiento |nome-editor=Henrique |apelidos-editor={{Versaleta|Monteagudo}} |ligazón-editor=Henrique Monteagudo |título=Sobre a lingua galega. Antoloxía Martín Sarmiento |url=http://www.consellodacultura.gal/sarmiento/files/2008/04/sobre_a_lingua_galega.pdf |ano=2002 |editorial=[[Editorial Galaxia|Galaxia]] |isbn=978-84-8288-528-5 |páxina=274}}</ref>{{Sfn|{{Versaleta|Andrade Cernadas}}|{{Versaleta|López Carreira}}|2020|p=32}} * '''1771'''. O anónimo autor compostelán do manuscrito titulado ''Prueva de los Retratos Antiguos de Santiago á caballo armado en Batalla de Capitán'' sinala que o reino de Galicia era anterior ao de León.<ref>{{Cita libro |nome=Rocío |apelidos={{Versaleta|Sánchez Ameijeiras}} |ano=2018 |capítulo=Un asunto con mala pinta: el testimonio de las imágenes en el pleito sobre el voto de Santiago en el siglo XVIII |título=Medieval studies. In honour of Peter Linehan |páxinas=809-850, en 821-822 |localización=[[Florencia]] |editorial=SISMEL - Edizioni del Galluzzo |lingua=es |isbn=978-8884508584 |url=https://www.academia.edu/43414152/_Un_asunto_con_mala_pinta_el_testimonio_de_las_imágenes_en_el_Pleito_del_Voto_de_Santiago_en_la_Compostela_del_siglo_XVIII_}}</ref> * '''1774'''. [[Henrique Flórez]] recorría nos seus traballos ao eufemismo de "reino dos cristiáns" e ao de "principado de asturias", recollendo unha titulación creada no século XIV para os herdeiros da coroa.<ref>{{Cita libro|título=Clave historial con que se abre la puerta a la historia eclesiastica, y politica : chronologia de los Papas, y Emperadores, Reyes de España, Italia y Francia, con los origenes de todas las Monarquías, concilios hereges, santos, escritores, y sucesos memorables de cada siglo|apelidos=Florez|nome=Henrique|ano=1774|url=https://digibug.ugr.es/handle/10481/23645|páxina=150}}</ref> '''Século XIX''' * '''1820'''. O arabista [[Jose Antonio Conde y García]], tradutor de diversas crónicas árabes, mantívose fiel aos textos históricos recoñecendo Galicia como nome do reino cristián. O autor explicaba que "os árabes chamaban reis de Galicia ao que nós de León, Asturias e Galicia",<ref>{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España, sacada de varios manuscritos y memorias arábigas|apelidos=Conde y García|nome=Jose Antonio|ano=1820|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069797#page=338&zoom=auto,-434,137}}</ref> ao tempo que denunciaba as irregulares traducións dalgún dos seus colegas.<ref>{{Cita libro|título=Historia de la dominación de los árabes en España, sacada de varios manuscritos y memorias arábigas|apelidos=Conde y García|nome=Jose Antonio|ano=1820|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=10069797#page=188&zoom=auto,-431,385|páxina=180|lingua=es|cita=El Granadino, que trae esta escritura refiriéndose a Razí no la copió, a mi parecer, con exactitud, pues en tiempo de este antiguo historiador […] no llamaban Castela sino Galicia a las provincias y tierras del otro lado del […] Guadarrama}}</ref> * '''1840'''. [[Pascual de Gayangos y Arce]], tradutor ao inglés do cronista arxelino Al-Maqqari, substituía no seu traballo "''ardhu-l-jalalkah''" (o país dos galegos) por "''Galicia y Asturias''".<ref name="Gayangos">{{Cita libro|título=The History of the Mohammedan Dynasties in Spain|apelidos=de Gayangos|nome=Pascual|ano=1840|url=https://books.google.es/books?id=dRVlWhdJkZYC&pg=PR3#v=snippet&q=%22the%20land%20of%20the%20Galicians%22&f=false|páxina=545|volume=1|cita=Ardhu-l-jalalkah (the land of the Galicians)}}</ref>. * '''1846'''. O portugués [[Alexandre Herculano]] seguía as denominacións de Asturias e León marcadas pola historiografía española, se ben advertindo que os musulmáns denominaban reis de Galicia os monarcas residentes en Asturias<ref>{{Cita libro|título=Historia de Portugal|apelidos=Herculano|nome=Alexandre|ano=1846|url=https://archive.org/details/historiadeportu02hercgoog/page/n107/mode/2up|páxina=78|cita=Rei de Galliza (assim denominavam os sarracenos os monarchas das Asturias)|editorial=|ISBN=|ref=}}</ref>. [[Ficheiro:Flag of the Kingdom of Asturias.svg|miniatura|300x300px|Imaxinada bandeira do "Reino de Asturias" coa [[Cruz da Vitoria|cruz da vitoria]].{{Efn| Durante o século XII o galego [[Paio, bispo de Oviedo]] (†[[1153]])<ref>{{Cita libro|título=Historia de los reyes de Castilla y de León|apelidos=De Sandoval|nome=Prudencio|ano=1792|url=https://archive.org/details/bub_gb_ST9hM_exss8C/page/n171/mode/2up?q=Galecia+Provintia+ortus|cita=in '''Galecia''' provintia ortus/nado en Galicia}}</ref>, creou unha memoria ficticia para a súa diocese mitificando e falsificando todo tipo de materiais<ref>{{Cita libro|título=La miniatura en los Tumbos A y B|apelidos=Moralejo Álvarez|nome=Serafín|url=https://serafinmoralejoalvarez.files.wordpress.com/2016/03/laminiaturaenlostumbosaybdelacatedraldesantiago.pdf#page=3&zoom=180,-69,346|lingua=es|cita=El obispo Pelayo de Oviedo, modelo de falsarios, […] hizo arropar las falacias y adulteraciones de su ''liber testamentorum'' con un extravagante lujo iconográfico, en un vano intento de detener el inevitable declinar de su sede}}</ref>, entre eles as chamada [[Cruz da Vitoria|cruz da vitoria]], supostamente sostida por Paio na [[batalla de Covadonga]].<ref>{{Cita web|título=El origen de las leyendas de la Cruz de los Ángeles y la Cruz de la Victoria (catedral de Oviedo): cruces gemmatæ al servicio de la propaganda episcopal|url=http://reunido.uniovi.es/index.php/TSP/article/view/9458/9271|páxina-web=reunido.uniovi.es|data-acceso=2020-12-14|apelidos=Alonso Álvarez|nome=Raquel}}</ref>.}} <br>Malia non existir referencias documentais que o sustenten, a historiografía española sostén a súa existencia entre os séculos VIII e X.{{Efn|Adoita facerse pasar como equivalente a "reino de Asturias" dúas palabras presentes nunha frase da [[Crónica Albeldense]]: "'''''Asturorum Regnum''' divina providentia exoritur''"<ref>{{Cita libro|título=Crónicas Asturianas|apelidos=Gil Fernandez|nome=Juan|editorial=Universidade de Oviedo|ano=1985|ISBN=84-600-4405-X|url=https://books.google.co.uk/books?id=mxfdQGSgFDMC&lpg=PA273&vq=Astororum&hl=es&pg=PA173#v=onepage&q&f=false|ref=}}</ref>, literalmente: "naceu pola divina providencia o reino dos ástures"<ref>{{Cita web|url=https://www.academia.edu/23164546/_Hubo_alguna_vez_un_Asturorum_regnum_2006_|apelidos=Canto|nome=Alicia Mª|páxina-web=www.academia.edu|título=¿Hubo alguna vez un "Asturorum regnum"?|data-acceso=08/03/2018|cita=}}</ref>. Asúmese que existe unha errata no texto pois "''asturorum''" tradúcese en "asturores", non "ástures".<br/> Este erro gramatical, a infrecuente definición étnica do reino, e a abundancia de manipulacións na documentación da época fai que existan dúbidas sobre a autenticidade da solitaria referencia<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A nosa terra|ano=2008|ISBN=978-84-8341-293-0|páxina=125|cita="a expresión "Asturorum Regnum" (de sabor tan étnico que abondaria para desbotalo completamente da alta Idade Media por apócrifo) estimouse como un cravo ardente, transmitiuse ata a historiografía actual e xeralizouse como se dun título oficial se tratase co ánimo de demostrar a existencia do dito reino"|ref=}}</ref>. Sexa como for, constituiría unha excepción en séculos de documentos, igual que ocorre por exemplo con ''Xp̃ianorum regnum'' (reino dos cristiáns), tamén da Albeldense, de xeito que non se pode considerar como denominación para o reino.<ref name="Aguirre Cano"/>}}]] * '''1847'''. O xeógrafo e estadista navarro [[Pascual Madoz]], no seu coñecido ''[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar]]'', presenta sen prexuízos uns condes de Galicia "case ao nivel do mesmo rei de Oviedo", explicando así o papel decisorio da nobreza galega,<ref>{{Cita web |url=http://www.terraetempo.gal/artigo.php?artigo=3478&seccion=13 |título=Dos reis de Galiza |nome=Xoán Ramón |apelidos={{Versaleta|Fernández Pacios}} |ligazón-autor=Xoán Ramón Fernández Pacios |data=11 de abril de 2014 |páxina-web=[[Terra e Tempo]]}}</ref> e recoñece que os musulmáns "apelidaron constantemente reis de Galicia os de Asturias".<ref>{{Cita libro |nome=Pascual |apelidos={{versaleta|Madoz}} |ligazónautor=Pascual Madoz |enciclopedia=[[Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar]] |lugar=[[Madrid]] |lingua=es |título=Galicia |url=https://archive.org/details/diccionariogeogr08mado/page/275 |volume=VIII |ano=1847 |páxinas=274-275}}</ref> *'''1849'''. O historiador e xornalista [[Leopoldo Martínez Padín]] publica a súa obra ''Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia''. Nela afirma, á luz das referencias historiográficas, que os límites primitivos de Galicia abranguían a metade da península<ref>{{Cita libro|título=Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia.|apelidos=Martínez Padín|nome=Leopoldo|ano=1849|url=http://biblioteca.galiciana.gal/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1157934&posicion=25&presentacion=pagina&registrardownload=0|páxina=19}}</ref> e que non chegou aos actuais até o tempo de Afonso VI.<ref>{{Cita libro|título=Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia|apelidos=Martínez Padín|nome=Leopoldo|ano=1849|url=http://biblioteca.galiciana.gal/gl/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1157934&posicion=33&presentacion=pagina&registrardownload=0|páxina=27}}</ref> * '''1850''' e até o 1867. [[Modesto Lafuente]], autor dunha enciclopédica ''Historia de España'' en 30 volumes, fixou definitivamente a denominación de "reino de Asturias", que sería a seguir adoptada polo resto da historiografía hispana. Un reino ástur ao que as fontes históricas chamaban Galicia, como o propio Lafuente recoñecía nunha nota ao rodapé<ref>{{Cita libro|título=Historia General de España|apelidos=Modesto|nome=Lafuente|ano=1850|url=https://archive.org/details/historiageneral25lafugoog/page/n126/mode/2up?q=%22sino+galicia%22|páxina=121|cita=ni al reino cristiano de Asturias le llamaban ellos Castela, sino Galicia}}</ref>, e do que admitía estenderse desde "Galicia até Basconia"<ref>{{Cita libro|título=Historia general de España|apelidos=Lafuente|nome=Modesto|ano=1850|url=https://archive.org/details/historiageneral25lafugoog/page/n88/mode/2up?q=reino+de+asturias |páxina=82}}</ref>. * '''1867'''. O arabista [[Miguel Lafuente Alcántara]], tradutor do texto árabe ''[[Ajbar Machmúa]]'', indicaba no seu índice xeográfico que é Galicia o nome que o texto emprega para denominar o reino dos cristiáns da península ibérica.<ref>{{Cita libro|título=Ajbar Machmuâ : (colección de tradiciones): crónica anónima del siglo XI|apelidos=Lafuente Alcántara|nome=Miguel|ano=1867|páxina=253|url=http://www.bibliotecavirtualdeandalucia.es/catalogo/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=88984#page=253&zoom=auto,-276,609|cita=Galicia (Chaliquia): Los árabes llamaban así, no sólo al reino de Galicia, sino a toda la parte N. O. de la Península}}</ref> *'''1871'''. [[Benito Vicetto]] advertía no volume catro da súa [[Historia de Galicia (Vicetto)|''Historia de Galicia'']] de que a equivocada denominación do reino galego asentaba un erro terminolóxico que "destruiría a pureza da historia" para a posteridade.<ref>{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Vicetto Pérez|nome=Benito|editorial=|ano=1871|ISBN=|ref=|url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1159340&registrardownload=0&presentacion=pagina&posicion=21|volume=4|páxinas=8-9|cita=Vean, pues, los que aún persisten en denominar reyes de Oviedo y reyes de Asturias a los primeros reyes de la reconquista, vean, pues, claramente el error que asientan para los que investigan la historia de un pueblo por las denominaciones corográficas que, como la que nos ocupa, destruyen la pureza dela historia. Los reyes de la reconquista según dejamos ya demostrado geográfica e historicamente, no eran reyes de Oviedo ni reyes de Asturias; eran reyes de Galicia […]}}</ref> * '''1886'''. O catedrático madrileño [[Miguel Morayta y Sagrario]], autor dunha Historia de España en nove volumes, substituía o termo "''Djalikyah''" (Galicia) do cronista Al-Razí por "Cantabria". Feito este denunciado por Manuel Murguía.<ref name="Murguia1891">{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Murguía|nome=Manuel|ano=1891|lingua=es|volume=IV|páxina=76|cita=[…] empeñados los autores en hacer gracia de todo a los cántabros, Morayta (Hist.gen. de España) […] traduce, Cantabria, el Djalikyah de al-Razí, cuando es Galicia|editorial=|ISBN=|ref=|url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1159358&presentacion=pagina&registrardownload=0&posicion=94}}</ref> *'''1891'''. O galego [[Manuel Murguía]], consciente de que se estaba a eliminar Galicia da historia do estado<ref name=":12">{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Murguia|nome=Manuel|ano=1891|volume=IV|url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1159358&presentacion=pagina&posicion=9&registrardownload=0|cita=Para ellos bajo la denominación de reino de León, Galicia desaparece […]; casualmente cuando es ella la que impera y constituye el núcleo del Estado, y son sus cosas las que vencen y se consolidan|páxina=7|editorial=|ISBN=|ref=}}</ref>, advertía tamén de que os chamados reis de Asturias eran sinalados como reis de Galicia pola documentación<ref>{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Murguía|nome=Manuel|ano=1891|páxina=20|lingua=es|volume=IV|cita=[…] lo de reyes de Asturias y Oviedo es una excepción, una vez que dichos monarcas imperan y se llaman comunmente reyes de toda Galicia.|editorial=|ISBN=|ref=|url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1159358&presentacion=pagina&registrardownload=0&posicion=39}}</ref> e de que o mesmo acontecía cos supostos reis de León<ref>{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Murguía|nome=Manuel|ano=1891|volume=IV|páxina=22|cita=[…] los árabes […] siempre que se trata de monarcas denominados de León y de las gentes que viven bajo su régimen, les llaman reyes de Galicia y gallegos|editorial=|ISBN=|ref=|url=http://biblioteca.galiciana.gal/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1159358&presentacion=pagina&registrardownload=0&posicion=41}}</ref>. * '''1897'''. [[Francisco Javier Simonet]] utilizaba "''reino de Asturias y Galicia''" para designar o reino cristián do norte da península<ref>{{Cita libro|título=Historia de los mozárabes de España|apelidos=Simonet|nome=Francisco Javier|ano=1897|url=https://books.google.es/books?id=5_s1AQAAMAAJ&hl=es&pg=PA504#v=snippet&q=%22reino%20de%20asturias%20y%20galicia%22&f=false|páxina=504}}</ref>, facendo constar que o termo "''Chaliquia''" empregado nos textos árabes incluía Galicia, Asturias, León<ref>{{Cita libro|título=Historia de los Mozárabes de España|apelidos=Simonet|nome=Francisco Javier|ano=1897|url=https://books.google.es/books?id=5_s1AQAAMAAJ&hl=es&pg=PA217#v=onepage&q&f=false|páxina=217|cita=Chaliquia, nombre por el cual los autores arábigos entienden la antigua Gallaecia, […] abarcando las actuales comarcas de Galicia, Asturias y León}}</ref> e mesmo Castela<ref>{{Cita libro|título=Leyendas históricas árabes|apelidos=Simonet|nome=Francisco Javier|ano=1858|url=https://books.google.es/books?id=YupFAAAAcAAJ&pg=PA43&dq=castilla+formaba+una+parte+de+Gialiquia&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwiPhPqTj6zqAhXIsaQKHYFnDQ8Q6AEwAHoECAAQAg#v=onepage&q=castilla%20formaba%20una%20parte%20de%20Gialiquia&f=false|páxina=43|cita=Castilla formaba parte de Gialiquia o Galicia}}</ref>. '''Século XX''' * '''1904'''. A autora alemano-portuguesa [[Carolina Michaëlis de Vasconcelos]] advertía de que era Galicia o único nome co que se coñecía globalmente o territorio cristián peninsular na Idade Media. Existindo probas deste feito "na poesía épica xermana, nas sagas escandinavas, nos historiadores flamengos, nos cantares de xesta franceses, na poesía popular inglesa, nas obras de trobadores, nos poetas de Italia e nos autores árabes".<ref>{{Cita libro|título=Cancioneiro da ajuda|apelidos=de Vasconcellos|nome=Carolina Michaëlis|ano=1904|url=https://archive.org/details/cancioneirodaaju02vascuoft/page/790|páxinas=791-793|volume=2|cita=O curto periodo em que S.Salvador de Oviedo fora capital dos territorios reconquistados não teve eco na memoria dos povos. O immediato, pelo contrario, em que as Asturias e a Galliza formaram uma unidade, dentro em pouco augmentada pela panicie de Leão, repercutiu-se longe, espalhando todavia exclusivamente a fama das terras gallizianas.|lingua=pt}}</ref> * '''1911'''. A [[Enciclopedia Británica (edición de 1911)|11.ª edición]] da ''[[Enciclopedia Británica]]'', considerada unha das edicións máis famosas pola súa erudición e estilo literario,<ref name="Kogan"/> fai referencia a Afonso III como o monarca do «reino coñecido como “de Galicia” ou “de Oviedo”».<ref name="Enciclopedia Británica"/> * '''1921'''. O francés [[Louis Barrau-Dihigo]] publicaba a súa tese doutoral sobre o reino asturiano (''Recherches sur l'histoire politique du royaume asturien'' (718-910)), tese que iniciaba indicando ser esta unha historia "estritamente nacional e que non afecta máis que á península", ademais de "escura e falta de fontes documentais".<ref>{{Cita libro|título=Recherches sur l'histoire politique du royaume asturien (718-910)|apelidos=Barrau-Dihigo|nome=Louis|ano=1921|url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k62143148/f13.item|lingua=fr|cita=A historia do Reino de Asturias é estritamente nacional e non afecta máis que á Península; é, ademais, demasiado escura e sempre estará falta de fontes documentais; é, en fin, na súa indixencia, dunha pesada monotonía, non ofrecendo apenas máis que relatos de batallas ou de revoltas}}</ref> * '''1926'''. O académico [[Julio Puyol y Alonso]] chega a preguntarse se existiu de verdade un Reino de Galicia<ref>{{Cita libro|título=Origenes del reino de León y de sus instituciones políticas|apelidos=Puyol y Alonso|nome=Julio|ano=1926|url=https://books.google.es/books?id=t2y6nXQH6I4C&lpg=PR2&hl=es&pg=PA48#v=onepage&q&f=false|páxinas=48-50}}</ref>, recoñecendo na súa loita por esclarecer ese feito que "na corte de Roma e outros pobos de Europa se daba o nome de reino de Galicia ao estado cristián do noroeste"<ref>{{Cita libro|título=Orígenes del Reino de León y de sus instituciones políticas|apelidos=Puyol y Alonso|nome=Julio|ano=1926|url=https://books.google.es/books?id=t2y6nXQH6I4C&lpg=PR2&hl=es&pg=PA50#v=onepage&q&f=false|páxina=50}}</ref> e que León non era senón un territorio de Galicia<ref>{{Cita libro|título=Orígenes del Reino de León y de sus instituciones políticas|apelidos=Puyol y Alonso|nome=Julio|ano=1926|url=https://books.google.es/books?id=t2y6nXQH6I4C&lpg=PR2&hl=es&pg=PA125#v=onepage&q&f=false|páxina=125|cita=es considerada la tierra leonesa como una parte del territorio de Galicia|lingua=es}}</ref>. *'''1928.''' O medievalista [[Claudio Sánchez-Albornoz]] publicaba o artigo ''La primitiva organización monetaria de León y Castilla''. Neste traballo o autor non consegue explicar o motivo da profusa circulación na Galicia altomedieval das moedas coñecidas como ''gallicanos'', ''gallicenses'' ou ''galleganos''. "Entenderían os homes do século X por sólidos ''gallicanos'' sólidos de Galicia?" pergúntase, e malia achar escrito sobre elas seren "de uso na nosa terra (''usui terre nostre'')" o autor ignora a evidencia de que o nome da moeda deriva do nome do reino: "resulta difícil explicar que se calificasen de galleganos sólidos fabricados polos reis de León para todo o seu reino e moi dubidoso que os soberanos leoneses cuñasen só en Galicia".<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Sánchez-Albornoz|nome=Claudio|data=1928|título=La primitiva organización monetaria de León y Castilla|revista=Anuario de historia del derecho español|páxinas=301-345|número=5|url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2057894.pdf|páxina=309|lingua=es}}</ref> *'''1933'''. [[Armando Cotarelo Valledor]] publica unha premiada biografía de Afonso III na que lle outorga a condición de rei de Galicia<ref>{{Cita libro|título=Alfonso III el Magno, último rey de Asturias|apelidos=Cotarelo Valledor|nome=Armando|ano=1933|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/imagen.cmd?path=10069484&posicion=1&registrardownload=1#page=107&zoom=auto,-360,603|lingua=es|cita=Don Alfonso Rey de Galicia (Cp.III)}}</ref>. Porén, malia afirmar que nunca existiu unha conquista musulmá do territorio galego<ref>{{Cita libro|título=Alfonso III el Magno, último rey de Asturias|apelidos=Cotarelo Valledor|nome=Armando|ano=1933|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/imagen.cmd?path=10069484&posicion=1&registrardownload=1#page=106&zoom=auto,-359,68|páxinas=77-79|lingua=es}}</ref> e traducir correctamente as fontes árabes e cristiás que sinalan a Afonso como rei de Galicia<ref>{{Cita libro|título=Alfonso III el Magno, último rey de Asturias|apelidos=Cotarelo Valledor|nome=Armando|ano=1933|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/imagen.cmd?path=10069484&posicion=1&registrardownload=1#page=294&zoom=auto,-358,655|páxina=264|cita=Almondir […] corrió toda la frontera de Galicia. […]cuando tuvo aviso de la venida del Rey de Galicia|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Alfonso III el Magno, último rey de Asturias|apelidos=Cotarelo Valledor|nome=Armando|ano=1933|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/imagen.cmd?path=10069484&posicion=1&registrardownload=1#page=202&zoom=auto,-358,654|páxina=172|cita=Alfonso, glorioso rey de las Galicias|lingua=es}}</ref>, o autor asume que o reino galego dependía de Asturias, para el unha entidade diferente.<ref>{{Cita libro|título=Alfonso III el Magno, último rey de Asturias|apelidos=Cotarelo Valledor|nome=Armando|ano=1933|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/i18n/catalogo_imagenes/imagen.cmd?path=10069484&posicion=1&registrardownload=1#page=107&zoom=auto,-360,635|páxina=77|lingua=es|cita=Galicia reino dependiente de Asturias}}</ref> Unha edición facsimilar da obra foi publicada no ano [[1991]] baixo o título ''Alfonso III el Magno. Último rey de Oviedo y primero de Galicia''. * '''1944'''. [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]], nunha misiva a Claudio Sánchez-Albornoz, acúsao a el e a Menéndez Pidal de "ocultar con malicia de inimigos todo o que Galicia significou na España doutros tempos"<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Rodríguez Castelao|nome=Alfonso Daniel|data=1975|título=Homenaxe a Castelao|revista=Grial: revista galega de cultura|páxinas=100|número=47|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra/num-47-1975/}}</ref>. [[Ficheiro:Ramón_Menéndez_Pidal_com_Charlton_Heston.png|miniatura|300x300px|Ramón Menéndez Pidal na rodaxe da película "El cid"<ref>{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|páxina=59|url=https://books.google.es/books?id=mdYxAAAAQBAJ&lpg=PT52&dq=al-kalb%20al-ghalizi&hl=es&pg=PT52#v=onepage&q=al-kalb%20al-ghalizi&f=false|cita=o Cid Campeador, quen aparece nun texto árabe do século XII como ''al-kalb al-ghalizi'', "galego" ("can galego", para sermos máis exactos)}}</ref>, baseada no ''[[Cantar de Mio Cid]]'', manuscrito propiedade da súa familia. O hispanista inglés [[Colin Smith]], analizando as tinturas do manuscrito con [[raios X]]<ref>{{Cita libro|título=La creación del poema de mio cid|apelidos=Smith|nome=Colin|editorial=Crítica|ano=1985|ISBN=9788474232646|ref=}}</ref>, demostrou que Pidal manipulou o documento retocando versos, mudando palabras e cambiando a data que figura no texto para facelo pasar por máis antigo do que era na realidade.<ref>{{Cita libro|título=La invención del pasado|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|ISBN=978-84-8306-853-3|páxinas=98-99|ref=}}</ref><ref>{{Cita web|título=La honestidad intelectual es lo que cuenta – Rebelion|url=https://rebelion.org/la-honestidad-intelectual-es-lo-que-cuenta/|data-acceso=2020-11-22|lingua=es}}</ref>]] * '''1947'''. [[Ramón Menéndez Pidal]], o grande impulsor da idea de Castela como núcleo da "nación" española, comparaba a "lacónica historiografía cristiá" do período ástur coa historiografía árabe cuxos historiadores eran "precisos na cronoloxía, abundantes nos pormenores, moi atentos ás personaxes secundarias, amosando en todo un poder de visión extenso, á vez que penetrante"<ref>{{Cita libro|título=La España del cid|apelidos=Menéndez Pidal|nome=Ramón|ano=1947|páxina=5|url=https://books.google.es/books?id=a2QJAQAAIAAJ&dq=la+espa%C3%B1a+del+cid+menendez+pidal&focus=searchwithinvolume&q=%22la+historiograf%C3%ADa+cristiana+se+encerraba+en+un+laconismo+tan+desabrido%22}}</ref>. Malia isto o autor optou por ignorar a comprensión política dos estudosos árabes substituíndo o nome de Galicia polos de Castela, Asturias e León. * '''1948'''. [[Americo Castro Quesada]] elimina tamén o nome de Galicia como propio do reino medieval do norte peninsular, se ben incluíndo a advertencia de que "os árabes chamaban galegos a todos os cristiáns do norte"<ref name=":113">{{Cita libro|título=España en su historia|url=https://archive.org/details/espanaensuhistor0000cast|apelidos=Castro|nome=Américo|editorial=Losada|ano=1948|cita="los árabes llamaban gallegos a todos los cristianos del norte, mientras que a los catalanes los consideraban francos"|ref=}}</ref>. * '''1949'''. O catedrático [[Antonio Cristino Floriano y Cumbreño]] indicaba na súa obra ''Diplomática española del período astur'' que a denominación utilizada para designar o reino galego medieval non pasaba dun "concepto político-xeográfico"<ref>{{Cita libro|título=Diplomática española del período Astur|apelidos=Floriano|nome=Antonio Cristino|ano=1949|url=https://books.google.es/books?id=rJJCAAAAYAAJ&dq=concepto+pol%C3%ADtico+geografico+que+historicamente+comprendemos+como+reino+asturiano&focus=searchwithinvolume&q=%22concepto+pol%C3%ADtico+-+geografico+que+historicamente+comprendemos+como+reino+asturiano%22|cita=Al norte de esta faja, ya con el carácter de un concepto político-geográfico, se extiende lo que históricamente comprendemos como «Reino Astur»}}</ref>. * '''1952'''. O catalán [[Ferran Soldevila]], na súa ''Historia de España'', afirmaba tamén que "os sarracenos comprendían baixo o nome de galegos tamén a asturianos e leoneses"<ref>{{Cita libro|título=Historia de España|apelidos=Soldevila|nome=Ferran|ano=1952|url=https://books.google.es/books?id=87IcAAAAMAAJ&dq=los+sarracenos+comprend%C3%ADan+bajo+el+nombre+de+gallegos+tambi%C3%A9n+a+leoneses+y+asturianos&focus=searchwithinvolume&q=%22de+gallegos+a+los+leoneses+y+a+los+asturianos%22|volume=1}}</ref> * '''1954'''. [[Jose Antonio Maravall]], no seu traballo ''El concepto de España en la Edad Media'', recoñecía que tanto nas fontes cristiás como nas árabes todo o territorio cristián medieval era denominado Galicia<ref name=":1343">{{Cita libro|título=El concepto de España en la edad media|apelidos=Maravall|nome=Jose Antonio|ano=1954|páxina=214|cita="tanto en las fuentes carolingias como en las musulmanas toda la zona se denominaba, en efecto, Galicia"|ref=}}</ref>. * '''1956'''. O historiador Claudio Sánchez-Albornoz, en ''España, un enigma histórico'', non conseguía comprender o motivo polo cal o idioma galego era empregado en todo o reino cristián medieval cando, para el, Galicia non deixaba de ser un territorio marxinal<ref name=":21" />. * '''1961''' e '''1992'''. O atlas histórico ''The Penguin Atlas of Medieval History'' de [[Colin McEvedy]] denomina o reino como Galicia na serie de mapas políticos de Europa que comprenden o período entre os anos 771 e 888. Isto mantense na edición revisada que se publicou en [[1992]] so o título ''The New Penguin Atlas of Medieval History''.<ref name="McEvedy"/><ref name="McEvedy2"/> * '''1963'''. O médico e historiador ribadaviense [[Manuel Rubén García Álvarez|Ruben García Álvarez]] lembrou, nun artigo na [[Grial (revista)|revista Grial]], que "era Galicia o único nome que para falar da España cristiá empregaban as fontes latinas e árabes".<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=García Álvarez|nome=Rubén|data=1963|título=Contribución gallega a la formación de Castilla|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra/num-2-1963/|revista=Grial|cita=¿qué diremos del por todos llamado solar astur-leonés y que era en realidad Galicia, único nombre que para hablarnos de la España cristiana emplean las fuentes latinas y árabes más antiguas y más dignas de crédito?|páxinas=142|número=2}}</ref> * '''1970'''. O notario coruñés [[Eduardo Menéndez-Valdes Golpe]], na súa obra ''Separatismo e unidade - Unha mitificación histórica'' criticaba a idealización de Castela realizada pola historiografía española, ao tempo que apuntaba que na realidade esta xurdiu separándose do reino cristián medieval. Un reino incorrectamente chamado "de León".<ref>{{Cita libro|título=Separatismo e unidade - Unha mitificación histórica|apelidos=Menéndez-Valdes Golpe|nome=Eduardo|editorial=Galaxia|ano=1970|url=https://books.google.es/books?id=t0KskYrcY1QC&lpg=PP1&pg=PA39#v=onepage&q&f=false|páxina=39|cita=ao falar de "Reino de León" non debemos dar a esta expresión outro valor do que unha denominación puramente convencional para designar o estado que tiña a súa capitalidade na cidade de León}}</ref> * '''1981'''. [[Claudio Sánchez-Albornoz]] recoñecía na súa obra ''Estudios sobre Galicia en la temprana edad media'' que era Galicia e non outro o nome co cal se atopaba nas fontes históricas por el manexadas<ref name=":22">{{Cita libro|título=Estudios sobre Galicia en la temprana Edad Media|apelidos=Sánchez Albornoz|nome=Claudio|editorial=Fundación Barrié de La Maza|ano=1981|páxinas=26, 159, 523|cita="en Cordoba llamaban '''Galicia''' al solar del reino astur"<br>"durante el siglo IX fuera de la España […] cristiana se daba al topónimo '''Galicia''' un amplio significado que llegaba a identificarse con toda la extensión de las tierras regidas por los sucesores de Pelayo"<br>"durante el siglo IX en la españa musulmana y mas allá de los Pirineos se acostumbraba a llamar reyes de '''Galicia''' a los de Oviedo"|ref=}}</ref>.[[Ficheiro:Claudio Sánchez-Albornoz.png|miniatura|Fotografía de [[Claudio Sánchez Albornoz]]. Este autor escribiu un artigo no ano 1974 titulado "Sobre una epístola del papa Juan IX a Alfonso III de Asturias", feito ilustrativo do proceder do medievalismo hispano, pois no documento o rei Afonso só figura nomeado como rei de Galicia<ref name=":332" /><ref name="Murado2013">{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|url=https://books.google.es/books?id=mdYxAAAAQBAJ&lpg=PT53&dq=ep%C3%ADstola%20del%20papa%20juan%20ix%20a%20alfonso%20iii&hl=es&pg=PT53#v=onepage&q=ep%C3%ADstola%20del%20papa%20juan%20ix%20a%20alfonso%20iii&f=false|páxina=60}}</ref>.]] * '''1981'''. A edición da crónica de Ibn Hayyan, dos autores María J. Viguera, Federico Corriente e José María Lacarra, traduce "''al-yalalika''" (galego) por "leonés" e substitúe no texto "''Yalliqiyya''" (Galicia) por "León" (que no texto aparece como "''Liyun''"<ref>{{Cita publicación periódica|título=Liyūn|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedie-de-l-islam/*-SIM_4679|revista=Encyclopédie de l’Islam|data=2010-10-01|lingua=en|nome=P.|apelidos=Chalmeta}}</ref>). No apéndice toponímico do libro os autores explican que "''Yilliqiyya''" é "o territorio cristián nese tempo capitalizado en León"{{Sfn|{{Versaleta|López Carreira}}|2005|p=128}}. *'''1986'''. O arabista [[Elías Teres Sábada]], na súa obra ''Materiales para el estudio de la toponimia hispanoárabe: nómina fluvial'' non dubida en traducir "''Yilliquiya''" (Galicia)<ref name=":79" /> por "''Castilla-León''". Porén, no mesmo texto aparece "''Qastalla''"<ref>{{Cita publicación periódica|título=Ḳas̲h̲tāla|url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedie-de-l-islam/*-SIM_3977|revista=Encyclopédie de l’Islam|data=2010-10-01|lingua=en|nome=P.|apelidos=Chalmeta}}</ref> traducido correctamente por Castela.<ref name="Teres_Sábada">{{Cita libro|título=Materiales para el estudio de la toponimia hispanoárabe : nómina fluvial|apelidos=Teres Sábada|nome=Elías|editorial=CSIC|ano=1986|ISBN=|ref=|url=https://archive.org/details/materialesparael0001tere/page/158/mode/2up?q=tawfar}}</ref> * '''1986'''. O filólogo [[Giuseppe Tavani]], estudoso da lírica galega medieval, afirmaba no seu libro ''A poesía lírica galego-portuguesa'' que "falta aínda por explica-lo motivo polo que a poesía lírica expresada por esta entidade socio-económica e superestrutural foi galega e, pola contra, non asturiana ou leonesa"<ref name=":25" />. * '''1988'''. A historiadora ourensá [[Olga Gallego]], na súa obra ''La organización administrativa territorial de la antigua provincia de Ourense a mediados del siglo XVIII'', ao facer unha síntese histórica da organización territorial de Galicia, di que “o territorio da Galecia romana e do posterior reino suevo se incorpora ao ''reino asturleonés''” (en [[Escritura itálica|itálica]] no orixinal), mais considerando e explicando que para [[Benito Vicetto|Vicetto]] se trata dunha monarquía galaica.<ref>{{Cita libro |nome=Olga |apelidos={{Versaleta|Gallego Domínguez}} |ligazón-autor=Olga Gallego |título=La organización administrativa territorial de la antigua provincia de Ourense a mediados del siglo XVIII |serie=[[Boletín Auriense]]. Anexo 10 |ano=1988 |editorial=[[Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense]] |lingua=es |páxina=26 |isbn=84-505-7865-5}}</ref> * '''1995'''. No primeiro número da nova etapa da revista ''[[Terra e Tempo]]'', dedicado á historia de Galicia, os historiadores [[Anselmo López Carreira]] e [[Luís Obelleiro Piñón]], no artigo «A historia “oficial” e a negación de Galicia», e o tamén historiador [[André Pena Graña]], en «O reino de Galicia na Idade Media», advirten que o país galego era no período medieval independente e que a súa existencia é negada ou desvirtuada pola historiografía oficial española ao non encaixar no modelo patrioteiro español. A este ''novo'' paradigma historiográfico súmase o profesor e político [[Francisco Rodríguez Sánchez]].{{Sfn|{{Versaleta|López Carreira}} et al.|1995|p=}} * '''1995'''. O hispanista inglés [[Roger Collin|Roger Collins]], na súa obra ''The Arab Conquest of Spain: 710-797'', afirmaba que á unión de Galicia con rexións veciñas "chámaselle xeralmente Reino de Asturias", malia que "os detalles históricos precisos se achan escurecidos polos mitos nacionais que conducen á construción da identidade española moderna".<ref name=":510">{{Cita libro|título=The Arab Conquest of Spain: 710 - 797|apelidos=Collins|nome=Roger|editorial=Wiley|ano=1995|páxinas=50-51|cita=Durante varios séculos despois da derrota dos godos, Galicia uniuse con outras rexións veciñas nos mesmos monarcas […] Isto xeralmente chámase Reino de Asturias nas fontes tradicionais e modernas, aínda que os detalles históricos precisos destes eventos foron escurecidos polos mitos nacionais que conducen á construción da identidade española moderna.|ref=}}</ref> * '''1996'''. O profesor da universidade de Cambridge, [[Colin Smith]], publica o artigo "Galicia, todo un reino" nunha obra homenaxe á profesora [[Pilar Vázquez Cuesta]]. Nel, o autor analiza documentación de todo tipo e procedencia comprobando a proxección internacional do reino galego e a inexistencia dos supostos reinos de Asturias e León. O sorprendido profesor especula coa posibilidade de tal feito deberse á "proxección do culto xacobeo" ou á "supervivencia de textos da xeografía clásica".<ref>{{Cita libro|título=Galicia, todo un reino|apelidos=Smith|nome=Colin|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=1996|páxina=743-744|cita=..creo que no vale atribuir el "error" […] a la creciente importancia y proyección del culto jacobeo, y la razón se nos escapa a no ser que atribuyamos el hecho a alguna supervivencia de textos de la geografía clásica|publicación=Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta}}</ref> Máis adiante, nun texto póstumo publicado no ano 2000, o profesor Smith afirmará, falando sobre a Historia Turpini, que "as razóns para o extremo protagonismo de Galicia en toda a rexión (..) poden conxeturarse e non son tan absurdas como podería parecer; non foi este equivoco (que o reino de León se chamaba Galicia) reducido ao presente texto."<ref>{{Cita libro|título=The Geography and History of Iberia in the Liber Sancti Jacobi|apelidos=Colin Smith|nome=Christopher|ano=2000|url=https://books.google.es/books?id=BKvsDUvvveYC&lpg=PA23&pg=PA32#v=onepage&q&f=false|páxina=32|páxinas=23-43|publicación=The Pilgrimage to Compostela in the Middle Ages|cita=The reasons for the extreme prominence of Galicia throughout - leon, castile, and other political entities - being hardly mentioned can be conjetured and are not quite so absurd as might be throught; not was such a misconception ('''that the kingdom of leon was called Galicia''') confined to the present text.|lingua=en}}</ref> * '''1996''' e '''2001'''. O economista e político [[Camilo Nogueira Román]] publicaba senllos artigos na revista ''[[A Trabe de Ouro (revista)|A Trabe de Ouro]]''<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Nogueira Román|nome=Camilo|data=1996|título=Sobre as orixes da cuestión nacional galega: a división de Gallaecia e a creación do estado portugués|revista=A Trabe de Ouro|páxinas=11-24, 59-79|número=25 e 26}}</ref>, traballo ampliado no ano 2001 no libro ''A memoria da nación. O reino de Gallaecia'', no cal realizaba unha crítica da ideoloxía castelanista e denunciaba a desaparición historiográfica do reino galego medieval.<ref name=":74">{{Cita libro|título=A memoria da nación: O reino de Gallaecia|apelidos=Nogueira|nome=Camilo|editorial=Xerais|ano=2001|páxina=144|cita=As fontes documentais cristiás e as historiografías carolinxia e árabe da época poñen en evidencia que os monarcas cristiáns eran denominados reis de Gallaecia|ref=}}</ref> * '''1997'''-'''2003'''. O historiador [[Anselmo López Carreira]], na obra colectiva ''Historia Xeral de Galicia'', advertía de que o reino cristián do noroeste peninsular era denominado Galicia, nunca Asturias ou León<ref>{{Cita libro|título=Historia Xeral de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=1997|páxinas=138-139|cita=Galicia, é dicir, o territorio cristián do noroeste […] así se denominará no sucesivo nas crónicas árabes e norteeuropeas e mesmo en documentos cristiáns […]; nunca Asturias ou León, términos carentes de calquera significación política}}</ref>. Este autor publicaba posteriormente dúas pequenas obras adicadas ao reino galego: ''O reino de Galiza'' no ano 1998 e ''Os reis de Galicia'' no ano 2003, nas que incidía novamente neste feito.<ref>{{Cita libro|título=O reino de Galiza|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=1998|páxina=6|cita="falar dos reinos de Asturias e León é unha sinécdoque (xa se sabe, tomar a parte polo todo), pois naquela época a todo ese territorio chamabaselle Galiza (segundo se pode comprobar tanto nos documentos como nos mapas)"|ref=}}</ref> * '''1998'''. O lingüista [[Xosé Ramón Freixeiro Mato|Xose Ramón Freixeiro Mato]] sumábase á denuncia da eliminación do reino de Galicia da narración histórica cun texto publicado pola editorial A Nosa Terra<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Freixeiro Mato|nome=Xose Ramón|data=1998|título=A lingua do reino de Galiza|revista=A nosa cultura|ISSN=0213-3105|número=18: Polo reino de Galiza|páxina=p. 21|editorial=Promocións Culturais Galegas|cita=A pesar de na historiografía oficial española o reino de Galiza practicamente non existir ou simplesmente figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, León ou Castela, na documentación medieval aparece constantemente citado, outorgándoselle grande relevancia|url=https://illa.udc.gal/Repository/Publications/Drafts/1431681726034_El_papel_del_Reino.pdf#page=2&zoom=auto,609,980}}</ref>. * '''1999'''. O historiador galego [[Xosé Antonio López Teixeira]] publicaba entre o 1999 e o 2001 tres artigos en ''A Trabe de Ouro''<ref>* López Teixeira, Xosé Antonio (1999). "As orixes políticas do reino de Galicia. Usurpadores e tiranos (711-910)". A Trabe de Ouro (38): 181–199. * López Teixeira, Xosé Antonio (2000). "Arredor do regnum christianorum dos galegos". A Trabe de Ouro (39): 221–229. * López Teixeira, Xosé Antonio (2001). "A reconstrución político-institucional do reino de Gallaecia". A Trabe de Ouro (40): 489-500.</ref> cos que conformaría o libro ''Arredor da conformación do reino de Galicia'' no ano 2003. Posteriormente, en 2010, publicou ''A formación do reino de Galiza''. Nestes traballos o autor realizou unha análise das orixes do reino galego recoñecendo o seu correcto alcance e denominación.<ref>{{Cita libro|título=A formación do reino de Galiza (711-910)|apelidos=López Teixeira|nome=Xose Antonio|editorial=Toxosoutos|ano=2010|páxina=142|cita=Gallaecia foi o topónimo que identificaba, alén das nosas fronteiras, a todo o conxunto de territorios que conforman o cuadrante noroccidental peninsular. Os cronistas árabes e francos nomeaban a nova formación social como Gallaecia, e nela incluían o distrito de Asturias e as cidades de Léon, Astorga e Zamora […]"|ref=|ISBN=}}</ref> * '''2000'''. O debuxante [[Pepe Carreiro]], asesorado historicamente polo equipo de [[Edicións A Nosa Terra]], escribiu e ilustrou unha didáctica e amena historia de Galicia para os máis novos. Titulada ''Historia de Galicia. A nosa historia'', nela explícase que, ao acabaren os musulmáns co reino visigodo e ocuparen toda a Península agás Galicia e algunhas zonas do norte, “o reino da Gallaecia estivo durante un tempo sen rei”; que os “señores de Galicia” instauraron unha nova monarquía, que pasou a residir en cortes como Oviedo, León ou Compostela; e que “Galicia” tiña uns límites moi superiores aos actuais, tanto polo sur como polo leste. Foi publicada no ano 2000<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. A nosa historia |ano=2000 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |lugar=Vigo |isbn=84-95350-53-X |id=D.L. VG-589-2000 |páxinas=28-29}}</ref> e reeditouse no 2001.<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. A nosa historia |ano=2001 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |lugar=Vigo |isbn=84-95350-53-X |id=D.L. VG-612-2001 |edición=2.ª |páxinas=28-29}}</ref> Fíxose tamén unha edición para a [[Fundación Caixa Galicia]].<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. A nosa historia |editorial=Vigo: [[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]]; [[Fundación Caixa Galicia]] |isbn=84-89976-93-7 |id=D.L. VG-652-1999 |páxinas=28-29}}</ref> En 2009 saíu do prelo unha nova edición que se publicou xa en 2010.<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. A nosa historia |ano=2010 |editorial=[[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]] |lugar=Vigo |isbn=978-84-8341-434-7 |id=D.L. VG-1323-2009 |páxinas=28-29}}</ref> Tamén saíu unha edición para a [[Deputación da Coruña]].<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. A nosa historia |editorial=Vigo: [[Edicións A Nosa Terra|A Nosa Terra]]; [[Deputación da Coruña]] |isbn=978-84-8341-434-7 |id=D.L. VG-1323-2009 |páxinas=28-29}}</ref> En 2012, [[Baía Edicións]] lanzou a súa propia edición baixo o título ''Historia de Galicia. Da vida nas covas ás acampadas nas prazas''. Os textos foron modificados: por unha banda suprimíronse as expresións “reino da Gallaecia” e “señores de Galicia”, por outra especificouse que nesa época a “Gallaecia”, alén da Galicia actual, comprendía Asturias, León e Zamora polo leste e até Coímbra polo sur.<ref>{{Cita libro |nome=Pepe |apelidos={{Versaleta|Carreiro}} |ligazónautor=Pepe Carreiro |título=Historia de Galicia. Da vida nas covas ás acampadas nas prazas |ano=2012 |editorial=[[Baía Edicións]] |lugar=A Coruña |isbn=978-84-9995-034-1 |páxinas=26-27}}</ref> '''Século XXI''' * [[Ficheiro:Anselmo López Carreira (AELG)-1.jpg|miniatura|A publicación no ano 2005 do libro ''O reino medieval de Galicia'' de [[Anselmo López Carreira]] supuxo un punto de inflexión na consideración histórica do reino galego.]]'''2001'''. Unha nova edición en castelán do cronista Ibn Hayyan, a cargo de Mahmud `Ali Makki e Federico Corriente<ref>{{Cita libro|título=Ibn Hayyan. Crónica de los emires Alhakam I y `Abdarrahman II entre los años 796 y 847 [Almuqtabis II-1]|editorial=CSIC|ano=2001|url=https://digital.csic.es/handle/10261/14139}}</ref>, traducía "''Gilliqiyah''", termo que figura no texto en catorce ocasións, por "reino de Asturias (e León)", cando Asturias non aparece nunca e León só nunha ocasión e como cidade, non como reino<ref>{{Cita libro|título=O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria|apelidos=Andrade Cernadas|editorial=Xerais|ano=2020|páxina=159|apelidos2=López Carreira}}</ref>. * '''2005'''. Publícase o artigo «Pervivencia altomedieval (714-1080) de la “Gallaecia” suevo-visigoda (561-714)» de [[Manuel Carriedo Tejedo]]. Nel, o medievalista leonés defende que a Gallaecia [[Reino suevo de Galicia|suevo]]-[[Galicia visigoda|visigoda]] permaneceu vixente aínda varios séculos máis após a [[conquista musulmá de Hispania]] comezada no ano 711.{{Sfn|{{Versaleta|Carriedo Tejedo}}|2005|p=}} Este paradigma historiográfico xa se manifestaba na traxectoria previa do autor, por exemplo, en estudos como «Andalusíes en la “Gallaecia” (756/1009)» en 2004 ou «Los obispos de sedes foráneas, documentados en la “Gallaecia” altomedieval (711-1065)» en 2003. *'''2005'''. O profesor Anselmo López Carreira publicaba o libro ''[[O reino medieval de Galicia]]'' no que estudaba pormenorizadamente a historia do reino galego entre os séculos V e XV, denunciando o seu ocultamento pola historiografía nacionalista española.<ref>{{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia|apelidos=López Carreira|nome=Anselmo|editorial=A Nosa Terra|ano=2005|páxinas=111-112|cita=[…] o traballo de restituír a historia máis verosímil de Galicia pasa ineludiblemente pola penosa tarefa 'deconstrutora' de plantarlle cara con decisión á arraigadísima mitoloxía elaborada por unha historiografía que naceu e prosperou como un instrumento máis ao servizo de designios políticos}}</ref> A obra tivo unha segunda e terceira edicións en 2008 e 2020 respectivamente. *'''2006'''. O profesor da [[universidade de Deusto]] [[Armando Besga Marroquín]] afirmaba nun artigo sobre o Beato de Liébana e a Cantabria do século VIII que a monarquía asturiana careceu de nome oficial, e que foron os historiadores os que crearon a denominación de Reino de Asturias, que para os cronistas árabes recibía o nome de Galicia.<ref>{{Cita libro|título=Cantabria en el siglo VIII|apelidos=Besga Marroquin|nome=Armando|editorial=Gobierno de Cantabria, Consejería de Cultura, Turismo y Deporte|ano=2006|ISBN=84-87616-96-8|páxinas=91-106|páxina=100|publicación=Apocalipsis : el ciclo histórico de Beato de Liébana|cita=la monarquía asturiana (..) careció de nombre oficial; somos los historiadores los que le hemos dado la denominación de Reino de Asturias (los cronistas musulmanes lo designaban con el nombre de Galicia)|lingua=es}}</ref> * '''2007'''. A investigadora do CSIC [[Ana María Carballeira Devasa]] publicaba o libro ''Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales''. Nel analízase a obra de máis de cincuenta autores árabes, de entre os séculos VIII e XV, certificando que para os musulmáns era Galicia o espazo territorial ocupado polos cristiáns do norte da península.<ref>{{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales|apelidos=Carballeira Devasa|nome=Ana María|editorial=CSIC|ano=2007|url=https://digital.csic.es/bitstream/10261/55847/1/Carballeira_Arabes%20in%20patria%20asturiensium.pdf#page=10&zoom=80,-359,711|cita=las fuentes árabes suelen referirse a los soberanos astur-leones y a los castellanos como 'reyes gallegos' o 'reyes de Yilliqiya'|páxina=127}}</ref> * '''2008'''. O escritor [[Miguel-Anxo Murado]] publicaba a súa obra divulgativa ''Otra idea de Galicia'' no que adicaba un capítulo á desaparición de Galicia do canon historiográfico hispano<ref>{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel-Anxo|editorial=Debate|ano=2013|url=https://books.google.es/books?id=CUTCAAAAQBAJ&lpg=PP1&hl=es&pg=PT40#v=onepage&q&f=false|capítulo=Cap.3: Terra sen historia|páxina=50}}</ref> e analizaba a errónea interpretación dada ao seu período medieval.<ref>{{Cita libro|título=Outra idea de Galicia|apelidos=Murado|nome=Miguel Anxo|editorial=Debate|ano=2016|ISBN=9788499923468|url=https://books.google.es/books?id=mdYxAAAAQBAJ&lpg=PP1&dq=miguel%20anxo%20murado%20otra%20idea%20de%20galicia&hl=es&pg=PT50#v=onepage&q&f=false|cita=O que non existía entón era un reino asturiano como tal […]. Para os seus contemporáneos, o Reino de Asturias era na realidade o Reino de Galicia […]|ref=}}</ref> En 2013 publicouna en galego. * '''2008'''. O medievalista [[Carlos Baliñas Pérez]], autor que empregou a terminoloxía fixada por Modesto Lafuente durante toda a súa traxectoria, recoñecía no libro ''O condado de Lemos na Idade Media'' que o nome de "Reino de Asturias" outorgado ao reino galego medieval non pasa dunha convención<ref>{{Cita libro|título=As orixes altomedievais da Terra e Condado de Lemos|apelidos=Baliñas Pérez|nome=Carlos|editorial=Xunta de Galicia|ano=2008|ISBN=978-84-453-4598-6|publicación=O condado de Lemos na Idade Media|cita=[…] o territorio da Galicia nuclear queda definitivamente incorporado ao espazo político que coñecemos convencionalmente como Reino de Asturias e que de feito deberiamos denominar como reino astur-galaico-leonés}}</ref>. Malia recoñecer o desacertado do termo, este historiador amosábase disposto a continuar utilizándoo nunha entrevista do ano 2016<ref>{{Cita web|título=Carlos Baliñas: “É hora de deixar tranquilos os reis de Galicia e democratizar a historia social”|url=https://biosbardia.wordpress.com/2016/01/18/carlos-balinas-e-hora-de-deixar-tranquilos-os-reis-de-galicia-e-democratizar-a-historia-social/|páxina-web=BiosBardia|data=2016-01-18|cita=penso que aínda que o termo sexa incorrecto, […] é preferible admitir unha terminoloxía establecida para que a nosa historiografía non quede desconectada do estudo internacional.}}</ref>. *'''2008'''. O historiador [[José Manuel Barbosa]] publica o ''Atlas Histórico da Galiza, e o seu contorno Geográfico e cultural''. Na obra, empregando 84 mapas e 70 textos descriptivos, o autor da conta das modificacións das fronteiras do territorio galego desde época prerromana, destacando o papel preponderante na península ibérica do reino galego medieval. *'''2011'''. O medievalista Armando Besga Marroquín afirmaba no artigo ''El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias'' que tal reino non aparece documentado, e que a fórmula ''regnante in Asturias'' coa que ás veces se xustifica a súa existencia non é máis que un xeito de datar os diplomas.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Besga Marroquín|nome=Armando|data=2011|título=El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias|revista=Letras de Deusto|volume=41|número=130|páxina=154|cita=el nombre "reino de Asturias" no aparece en la documentación de la época (..) la fórmula ''regnante in Asturias'' (..) sólo fue una forma de datar los documentos|lingua=es}}</ref> E malia afirmar que atendendo ás fontes históricas o reino debería denominarse Galicia<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Besga Marroquín|nome=Armando|data=2011|título=El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias|revista=Letras de Deusto|volume=41|número=130|páxina=169|cita=Si fuera por el número de apariciones en las fuentes, habría que concluir que Galicia fue el nombre del reino de Asturias|lingua=es}}</ref>, o autor remata por concluír que na realidade este carecía dun nome propio.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Besga Marroquín|nome=Armando|data=2011|título=El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias|revista=Letras de Deusto|volume=41|número=130|páxina=184|cita=el reino de Asturias, su territorio o sus reyes fueron llamados de distintas maneras. (..) Esa misma diversidad indica que el reino no tuvo un nombre propio|lingua=es}}</ref> * '''2011'''. O historiador e profesor da universidade compostelá [[Antonio Míguez Macho]] explica na súa ''Historia breve de Galicia'' que os monarcas asturianos reinaban no que era e seguiu a ser o territorio de ''Gallaecia''.<ref>{{Cita libro |nome=Antonio |apelidos={{Versaleta|Míguez Macho}} |ligazón-autor=Antonio Míguez Macho |título=Historia breve de Galicia |ano=2011 |editorial=Sílex |lingua=es |isbn=978-84-7737-507-4 |páxina=74}}</ref> * '''2011'''. O historiador e teólogo [[Francisco Carballo]] publica unha breve historia de Galicia na que denuncia a suplantación do reino galego polas inexistentes entidades políticas de Asturias e León<ref>{{Cita web|url=http://cedofeita.arcanaverba.org/rc11/reino007.pdf#page=3&zoom=auto,-295,741|páxina-web=Asociación Cedofeita|título=Breve historia de Galiza (Francisco Carballo)|data-acceso=01/10/2018|cita=Asturias non foi nunca reino, nin León antes da división a vir de Fernando I. De Paio a Vermudo III eran reis da Galecia, non de León, nin Asturias. Tanto o "neogoticismo" a derivar dos godos o inexistente reino asturián, como a ideoloxía españolista que inventa unha España desde os visigodos, Covadonga, etc. ata os Borbóns, son pura fantasía.}}</ref>. *'''2013'''. O profesor da Universidade de Lincoln [[Robert Portass]]<ref>{{Cita web|título=Staff Directory - Dr Robert Portass|url=https://staff.lincoln.ac.uk/rportass|páxina-web=University of Lincoln|data-acceso=2021-03-20}}</ref> publica o artigo ''All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950.'' No texto o medievalista indica que "por razóns complexas relacionadas co curso da historiografía española ao longo do século XX, a rexión de Galicia foi vista como politicamente periférica" e defende a súa posición política ''central'' durante os séculos IX e X.<ref>{{Cita publicación periódica|título=All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/emed.12019|revista=Early Medieval Europe|data=2013|ISSN=1468-0254|volume=21|doi=10.1111/emed.12019|lingua=en|nome=Robert|apelidos=Portass}}</ref> * '''2015'''. O especial da edición alemá da revista ''[[National Geographic]]'' dedicado á Idade Media en xaneiro deste ano representa a Europa política do século IX mediante un mapa no cal Galicia é o nome do reino.<ref name="Mittelalter"/><ref name="MittelalterMapa"/> *'''2015'''. O historiador [[David Pérez López]] publica unha Historia de Galicia na que afirma que durante o medievo Galicia "converteuse nun reino independente que alternou a súa capital entre León e Oviedo, cidades pertencentes daquela a Galicia".<ref>{{Cita libro|título=Historia de Galicia|apelidos=Pérez López|nome=David|editorial=Edicións do Cumio|ano=2015|ISBN=978-84-8289-491-1|páxina=125}}</ref> *'''2018'''. O historiador cántabro Víctor Manuel Aguirre Cano, no seu traballo ''La construcción de la realeza astur: poder, territorio y comunicación en la alta edad media'', sinala que "nunca houbo un reino de Asturias ou de León, senón que foron convencións posteriores da historiografía" e que "desde fóra do ''regnum'' chamóuselle frecuentemente Galicia, ou reino de Galicia".<ref name="Aguirre Cano">{{Cita libro|título=La construcción de la realeza astur: poder, territorio y comunicación en la alta edad media|apelidos=Aguirre Cano|nome=Victor Manuel|editorial=Universidad de Cantabria|ano=2018|ISBN=9788481028423|url=https://books.google.es/books?id=aSRTDwAAQBAJ&lpg=PA5&pg=PA5#v=onepage&q=convenciones&f=false|páxina=208|lingua=es |cita=Las excepciones ―''Astororum regnum'', ''Xp̃ianorum regnum''―, que son escasas para tres siglos de documentos, no pueden ser tenidas como norma}}</ref> * '''2019'''. O historiador [[Isidro Dubert]] sinala que o paradigma historiográfico defendido especialmente por Anselmo López Carreira, que sostén a existencia dun reino de Galicia que abranguía Asturias, parte de Cantabria, León e o norte de Portugal, é correcto, pois é referendado polas fontes da época. Ademais subliña que o reino galego foi tan real como a posterior deturpación histórica que sofreu por parte da historiografía española, a cal interesadamente vencellouno de xeito subsidiario, primeiro, a Asturias e, despois, León.<ref>{{Cita libro |nome=Isidro |apelidos={{Versaleta|Dubert}} |ligazónautor=Isidro Dubert |título=Galicia en sete estralos. Instantáneas do país borroso |ano=2019 |editorial=[[Luzes]] |lugar=A Coruña |isbn=978-84-947545-5-5 |páxinas=23-28, en 27 |capítulo=A Historia de Galicia é un conto?}}</ref> * '''2020'''-'''2022'''. O xornalista e escritor [[Rodrigo Cota]] denuncia a invención do reino de Asturias, coa que se suplanta o de Galicia, en diversos artigos da súa sección incluída nos medios do [[Grupo El Progreso]].<ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/los-mapas/202003211359331078394.html |título=Los mapas de Galiza |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=24 de marzo de 2020 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/galisiya-segun-los-arabes/202003281358121079448.html |título=Galísiya según los árabes |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=31 de marzo de 2020 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/el-moro-mahamut/202007071405501094018.html |título=El moro Mahamut |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=7 de xullo de 2020 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/gallego-don-pelayo/202105221947431142748.html |título=El gallego Don Pelayo |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=22 de maio de 2021 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/reino-gallego-codice-calixtino/202109111739201159623.html |título=El Reino gallego en el Códice Calixtino |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=11 de setembro de 2021 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-paranormalia/petrus-arteiru-rey-melide/202112211909291177395.html |título=Petrus Arteiru, rey de Melide |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=21 de decembro de 2021 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.diariodepontevedra.es/blog/rodrigo-cota-galicia-histerica/vagos-quintacolumnistas/202201292055531183009.html |título=Vagos quintacolumnistas |nome=Rodrigo |apelidos={{Versaleta|Cota}} |ligazón-autor=Rodrigo Cota |data=31 de xaneiro de 2022 |páxina-web=[[Diario de Pontevedra]] |lingua=es}}</ref> * '''2020'''. Publícase o libro ''O reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria'' dos historiadores [[Xosé Miguel Andrade Cernadas|Xosé Miguel Andrade]] e Anselmo López Carreira. Segundo afirma no seu prólogo o profesor [[Isidro Dubert García|Isidro Dubert]], o libro trata de explicar o papel que Galicia xogou na historia peninsular entre os séculos V e XIII, explicación que supón cuestionar o emprego que das fontes históricas fixeron os historiadores españois desde o século XIX para "agochar a existencia do vello reino de Galicia e dar pulo neses séculos á suposta importancia do reino de León"<ref>{{Cita libro|título=O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria|apelidos=Andrade Cernadas|nome=Xosé Miguel|editorial=Xerais|ano=2020|apelidos2=López Carreira|nome2=Anselmo|páxina=10}}</ref>. * '''2021'''. O historiador José Manuel Barbosa publica en dous volumes a súa obra ''A evolução histórica dos limites da Galiza'', texto no que se analizan as modificacións das fronteiras galegas ao longo da historia desde unha óptica centrada en Galicia que confronta as posicións da historiografía tradicional.<ref>{{Cita web|título=José Manuel Barbosa: "Aceitamos a narrativa imposta pela inércia historiográfica oficial"|url=https://pgl.gal/jose-manuel-barbosa-aceitamos-a-narrativa-imposta-pela-inercia-historiografica-oficial/|páxina-web=Portal Galego da Língua|data=2021-02-08|data-acceso=2021-03-20|nome=Jose Manuel|apelidos=Barbosa}}</ref> * '''2022'''. O ensaísta e estudoso [[Francisco Rodríguez Sánchez]] publica ''A relevancia do reino galego medieval'', o tomo I da súa obra ''Unha etapa estelar e conflitiva de Galiza (a segunda metade do século XIV)''. Nel expón a eliminación e terxiversación do Reino de Galicia por parte da historiografía española, isto é, por exemplo, como se oculta a súa existencia como entidade política independente ou mesmo se lle chama Reino de Asturias. Tamén explica que o reino galego era o orixinario da Península e os seus reis eran galegos.<ref>{{Cita web |url=https://www.laregion.es/articulo/foro-region/directo-francisco-rodriguez-foro-region-etapa-estelar-conflictiva-galiza/202203151102021115080.html |título=Francisco Rodríguez: “Os historiadores españois ocultan a importancia do Reino de Galiza” |nome=Sergio |apelidos=Conde |data=15 de marzo de 2022 |xornal=[[La Región]] |localización=Ourense}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.galizasempre.org/general/presentacion-en-ferrol-de-unha-etapa-estelar-e-conflitiva-de-galiza.html |título=Presentación en Ferrol de Unha etapa estelar e conflitiva de Galiza |data=14 de febreiro de 2022 |páxina-web=Galiza Sempre}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha|02}}{{Collapsible list|{{Listaref|03}}|titlestyle=color:black;|framestyle=border:none; padding:0;|title=Referencias}} == Véxase tamén == === Bibliografía === {{Refempeza}} * {{Cita libro |nome1=Anselmo |apelidos1={{Versaleta|López Carreira}} |ligazón-autor1=Anselmo López Carreira |nome2=Luís |apelidos2={{Versaleta|Obelleiro Piñón}} |ligazón-autor2=Luís Obelleiro Piñón |nome3=André |apelidos3={{Versaleta|Pena Graña}} |ligazón-autor3=André Pena Graña |nome4=Francisco |apelidos4={{Versaleta|Rodríguez Sánchez}} |ligazón-autor4=Francisco Rodríguez Sánchez |nome5=Xosé Ramón |apelidos5={{Versaleta|Freixeiro Mato}} |ligazón-autor5=Xosé Ramón Freixeiro Mato |ano=1995 |título=Galiza, nun período histórico de seu |serie=''[[Terra e Tempo]]'', n.º 1 (2.ª época) |editorial=[[Unión do Povo Galego|UPG]] |issn=1575-5509 |url=http://calameo.download/000471136f7600fe874bd |ref={{SfnRef|López Carreira et al.|1995}}}} * {{Cita libro|título=Galicia, todo un reino|apelidos={{Versaleta|Colin Smith}}|nome={{Versaleta|Christopher}}|ligazón-autor=Colin Smith|editorial=[[Universidade de Santiago de Compostela]]|ano=1996|url=https://pt.scribd.com/document/511850470/Galicia-Todo-Un-Reino-Colin-Smith-1999|ISBN=84-8121-476-0|páxinas=735-744|publicación=Homenaxe á profesora Pilar Vázquez Cuesta |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Polo Reino de Galiza|apelidos={{Versaleta|Nogueira Román}}|nome={{Versaleta|Camilo}}|ligazón-autor=Camilo Nogueira Román|editorial=Edicións A Nosa Terra|ano=1998|ISSN=0213-3105|apelidos2={{Versaleta|Freixeiro Mato}}|nome2={{Versaleta|Xosé Ramón}}|ligazón-autor2=Xosé Ramón Freixeiro Mato|apelidos3={{Versaleta|Martínez Pereiro}}|nome3={{Versaleta|Carlos Paulo}}|ligazón-autor3=Carlos Paulo Martínez Pereiro|apelidos4={{Versaleta|Carballo Carballo}}|nome4={{Versaleta|Francisco}}|ligazón-autor4=Francisco Carballo Carballo |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica|título=La identidad de Galicia, en la ficción y en la realidad, en la Europa medieval|apelidos={{Versaleta|Ferreira Priegue}}|nome={{Versaleta|Elisa}}|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=1999|ISSN=1137-9669|páxinas=65-83|url=https://minerva.usc.es/xmlui/bitstream/handle/10347/4655/pg_069-088_semata11.pdf|publicación=Sémata, ciencias sociais e humanidades|volume=11 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=A memoria da nación. O reino de Gallaecia.|apelidos={{Versaleta|Nogueira Román}}|nome={{Versaleta|Camilo}}|editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]]|ano=2001|ISBN=84-8302-656-2 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Arredor da conformación do reino de Galicia (711-910). Reis, series e liñaxes galegas nos séculos VIII e IX. Cara a unha nova interpretación histórica das orixes.|apelidos={{Versaleta|López Teixeira}}|nome={{Versaleta|Xosé Antonio}}|ligazón-autor=Xosé Antonio López Teixeira|editorial=[[Editorial Toxosoutos]]|ano=2003|ISBN=978-84-9562-278-5 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica |nome=Manuel |apelidos={{Versaleta|Carriedo Tejedo}} |ano=2005 |título=Pervivencia altomedieval (714-1080) de la “Gallaecia” suevo-visigoda (561-714) |revista=Memoria Ecclesiae |número=27. Actas del XIX Congreso de la Asociación celebrado en Santa Cruz de Tenerife y Las Palmas (15 al 20 de septiembre de 2003) |páxinas=553-590 |localización=Oviedo |editorial=Asociación de Archiveros de la Iglesia en España |issn=2792-3525 |url=http://scrinia.org/wp-content/uploads/2021/12/Memoria-Ecclesiae-27.pdf#page=553 |lingua=es |ref=harv}} * {{Cita libro|título=O reino medieval de Galicia.|apelidos={{Versaleta|López Carreira}}|nome={{Versaleta|Anselmo}}|ligazón-autor=Anselmo López Carreira|editorial=[[Edicións A Nosa Terra]]|ano=2005|ISBN=978-84-8341-293-0 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Galicia y los gallegos en las fuentes árabes medievales.|apelidos={{Versaleta|Carballeira Debasa}}|nome={{Versaleta|Ana María}}|editorial=[[Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento]]|ano=2007|ISBN=978-84-0008-576-6 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Otra idea de Galicia.|apelidos={{Versaleta|Murado López}}|nome={{Versaleta|Miguel-Anxo}}|ligazón-autor=Miguel-Anxo Murado|editorial=Debate|ano=2008|ISBN=84-8306-771-4 |ref=harv}} Publicado tamén en galego: {{Cita libro |apelidos={{Versaleta|Murado}} |nome=Miguel-Anxo |ligazón-autor=Miguel-Anxo Murado |título=Outra idea de Galicia |editorial=Debate |ano=2013 |isbn=978-84-9992-346-8 |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=J. M. |apelidos={{Versaleta|Barbosa Álvares}} |nome2=J. M.|apelidos2={{versaleta|Gonçales Ribeira}} |título=Atlas histórico da Galiza |ano=2008 |editorial=Edições da Galiza |isbn=978-84-936218-1-0 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=La Galice, dez séculos de olladas francesas.|apelidos={{Versaleta|Harguindey Banet}}|nome={{Versaleta|Henrique}}|ligazón-autor=Henrique Harguindey|editorial=Universidade de Santiago de Compostela|ano=2009|ISBN=978-84-9887-125-8 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=A formación do reino de Galiza (711-910).|apelidos={{Versaleta|López Teixeira}}|nome={{Versaleta|Xosé Antonio}}|editorial=[[Editorial Toxosoutos]]|ano=2010|ISBN=978-84-9279-276-4 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica|título=El problema del nombre (y de la naturaleza) del Reino de Asturias|apelidos={{Versaleta|Besga Marroquín}}|nome={{Versaleta|Armando}}|editorial=[[Universidade de Deusto]]|ano=2011|url=https://pt.scribd.com/document/511849901/El-Problema-Del-Nombre-y-de-La-Naturaleza-Del-Reino-de-Asturias|publicación=Letras de Deusto|número=130|volume=41|páxinas=135-206|ref=harv}} * {{Cita libro|título=La invención del pasado. Verdad y ficción en la historia de España.|apelidos={{Versaleta|Murado López}}|nome={{Versaleta|Miguel-Anxo}}|editorial=Debate|ano=2013|ISBN=978-84-8306-853-3 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega.|apelidos={{Versaleta|López Teixeira}}|nome={{Versaleta|Xosé Antonio}}|editorial=Editorial Toxosoutos|ano=2013|ISBN=978-84-1540-078-3 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Historia de Galicia.|apelidos={{Versaleta|López Carreira}}|nome={{Versaleta|Anselmo}}|editorial=[[Edicións Xerais de Galicia]]|ano=2013|ISBN=978-84-9914-532-7 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica|título=All quiet on the western front? Royal politics in Galicia from c.800 to c.950 |apelidos={{Versaleta|Portass}}|nome={{Versaleta|Robert}}|ano=2013|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/emed.12019|publicación=Early Medieval Europe |número=21 |páxinas=283-306 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=Historia das historias de Galicia|apelidos=VV. AA.|ligazón-editor=Isidro Dubert García||editorial=Edicións Xerais de Galicia|ano=2016|ISBN=978-84-9121-001-6|nome-editor={{Versaleta|Isidro}}|apelidos-editor={{Versaleta|Dubert García}} |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica|título=''Gallaecia'' y Galicia (1)|apelidos={{Versaleta|Carriedo Tejedo}}|nome={{Versaleta|Manuel}}|editorial=[[Academia Auriense-Mindoniense de San Rosendo]]|ano=2019|url=http://www.rudesindus.org/12_2019_rudesindus/037_092_carriedo_gallaecia%20y%20galicia_rudesindus_2019_12.pdf#page=1&zoom=auto,-332,686|publicación=Revista Rudesindus |número=12|páxinas=37-92 |ref=harv}} * {{Cita publicación periódica|título=''Gallaecia'' y Galicia (2)|apelidos={{Versaleta|Carriedo Tejedo}}|nome={{Versaleta|Manuel}}|editorial=[[Academia Auriense-Mindoniense de San Rosendo]]|ano=2020|url=http://www.rudesindus.org/13_2020_rudesindus/115-234%20Carriedo-gallaecia_galicia_2_rudesindus_2020_13_alta.pdf|publicación=Revista Rudesindus |número=13|páxinas=115-234|ref=harv}} * {{Cita libro|título=Arte e escritura na Galicia medieval.|apelidos={{Versaleta|López Carreira}}|nome={{Versaleta|Anselmo}}|editorial=Edicións Xerais de Galicia|ano=2019|ISBN=978-84-9121-561-5 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=O Reino medieval de Galicia. Crónica dunha desmemoria.|apelidos={{Versaleta|Andrade Cernadas}}|nome={{Versaleta|Xose Miguel}}|ligazón-autor=Xosé Miguel Andrade Cernadas||apelidos2={{Versaleta|López Carreira}}|nome2={{Versaleta|Anselmo}}|editorial=Edicións Xerais de Galicia|ano=2020|ISBN=978-84-9121-689-6 |ref=harv}} * {{Cita libro|título=A evolução histórica dos limites da Galiza|apelidos={{Versaleta|Barbosa Álvares}}|nome={{Versaleta|Jose Manuel}}|ligazón-autor=Jose Manuel Barbosa|editorial=[[Através Editora]]|ano=2021|ISBN=978-84-16545-50-6 |ref=harv}} * {{Cita libro |nome=Francisco |apelidos={{Versaleta|Rodríguez Sánchez}} |ligazón-autor=Francisco Rodríguez Sánchez |título=Unha etapa estelar e conflitiva de Galiza (a segunda metade do século XIV) |volume=Tomo I: A relevancia do reino galego medieval |ano=2022 |editorial=[[Asociación Socio-Pedagóxica Galega|AS-PG]] |isbn=978-84-949659-4-4 |ref=harv}} {{Reftermina}} {{Multimedia externa | width = 420px | title = Multimedia: Anselmo López Carreira | video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=WxRjYZw8708 A desaparición do Reino de Galiza na historia española. Resumo I] | video2 = [https://www.youtube.com/watch?v=fvKSAkYm8eo A desaparición do Reino de Galiza na historia española. Resumo II] | audio1 = [https://www.ivoox.com/anselmo-lopez-carreira-historiografia-do-reino-suevo-audios-mp3_rf_573341_1.html O Reino Suevo na historiografía]<br/> <small>Congreso Internacional 1600 anos do Reino de Galiza, Pontevedra, 5.10.2010</small> | audio2 = [https://www.ivoox.com/anselmo-lopez-carreira-a-desaparicom-do-audios-mp3_rf_152924_1.html A desaparición do Reino de Galiza na historia española]<br/> <small>[[Fundación Caixa Galicia]] da Coruña, 10.11.2009</small> | audio3 = [https://www.ivoox.com/anselmo-lopez-carreira-historiografia-e-fontes-medievais-audios-mp3_rf_278752_1.html Historiografía e fontes medievais]<br/> <small>Auditorio de Ourense, 2010</small> }} === Outros artigos === * [[Reino de Galicia]] === Ligazóns externas === * [https://www.youtube.com/watch?v=xfcBE8iEYkc O reino de Galicia nos mapas medievais]. [[YouTube]] * [https://www.galizahistorica.com/falsificaciones-historicas-el-reino-de-asturias/ Falsificaciones históricas: El reino de Asturias]. [https://www.galizahistorica.com/ Galiza Histórica] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Reino de Galicia]] iy273pgl2vp9ju0ts0b1k848bx68lmi 0 511505 6168643 6156110 2022-08-28T09:17:25Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Info lingua | nome = Saraiki | nomenativo = سرائیکی | pronuncia = | outrosnomes = Sarā'īkī | corfamilia = Indoeuropea | estados = [[Paquistán]] | rexión = Sur do [[Punjab]] | falantes = 26 millóns (2017)<ref name="ethnologue.com">{{Cita web|url=https://www.ethnologue.com/language/skr|título=Saraiki|páxina-web=Ethnologue}}</ref> | posición = | fam1 = [[Linguas indoeuropeas|Indoeuropea]] | fam2 = [[Linguas indoiranias|Indoirania]] | fam3 = [[Linguas indoarias|Indoaria]] | fam4 = Noroccidental | fam5 = [[Lingua lahnda|Lahnda]] | fam6 = | escrita = [[Alfabeto persa]] | oficial = | regulador = Non regulado | iso1 = | iso2 = | iso3 = skr | mapa = | status = [[Ficheiro:Lang Status 99-NI.png|250px]]<br /><center>{{small|O saraiki está clasificado como "en estado seguro" polo [[Libro Vermello das Linguas Ameazadas]] da [[UNESCO]]<ref>{{Cita web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000187026|título=Atlas of the world's languages in danger|autor=Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre|páxina-web=unesdoc.unesco.org|dataacceso=11 de xullo de 2022}}</ref>}}</center> }} {{Contén texto persa}} O '''saraiki''' (سرائیکی sarā'īkī, ou tamén escrito como siraiki ou seraiki) é unha [[Linguas indoarias|lingua indoaria]] do [[Lingua lahnda|grupo lahnda]], falada na metade suroccidental da [[Punjab, Paquistán|provincia de Punjab]], en [[Paquistán]]. Anteriormente era coñecida como '''multani'''. O saraiki é [[Intelixibilidade mutua|altamente intelixible]] co [[Lingua punjabi|punjabi estándar]]<ref>{{harvnb|Rahman|1995|p=16}}; {{harvnb|Shackle|2014b}}</ref> co cal comparte unha gran parte do seu vocabulario e [[Morfoloxía (lingüística)|morfoloxía]]. Ao mesmo tempo, é radicalmente diferente en canto á súa [[fonoloxía]]{{sfn|Shackle|1977|p=389}} (particularmente na falta de tons, a preservación dos aspirados sonoros e o desenvolvemento de consoantes implosivas), e ten importantes características gramaticais en común coa [[lingua sindhi]] falada ao sur.{{sfn|Shackle|2014b}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{InterWiki|code=skr}} === Bibliografía === *{{Cite journal| last = Rahman| first = Tariq| author-link = Tariq Rahman| title = The Siraiki Movement in Pakistan| journal = Language Problems & Language Planning| date = 1995| volume = 19| issue = 1| doi = 10.1075/lplp.19.1.01rah| pages = 1–25| ref = harv}} *{{Cite journal| last = Shackle| first = Christopher| author-link = Christopher Shackle| date = 1977| author-mask = 2| title = Siraiki: A Language Movement in Pakistan| url = https://archive.org/details/sim_modern-asian-studies_1977-07_11_3/page/379| journal = Modern Asian Studies| issn = 0026-749X| volume = 11| issue = 3| pages = 379–403| jstor = 311504| ref = harv| doi=10.1017/s0026749x00014190}} *{{Cite encyclopedia| last = Shackle| first = Christopher| author-link = Christopher Shackle| date = 2014a| author-mask = 2| title = Lahnda language| encyclopedia = Encyclopædia Britannica| accessdate = 2016-10-24| url = https://www.britannica.com/topic/Lahnda-language| ref = harv}} === Ligazóns externas === * [http://www.dcc.ufla.br/infocomp/index.php/INFOCOMP/article/view/576/505 A review of the linguistic literature on Saraiki] {{en}} * [http://www.user.uni-hannover.de/nhtcapri/western-panjabi-alphabet.html Saraiki Alphabet]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171130213535/http://www.user.uni-hannover.de/nhtcapri/western-panjabi-alphabet.html |date=30 de novembro de 2017 }} with Gurmukhi equivalents {{en}} * [http://saraiki.jimdo.com/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%DA%A9%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%B1%DA%88-%D8%AA%DB%92-%D9%81%D9%88%D9%86%D9%B9/ Download Saraiki font and keyboard for Windows and Android] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150403194710/http://saraiki.jimdo.com/%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A6%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%DA%A9%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%B1%DA%88-%D8%AA%DB%92-%D9%81%D9%88%D9%86%D9%B9/ |date=03 de abril de 2015 }} {{en}} * [http://www.sanlp.org/saraikiMT/saraikiMT.aspx Saraiki online transliteration] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141022012757/http://www.sanlp.org/saraikiMT/saraikiMT.aspx |date=22 de outubro de 2014 }} {{en}} {{Commonscat}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Saraiki}} [[Categoría:Lingua saraiki| ]] [[Categoría:Linguas indoarias]] [[Categoría:Linguas de Paquistán]] [[Categoría:Linguas da India]] 2vbd98h2tyvadqvhhomxnifqghz9fkg 0 515532 6168529 6148361 2022-08-27T22:08:04Z Fendetestas 45576 /* Grandes Premios */ wikitext text/x-wiki {{actualidade}} {{TempadaF1 |Previo = 2021 |Actual = 2022 |Vindeiro = 2023 }} O '''Campionato Mundial da [[FIA]] de Fórmula 1 de 2022''' será a 73ª tempada de [[Fórmula 1]] organizada pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA).{{efn|Na [[historia da Fórmula 1]], as regulacións da Fórmula 1 presentáronse por primeira vez durante a tempada de Grandes Premio de 1946. Estas adaptáronse para todas as carreiras en 1948, e oraganizáronse oficialmente nun campionato en {{F1|1950}}.}} Está recoñecido pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA), o órgano de goberno internacional do [[automobilismo]], como a máxima clase de competición para [[coches de carreiras de roda aberta | coches de carreiras de rodas aberta]]. O campionato disputarase nunha serie de carreiras, ou [[Fórmula Un # Gran Premio | Grandes Premios]], celebradas en todo o mundo. Equipos e pilotos competirán polo [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Pilotos]] e polo [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Construtores]]. Pilotos e equipos competirán polos títulos de [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Pilotos]] e [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Construtores]] respectivamente. Agárdase que o campionato de 2022 introduza cambios significativos na normativa técnica do deporte. Estes cambios tiñan a intención de introducirse en {{F1 | 2021}}, pero atrasáronse ata 2022 [[Impacto da pandemia COVID-19 nos deportes | en resposta]] á [[pandemia da COVID-19]]. == Equipos e pilotos confirmados == Os seguintes construtores e pilotos están actualmente baixo contrato para competir no Campionato Mundial de 2022. Todos os equipos competirán cos pneumáticos subministrados por [[Pirelli]].<ref>{{cite news|last=Coch|first=Mat|url=https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|title=Pirelli to remain F1 tyre supplier until 2023|date=26 de novembro de 2018|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|access-date=10 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821215821/https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" !scope="col"| Equipo !scope="col"| Foto ! scope="col" |[[Lista de escuderías de Fórmula 1|Construtor]] !Chasis !scope="col" nowrap |[[Motores de Fórmula 1|Motores]] !scope="col"|[[Pneumáticos de Fórmula 1|Pneu.]] !scope="col"| Nº !scope="col"|[[Lista de pilotos de Fórmula 1|Pilotos]] ! style="background-color:#f2f3f4"| Roldas |- | rowspan="2" nowrap |{{SUIb}} Alfa Romeo F1 Team [[PKN Orlen|Orlen]] | rowspan="2" |[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 77 Bottas (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo C42|C42]]<ref>{{citar web|data=2022-02-02|título=F1: Alfa Romeo anuncia nome e data de lançamento do carro de 2022|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alfa-romeo-anuncia-nome-e-data-de-lancamento-do-carro-de-2022/7825311/|access-date=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" nowrap |{{ITAb}} Scuderia AlphaTauri | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Yuki Tsunoda in qualifying for the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|Red Bull]] | rowspan="2" |[[AlphaTauri AT03|AT03]] | rowspan="2" |{{nowrap|Red Bull RBPTH001}} | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | align="center"| 1-13 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{FRAb}} [[BWT AG|BWT]] Alpine F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alpine-deve-ter-pintura-azul-e-rosa-por-causa-de-patrocinador/8075803/|título=F1: Alpine deve ter pintura azul e rosa por causa de patrocinador|data=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 14 Alonso (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" | [[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | rowspan="2" | [[Alpine A522|A522]] | rowspan="2" |Renault E-Tech RE22<ref>{{cite web|url=https://www.alpinecars.com/en/formula-1/alpine-a522/|title=Alpine A522|website=Alpinecars.com|access-date=21 de febreiro de 2022}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 |{{Nowrap|{{ESPb}} [[Fernando Alonso]]}} | align="center"| 1-13 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan=3|{{GBRb}} Aston Martin [[Aramco]] [[Cognizant]] F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-aston-martin-sela-acordo-de-patrocinio-com-aramco/7857480/|título=F1: Aston Martin sela acordo de patrocínio com Aramco|data=2022-02-03|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="3" style="text-align:center"|[[Ficheiro:AMR22 at the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan=3| [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="3" | [[Aston Martin AMR22|AMR22]] | rowspan="3" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="3" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | align="center"| 3-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 27 | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | align="center"| 1-2 |- | rowspan="2" |{{ITAb}} Scuderia Ferrari | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:Ferrari F1-75 in Melbourne.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Ferrari F1-75|F1-75]]<ref>{{citar web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.ferrari-to-call-2022-car-the-f1-75-in-honour-of-first-production-car.1eyDw7IMo3vL1bsWpyssGd.html|título=Ferrari to call 2022 car the F1-75 in honour of first production car|data=2022-02-01|website=Formula 1|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" |Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | nowrap="" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{USAb}} Haas F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 47 Schumacher.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Haas VF-22|VF-22]]<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | {{DINb}} [[Kevin Magnussen]]<ref>{{Cita web|título=BREAKING: Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022 {{!}} Formula 1®|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-03-09|lingua=en}}</ref> | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | nowrap | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" scope="row" nowrap |{{GBRb}} McLaren F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Lando Norris drives the McLaren MCL36 during the 2022 British Grand Prix..jpg|150px]] | rowspan="2" |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[McLaren MCL36|MCL36]]<ref>{{Cite web|date=2021-07-03|title=Triple threat|url=https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-url=https://web.archive.org/web/20210703085307/https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-date=3 de xullo de 2021|access-date=2021-07-04|website=[[McLaren|McLaren Racing]]|publisher=[[McLaren|McLaren Racing Ltd.]]|language=en|quote=...xa temos pezas de proba do MCL36 en fabricación, así como compoñentes que requiren un maior prazo de fabricación, como o chasis e a carcasa da caixa de cambios.}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | nowrap | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{ALEb}} Mercedes-AMG [[Petronas]] F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:2022 Emilia Romagna GP - Mercedes-AMG F1 W13 E Performance of Lewis Hamilton.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | rowspan="2" |{{nowrap|[[Mercedes W13|F1 W13]]}}<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | {{GBRb}} [[George Russell]] |align="center"| 1-13 |- | nowrap rowspan="2" |{{AUTb}} [[Oracle Corporation|Oracle]] Red Bull Racing<ref>{{citar web|título=F1: Red Bull anuncia novo patrocinador para temporada de 2022; veja|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-red-bull-anuncia-novo-patrocinador-para-temporada-de-2022-veja/8023065/|website=motorsport.uol.com.br|data=2022-02-09|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:2022 Miami GP - Red Bull RB18 of Sergio Pérez.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing RB18|RB18]]<ref>{{Cite web|title=Horner explains why the Red Bull RB17 will 'never exist'|url=https://racingnews365.com/horner-explains-why-the-red-bull-rb17-will-never-exist|access-date=2021-12-23|website=RacingNews365|language=en}}</ref> | rowspan="2" | {{nowrap|Red Bull RBPTH001}}<ref name="Autosport Red Bull badged Honda engines">{{Cite news|url= https://www.autosport.com/f1/news/hondas-sakura-facility-will-supply-red-bull-f1-engines-in-2022/6624598/ |title= Honda's Sakura facility will supply Red Bull F1 engines in 2022 |last= Smith |first= Luke |date=3 July 2021|access-date= 18 de xullo de 2021 |work= [[Autosport]]}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1{{efn|[[Max Verstappen]] exerceu o seu dereito a utilizar o número 1 como vixente campión do mundo. O seu número persoal, o 33, segue reservado para el.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.champion-verstappen-to-run-no-1-on-red-bull-in-2022-as-he-reveals.4S83CGt9ewCWlzgYNenbV9.html|title=Champion Verstappen to run No.1 on Red Bull in 2022 as he reveals congratulations from Wolff and Hamilton|website=Formula1.com|date=14 de decembro de 2021|access-date=14 de decembro de 2021}}</ref>}} | nowrap="" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | nowrap="" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{GBRb}} Williams Racing | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Nicholas Latifi drives the Williams FW44 during the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[Williams FW44|FW44]]<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-williams-anuncia-quando-revelara-carro-de-2022/7990440/|título=F1: Williams anuncia quando revelará carro de 2022|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | nowrap="" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |align="center"| 1-13 |- |style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | nowrap="" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] {{efn|[[Alexander Albon]] competíu anteriormente como piloto tailandés. Despois de que a [[Axencia Mundial Antidopaxe]] descubrise que Tailandia "incumpre" o seu código, prohibíu a Tailandia competir en campionatos mundiais, suxeito a unha apelación prevista.<ref>{{Cite web|title=North Korea, Thailand, Indonesia ruled non-compliant by WADA|url=https://www.reuters.com/lifestyle/sports/north-korea-thailand-indonesia-ruled-non-compliant-by-wada-2021-10-07/|website=Reuters|first1=Keating|last1=Steve|first2=Ferris|last2=Ken|date=8 de outubro de 2021|access-date=28 de decembro de 2021}}</ref>}} |align="center"| 1-13 |-class="sortbottom" | colspan="9" style="background-color:#EAECF0;text-align:center" |'''Fonte:'''<ref>{{cite web|url=https://www.fia.com/events/fia-formula-one-world-championship/season-2021/2021-and-2022-fia-formula-one-world |title=2022 FIA Formula One World Championship – Entry List |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=7 de decembro de 2021 |access-date=7 de decembro de 2021}}</ref> |} ===Trocos nos equipos=== [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] anunciou que non subministrarían unidades de potencia máis aló de {{F1 | 2021}}.<ref>{{Cite web|title=Honda to quit Formula 1 at the end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/honda-exit-2021-red-bull/4885092/?ic_source=home-page-widget&ic_medium=widget&ic_campaign=widget-6|access-date=2 de outubro de 2020|website=www.motorsport.com|language=en}}</ref> A compañía proporcionou unidades de enerxía a [[Scuderia AlphaTauri]] (anteriormente chamada [[Scuderia Toro Rosso]]) desde o {{F1 | 2018}} e a [[Red Bull Racing]] desde o {{F1 | 2019}}.<ref name="AlphaTauri">{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit|title=Red Bull, AlphaTauri to remain in F1 despite Honda exit at end of '21|author=Adam Cooper|website=Autosport.com|date=2 de outubro de 2020|access-date=3 de outubro de 2020|archive-date=4 de outubro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201004134301/https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit}}</ref> Red Bull Racing asumirá o programa de motores de Honda e o xestionara internamente creando unha nova división chamada [[Red Bull Powertrains Limited]]. A decisión tomouse despois de meter presión aos outros nove equipos para que negociasen unha conxelación do desenvolvemento do motor ata {{f1|2025}}. Red Bull Racing recoñeceu que abandonarían o campionato se non se acordara a conxelación do desenvolvemento de motores xa que carecían da capacidade para desenvolver un novo motor e non estaban dispostos a volver ser clientes de [[Renault na Fórmula 1| Renault]].<ref>{{cite web|url=https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/|title=Marko: Red Bull engine freeze demand 'not blackmail'|website=speedcafe.com|author=Daniel Herrero|date=23 de xaneiro de 2021|access-date=23 de xaneiro de 2021|archive-date=23 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210123011834/https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/}}</ref>{{efn|Segundo a normativa técnica, o provedor de motores que fornece o menor número de equipos con motores está obrigado a fornecer motores a calquera equipo sen provedor. No momento do anuncio de [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] da súa retirada, tanto [[Mercedes AMG High Performance Powertrains | Mercedes]] como [[Scuderia Ferrari | Ferrari]] fornecían máis equipos que [[Renault na Fórmula 1 | Renault]] e non estaban dispostos a subministrar motores a [[Red Bull Racing]], deixando a Renault como a única alternativa de Red Bull Racing.<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html|title=Red Bull 'committed' to F1 and evaluating power unit options following Honda departure news|date=2 de outubro de 2020|access-date=16 de febreiro de 2021|archive-date=5 de novembro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105040429/https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html}}</ref>|name=|group=}} Panthera Team Asia anunciou a súa intención de unirse á grella en 2022.<ref>{{cite web|url=https://www.motorsport.com/f1/news/panthera-asia-2022-entry-target/4789300/|title=New Asian team still targeting F1 2022 entry|website=[[motorsport.com]]|publisher=Motorsport Network|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020}}</ref> O equipo tiña previsto entrar no campionato en {{f1|2021}}, pero viuse obrigado a atrasar os seus plans por mor da [[pandemia da COVID-19]].<ref>{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022|title=Panthera Team Asia targets F1 grid slot in 2022|first1=Luke|last1=Smith|first2=Gary|last2=Watkins|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020|archive-date=15 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115191344/https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022}}</ref> Non obstante, a falta de novas sobre o equipo puxo en dúbida a súa entrada potencial en 2022.<ref>{{Cite web|date=19 de xaneiro de 2021|title=What now for Panthera Team Asia F1 ?|url=https://www.unracedf1.com/what-now-for-panthera-team-asia-f1/|access-date=10 de maio de 2021|website=www.unracedf1.com}}</ref> [[Ficheiro:Formula 1 all over the world-2022.svg|miniatura|upright=1.3|As Nacións programadas para albergar un [[Gran Premio de Fórmula 1]] en 2022 resáltanse en verde, coas localizacións dos circuítos marcadas cun punto negro. As anteriores nacións de acollida móstranse en gris escuro, e os antigos circuítos anfitrións están marcados cun punto branco.]] === Trocos de pilotos === [[Kimi Räikkönen]] anunciou a súa retirada ao final do campionato {{F1|2021}}, rematando a súa carreira na Fórmula Un despois de 19 tempadas.<ref>{{Cite web|title=Raikkonen to retire from Formula 1 at end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/kimi-raikkonen-retirement-formula-1-2021/6658463/?fbclid=IwAR0BJMDyY5wYMKS8IGudbOvMH2fqDj7gAVOw9q69NjQc6zpbheQQUhYFTsY|date=1 de setembro de 2021|access-date=1 de setembro de 2021|website=www.motorsport.com}}</ref> O asento de Räikkönen en [[Alfa Romeo F1 | Alfa Romeo Racing]] será cuberto por [[Valtteri Bottas]], que abandonara [[Mercedes-Benz na Fórmula 1| Mercedes]] a finais de 2021. [[George Russell]] substituira a Bottas, abandonando o seu asento en [[Williams Grand Prix Engineering | Williams]] que será cuberto polo ex-piloto de [[Red Bull Racing]] [[Alexander Albon]].<ref>{{Cite web|date=8 de setembro de 2021|title=Williams Racing Confirms Latifi & Albon as 2022 Driver Line Up|url=https://www.williamsf1.com/news/2021/drivers/williams-racing-confirms-latifi-albon-for-2022|access-date=8 de setembro de 2021|website=WilliamsF1.com|language=en}}</ref> O piloto de Fórmula 2 [[Guanyu Zhou]] graduarase na Fórmula Un con Alfa Romeo Racing, en lugar de [[Antonio Giovinazzi]], que deixará o equipo a finais de 2021.<ref>{{Cita web|título=Alfa Romeo confirm Antonio Giovinazzi will leave the team at the end of the season, as Italian announces Formula E switch|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-alfa-romeo-confirm-antonio-giovinazzi-will-leave-the-team-at-the.1kV7SnbnnunYNLFEdWSsfj.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-02-01|lingua=en}}</ref> Zhou converteríase no primeiro piloto chinés en competir na Fórmula Un. Nikita Mazepin debía competir orixinalmente conr Haas por segundo ano consecutivo. Tras a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucraína]] e a cancelación do patrocinio do título de Uralkali, recindíuse o seu contrato.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-haas-to-part-ways-with-nikita-mazepin-with-immediate-effect.nmmqyclyJjFNkPJjQyiyF.html|title=Haas to part ways with Nikita Mazepin 'with immediate effect'|website=Formula1.com|date=5 de marzo de 2022|access-date=5 de marzo de 2022}}</ref> Foi substituído por [[Kevin Magnussen]], quen competiu por última vez en 2020 co mesmo equipo.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|title=Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022|website=Formula1.com|date=9 de marzo de 2022|access-date=9 de marzo de 2022}}</ref> ====Cambios a media tempada==== Antes do [[Gran Premio de Bahrain de 2022|Gran Premio de Bahrain]], [[Sebastian Vettel]] deu positivo por [[SARS-CoV-2|coronavirus]]. Substituíuno no [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] o piloto de reserva [[Nico Hülkenberg]], quen correu a última vez no [[Gran Premio de Eifel de 2020]], pilotando para o antigo equipo [[Racing Point F1 Team |Racing Point]].<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-vettel-to-be-replaced-by-hulkenberg-for-2022-bahrain-gp-after.5pgESYwenU9KPErL3MfFRz.html|title=Vettel to be replaced by Hulkenberg for 2022 Bahrain GP after positive Covid test|website=Formula1.com|date=17 de marzo de 2022|access-date=17 de marzo de 2022}}</ref> == Lista de carreiras planificadas == O calendario de 2022 consta de vinte e dous eventos, suxeitos a contrato entre os organizadores das carreiras e o [[Grupo de Fórmula Un]],<ref name="2022 calendar">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-23-race-calendar-for-2022.2HcIP34fK3Zznx7YZfWL6P.html|title=Formula 1 announces 23-race calendar for 2022|website=www.formula1.com|date=15de outubro de 2021|access-date=15 de outubro de 2021}}</ref> e as normativas permisivas co [[COVID-19]] establecidas polos gobernos locais e o Grupo de Fórmula Un.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar">{{Cite news|url= https://www.reuters.com/lifestyle/sports/china-absent-record-23-race-2022-formula-one-calendar-2021-10-15/ |title= Chinese GP off F1 calendar for third year in a row |work= [[Reuters]] |last1= Baldwin |first1= Alan |last2= Sarkar |first2= Pritha |last3= Ferris |first3= Ken |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro de 2021 |location= Londres}}</ref> {|class="sortable wikitable" width="650px" style="font-size: 85%;" !data-sort-type="number" |Rolda !Gran Premio !Circuíto !class="unsortable" | Data |- !1 |[[Gran Premio de Bahrain]] |{{BHRb}} [[Circuíto Internacional de Bahrain]], [[Sakhir]] |20 marzo |- !2 |nowrap|[[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{SAUb}} [[Circuíto urbano de Jeddah]], [[Jeddah]] |27 marzo |- !3 |[[Gran Premio de Australia]] |{{AUSb}} [[Circuíto de Albert Park]], [[Melbourne]] |10 abril |- !4 |Nowrap|[[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |Nowrap|{{ITAb}} [[Autódromo Enzo e Dino Ferrari|Circuíto de Imola]], [[Imola]] |24 abril |- !5 |[[Gran Premio de Miami]] |nowrap|{{USAb}} [[Autódromo Internacional de Miami]], [[Miami Gardens, Florida]]{{Efn|O [[Autódromo Internacional de Miami]] está pendente da homologación da [[Fédération Internationale de l'Automobile|FIA]] do circuíto.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |8 maio |- !6 |[[Gran Premio de España]]{{Efn|O [[Gran Premio de España]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |nowrap|{{ESPb}} [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]], [[Montmeló]] |22 maio |- !7 |[[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Circuíto de Mónaco]], [[Mónaco]] |29 maio |- !8 |[[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{AZEb}} [[Circuíto urbano de Bakú]], [[Bakú]] |12 xuño |- !9 |[[Gran Premio do Canadá]] |{{CANb}} [[Circuíto Gilles Villeneuve]], [[Montréal]] |19 xuño |- !10 |[[Gran Premio do Reino Unido]] |{{GBRb}} [[Circuíto de Silverstone]], [[Silverstone]] |3 xullo |- !11 |[[Gran Premio de Austria]] |{{AUTb}} [[Red Bull Ring]], [[Spielberg, Estiria|Spielberg]] |10 xullo |- !12 |[[Gran Premio de Francia]] |{{FRAb}} [[Circuíto Paul Ricard]], [[Le Castellet]] |24 xullo |- !13 |[[Gran Premio de Hungría]] |{{HUNb}} [[Hungaroring]], [[Mogyoród]] |31 xullo |- !14 |[[Gran Premio de Bélxica]] |{{BELb}} [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Stavelot]] |28 agosto |- !15 |[[Gran Premio dos Países Baixos]] |{{NEDb}} [[Circuíto Park Zandvoort]], [[Zandvoort]] |4 setembro |- !16 |[[Gran Premio de Italia]] |{{ITAb}} [[Circuíto de Monza]], [[Monza]] |11 setembro |- !17 |[[Gran Premio de Singapur]]{{Efn|O [[Gran Premio de Singapur]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{SGPb}} [[Circuíto urbano de Marina Bay]], [[Singapur]] |2 outubro |- !18 |[[Gran Premio do Xapón]] |nowrap|{{JPNb}} [[Circuíto de Suzuka]], [[Suzuka, Mie|Suzuka]] |9 outubro |- !19 |{{Nowrap|[[Gran Premio dos Estados Unidos]]}}{{Efn|O [[Gran Premio dos Estados Unidos]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{USAb}} [[Circuíto das Américas]], [[Austin, Texas]] |23 outubro |- !20 |[[Gran Premio de México|gran Premio da Cidade de México]] |nowrap|{{MEXb}} [[Autódromo Hermanos Rodríguez]], [[Cidade de México]] |30 outubro |- !21 |[[Gran Premio do Brasil|Gran Premio de São Paulo]] |{{BRAb}} [[Autódromo José Carlos Pace|Circuíto de Interlagos]], [[São Paulo]] |13 novembro |- !22 |[[Gran Premio de Abu Zabi]] |{{AREb}} [[Circuíto de Yas Marina]], [[Abu Zabi]] |20 novembro |- class="sortbottom" |colspan="4" align="bottom" style="background-color:#EAECF0; text-align:center" |'''Fonte:'''<ref name="2022 calendar"/><ref name="BBC Sport 2022 calendar">{{Cite news|url= https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/58918353 |title= Chinese Grand Prix: Shanghai race dropped from 2022 F1 calendar |work= [[BBC Sport]] |last= Benson |first= Andrew |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro der 2021}}</ref> |} ===Ampliación e cambios do calendario=== *Os grandes premios de [[Gran Premio de Australia|Australia]], [[Gran Premio de Canadá|Canadá]], [[Gran Premio do Xapón|Xapón]] e [[Gran Premio de Singapur|Singapur]] volven ao calendario despois dunha ausencia de dous anos debido á [[pandemia de COVID-19]].<ref name="2022 calendar"/> *Está previsto que o [[Gran Premio de Miami]] faga o seu debut, e se prevé que a carreira teña lugar no [[Autódromo Internacional de Miami]] en [[Miami Gardens, Florida]].<ref>{{Cite web|date=18 de abril de 2021|title=Miami Grand Prix to join F1 calendar in 2022, with exciting new circuit planned|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.miami-grand-prix-to-join-f1-calendar-in-2022.44Dqc0CfhQzb7bb7MIjkqX.html|access-date=18 de abril de 2021|website=Formula1.com|language=en}}</ref> *Os grandes premios de [[Gran Premio de Portugal|Portugal]], [[Gran Premio de Estiria|Estíria]] e [[Gran Premio de Turquía|Turquía]] non incluíronse na lista de carreiras de 2022 . Estes Grandes Premios engadíronse especificamente ao calendario {{F1|2021}} en resposta á pandemia de COVID-19, para garantir que se puidesen celebrar tantas carreiras como fose posible. *O [[Gran Premio de Qatar]], que debutou no campionato de 2021 no [[Circuíto Internacional de Losail]], non está presente no calendario de 2022. Está previsto que o Gran Premio volva en {{f1|2023}} nun novo circuíto especialmente construído, despois dun parón dun ano durante o cal o país se centraría en acoller o [[Mundial de Fútbol de 2022]].<ref name="2022 calendar"/><ref>{{cite web|last=Cooper|first=Adam|date=30 de setembro de 2021|title=F1 confirms Qatar GP on 2021 calendar as part of long-term deal|url=https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/|access-date=30 de setembro de 2021|website=Autosport.com|publisher=[[Motorsport Network]]|language=en|quote=Non haberá Gran Premio en {{F1|2022}} xa que o país centrarase en acoller a [[Mundial de Fútbol de 2022|Copa do Mundo da FIFA]] que comezará exactamente un ano despois da primeira carreira de Fórmula Un. O evento volverá entón en {{F1|2023}} nun lugar aínda por confirmar, cun novo circuíto agora en fase de planificación.|archive-url=https://web.archive.org/web/20210930090506/https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/ |archive-date=30 de setembro de 2021 }}</ref> *O [[Gran Premio da China]] estaba baixo contrato para figurar no calendario de 2022,<ref>{{Cite news|url= https://www.racefans.net/2020/07/21/new-race-deal-to-keep-formula-1-in-china-until-2025/ |title= New race deal to keep Formula 1 in China until 2025 |last1= Rencken |first1= Dieter |last2= Collantine |first2= Keith |work= Race Fans |date= 21 de xullo de 2020 |access-date= 22 de outubro de 2021}}</ref> pero non se incluíu debido ás restricións de viaxes chinesas relacionadas coa pandemia de COVID-19.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" /><ref name="BBC Sport 2022 calendar" /> O Gran Premio regresará no campionato de 2023.<ref>{{Cite web|url= https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-extends-chinese-grand-prix-contract-to-2025.3EWPSR02zKJ4ItdLHQtk8u.html |title= F1 extends Chinese Grand Prix contract to 2025 |date= 6 de novembro de 2021 |website=Formula1.com|access-date= 6 de novembro de 2021}}</ref> *O [[Gran Premio de Rusia]] no [[Circuíto de Sochi]], [[Sochi]], que estaba programado para o 25 de setembro como a 17ª proba do campionato, suspendeuse inicialmente do calendario en resposta a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022]],<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-statement-on-the-russian-grand-prix.4S39V28GpAH5ESb8LksW0J.html|title=Formula 1 statement on the Russian Grand Prix|website=Formula1.com|date=25 de febreiro de 2022|access-date=25 de febreiro de 2022}}</ref> antes de ser finalmente cancelado.<ref name="Russian Grand Prix cancelled">{{cite web |title=FIA announces World Motor Sport Council decisions in relation to the situation in Ukraine |url=https://www.fia.com/news/fia-announces-world-motor-sport-council-decisions-relation-situation-ukraine |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=1 de marzo de 2022 |access-date=1 de marzo de 2022}}</ref> == Cambios na regulación == === Normativa técnica === O Campionato do Mundo de 2022 deberá revisar a normativa técnica.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|title=Formula 1 delays presentation of 2021 regulations|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de xuño de 2019|access-date=19 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190822220535/https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|archive-date=22 de agosto 2019}}</ref> Estes cambios estaban previstos para a súa introdución na tempada {{F1|2021}}, cos equipos desenvolvendo os seus coches ao longo de {{F1|2020}}. Non obstante, a introdución da normativa atrasouse ata o campionato de 2022 en resposta á [[pandemia da COVID-19]].<ref name="19 chassis">{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2020/03/20/formula-1s-new-regulations-delayed-until-2022/|title=Formula 1's new regulations delayed until 2022|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|publisher=[[Speedcafe]]|date=20 de marzo de 2020|access-date=20 de marzo de 2020}}</ref> Unha vez anunciado o atraso, prohibiuse aos equipos realizar calquera desenvolvemento dos seus coches do 2022 durante o ano natural do 2020.<ref>{{Cita web|título=F1 rule changes approved amid coronavirus disruption|url=https://federalnewsnetwork.com/sports-news/2020/03/f1-rule-changes-approved-amid-coronavirus-disruption/|páxina-web=Federal News Network|data=2020-03-31|data-acceso=2022-02-01|lingua=en-US|apelidos=Pugmire|nome=Jerome}}</ref> Consultouse aos pilotos sobre o desenvolvemento da nova normativa técnica,<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|title=F1 keen to work with drivers on new rules|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=25 de xuño de 2019|access-date=25 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629160345/https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|archive-date=29 de xuño de 2019}}</ref> que fixóse deliberadamente restritiva para evitar que os equipos desenvolvan deseños radicais que limiten a capacidade dos pilotos para adiantarse.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|title=2021 Formula 1 rules made restrictive to prevent racing limitations|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=19 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190718205841/https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|archive-date=18 de xullo de 2019}}</ref> A FIA creou un grupo de traballo especializado, ou comité de enxeñeiros, encargado de identificar e pechar as lagoas na normativa antes da súa publicación. A eliminación das lagoas impedirá, en teoría, que un equipo teña un coche dominante e, á súa vez, permitirá unha competición máis estreita en toda a pista ao tempo que mellorará a estética dos coches. Esta filosofía foi un dos principais obxectivos da nova normativa.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|title=F1 creates aero group to find 2021 loopholes in same way teams try|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719185544/https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|archive-date=19 de xullo de 2019}}</ref> ==== Aerodinámica e carrozaría ==== A normativa técnica reintroducirá o uso de [[Efecto solo (coches) | efecto solo]] por primeira vez desde que prohibíronse nos anos 80.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|title=F1 commits to reintroducing ground effect aero concept with '21 rules|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=17 de xullo de 2019|access-date=17 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190717035841/https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|archive-date=17 de xullo de 2019}}</ref> {{efn | O efecto chan xa se permitiu ata a tempada {{F1|1983}} cando o concepto prohibiuse por preocupacións sobre o aumento da velocidade en curva e deseños de automóbiles radicais como o [[Brabham BT46B]] "coche ventilador".}} Isto coincidirá cunha simplificación da carrozaría dos coches, facendo da parte inferior do coche a principal fonte de agarre aerodinámico. Con isto preténdese reducir as turbulencias de aire no ronsel dos coches para permitir aos pilotos seguirse máis de preto, mantendo un nivel similar de carga aerodinámica en comparación cos anos anteriores. Outros cambios na aerodinámica están destinados a limitar a capacidade dos equipos para controlar o fluxo de aire ao redor das rodas dianteiras e reducir aínda máis a estela aerodinámica dos coches.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|title=F1 rubbishes cookie cutter 2021 design concerns|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190721111730/https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|archive-date=21 de xullo de 2019}}</ref> Isto inclúe a eliminación de deflectores, os complexos dispositivos aerodinámicos que manipulan o fluxo de aire ao redor do corpo do coche.<ref>{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-whats-been-banned-under-the-2021-rules.50NPTzQjbIbIj5hXkhVVNw.html|title=Tech Tuesday: What's been banned under the 2021 rules|date=12 de novembro de 2019|website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=8 de decembro de 2019}}</ref> simplificarase a á frontal e as placas traseiras, reducindo o número e a complexidade dos elementos aerodinámicos. A á dianteira tamén debe conectarse directamente coa punta do morro a diferenza dos deseños anteriores a 2022 onde a á podía conectarse ao morro mediante soportes para crear un espazo baixo o monocasco, fomentando así o fluxo de aire debaixo do coche a través da superficie máis grande da á e do aumento da altura do morro. As ás traseiras serán máis anchas e montadas máis altas que en anos anteriores, con restricións adicionais para limitar a capacidade dos equipos de usar os gases de escape do coche para xerar carga aerodinámica e requirirase revestir a carrozría de goma para minimizar o risco de que os compoñentes se rompan nos coches, para minimizar o risco de bandeiras amarelas nun sector, coches de seguridade e paradas. As cifras publicadas polo grupo de traballo revelaron que, cando un coche coas especificacións de {{F1|2019}} seguía a outro coche só tiña o 55% dos seus niveis normais de carga aerodinámica dispoñible, un coche coas especificacións de 2022 que seguise a outro coche tería ata o 86% dos seus niveis normais de carga aerodinámica.<ref name="autosport youtube">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hk-JKrs0rrc|title=F1's 2021 rule changes: 10 things you need to know|via=[[YouTube|youtube.com]]|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref> Os equipos restrinxiranse aínda máis no número de melloras aerodinámicas que poden introducir no coche, tanto durante o fin de semana de carreira como durante o campionato. Estas regras introducíronse para reducir aínda máis os custos da competición.<ref name="2021 explained">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.2021-f1-rules-the-key-changes-explained.2dCtCkxNofk20K1B4rJwTk.html|title=2021 F1 rules: The Key Changes Explained |website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.fia-approve-raft-of-f1-rule-changes-for-2020-and-2021.2FbZjY6Aa16fUs4a03PTh7.html |title=FIA approve raft of F1 rule changes for 2020 and 2021 |date=31 de marzo de 2020 |access-date=8 de abril de 2020}}</ref> Tras a decisión de atrasar a normativa de 2021 a 2022, o desenvolvemento aerodinámico dos coches prohibúse desde o 28 de marzo ata finais de 2020. ==== Unidades de potencia ==== Os debates sobre a normativa sobre motores de 2021 comezaron en 2017 e finalizáronse en maio de 2018.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/04/14/may-deadline-2021-f1-engine-regulations/|title=May deadline for 2021 F1 engine regulations|first=Dan|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de abril de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/04/ferrari-encouraged-change-f1-attitude/|title=Ferrari 'encouraged' by change in F1 attitude|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=4 de maio de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref> A normativa proposta consistía en eliminar a [[Recuperación de calor residual | Unidade de recuperación de calor]] ({{nowrap | MGU-H}}) para simplificar a tecnoloxía empregada no motor mentres aumenta o límite máximo de revolucións en 3000 [[rpm]].<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|title=F1 removing MGU-H for 2021 engines a 'backwards step' - Mercedes|first=Scott|last=Mitchell|work=[[Autosport]]|date=11 de maio de 2018|access-date=11 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327195849/https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|archive-date=27 de marzo de 2019}}</ref> Outras propostas alcumadas como "plug-and-play" verían aos fornecedores de motores obrigados pola normativa a facer os compoñentes individuais dos motores compatibles universalmente, permitindo aos equipos obter os seus compoñentes de múltiples provedores.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|title=Formula 1 unveils 2021 engine plans|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=1 de novembro de 2017|access-date=9 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107131517/https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|archive-date=7 de novembro de 2017}}</ref> Os fabricantes tamén estarán suxeitos a unha regulación similar sobre os materiais dispoñibles comercialmente xa que os construtores de chasis estaran suxeitos a partir de 2021. As propostas deseñáronse para simplificar a tecnoloxía dos motores e facer o deporte máis atractivo para os novos participantes.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|title=FIA boss wants simpler F1 engines|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=23 de maio de 2018|access-date=23 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821014616/https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|archive-date=21 de agosto det 2019}}</ref> Non obstante, como ningún novo provedor de unidades de potencia se comprometeu para entrar no deporte a partir de 2021, os provedores existentes propuxeron manter a fórmula da unidade de potencia existente nun intento de reducir os custos globais de desenvolvemento.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|title=F1 manufacturers push back on 2021 engine proposals|last=Cooper|first=Adam|date=10 de xullo de 2018|work=[[Autosport]]|access-date=10 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180718115959/https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|archive-date=18 de xullo de 2018}}</ref> O sistema de cotas dos compoñentes da unidade de potencia continuará en 2021, recibindo os equipos un número limitado de compoñentes individuais que se poden usar antes de incorrer nunha penalización. O sistema de escape engadirase á lista de compoñentes, cos equipos autorizados a usar un máximo de seis ao longo do campionato.<ref name="2021 explained"/> ==== Compoñentes estandarizados ==== O deporte pretende introducir unha serie de compoñentes estandarizados a partir de 2022, coa normativa que prevé que os compoñentes estándar estean en vigor ata 2024. Estes compoñentes normalizados inclúen a caixa de cambios e o sistema de combustible.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|title=FIA issues tender for standard F1 gearbox supplier from 2021 season|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=19 de febreiro de 2019|access-date=19 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190926220647/https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|archive-date=26 de setembro de 2019}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|title=FIA releases new standard parts tender for key F1 fuel system parts|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=20 de maio de 2019|access-date=20 de maio de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190520205322/https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|archive-date=20 de maio de 2019}}</ref> Algúns compoñentes aerodinámicos, como a bandexa que se atopa na parte dianteira do chan do coche, tamén se normalizarán para restrinxir a capacidade dos equipos para desenvolver a área e gañar unha vantaxe competitiva. <ref name = "autosport youtube"/> As pezas individuais clasificaranse agora como un xeito de aclarar as regras que as rodean: <ref name = "autosport youtube"/> * "Pezas listadas" refírese ás pezas do coche que os equipos están obrigados a deseñar por se mesmos. * "Pezas estándar" é o nome que reciben as pezas do coche que deben empregar todos os equipos, incluídas as pinas e os equipos empregados nas paradas en boxes. * As "pezas transferibles" son pezas que un equipo pode desenvolver e vender a outro equipo, como a caixa de cambios e o embrague. * As "pezas prescritas" son pezas que os equipos están obrigados a desenvolver segundo un conxunto de regulamentos prescritivos. As pezas prescritas inclúen pasos de roda e aerodinámica de rodas. * As "pezas de código aberto" poden ser desenvolvidas colectivamente por equipos e vendidas aos clientes. Os volantes e o mecanismo DRS están listadas como pezas de código aberto. O sistema de categorización de pezas introduciuse para permitir a liberdade de deseño xa que a revisión da normativa aerodinámica era moi prescritiva.<Ref name = "autosport youtube" /> ==== Pneumáticos ==== O campionato pasará de rodas de 13 polgadas (33 cm.) a 18 polgadas (45´7 cm.). Orixinalmente propúxose que se prohibirá o uso de mantas eléctricas deseñadas para quentar os pneumáticos e manter os pneumáticos á temperatura de funcionamento óptima mentres non se usan<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|title=F1 to run bigger wheels, ban tyre warmers|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=21 de xullo de 2018|access-date=21 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821025147/https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> aínda que esta decisión foi posteriormente anulada logo da oposición do fornecedor de pneumáticos [[Pirelli]].<ref>{{Cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|title=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|last=Cooper|first=Adam|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=2019-10-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012012519/https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|archive-date=12 de outubro de 2019}}</ref> Os quentadores de pneumáticos pasarán a converterse nun equipo estandarizado, e todos os equipos deberán usar o mesmo produto co fin de eventualmente eliminalos por completo.{{cita necesaria | data = novembro de 2019}} ===Normas deportivas=== ====Sistema de puntos Sprint e eventos==== Despois de probarse por primeira vez baixo o nome de "clasificación ao sprint" en {{F1|2021}}, o formato volveu tamén para este campionato co nome cambiado a "sprint". O formato de fin de semana non cambiará desde 2021 e correráse nos Grandes premios de [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Emilia Romaña]], [[Gran Premio de Austria de 2022|Austria]] e [[Gran Premio do Brasil de 2022|São Paulo]] con puntos agora concedidos aos oito primeiros clasificados en lugar dos tres primeiros clasificados, como foi o caso de {{f1|2021}}. A diferenza da tempada anterior, o piloto que marca o mellor tempo na cualificación acreditarase como o polesitter oficial, sendo o gañador do sprint o que ten dereito a comezar o Gran Premio desde o primeiro lugar na grella.<ref name="sprint">{{cite web|title=Formula 1 to hold three Sprint events in 2022 – with more points on offer|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-to-hold-three-sprint-events-in-2022-with-more-points-on-offer.4UXmrMDm6We04ZFlW0Ieo9.html|website=www.formula1.com|publisher=Formula One|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Sistema de puntos para carreiras acurtadas ==== Tras a polémica sobre a concesión de puntos no [[Gran Premio de Bélxica de 2021]], modificáronse os criterios necesarios para a concesión de puntos por eventos sen completar. O requisito, pendente de aprobación polo [[Consello Mundial de Automobilismo da FIA]], cambiouse de xeito que:<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-commission-approves-changes-to-sporting-regulations-regarding-points-for.10aFBCNICC0dajLVnOAzia.html|title=F1 Commission approves changes to Sporting Regulations regarding points for shortened races|website=formula1|date=14 de febreiro de 2022|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> *Non se outorgarán puntos a non ser que se completaran un mínimo de dúas voltas baixo as condicións de [[Fórmula 1#Bandeiras|bandeira verde]]. *Se se completan máis de dúas voltas, pero menos do 25% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos sobre unha base de 6–4–3–2–1 aos 5 primeiros. *Se se completa entre o 25% e o 50% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 13–10–8–6–5–4–3–2–1 aos 9 primeiros. *Se se completa entre o 50% e o 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 19–14–12–9–8–6–5–3–2–1 aos 10 primeiros. *Se se completa máis do 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos completos. Os criterios anteriores estiveron en vigor durante máis de 40 anos antes do cambio, modificando a última vez entre a tempada de Fórmula Un de {{f1|1977}} e a tempada de {{f1|1980}}.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=How a 40-year-old rule turned F1 on its head at Spa |url=https://www.autosport.com/f1/news/how-a-40-year-old-rule-turned-f1-on-its-head-at-spa/6658250/ |website=Autosport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=1 de setembro de 2021}}</ref> ====Procedemento de seguridade do coche==== Á luz da polémica arredor do coche de seguridade no [[Gran Premio de Abu Zabi de 2021]], modificáronse os procedementos para o reinicio do coche de seguridade. En lugar de agardar ata a volta despois de que o último coche se desdobre do líder, o coche de seguridade retirarase agora unha volta despois de que se dea a instrución de que os coches que se atopan en voltas poden desdobrarse.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=FIA makes rule tweak to streamline F1 safety car restart process |url=https://www.autosport.com/f1/news/fia-makes-rule-tweak-to-streamline-f1-safety-car-restart-process/8289311/ |website=Autosport |publisher=Motorsport Network |access-date=18 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Elección do pneumático ==== Descartouse a norma que estaba en vigor desde {{F1|2014}}, que obrigaba aos pilotos a comezar a carreira cos pneumáticos que utilizaron para marcar o seu mellor tempo na cualificación. Todos os pilotos terán agora libre elección de pneumáticos para a saída no Gran Premio o domingo en todos os eventos.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=F1 regulations update confirms removal of Q2 tyre rule |url=https://www.motorsport.com/f1/news/f1-rules-update-confirms-removal-of-q2-tyre-rule/8313003/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de febreiro de 2022}}</ref> === Pneumáticos === A categoría cambiará ao uso de pneumáticos de 18 polgadas en lugar dos actuais de 13 polgadas. Inicialmente propúxose que se prohiba o uso de quentadores de pneumáticos (cobertas eléctricas deseñadas para manter os pneumáticos a temperatura óptima de funcionamento cando non están en uso) pero esta decisión reverteuse tras a forte oposición do fornecedor de pneumáticos, [[Pirelli]].<ref>{{citar web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|título=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|apelido=Cooper|nome=Adam|website=Autosport.com|lingua=en|dataacceso=1 de maio de 2020}}</ref> Pola contra, os quentadores de pneumáticos converteranse en equipos estandarizados con todos os equipos utilizando o mesmo produto co obxectivo de eventualmente eliminalos por completo. {| class="wikitable" style="font-size:100%; text-align:center;" |+ Compostos de pneus fornecidos por Pirelli para a tempada de 2022 da Fórmula 1 |- !Nome do composto!!colspan="3"| Cor !! Banda de rodamento !! Condicións !! Nome oficial !! Aderencia !! Lonxevidade |- ! scope="row" rowspan="3"| Brando | bgcolor="#F20704" style="color:white" rowspan="3"| Vermello |rowspan="3"| [[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Red 18.svg|50px]] |C3 |rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} |rowspan="3"| Seco |rowspan="3"| Brando |rowspan="3"| Moi alta |rowspan="3"| Moi baixa |- |C4 |- |C5 |- ! scope="row" rowspan="3"| Medio | bgcolor="#FACA08" rowspan="3"| Amarelo | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Yellow 18.svg|50px]] |C2 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Medio | rowspan="3"| Media | rowspan="3"| Media |- |C3 |- |C4 |- ! scope="row" rowspan="3"| Duro | bgcolor="#FFFFFF" rowspan="3"| Branco | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero White 18.svg|50px]] |C1 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Duro | rowspan="3"| Moi baixa | rowspan="3"| Moi alta |- |C2 |- |C3 |- ! scope="row"| Intermedio | bgcolor="#029405" style="color:white"| Verde | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Green 18.svg|50px]] | I | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga non estancada)}} | Intermedio | {{n/a}} | {{n/a}} |- ! scope="row" | Chuvia | bgcolor="#078CD1" style="color:white"| Azul | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Blue 18.svg|50px]] | W | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga estancada)}} | Mollado | {{n/a}} | {{n/a}} |} {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size: 85%" |- valign="top" !valign="middle"| Compostos ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAR]]<br />{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|ARA]]<br />{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br />{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br />{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br />{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MON]]<br />{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br />{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br />{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br />{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br />{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br />{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br />{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br />{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|PBS]]<br />{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SIN]]<br />{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|JAP]]<br />{{JAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|EUA]]<br />{{EUAb}} ! [[Gran Premio da Cidade do México de 2022|MEX]] <br />{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|SAO]]<br />{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|ABU]]<br />{{AREb}} |- ! Duro |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1 ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |- ! Medio |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''c3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |- ! Brando |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |- ! Intermedio |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |- ! Chuvia |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |- |} ==Resumo da tempada== ===Pretempada=== Debido ao cambio no regulamento técnico, a Fórmula Un decidiu realizar dúas probas de inverno en dúas pistas diferentes para axudar aos equipos a reunir máis datos sobre os seus novos coches, sendo o [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]] en [[Montmeló]] a sede da primeira os días 23 e 25 de febreiro e o [[Circuíto Internacional de Bahrain]] en [[Sakhir]] o que acolleu o segundo os días 10 e 12 de marzo.<ref>{{Cite web |last=Formula 1 |date=2022-01-26 |title=2022 pre-season testing dates in Barcelona and Bahrain confirmed |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-2022-pre-season-testing-dates-in-barcelona-and-bahrain-confirmed.3ZwPqa2c9GFqg7mFTDubau.html |access-date=2022-02-27 |website=Formula 1 |language=en}}</ref> == Resultados == === Grandes Premios === {| class="wikitable sortable" style="font-size:75%" |- ! # ! [[Gran Premio de Fórmula 1|Gran Premio]] ! ''[[Pole position]]'' ! [[Volta rápida]] ! Piloto gañador ! Segundo posto ! Terceiro posto ! Escudaría gañadora !class="unsortable"| Informe |- !1 |{{BHRb}} [[Gran Premio de Bahrain]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align=center|[[Gran Premio de Bahrain de 2022|Resultados]] |- !2 |{{SAUb}} [[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|Resultados]] |- !3 |{{AUSb}} [[Gran Premio de Australia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Australia de 2022|Resultados]] |- !4 |{{ITAb}} [[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|Verstappen acadou a [[pole position]] despois da cualificación, e tamén comezou primeiro no Gran Premio despois de quedar primeiro no sprint.}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Resultados]] |- !5 |{{USAb}} [[Gran Premio de Miami]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Miami de 2022|Resultados]] |- !6 |{{ESPb}} [[Gran Premio de España]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de España de 2022|Resultados]] |- !7 |{{MCOb}} [[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de Mónaco de 2022|Resultados]] |- !8 |{{AZEb}} [[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|Resultados]] |- !9 |{{AZEb}} [[Gran Premio do Canadá]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio do Canadá de 2022|Resultados]] |- !10 |{{GBRb}} [[Gran Premio do Reino Unido]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio do Reino Unido de 2022|Resultados]] |- !11 |{{AUTb}} [[Gran Premio de Austria]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|[[Max Verstappen]] logrou a pole position despois da cualificación. Tamén comezou a carreira na primeira posición despois de gañar o sprint.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.pole-sitter-verstappen-leads-battling-ferraris-for-sprint-victory-and-p1.20G3tD05Nf7FAV18P8RVQ0.html|title=Pole-sitter Verstappen leads battling Ferraris for Sprint victory and P1 grid spot for the Austrian GP|website=Formula1.com|date=9 July 2022|access-date=9 July 2022}}</ref>}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Austria de 2022|Resultados]] |- !12 |{{FRAb}} [[Gran Premio de Francia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Francia de 2022|Resultados]] |- !13 |{{HUNb}} [[Gran Premio de Hungría]] |{{GBRb}} [[George Russell]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Hungría de 2022|Resultados]] |- !14 |{{BELb}} [[Gran Premio de Bélxica]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]]{{efn|[[Max Verstappen]] marcou o mellor tempo na cualificación, pero foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-leclerc-and-more-set-for-belgian-grand-prix-grid-penalties-after.2XnehWp6I29AdvqnTeyF8P.html|title=Verstappen, Leclerc e algúns pilotos máis teñen penalizacións na grella do Gran Premio de Bélxica tras cambiar a unidade de potencia|website=Formula1.com|date=26 de agosto de 2022|access-date=26 de agosto de 2022}}</ref> [[Carlos Sainz Vazquez de Castro]] ascendeu a pole position no seu lugar.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-fastest-in-qualifying-but-sainz-set-to-start-on-pole-after.18uRqCjdY4iTx2s1CtiQ1m.html|title=Verstappen foi o máis rápido na clasificación, pero Sainz comezará na pole tras as penalizacións na grella do GP de Bélxica|website=Formula1|date=27 August 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref>}} | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Bélxica de 2022|Resultados]] |- !15 |{{NEDb}} [[Gran Premio dos Países Baixos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|Resultados]] |- !16 |{{ITAb}} [[Gran Premio de Italia]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Italia de 2022|Resultados]] |- !17 |{{RUSb}} [[Gran Premio de Singapur]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de singapur de 2022|Resultados]] |- !18 |{{TURb}} [[Gran Premio do Xapón]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Xapón de 2022|Resultados]] |- !19 |{{USAb}} [[Gran Premio dos Estados Unidos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|Resultados]] |- !20 |{{MEXb}} [[Gran Premio de México|Gran Premio da Cidade de México]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de México de 2022|Resultados]] |- !21 |{{BRAb}} [[Gran Premio do Brasil]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Brasil de 2022|Resultados]] |- !22 |{{AREb}} [[Gran Premio de Abu Zabi]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|Resultados]] |- |} === Pilotos === Puntuación: os puntos outórganse aos 10 finalistas clasificados. {| class="wikitable" style="font-size:85%; text-align:center" ! Posición | bgcolor="#ffffbf" | &nbsp;'''1º'''&nbsp; | bgcolor="#dfdfdf" | &nbsp;'''2º'''&nbsp; | bgcolor="#ffdf9f" | &nbsp;'''3º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''4º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''5º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''6º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''7º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''8º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''9º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''10º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''[[Volta rápida|VR]]'''&nbsp; |- ! Puntos | bgcolor="#ffffbf" | 25 | bgcolor="#dfdfdf" | 18 | bgcolor="#ffdf9f" | 15 | bgcolor="#dfffdf" | 12 | bgcolor="#dfffdf" | 10 | bgcolor="#dfffdf" | 8 | bgcolor="#dfffdf" | 6 | bgcolor="#dfffdf" | 4 | bgcolor="#dfffdf" | 2 | bgcolor="#dfffdf" | 1 | bgcolor="#dfffdf" | 1{{efn | name = punto de volta rápida | O punto só se concede se o piloto remata a carreira entre os dez primeiros. No caso de que o piloto que acade a volta rápida fose fóra dos dez primeiros, non se outorgará o punto da volta rápida para esa carreira.<ref name=F1-bonus-point>{{Cita web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.bonus-point-to-be-awarded-for-fastest-lap-in-2019.4gwBT6QW1NR1AlrlzAkKSP.html |title=Bonus point to be awarded for fastest lap in 2019 |website=Formula1.com |access-date=12 de marzo de 2019}}</ref><ref name=BBC-bonus-point>{{Cita novas |url=https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/47532633 |title=F1 to award point to driver who sets fastest lap in a Grand Prix |last=Benson |first=Andrew |date=11 de marzo de 2019 |work=[[BBC sport]] |access-date=11 de marzo de 2019}}</ref>}} |- !Carreira ao sprint{{Efn|A cualificación ao Sprint tivo lugar no Gran Premio de Emilia Romagna, Austria e no Gran Premio de São Paulo.}} |style="background-color:#ffffbf"|8 |style="background-color:#dfdfdf"|7 |style="background-color:#ffdf9f"|6 |style="background-color:#dfffdf |5 |style="background-color:#dfffdf |4 |style="background-color:#dfffdf |3 |style="background-color:#dfffdf |2 |style="background-color:#dfffdf |1 | | | |} {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! N.º ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} ! Puntos |- ! 1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | style="text-align:left" | {{NEDb}} [[Max Verstappen]] | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | ! 258 |- ! 2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | style="text-align:left" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | ! 178 |- ! 3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | style="text-align:left" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | ! 173 |- ! 4 |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[George Russell]] | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | ! 158 |- ! 5 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | ! 156 |- ! 6 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | ''3'' | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | ! 146 |- ! 7 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | ! 76 |- ! 8 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | ! 58 |- ! 9 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | style="text-align:left" | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | ! 46 |- ! 10 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Fernando Alonso]] | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | ! 41 |- ! 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | style="text-align:left" | {{nowrap|{{DINb}} [[Kevin Magnussen]]}} | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | ! 22 |- ! 12 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | style="text-align:left" | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | ! 19 |- ! 13 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | ! 12 |- ! 16 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 |style="text-align:left"| {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | ! 11 |- ! 17 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | style="text-align:left" | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | ! 5 |- ! 18 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | ! 4 |- ! 19 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | style="text-align:left" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | ! 3 |- ! 20 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Nicholas Latifi]] | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | ! 0 |- ! 21 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ! 0 |- ! Pos. ! Nº ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} === Construtores === {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- !rowspan="2" align="center"| 1 |rowspan="2" align="left"| {{AUTb}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | 1¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 431 |- |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 2 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 334 |- |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 3 |rowspan="2" align="left"| {{ALEb}} [[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | !rowspan="2"| 304 |- |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 4 |rowspan="2" align="left"| {{FRAb}} [[Alpine F1 Team|Alpine]] |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 99 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 5 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 95 |- |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 6 |rowspan="2" align="left"| {{SUIb}} [[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 51 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 7 |rowspan="2" align="left"| {{USAb}} [[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 34 |- |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 8 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 27 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''22''' | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | |- !rowspan="3" align="center"| 9 |rowspan="3" align="left"| {{GBRb}} [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | !rowspan="3"| 19 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 10 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 3 |- | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | |- ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} ==Notas== <references group="N"/> <references group="lower-alpha" /> ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Fórmula 1}} {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.formula1.com/ Sitio web oficial] {{Campionatos F1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Campionatos Mundiais de Fórmula 1]] [[Categoría:Deporte en 2022]] 19tg4udxd8ps7cwql53rpdtldqifrll 6168533 6168529 2022-08-27T22:09:36Z Fendetestas 45576 /* Grandes Premios */ wikitext text/x-wiki {{actualidade}} {{TempadaF1 |Previo = 2021 |Actual = 2022 |Vindeiro = 2023 }} O '''Campionato Mundial da [[FIA]] de Fórmula 1 de 2022''' será a 73ª tempada de [[Fórmula 1]] organizada pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA).{{efn|Na [[historia da Fórmula 1]], as regulacións da Fórmula 1 presentáronse por primeira vez durante a tempada de Grandes Premio de 1946. Estas adaptáronse para todas as carreiras en 1948, e oraganizáronse oficialmente nun campionato en {{F1|1950}}.}} Está recoñecido pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA), o órgano de goberno internacional do [[automobilismo]], como a máxima clase de competición para [[coches de carreiras de roda aberta | coches de carreiras de rodas aberta]]. O campionato disputarase nunha serie de carreiras, ou [[Fórmula Un # Gran Premio | Grandes Premios]], celebradas en todo o mundo. Equipos e pilotos competirán polo [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Pilotos]] e polo [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Construtores]]. Pilotos e equipos competirán polos títulos de [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Pilotos]] e [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Construtores]] respectivamente. Agárdase que o campionato de 2022 introduza cambios significativos na normativa técnica do deporte. Estes cambios tiñan a intención de introducirse en {{F1 | 2021}}, pero atrasáronse ata 2022 [[Impacto da pandemia COVID-19 nos deportes | en resposta]] á [[pandemia da COVID-19]]. == Equipos e pilotos confirmados == Os seguintes construtores e pilotos están actualmente baixo contrato para competir no Campionato Mundial de 2022. Todos os equipos competirán cos pneumáticos subministrados por [[Pirelli]].<ref>{{cite news|last=Coch|first=Mat|url=https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|title=Pirelli to remain F1 tyre supplier until 2023|date=26 de novembro de 2018|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|access-date=10 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821215821/https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" !scope="col"| Equipo !scope="col"| Foto ! scope="col" |[[Lista de escuderías de Fórmula 1|Construtor]] !Chasis !scope="col" nowrap |[[Motores de Fórmula 1|Motores]] !scope="col"|[[Pneumáticos de Fórmula 1|Pneu.]] !scope="col"| Nº !scope="col"|[[Lista de pilotos de Fórmula 1|Pilotos]] ! style="background-color:#f2f3f4"| Roldas |- | rowspan="2" nowrap |{{SUIb}} Alfa Romeo F1 Team [[PKN Orlen|Orlen]] | rowspan="2" |[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 77 Bottas (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo C42|C42]]<ref>{{citar web|data=2022-02-02|título=F1: Alfa Romeo anuncia nome e data de lançamento do carro de 2022|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alfa-romeo-anuncia-nome-e-data-de-lancamento-do-carro-de-2022/7825311/|access-date=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" nowrap |{{ITAb}} Scuderia AlphaTauri | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Yuki Tsunoda in qualifying for the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|Red Bull]] | rowspan="2" |[[AlphaTauri AT03|AT03]] | rowspan="2" |{{nowrap|Red Bull RBPTH001}} | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | align="center"| 1-13 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{FRAb}} [[BWT AG|BWT]] Alpine F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alpine-deve-ter-pintura-azul-e-rosa-por-causa-de-patrocinador/8075803/|título=F1: Alpine deve ter pintura azul e rosa por causa de patrocinador|data=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 14 Alonso (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" | [[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | rowspan="2" | [[Alpine A522|A522]] | rowspan="2" |Renault E-Tech RE22<ref>{{cite web|url=https://www.alpinecars.com/en/formula-1/alpine-a522/|title=Alpine A522|website=Alpinecars.com|access-date=21 de febreiro de 2022}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 |{{Nowrap|{{ESPb}} [[Fernando Alonso]]}} | align="center"| 1-13 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan=3|{{GBRb}} Aston Martin [[Aramco]] [[Cognizant]] F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-aston-martin-sela-acordo-de-patrocinio-com-aramco/7857480/|título=F1: Aston Martin sela acordo de patrocínio com Aramco|data=2022-02-03|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="3" style="text-align:center"|[[Ficheiro:AMR22 at the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan=3| [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="3" | [[Aston Martin AMR22|AMR22]] | rowspan="3" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="3" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | align="center"| 3-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 27 | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | align="center"| 1-2 |- | rowspan="2" |{{ITAb}} Scuderia Ferrari | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:Ferrari F1-75 in Melbourne.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Ferrari F1-75|F1-75]]<ref>{{citar web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.ferrari-to-call-2022-car-the-f1-75-in-honour-of-first-production-car.1eyDw7IMo3vL1bsWpyssGd.html|título=Ferrari to call 2022 car the F1-75 in honour of first production car|data=2022-02-01|website=Formula 1|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" |Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | nowrap="" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{USAb}} Haas F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 47 Schumacher.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Haas VF-22|VF-22]]<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | {{DINb}} [[Kevin Magnussen]]<ref>{{Cita web|título=BREAKING: Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022 {{!}} Formula 1®|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-03-09|lingua=en}}</ref> | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | nowrap | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" scope="row" nowrap |{{GBRb}} McLaren F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Lando Norris drives the McLaren MCL36 during the 2022 British Grand Prix..jpg|150px]] | rowspan="2" |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[McLaren MCL36|MCL36]]<ref>{{Cite web|date=2021-07-03|title=Triple threat|url=https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-url=https://web.archive.org/web/20210703085307/https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-date=3 de xullo de 2021|access-date=2021-07-04|website=[[McLaren|McLaren Racing]]|publisher=[[McLaren|McLaren Racing Ltd.]]|language=en|quote=...xa temos pezas de proba do MCL36 en fabricación, así como compoñentes que requiren un maior prazo de fabricación, como o chasis e a carcasa da caixa de cambios.}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | nowrap | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{ALEb}} Mercedes-AMG [[Petronas]] F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:2022 Emilia Romagna GP - Mercedes-AMG F1 W13 E Performance of Lewis Hamilton.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | rowspan="2" |{{nowrap|[[Mercedes W13|F1 W13]]}}<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | {{GBRb}} [[George Russell]] |align="center"| 1-13 |- | nowrap rowspan="2" |{{AUTb}} [[Oracle Corporation|Oracle]] Red Bull Racing<ref>{{citar web|título=F1: Red Bull anuncia novo patrocinador para temporada de 2022; veja|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-red-bull-anuncia-novo-patrocinador-para-temporada-de-2022-veja/8023065/|website=motorsport.uol.com.br|data=2022-02-09|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:2022 Miami GP - Red Bull RB18 of Sergio Pérez.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing RB18|RB18]]<ref>{{Cite web|title=Horner explains why the Red Bull RB17 will 'never exist'|url=https://racingnews365.com/horner-explains-why-the-red-bull-rb17-will-never-exist|access-date=2021-12-23|website=RacingNews365|language=en}}</ref> | rowspan="2" | {{nowrap|Red Bull RBPTH001}}<ref name="Autosport Red Bull badged Honda engines">{{Cite news|url= https://www.autosport.com/f1/news/hondas-sakura-facility-will-supply-red-bull-f1-engines-in-2022/6624598/ |title= Honda's Sakura facility will supply Red Bull F1 engines in 2022 |last= Smith |first= Luke |date=3 July 2021|access-date= 18 de xullo de 2021 |work= [[Autosport]]}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1{{efn|[[Max Verstappen]] exerceu o seu dereito a utilizar o número 1 como vixente campión do mundo. O seu número persoal, o 33, segue reservado para el.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.champion-verstappen-to-run-no-1-on-red-bull-in-2022-as-he-reveals.4S83CGt9ewCWlzgYNenbV9.html|title=Champion Verstappen to run No.1 on Red Bull in 2022 as he reveals congratulations from Wolff and Hamilton|website=Formula1.com|date=14 de decembro de 2021|access-date=14 de decembro de 2021}}</ref>}} | nowrap="" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |align="center"| 1-13 |- | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | nowrap="" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |align="center"| 1-13 |- | rowspan="2" |{{GBRb}} Williams Racing | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Nicholas Latifi drives the Williams FW44 during the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[Williams FW44|FW44]]<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-williams-anuncia-quando-revelara-carro-de-2022/7990440/|título=F1: Williams anuncia quando revelará carro de 2022|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | nowrap="" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |align="center"| 1-13 |- |style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | nowrap="" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] {{efn|[[Alexander Albon]] competíu anteriormente como piloto tailandés. Despois de que a [[Axencia Mundial Antidopaxe]] descubrise que Tailandia "incumpre" o seu código, prohibíu a Tailandia competir en campionatos mundiais, suxeito a unha apelación prevista.<ref>{{Cite web|title=North Korea, Thailand, Indonesia ruled non-compliant by WADA|url=https://www.reuters.com/lifestyle/sports/north-korea-thailand-indonesia-ruled-non-compliant-by-wada-2021-10-07/|website=Reuters|first1=Keating|last1=Steve|first2=Ferris|last2=Ken|date=8 de outubro de 2021|access-date=28 de decembro de 2021}}</ref>}} |align="center"| 1-13 |-class="sortbottom" | colspan="9" style="background-color:#EAECF0;text-align:center" |'''Fonte:'''<ref>{{cite web|url=https://www.fia.com/events/fia-formula-one-world-championship/season-2021/2021-and-2022-fia-formula-one-world |title=2022 FIA Formula One World Championship – Entry List |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=7 de decembro de 2021 |access-date=7 de decembro de 2021}}</ref> |} ===Trocos nos equipos=== [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] anunciou que non subministrarían unidades de potencia máis aló de {{F1 | 2021}}.<ref>{{Cite web|title=Honda to quit Formula 1 at the end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/honda-exit-2021-red-bull/4885092/?ic_source=home-page-widget&ic_medium=widget&ic_campaign=widget-6|access-date=2 de outubro de 2020|website=www.motorsport.com|language=en}}</ref> A compañía proporcionou unidades de enerxía a [[Scuderia AlphaTauri]] (anteriormente chamada [[Scuderia Toro Rosso]]) desde o {{F1 | 2018}} e a [[Red Bull Racing]] desde o {{F1 | 2019}}.<ref name="AlphaTauri">{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit|title=Red Bull, AlphaTauri to remain in F1 despite Honda exit at end of '21|author=Adam Cooper|website=Autosport.com|date=2 de outubro de 2020|access-date=3 de outubro de 2020|archive-date=4 de outubro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201004134301/https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit}}</ref> Red Bull Racing asumirá o programa de motores de Honda e o xestionara internamente creando unha nova división chamada [[Red Bull Powertrains Limited]]. A decisión tomouse despois de meter presión aos outros nove equipos para que negociasen unha conxelación do desenvolvemento do motor ata {{f1|2025}}. Red Bull Racing recoñeceu que abandonarían o campionato se non se acordara a conxelación do desenvolvemento de motores xa que carecían da capacidade para desenvolver un novo motor e non estaban dispostos a volver ser clientes de [[Renault na Fórmula 1| Renault]].<ref>{{cite web|url=https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/|title=Marko: Red Bull engine freeze demand 'not blackmail'|website=speedcafe.com|author=Daniel Herrero|date=23 de xaneiro de 2021|access-date=23 de xaneiro de 2021|archive-date=23 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210123011834/https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/}}</ref>{{efn|Segundo a normativa técnica, o provedor de motores que fornece o menor número de equipos con motores está obrigado a fornecer motores a calquera equipo sen provedor. No momento do anuncio de [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] da súa retirada, tanto [[Mercedes AMG High Performance Powertrains | Mercedes]] como [[Scuderia Ferrari | Ferrari]] fornecían máis equipos que [[Renault na Fórmula 1 | Renault]] e non estaban dispostos a subministrar motores a [[Red Bull Racing]], deixando a Renault como a única alternativa de Red Bull Racing.<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html|title=Red Bull 'committed' to F1 and evaluating power unit options following Honda departure news|date=2 de outubro de 2020|access-date=16 de febreiro de 2021|archive-date=5 de novembro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105040429/https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html}}</ref>|name=|group=}} Panthera Team Asia anunciou a súa intención de unirse á grella en 2022.<ref>{{cite web|url=https://www.motorsport.com/f1/news/panthera-asia-2022-entry-target/4789300/|title=New Asian team still targeting F1 2022 entry|website=[[motorsport.com]]|publisher=Motorsport Network|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020}}</ref> O equipo tiña previsto entrar no campionato en {{f1|2021}}, pero viuse obrigado a atrasar os seus plans por mor da [[pandemia da COVID-19]].<ref>{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022|title=Panthera Team Asia targets F1 grid slot in 2022|first1=Luke|last1=Smith|first2=Gary|last2=Watkins|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020|archive-date=15 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115191344/https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022}}</ref> Non obstante, a falta de novas sobre o equipo puxo en dúbida a súa entrada potencial en 2022.<ref>{{Cite web|date=19 de xaneiro de 2021|title=What now for Panthera Team Asia F1 ?|url=https://www.unracedf1.com/what-now-for-panthera-team-asia-f1/|access-date=10 de maio de 2021|website=www.unracedf1.com}}</ref> [[Ficheiro:Formula 1 all over the world-2022.svg|miniatura|upright=1.3|As Nacións programadas para albergar un [[Gran Premio de Fórmula 1]] en 2022 resáltanse en verde, coas localizacións dos circuítos marcadas cun punto negro. As anteriores nacións de acollida móstranse en gris escuro, e os antigos circuítos anfitrións están marcados cun punto branco.]] === Trocos de pilotos === [[Kimi Räikkönen]] anunciou a súa retirada ao final do campionato {{F1|2021}}, rematando a súa carreira na Fórmula Un despois de 19 tempadas.<ref>{{Cite web|title=Raikkonen to retire from Formula 1 at end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/kimi-raikkonen-retirement-formula-1-2021/6658463/?fbclid=IwAR0BJMDyY5wYMKS8IGudbOvMH2fqDj7gAVOw9q69NjQc6zpbheQQUhYFTsY|date=1 de setembro de 2021|access-date=1 de setembro de 2021|website=www.motorsport.com}}</ref> O asento de Räikkönen en [[Alfa Romeo F1 | Alfa Romeo Racing]] será cuberto por [[Valtteri Bottas]], que abandonara [[Mercedes-Benz na Fórmula 1| Mercedes]] a finais de 2021. [[George Russell]] substituira a Bottas, abandonando o seu asento en [[Williams Grand Prix Engineering | Williams]] que será cuberto polo ex-piloto de [[Red Bull Racing]] [[Alexander Albon]].<ref>{{Cite web|date=8 de setembro de 2021|title=Williams Racing Confirms Latifi & Albon as 2022 Driver Line Up|url=https://www.williamsf1.com/news/2021/drivers/williams-racing-confirms-latifi-albon-for-2022|access-date=8 de setembro de 2021|website=WilliamsF1.com|language=en}}</ref> O piloto de Fórmula 2 [[Guanyu Zhou]] graduarase na Fórmula Un con Alfa Romeo Racing, en lugar de [[Antonio Giovinazzi]], que deixará o equipo a finais de 2021.<ref>{{Cita web|título=Alfa Romeo confirm Antonio Giovinazzi will leave the team at the end of the season, as Italian announces Formula E switch|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-alfa-romeo-confirm-antonio-giovinazzi-will-leave-the-team-at-the.1kV7SnbnnunYNLFEdWSsfj.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-02-01|lingua=en}}</ref> Zhou converteríase no primeiro piloto chinés en competir na Fórmula Un. Nikita Mazepin debía competir orixinalmente conr Haas por segundo ano consecutivo. Tras a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucraína]] e a cancelación do patrocinio do título de Uralkali, recindíuse o seu contrato.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-haas-to-part-ways-with-nikita-mazepin-with-immediate-effect.nmmqyclyJjFNkPJjQyiyF.html|title=Haas to part ways with Nikita Mazepin 'with immediate effect'|website=Formula1.com|date=5 de marzo de 2022|access-date=5 de marzo de 2022}}</ref> Foi substituído por [[Kevin Magnussen]], quen competiu por última vez en 2020 co mesmo equipo.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|title=Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022|website=Formula1.com|date=9 de marzo de 2022|access-date=9 de marzo de 2022}}</ref> ====Cambios a media tempada==== Antes do [[Gran Premio de Bahrain de 2022|Gran Premio de Bahrain]], [[Sebastian Vettel]] deu positivo por [[SARS-CoV-2|coronavirus]]. Substituíuno no [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] o piloto de reserva [[Nico Hülkenberg]], quen correu a última vez no [[Gran Premio de Eifel de 2020]], pilotando para o antigo equipo [[Racing Point F1 Team |Racing Point]].<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-vettel-to-be-replaced-by-hulkenberg-for-2022-bahrain-gp-after.5pgESYwenU9KPErL3MfFRz.html|title=Vettel to be replaced by Hulkenberg for 2022 Bahrain GP after positive Covid test|website=Formula1.com|date=17 de marzo de 2022|access-date=17 de marzo de 2022}}</ref> == Lista de carreiras planificadas == O calendario de 2022 consta de vinte e dous eventos, suxeitos a contrato entre os organizadores das carreiras e o [[Grupo de Fórmula Un]],<ref name="2022 calendar">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-23-race-calendar-for-2022.2HcIP34fK3Zznx7YZfWL6P.html|title=Formula 1 announces 23-race calendar for 2022|website=www.formula1.com|date=15de outubro de 2021|access-date=15 de outubro de 2021}}</ref> e as normativas permisivas co [[COVID-19]] establecidas polos gobernos locais e o Grupo de Fórmula Un.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar">{{Cite news|url= https://www.reuters.com/lifestyle/sports/china-absent-record-23-race-2022-formula-one-calendar-2021-10-15/ |title= Chinese GP off F1 calendar for third year in a row |work= [[Reuters]] |last1= Baldwin |first1= Alan |last2= Sarkar |first2= Pritha |last3= Ferris |first3= Ken |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro de 2021 |location= Londres}}</ref> {|class="sortable wikitable" width="650px" style="font-size: 85%;" !data-sort-type="number" |Rolda !Gran Premio !Circuíto !class="unsortable" | Data |- !1 |[[Gran Premio de Bahrain]] |{{BHRb}} [[Circuíto Internacional de Bahrain]], [[Sakhir]] |20 marzo |- !2 |nowrap|[[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{SAUb}} [[Circuíto urbano de Jeddah]], [[Jeddah]] |27 marzo |- !3 |[[Gran Premio de Australia]] |{{AUSb}} [[Circuíto de Albert Park]], [[Melbourne]] |10 abril |- !4 |Nowrap|[[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |Nowrap|{{ITAb}} [[Autódromo Enzo e Dino Ferrari|Circuíto de Imola]], [[Imola]] |24 abril |- !5 |[[Gran Premio de Miami]] |nowrap|{{USAb}} [[Autódromo Internacional de Miami]], [[Miami Gardens, Florida]]{{Efn|O [[Autódromo Internacional de Miami]] está pendente da homologación da [[Fédération Internationale de l'Automobile|FIA]] do circuíto.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |8 maio |- !6 |[[Gran Premio de España]]{{Efn|O [[Gran Premio de España]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |nowrap|{{ESPb}} [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]], [[Montmeló]] |22 maio |- !7 |[[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Circuíto de Mónaco]], [[Mónaco]] |29 maio |- !8 |[[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{AZEb}} [[Circuíto urbano de Bakú]], [[Bakú]] |12 xuño |- !9 |[[Gran Premio do Canadá]] |{{CANb}} [[Circuíto Gilles Villeneuve]], [[Montréal]] |19 xuño |- !10 |[[Gran Premio do Reino Unido]] |{{GBRb}} [[Circuíto de Silverstone]], [[Silverstone]] |3 xullo |- !11 |[[Gran Premio de Austria]] |{{AUTb}} [[Red Bull Ring]], [[Spielberg, Estiria|Spielberg]] |10 xullo |- !12 |[[Gran Premio de Francia]] |{{FRAb}} [[Circuíto Paul Ricard]], [[Le Castellet]] |24 xullo |- !13 |[[Gran Premio de Hungría]] |{{HUNb}} [[Hungaroring]], [[Mogyoród]] |31 xullo |- !14 |[[Gran Premio de Bélxica]] |{{BELb}} [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Stavelot]] |28 agosto |- !15 |[[Gran Premio dos Países Baixos]] |{{NEDb}} [[Circuíto Park Zandvoort]], [[Zandvoort]] |4 setembro |- !16 |[[Gran Premio de Italia]] |{{ITAb}} [[Circuíto de Monza]], [[Monza]] |11 setembro |- !17 |[[Gran Premio de Singapur]]{{Efn|O [[Gran Premio de Singapur]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{SGPb}} [[Circuíto urbano de Marina Bay]], [[Singapur]] |2 outubro |- !18 |[[Gran Premio do Xapón]] |nowrap|{{JPNb}} [[Circuíto de Suzuka]], [[Suzuka, Mie|Suzuka]] |9 outubro |- !19 |{{Nowrap|[[Gran Premio dos Estados Unidos]]}}{{Efn|O [[Gran Premio dos Estados Unidos]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{USAb}} [[Circuíto das Américas]], [[Austin, Texas]] |23 outubro |- !20 |[[Gran Premio de México|gran Premio da Cidade de México]] |nowrap|{{MEXb}} [[Autódromo Hermanos Rodríguez]], [[Cidade de México]] |30 outubro |- !21 |[[Gran Premio do Brasil|Gran Premio de São Paulo]] |{{BRAb}} [[Autódromo José Carlos Pace|Circuíto de Interlagos]], [[São Paulo]] |13 novembro |- !22 |[[Gran Premio de Abu Zabi]] |{{AREb}} [[Circuíto de Yas Marina]], [[Abu Zabi]] |20 novembro |- class="sortbottom" |colspan="4" align="bottom" style="background-color:#EAECF0; text-align:center" |'''Fonte:'''<ref name="2022 calendar"/><ref name="BBC Sport 2022 calendar">{{Cite news|url= https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/58918353 |title= Chinese Grand Prix: Shanghai race dropped from 2022 F1 calendar |work= [[BBC Sport]] |last= Benson |first= Andrew |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro der 2021}}</ref> |} ===Ampliación e cambios do calendario=== *Os grandes premios de [[Gran Premio de Australia|Australia]], [[Gran Premio de Canadá|Canadá]], [[Gran Premio do Xapón|Xapón]] e [[Gran Premio de Singapur|Singapur]] volven ao calendario despois dunha ausencia de dous anos debido á [[pandemia de COVID-19]].<ref name="2022 calendar"/> *Está previsto que o [[Gran Premio de Miami]] faga o seu debut, e se prevé que a carreira teña lugar no [[Autódromo Internacional de Miami]] en [[Miami Gardens, Florida]].<ref>{{Cite web|date=18 de abril de 2021|title=Miami Grand Prix to join F1 calendar in 2022, with exciting new circuit planned|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.miami-grand-prix-to-join-f1-calendar-in-2022.44Dqc0CfhQzb7bb7MIjkqX.html|access-date=18 de abril de 2021|website=Formula1.com|language=en}}</ref> *Os grandes premios de [[Gran Premio de Portugal|Portugal]], [[Gran Premio de Estiria|Estíria]] e [[Gran Premio de Turquía|Turquía]] non incluíronse na lista de carreiras de 2022 . Estes Grandes Premios engadíronse especificamente ao calendario {{F1|2021}} en resposta á pandemia de COVID-19, para garantir que se puidesen celebrar tantas carreiras como fose posible. *O [[Gran Premio de Qatar]], que debutou no campionato de 2021 no [[Circuíto Internacional de Losail]], non está presente no calendario de 2022. Está previsto que o Gran Premio volva en {{f1|2023}} nun novo circuíto especialmente construído, despois dun parón dun ano durante o cal o país se centraría en acoller o [[Mundial de Fútbol de 2022]].<ref name="2022 calendar"/><ref>{{cite web|last=Cooper|first=Adam|date=30 de setembro de 2021|title=F1 confirms Qatar GP on 2021 calendar as part of long-term deal|url=https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/|access-date=30 de setembro de 2021|website=Autosport.com|publisher=[[Motorsport Network]]|language=en|quote=Non haberá Gran Premio en {{F1|2022}} xa que o país centrarase en acoller a [[Mundial de Fútbol de 2022|Copa do Mundo da FIFA]] que comezará exactamente un ano despois da primeira carreira de Fórmula Un. O evento volverá entón en {{F1|2023}} nun lugar aínda por confirmar, cun novo circuíto agora en fase de planificación.|archive-url=https://web.archive.org/web/20210930090506/https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/ |archive-date=30 de setembro de 2021 }}</ref> *O [[Gran Premio da China]] estaba baixo contrato para figurar no calendario de 2022,<ref>{{Cite news|url= https://www.racefans.net/2020/07/21/new-race-deal-to-keep-formula-1-in-china-until-2025/ |title= New race deal to keep Formula 1 in China until 2025 |last1= Rencken |first1= Dieter |last2= Collantine |first2= Keith |work= Race Fans |date= 21 de xullo de 2020 |access-date= 22 de outubro de 2021}}</ref> pero non se incluíu debido ás restricións de viaxes chinesas relacionadas coa pandemia de COVID-19.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" /><ref name="BBC Sport 2022 calendar" /> O Gran Premio regresará no campionato de 2023.<ref>{{Cite web|url= https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-extends-chinese-grand-prix-contract-to-2025.3EWPSR02zKJ4ItdLHQtk8u.html |title= F1 extends Chinese Grand Prix contract to 2025 |date= 6 de novembro de 2021 |website=Formula1.com|access-date= 6 de novembro de 2021}}</ref> *O [[Gran Premio de Rusia]] no [[Circuíto de Sochi]], [[Sochi]], que estaba programado para o 25 de setembro como a 17ª proba do campionato, suspendeuse inicialmente do calendario en resposta a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022]],<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-statement-on-the-russian-grand-prix.4S39V28GpAH5ESb8LksW0J.html|title=Formula 1 statement on the Russian Grand Prix|website=Formula1.com|date=25 de febreiro de 2022|access-date=25 de febreiro de 2022}}</ref> antes de ser finalmente cancelado.<ref name="Russian Grand Prix cancelled">{{cite web |title=FIA announces World Motor Sport Council decisions in relation to the situation in Ukraine |url=https://www.fia.com/news/fia-announces-world-motor-sport-council-decisions-relation-situation-ukraine |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=1 de marzo de 2022 |access-date=1 de marzo de 2022}}</ref> == Cambios na regulación == === Normativa técnica === O Campionato do Mundo de 2022 deberá revisar a normativa técnica.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|title=Formula 1 delays presentation of 2021 regulations|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de xuño de 2019|access-date=19 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190822220535/https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|archive-date=22 de agosto 2019}}</ref> Estes cambios estaban previstos para a súa introdución na tempada {{F1|2021}}, cos equipos desenvolvendo os seus coches ao longo de {{F1|2020}}. Non obstante, a introdución da normativa atrasouse ata o campionato de 2022 en resposta á [[pandemia da COVID-19]].<ref name="19 chassis">{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2020/03/20/formula-1s-new-regulations-delayed-until-2022/|title=Formula 1's new regulations delayed until 2022|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|publisher=[[Speedcafe]]|date=20 de marzo de 2020|access-date=20 de marzo de 2020}}</ref> Unha vez anunciado o atraso, prohibiuse aos equipos realizar calquera desenvolvemento dos seus coches do 2022 durante o ano natural do 2020.<ref>{{Cita web|título=F1 rule changes approved amid coronavirus disruption|url=https://federalnewsnetwork.com/sports-news/2020/03/f1-rule-changes-approved-amid-coronavirus-disruption/|páxina-web=Federal News Network|data=2020-03-31|data-acceso=2022-02-01|lingua=en-US|apelidos=Pugmire|nome=Jerome}}</ref> Consultouse aos pilotos sobre o desenvolvemento da nova normativa técnica,<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|title=F1 keen to work with drivers on new rules|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=25 de xuño de 2019|access-date=25 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629160345/https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|archive-date=29 de xuño de 2019}}</ref> que fixóse deliberadamente restritiva para evitar que os equipos desenvolvan deseños radicais que limiten a capacidade dos pilotos para adiantarse.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|title=2021 Formula 1 rules made restrictive to prevent racing limitations|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=19 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190718205841/https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|archive-date=18 de xullo de 2019}}</ref> A FIA creou un grupo de traballo especializado, ou comité de enxeñeiros, encargado de identificar e pechar as lagoas na normativa antes da súa publicación. A eliminación das lagoas impedirá, en teoría, que un equipo teña un coche dominante e, á súa vez, permitirá unha competición máis estreita en toda a pista ao tempo que mellorará a estética dos coches. Esta filosofía foi un dos principais obxectivos da nova normativa.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|title=F1 creates aero group to find 2021 loopholes in same way teams try|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719185544/https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|archive-date=19 de xullo de 2019}}</ref> ==== Aerodinámica e carrozaría ==== A normativa técnica reintroducirá o uso de [[Efecto solo (coches) | efecto solo]] por primeira vez desde que prohibíronse nos anos 80.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|title=F1 commits to reintroducing ground effect aero concept with '21 rules|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=17 de xullo de 2019|access-date=17 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190717035841/https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|archive-date=17 de xullo de 2019}}</ref> {{efn | O efecto chan xa se permitiu ata a tempada {{F1|1983}} cando o concepto prohibiuse por preocupacións sobre o aumento da velocidade en curva e deseños de automóbiles radicais como o [[Brabham BT46B]] "coche ventilador".}} Isto coincidirá cunha simplificación da carrozaría dos coches, facendo da parte inferior do coche a principal fonte de agarre aerodinámico. Con isto preténdese reducir as turbulencias de aire no ronsel dos coches para permitir aos pilotos seguirse máis de preto, mantendo un nivel similar de carga aerodinámica en comparación cos anos anteriores. Outros cambios na aerodinámica están destinados a limitar a capacidade dos equipos para controlar o fluxo de aire ao redor das rodas dianteiras e reducir aínda máis a estela aerodinámica dos coches.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|title=F1 rubbishes cookie cutter 2021 design concerns|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190721111730/https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|archive-date=21 de xullo de 2019}}</ref> Isto inclúe a eliminación de deflectores, os complexos dispositivos aerodinámicos que manipulan o fluxo de aire ao redor do corpo do coche.<ref>{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-whats-been-banned-under-the-2021-rules.50NPTzQjbIbIj5hXkhVVNw.html|title=Tech Tuesday: What's been banned under the 2021 rules|date=12 de novembro de 2019|website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=8 de decembro de 2019}}</ref> simplificarase a á frontal e as placas traseiras, reducindo o número e a complexidade dos elementos aerodinámicos. A á dianteira tamén debe conectarse directamente coa punta do morro a diferenza dos deseños anteriores a 2022 onde a á podía conectarse ao morro mediante soportes para crear un espazo baixo o monocasco, fomentando así o fluxo de aire debaixo do coche a través da superficie máis grande da á e do aumento da altura do morro. As ás traseiras serán máis anchas e montadas máis altas que en anos anteriores, con restricións adicionais para limitar a capacidade dos equipos de usar os gases de escape do coche para xerar carga aerodinámica e requirirase revestir a carrozría de goma para minimizar o risco de que os compoñentes se rompan nos coches, para minimizar o risco de bandeiras amarelas nun sector, coches de seguridade e paradas. As cifras publicadas polo grupo de traballo revelaron que, cando un coche coas especificacións de {{F1|2019}} seguía a outro coche só tiña o 55% dos seus niveis normais de carga aerodinámica dispoñible, un coche coas especificacións de 2022 que seguise a outro coche tería ata o 86% dos seus niveis normais de carga aerodinámica.<ref name="autosport youtube">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hk-JKrs0rrc|title=F1's 2021 rule changes: 10 things you need to know|via=[[YouTube|youtube.com]]|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref> Os equipos restrinxiranse aínda máis no número de melloras aerodinámicas que poden introducir no coche, tanto durante o fin de semana de carreira como durante o campionato. Estas regras introducíronse para reducir aínda máis os custos da competición.<ref name="2021 explained">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.2021-f1-rules-the-key-changes-explained.2dCtCkxNofk20K1B4rJwTk.html|title=2021 F1 rules: The Key Changes Explained |website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.fia-approve-raft-of-f1-rule-changes-for-2020-and-2021.2FbZjY6Aa16fUs4a03PTh7.html |title=FIA approve raft of F1 rule changes for 2020 and 2021 |date=31 de marzo de 2020 |access-date=8 de abril de 2020}}</ref> Tras a decisión de atrasar a normativa de 2021 a 2022, o desenvolvemento aerodinámico dos coches prohibúse desde o 28 de marzo ata finais de 2020. ==== Unidades de potencia ==== Os debates sobre a normativa sobre motores de 2021 comezaron en 2017 e finalizáronse en maio de 2018.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/04/14/may-deadline-2021-f1-engine-regulations/|title=May deadline for 2021 F1 engine regulations|first=Dan|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de abril de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/04/ferrari-encouraged-change-f1-attitude/|title=Ferrari 'encouraged' by change in F1 attitude|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=4 de maio de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref> A normativa proposta consistía en eliminar a [[Recuperación de calor residual | Unidade de recuperación de calor]] ({{nowrap | MGU-H}}) para simplificar a tecnoloxía empregada no motor mentres aumenta o límite máximo de revolucións en 3000 [[rpm]].<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|title=F1 removing MGU-H for 2021 engines a 'backwards step' - Mercedes|first=Scott|last=Mitchell|work=[[Autosport]]|date=11 de maio de 2018|access-date=11 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327195849/https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|archive-date=27 de marzo de 2019}}</ref> Outras propostas alcumadas como "plug-and-play" verían aos fornecedores de motores obrigados pola normativa a facer os compoñentes individuais dos motores compatibles universalmente, permitindo aos equipos obter os seus compoñentes de múltiples provedores.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|title=Formula 1 unveils 2021 engine plans|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=1 de novembro de 2017|access-date=9 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107131517/https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|archive-date=7 de novembro de 2017}}</ref> Os fabricantes tamén estarán suxeitos a unha regulación similar sobre os materiais dispoñibles comercialmente xa que os construtores de chasis estaran suxeitos a partir de 2021. As propostas deseñáronse para simplificar a tecnoloxía dos motores e facer o deporte máis atractivo para os novos participantes.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|title=FIA boss wants simpler F1 engines|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=23 de maio de 2018|access-date=23 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821014616/https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|archive-date=21 de agosto det 2019}}</ref> Non obstante, como ningún novo provedor de unidades de potencia se comprometeu para entrar no deporte a partir de 2021, os provedores existentes propuxeron manter a fórmula da unidade de potencia existente nun intento de reducir os custos globais de desenvolvemento.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|title=F1 manufacturers push back on 2021 engine proposals|last=Cooper|first=Adam|date=10 de xullo de 2018|work=[[Autosport]]|access-date=10 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180718115959/https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|archive-date=18 de xullo de 2018}}</ref> O sistema de cotas dos compoñentes da unidade de potencia continuará en 2021, recibindo os equipos un número limitado de compoñentes individuais que se poden usar antes de incorrer nunha penalización. O sistema de escape engadirase á lista de compoñentes, cos equipos autorizados a usar un máximo de seis ao longo do campionato.<ref name="2021 explained"/> ==== Compoñentes estandarizados ==== O deporte pretende introducir unha serie de compoñentes estandarizados a partir de 2022, coa normativa que prevé que os compoñentes estándar estean en vigor ata 2024. Estes compoñentes normalizados inclúen a caixa de cambios e o sistema de combustible.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|title=FIA issues tender for standard F1 gearbox supplier from 2021 season|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=19 de febreiro de 2019|access-date=19 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190926220647/https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|archive-date=26 de setembro de 2019}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|title=FIA releases new standard parts tender for key F1 fuel system parts|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=20 de maio de 2019|access-date=20 de maio de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190520205322/https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|archive-date=20 de maio de 2019}}</ref> Algúns compoñentes aerodinámicos, como a bandexa que se atopa na parte dianteira do chan do coche, tamén se normalizarán para restrinxir a capacidade dos equipos para desenvolver a área e gañar unha vantaxe competitiva. <ref name = "autosport youtube"/> As pezas individuais clasificaranse agora como un xeito de aclarar as regras que as rodean: <ref name = "autosport youtube"/> * "Pezas listadas" refírese ás pezas do coche que os equipos están obrigados a deseñar por se mesmos. * "Pezas estándar" é o nome que reciben as pezas do coche que deben empregar todos os equipos, incluídas as pinas e os equipos empregados nas paradas en boxes. * As "pezas transferibles" son pezas que un equipo pode desenvolver e vender a outro equipo, como a caixa de cambios e o embrague. * As "pezas prescritas" son pezas que os equipos están obrigados a desenvolver segundo un conxunto de regulamentos prescritivos. As pezas prescritas inclúen pasos de roda e aerodinámica de rodas. * As "pezas de código aberto" poden ser desenvolvidas colectivamente por equipos e vendidas aos clientes. Os volantes e o mecanismo DRS están listadas como pezas de código aberto. O sistema de categorización de pezas introduciuse para permitir a liberdade de deseño xa que a revisión da normativa aerodinámica era moi prescritiva.<Ref name = "autosport youtube" /> ==== Pneumáticos ==== O campionato pasará de rodas de 13 polgadas (33 cm.) a 18 polgadas (45´7 cm.). Orixinalmente propúxose que se prohibirá o uso de mantas eléctricas deseñadas para quentar os pneumáticos e manter os pneumáticos á temperatura de funcionamento óptima mentres non se usan<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|title=F1 to run bigger wheels, ban tyre warmers|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=21 de xullo de 2018|access-date=21 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821025147/https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> aínda que esta decisión foi posteriormente anulada logo da oposición do fornecedor de pneumáticos [[Pirelli]].<ref>{{Cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|title=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|last=Cooper|first=Adam|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=2019-10-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012012519/https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|archive-date=12 de outubro de 2019}}</ref> Os quentadores de pneumáticos pasarán a converterse nun equipo estandarizado, e todos os equipos deberán usar o mesmo produto co fin de eventualmente eliminalos por completo.{{cita necesaria | data = novembro de 2019}} ===Normas deportivas=== ====Sistema de puntos Sprint e eventos==== Despois de probarse por primeira vez baixo o nome de "clasificación ao sprint" en {{F1|2021}}, o formato volveu tamén para este campionato co nome cambiado a "sprint". O formato de fin de semana non cambiará desde 2021 e correráse nos Grandes premios de [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Emilia Romaña]], [[Gran Premio de Austria de 2022|Austria]] e [[Gran Premio do Brasil de 2022|São Paulo]] con puntos agora concedidos aos oito primeiros clasificados en lugar dos tres primeiros clasificados, como foi o caso de {{f1|2021}}. A diferenza da tempada anterior, o piloto que marca o mellor tempo na cualificación acreditarase como o polesitter oficial, sendo o gañador do sprint o que ten dereito a comezar o Gran Premio desde o primeiro lugar na grella.<ref name="sprint">{{cite web|title=Formula 1 to hold three Sprint events in 2022 – with more points on offer|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-to-hold-three-sprint-events-in-2022-with-more-points-on-offer.4UXmrMDm6We04ZFlW0Ieo9.html|website=www.formula1.com|publisher=Formula One|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Sistema de puntos para carreiras acurtadas ==== Tras a polémica sobre a concesión de puntos no [[Gran Premio de Bélxica de 2021]], modificáronse os criterios necesarios para a concesión de puntos por eventos sen completar. O requisito, pendente de aprobación polo [[Consello Mundial de Automobilismo da FIA]], cambiouse de xeito que:<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-commission-approves-changes-to-sporting-regulations-regarding-points-for.10aFBCNICC0dajLVnOAzia.html|title=F1 Commission approves changes to Sporting Regulations regarding points for shortened races|website=formula1|date=14 de febreiro de 2022|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> *Non se outorgarán puntos a non ser que se completaran un mínimo de dúas voltas baixo as condicións de [[Fórmula 1#Bandeiras|bandeira verde]]. *Se se completan máis de dúas voltas, pero menos do 25% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos sobre unha base de 6–4–3–2–1 aos 5 primeiros. *Se se completa entre o 25% e o 50% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 13–10–8–6–5–4–3–2–1 aos 9 primeiros. *Se se completa entre o 50% e o 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 19–14–12–9–8–6–5–3–2–1 aos 10 primeiros. *Se se completa máis do 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos completos. Os criterios anteriores estiveron en vigor durante máis de 40 anos antes do cambio, modificando a última vez entre a tempada de Fórmula Un de {{f1|1977}} e a tempada de {{f1|1980}}.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=How a 40-year-old rule turned F1 on its head at Spa |url=https://www.autosport.com/f1/news/how-a-40-year-old-rule-turned-f1-on-its-head-at-spa/6658250/ |website=Autosport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=1 de setembro de 2021}}</ref> ====Procedemento de seguridade do coche==== Á luz da polémica arredor do coche de seguridade no [[Gran Premio de Abu Zabi de 2021]], modificáronse os procedementos para o reinicio do coche de seguridade. En lugar de agardar ata a volta despois de que o último coche se desdobre do líder, o coche de seguridade retirarase agora unha volta despois de que se dea a instrución de que os coches que se atopan en voltas poden desdobrarse.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=FIA makes rule tweak to streamline F1 safety car restart process |url=https://www.autosport.com/f1/news/fia-makes-rule-tweak-to-streamline-f1-safety-car-restart-process/8289311/ |website=Autosport |publisher=Motorsport Network |access-date=18 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Elección do pneumático ==== Descartouse a norma que estaba en vigor desde {{F1|2014}}, que obrigaba aos pilotos a comezar a carreira cos pneumáticos que utilizaron para marcar o seu mellor tempo na cualificación. Todos os pilotos terán agora libre elección de pneumáticos para a saída no Gran Premio o domingo en todos os eventos.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=F1 regulations update confirms removal of Q2 tyre rule |url=https://www.motorsport.com/f1/news/f1-rules-update-confirms-removal-of-q2-tyre-rule/8313003/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de febreiro de 2022}}</ref> === Pneumáticos === A categoría cambiará ao uso de pneumáticos de 18 polgadas en lugar dos actuais de 13 polgadas. Inicialmente propúxose que se prohiba o uso de quentadores de pneumáticos (cobertas eléctricas deseñadas para manter os pneumáticos a temperatura óptima de funcionamento cando non están en uso) pero esta decisión reverteuse tras a forte oposición do fornecedor de pneumáticos, [[Pirelli]].<ref>{{citar web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|título=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|apelido=Cooper|nome=Adam|website=Autosport.com|lingua=en|dataacceso=1 de maio de 2020}}</ref> Pola contra, os quentadores de pneumáticos converteranse en equipos estandarizados con todos os equipos utilizando o mesmo produto co obxectivo de eventualmente eliminalos por completo. {| class="wikitable" style="font-size:100%; text-align:center;" |+ Compostos de pneus fornecidos por Pirelli para a tempada de 2022 da Fórmula 1 |- !Nome do composto!!colspan="3"| Cor !! Banda de rodamento !! Condicións !! Nome oficial !! Aderencia !! Lonxevidade |- ! scope="row" rowspan="3"| Brando | bgcolor="#F20704" style="color:white" rowspan="3"| Vermello |rowspan="3"| [[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Red 18.svg|50px]] |C3 |rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} |rowspan="3"| Seco |rowspan="3"| Brando |rowspan="3"| Moi alta |rowspan="3"| Moi baixa |- |C4 |- |C5 |- ! scope="row" rowspan="3"| Medio | bgcolor="#FACA08" rowspan="3"| Amarelo | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Yellow 18.svg|50px]] |C2 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Medio | rowspan="3"| Media | rowspan="3"| Media |- |C3 |- |C4 |- ! scope="row" rowspan="3"| Duro | bgcolor="#FFFFFF" rowspan="3"| Branco | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero White 18.svg|50px]] |C1 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Duro | rowspan="3"| Moi baixa | rowspan="3"| Moi alta |- |C2 |- |C3 |- ! scope="row"| Intermedio | bgcolor="#029405" style="color:white"| Verde | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Green 18.svg|50px]] | I | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga non estancada)}} | Intermedio | {{n/a}} | {{n/a}} |- ! scope="row" | Chuvia | bgcolor="#078CD1" style="color:white"| Azul | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Blue 18.svg|50px]] | W | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga estancada)}} | Mollado | {{n/a}} | {{n/a}} |} {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size: 85%" |- valign="top" !valign="middle"| Compostos ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAR]]<br />{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|ARA]]<br />{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br />{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br />{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br />{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MON]]<br />{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br />{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br />{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br />{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br />{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br />{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br />{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br />{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|PBS]]<br />{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SIN]]<br />{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|JAP]]<br />{{JAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|EUA]]<br />{{EUAb}} ! [[Gran Premio da Cidade do México de 2022|MEX]] <br />{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|SAO]]<br />{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|ABU]]<br />{{AREb}} |- ! Duro |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1 ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |- ! Medio |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''c3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |- ! Brando |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |- ! Intermedio |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |- ! Chuvia |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |- |} ==Resumo da tempada== ===Pretempada=== Debido ao cambio no regulamento técnico, a Fórmula Un decidiu realizar dúas probas de inverno en dúas pistas diferentes para axudar aos equipos a reunir máis datos sobre os seus novos coches, sendo o [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]] en [[Montmeló]] a sede da primeira os días 23 e 25 de febreiro e o [[Circuíto Internacional de Bahrain]] en [[Sakhir]] o que acolleu o segundo os días 10 e 12 de marzo.<ref>{{Cite web |last=Formula 1 |date=2022-01-26 |title=2022 pre-season testing dates in Barcelona and Bahrain confirmed |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-2022-pre-season-testing-dates-in-barcelona-and-bahrain-confirmed.3ZwPqa2c9GFqg7mFTDubau.html |access-date=2022-02-27 |website=Formula 1 |language=en}}</ref> == Resultados == === Grandes Premios === {| class="wikitable sortable" style="font-size:75%" |- ! # ! [[Gran Premio de Fórmula 1|Gran Premio]] ! ''[[Pole position]]'' ! [[Volta rápida]] ! Piloto gañador ! Segundo posto ! Terceiro posto ! Escudaría gañadora !class="unsortable"| Informe |- !1 |{{BHRb}} [[Gran Premio de Bahrain]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align=center|[[Gran Premio de Bahrain de 2022|Resultados]] |- !2 |{{SAUb}} [[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|Resultados]] |- !3 |{{AUSb}} [[Gran Premio de Australia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Australia de 2022|Resultados]] |- !4 |{{ITAb}} [[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|Verstappen acadou a [[pole position]] despois da cualificación, e tamén comezou primeiro no Gran Premio despois de quedar primeiro no sprint.}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Resultados]] |- !5 |{{USAb}} [[Gran Premio de Miami]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Miami de 2022|Resultados]] |- !6 |{{ESPb}} [[Gran Premio de España]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de España de 2022|Resultados]] |- !7 |{{MCOb}} [[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de Mónaco de 2022|Resultados]] |- !8 |{{AZEb}} [[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|Resultados]] |- !9 |{{AZEb}} [[Gran Premio do Canadá]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio do Canadá de 2022|Resultados]] |- !10 |{{GBRb}} [[Gran Premio do Reino Unido]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio do Reino Unido de 2022|Resultados]] |- !11 |{{AUTb}} [[Gran Premio de Austria]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|[[Max Verstappen]] logrou a pole position despois da cualificación. Tamén comezou a carreira na primeira posición despois de gañar o sprint.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.pole-sitter-verstappen-leads-battling-ferraris-for-sprint-victory-and-p1.20G3tD05Nf7FAV18P8RVQ0.html|title=Pole-sitter Verstappen leads battling Ferraris for Sprint victory and P1 grid spot for the Austrian GP|website=Formula1.com|date=9 July 2022|access-date=9 July 2022}}</ref>}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Austria de 2022|Resultados]] |- !12 |{{FRAb}} [[Gran Premio de Francia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Francia de 2022|Resultados]] |- !13 |{{HUNb}} [[Gran Premio de Hungría]] |{{GBRb}} [[George Russell]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Hungría de 2022|Resultados]] |- !14 |{{BELb}} [[Gran Premio de Bélxica]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]]{{efn|[[Max Verstappen]] marcou o mellor tempo na cualificación, pero foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-leclerc-and-more-set-for-belgian-grand-prix-grid-penalties-after.2XnehWp6I29AdvqnTeyF8P.html|title=Verstappen, Leclerc e algúns pilotos máis teñen penalizacións na grella do Gran Premio de Bélxica tras cambiar a unidade de potencia|website=Formula1.com|date=26 de agosto de 2022|access-date=26 de agosto de 2022}}</ref> [[Carlos Sainz Vázquez de Castro]] ascendeu a pole position no seu lugar.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-fastest-in-qualifying-but-sainz-set-to-start-on-pole-after.18uRqCjdY4iTx2s1CtiQ1m.html|title=Verstappen foi o máis rápido na clasificación, pero Sainz comezará na pole tras as penalizacións na grella do GP de Bélxica|website=Formula1|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref>}} | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Bélxica de 2022|Resultados]] |- !15 |{{NEDb}} [[Gran Premio dos Países Baixos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|Resultados]] |- !16 |{{ITAb}} [[Gran Premio de Italia]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Italia de 2022|Resultados]] |- !17 |{{RUSb}} [[Gran Premio de Singapur]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de singapur de 2022|Resultados]] |- !18 |{{TURb}} [[Gran Premio do Xapón]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Xapón de 2022|Resultados]] |- !19 |{{USAb}} [[Gran Premio dos Estados Unidos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|Resultados]] |- !20 |{{MEXb}} [[Gran Premio de México|Gran Premio da Cidade de México]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de México de 2022|Resultados]] |- !21 |{{BRAb}} [[Gran Premio do Brasil]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Brasil de 2022|Resultados]] |- !22 |{{AREb}} [[Gran Premio de Abu Zabi]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|Resultados]] |- |} === Pilotos === Puntuación: os puntos outórganse aos 10 finalistas clasificados. {| class="wikitable" style="font-size:85%; text-align:center" ! Posición | bgcolor="#ffffbf" | &nbsp;'''1º'''&nbsp; | bgcolor="#dfdfdf" | &nbsp;'''2º'''&nbsp; | bgcolor="#ffdf9f" | &nbsp;'''3º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''4º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''5º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''6º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''7º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''8º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''9º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''10º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''[[Volta rápida|VR]]'''&nbsp; |- ! Puntos | bgcolor="#ffffbf" | 25 | bgcolor="#dfdfdf" | 18 | bgcolor="#ffdf9f" | 15 | bgcolor="#dfffdf" | 12 | bgcolor="#dfffdf" | 10 | bgcolor="#dfffdf" | 8 | bgcolor="#dfffdf" | 6 | bgcolor="#dfffdf" | 4 | bgcolor="#dfffdf" | 2 | bgcolor="#dfffdf" | 1 | bgcolor="#dfffdf" | 1{{efn | name = punto de volta rápida | O punto só se concede se o piloto remata a carreira entre os dez primeiros. No caso de que o piloto que acade a volta rápida fose fóra dos dez primeiros, non se outorgará o punto da volta rápida para esa carreira.<ref name=F1-bonus-point>{{Cita web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.bonus-point-to-be-awarded-for-fastest-lap-in-2019.4gwBT6QW1NR1AlrlzAkKSP.html |title=Bonus point to be awarded for fastest lap in 2019 |website=Formula1.com |access-date=12 de marzo de 2019}}</ref><ref name=BBC-bonus-point>{{Cita novas |url=https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/47532633 |title=F1 to award point to driver who sets fastest lap in a Grand Prix |last=Benson |first=Andrew |date=11 de marzo de 2019 |work=[[BBC sport]] |access-date=11 de marzo de 2019}}</ref>}} |- !Carreira ao sprint{{Efn|A cualificación ao Sprint tivo lugar no Gran Premio de Emilia Romagna, Austria e no Gran Premio de São Paulo.}} |style="background-color:#ffffbf"|8 |style="background-color:#dfdfdf"|7 |style="background-color:#ffdf9f"|6 |style="background-color:#dfffdf |5 |style="background-color:#dfffdf |4 |style="background-color:#dfffdf |3 |style="background-color:#dfffdf |2 |style="background-color:#dfffdf |1 | | | |} {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! N.º ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} ! Puntos |- ! 1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | style="text-align:left" | {{NEDb}} [[Max Verstappen]] | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | ! 258 |- ! 2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | style="text-align:left" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | ! 178 |- ! 3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | style="text-align:left" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | ! 173 |- ! 4 |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[George Russell]] | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | ! 158 |- ! 5 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | ! 156 |- ! 6 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | ''3'' | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | ! 146 |- ! 7 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | ! 76 |- ! 8 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | ! 58 |- ! 9 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | style="text-align:left" | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | ! 46 |- ! 10 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Fernando Alonso]] | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | ! 41 |- ! 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | style="text-align:left" | {{nowrap|{{DINb}} [[Kevin Magnussen]]}} | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | ! 22 |- ! 12 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | style="text-align:left" | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | ! 19 |- ! 13 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | ! 12 |- ! 16 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 |style="text-align:left"| {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | ! 11 |- ! 17 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | style="text-align:left" | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | ! 5 |- ! 18 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | ! 4 |- ! 19 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | style="text-align:left" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | ! 3 |- ! 20 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Nicholas Latifi]] | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | ! 0 |- ! 21 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ! 0 |- ! Pos. ! Nº ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} === Construtores === {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- !rowspan="2" align="center"| 1 |rowspan="2" align="left"| {{AUTb}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | 1¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 431 |- |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 2 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 334 |- |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 3 |rowspan="2" align="left"| {{ALEb}} [[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | !rowspan="2"| 304 |- |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 4 |rowspan="2" align="left"| {{FRAb}} [[Alpine F1 Team|Alpine]] |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 99 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 5 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 95 |- |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 6 |rowspan="2" align="left"| {{SUIb}} [[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 51 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 7 |rowspan="2" align="left"| {{USAb}} [[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 34 |- |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 8 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 27 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''22''' | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | |- !rowspan="3" align="center"| 9 |rowspan="3" align="left"| {{GBRb}} [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | !rowspan="3"| 19 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 10 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 3 |- | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | |- ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} ==Notas== <references group="N"/> <references group="lower-alpha" /> ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Fórmula 1}} {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.formula1.com/ Sitio web oficial] {{Campionatos F1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Campionatos Mundiais de Fórmula 1]] [[Categoría:Deporte en 2022]] 99e5gnp5e85kfvze3m4ro19ktevdo93 6168537 6168533 2022-08-27T22:25:49Z Fendetestas 45576 /* Equipos e pilotos confirmados */ wikitext text/x-wiki {{actualidade}} {{TempadaF1 |Previo = 2021 |Actual = 2022 |Vindeiro = 2023 }} O '''Campionato Mundial da [[FIA]] de Fórmula 1 de 2022''' será a 73ª tempada de [[Fórmula 1]] organizada pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA).{{efn|Na [[historia da Fórmula 1]], as regulacións da Fórmula 1 presentáronse por primeira vez durante a tempada de Grandes Premio de 1946. Estas adaptáronse para todas as carreiras en 1948, e oraganizáronse oficialmente nun campionato en {{F1|1950}}.}} Está recoñecido pola [[Fédération Internationale de l'Automobile]] (FIA), o órgano de goberno internacional do [[automobilismo]], como a máxima clase de competición para [[coches de carreiras de roda aberta | coches de carreiras de rodas aberta]]. O campionato disputarase nunha serie de carreiras, ou [[Fórmula Un # Gran Premio | Grandes Premios]], celebradas en todo o mundo. Equipos e pilotos competirán polo [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Pilotos]] e polo [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1|Campionato do Mundo de Construtores]]. Pilotos e equipos competirán polos títulos de [[Lista de pilotos campións do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Pilotos]] e [[Lista de escuderías campioas do mundo de Fórmula 1 | Campión do Mundo de Construtores]] respectivamente. Agárdase que o campionato de 2022 introduza cambios significativos na normativa técnica do deporte. Estes cambios tiñan a intención de introducirse en {{F1 | 2021}}, pero atrasáronse ata 2022 [[Impacto da pandemia COVID-19 nos deportes | en resposta]] á [[pandemia da COVID-19]]. == Equipos e pilotos confirmados == Os seguintes construtores e pilotos están actualmente baixo contrato para competir no Campionato Mundial de 2022. Todos os equipos competirán cos pneumáticos subministrados por [[Pirelli]].<ref>{{cite news|last=Coch|first=Mat|url=https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|title=Pirelli to remain F1 tyre supplier until 2023|date=26 de novembro de 2018|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|access-date=10 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821215821/https://www.speedcafe.com/2018/11/26/pirelli-to-remain-f1-tyre-supplier-until-2023/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> {| class="wikitable" style="font-size: 85%;" !scope="col"| Equipo !scope="col"| Foto ! scope="col" |[[Lista de escuderías de Fórmula 1|Construtor]] !Chasis !scope="col" nowrap |[[Motores de Fórmula 1|Motores]] !scope="col"|[[Pneumáticos de Fórmula 1|Pneu.]] !scope="col"| Nº !scope="col"|[[Lista de pilotos de Fórmula 1|Pilotos]] ! style="background-color:#f2f3f4"| Roldas |- | rowspan="2" nowrap |{{SUIb}} Alfa Romeo F1 Team [[PKN Orlen|Orlen]] | rowspan="2" |[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 77 Bottas (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Alfa Romeo C42|C42]]<ref>{{citar web|data=2022-02-02|título=F1: Alfa Romeo anuncia nome e data de lançamento do carro de 2022|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alfa-romeo-anuncia-nome-e-data-de-lancamento-do-carro-de-2022/7825311/|access-date=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" nowrap |{{ITAb}} Scuderia AlphaTauri | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Yuki Tsunoda in qualifying for the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|Red Bull]] | rowspan="2" |[[AlphaTauri AT03|AT03]] | rowspan="2" |{{nowrap|Red Bull RBPTH001}} | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | align="center"| 1-14 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" |{{FRAb}} [[BWT AG|BWT]] Alpine F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-alpine-deve-ter-pintura-azul-e-rosa-por-causa-de-patrocinador/8075803/|título=F1: Alpine deve ter pintura azul e rosa por causa de patrocinador|data=2022-02-11|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 14 Alonso (side 2).jpg|150px]] | rowspan="2" | [[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] | rowspan="2" | [[Alpine A522|A522]] | rowspan="2" |Renault E-Tech RE22<ref>{{cite web|url=https://www.alpinecars.com/en/formula-1/alpine-a522/|title=Alpine A522|website=Alpinecars.com|access-date=21 de febreiro de 2022}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 |{{Nowrap|{{ESPb}} [[Fernando Alonso]]}} | align="center"| 1-14 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | align="center"| 1-14 |- | rowspan=3|{{GBRb}} Aston Martin [[Aramco]] [[Cognizant]] F1 Team<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-aston-martin-sela-acordo-de-patrocinio-com-aramco/7857480/|título=F1: Aston Martin sela acordo de patrocínio com Aramco|data=2022-02-03|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="3" style="text-align:center"|[[Ficheiro:AMR22 at the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan=3| [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="3" | [[Aston Martin AMR22|AMR22]] | rowspan="3" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="3" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | align="center"| 3-14 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 27 | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | align="center"| 1-2 |- | rowspan="2" |{{ITAb}} Scuderia Ferrari | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:Ferrari F1-75 in Melbourne.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Ferrari F1-75|F1-75]]<ref>{{citar web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.ferrari-to-call-2022-car-the-f1-75-in-honour-of-first-production-car.1eyDw7IMo3vL1bsWpyssGd.html|título=Ferrari to call 2022 car the F1-75 in honour of first production car|data=2022-02-01|website=Formula 1|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" |Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | nowrap="" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" |{{USAb}} Haas F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:FIA F1 Austria 2022 Nr. 47 Schumacher.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | rowspan="2" |[[Haas VF-22|VF-22]]<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" | Ferrari 066/7 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | {{DINb}} [[Kevin Magnussen]]<ref>{{Cita web|título=BREAKING: Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022 {{!}} Formula 1®|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-03-09|lingua=en}}</ref> | align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | nowrap | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" scope="row" nowrap |{{GBRb}} McLaren F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Lando Norris drives the McLaren MCL36 during the 2022 British Grand Prix..jpg|150px]] | rowspan="2" |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[McLaren MCL36|MCL36]]<ref>{{Cite web|date=2021-07-03|title=Triple threat|url=https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-url=https://web.archive.org/web/20210703085307/https://www.mclaren.com/racing/2021/austrian-grand-prix/triple-threat/|archive-date=3 de xullo de 2021|access-date=2021-07-04|website=[[McLaren|McLaren Racing]]|publisher=[[McLaren|McLaren Racing Ltd.]]|language=en|quote=...xa temos pezas de proba do MCL36 en fabricación, así como compoñentes que requiren un maior prazo de fabricación, como o chasis e a carcasa da caixa de cambios.}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | nowrap | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" |{{ALEb}} Mercedes-AMG [[Petronas]] F1 Team | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:2022 Emilia Romagna GP - Mercedes-AMG F1 W13 E Performance of Lewis Hamilton.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | rowspan="2" |{{nowrap|[[Mercedes W13|F1 W13]]}}<ref name=":0">{{Cite web|date=2021-12-23|title=Haas homologates chassis as Merc fires up for ’22|url=https://racer.com/2021/12/23/haas-homologates-chassis-as-merc-fires-up-for-22/|access-date=2021-12-23|website=RACER|language=en-US}}</ref> | rowspan="2" |Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | {{GBRb}} [[George Russell]] |align="center"| 1-14 |- | nowrap rowspan="2" |{{AUTb}} [[Oracle Corporation|Oracle]] Red Bull Racing<ref>{{citar web|título=F1: Red Bull anuncia novo patrocinador para temporada de 2022; veja|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-red-bull-anuncia-novo-patrocinador-para-temporada-de-2022-veja/8023065/|website=motorsport.uol.com.br|data=2022-02-09|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"| [[Ficheiro:2022 Miami GP - Red Bull RB18 of Sergio Pérez.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing]] | rowspan="2" |[[Red Bull Racing RB18|RB18]]<ref>{{Cite web|title=Horner explains why the Red Bull RB17 will 'never exist'|url=https://racingnews365.com/horner-explains-why-the-red-bull-rb17-will-never-exist|access-date=2021-12-23|website=RacingNews365|language=en}}</ref> | rowspan="2" | {{nowrap|Red Bull RBPTH001}}<ref name="Autosport Red Bull badged Honda engines">{{Cite news|url= https://www.autosport.com/f1/news/hondas-sakura-facility-will-supply-red-bull-f1-engines-in-2022/6624598/ |title= Honda's Sakura facility will supply Red Bull F1 engines in 2022 |last= Smith |first= Luke |date=3 July 2021|access-date= 18 de xullo de 2021 |work= [[Autosport]]}}</ref> | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1{{efn|[[Max Verstappen]] exerceu o seu dereito a utilizar o número 1 como vixente campión do mundo. O seu número persoal, o 33, segue reservado para el.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.champion-verstappen-to-run-no-1-on-red-bull-in-2022-as-he-reveals.4S83CGt9ewCWlzgYNenbV9.html|title=Champion Verstappen to run No.1 on Red Bull in 2022 as he reveals congratulations from Wolff and Hamilton|website=Formula1.com|date=14 de decembro de 2021|access-date=14 de decembro de 2021}}</ref>}} | nowrap="" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |align="center"| 1-14 |- | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | nowrap="" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |align="center"| 1-14 |- | rowspan="2" |{{GBRb}} Williams Racing | rowspan="2" style="text-align:center"|[[Ficheiro:Nicholas Latifi drives the Williams FW44 during the 2022 British Grand Prix.jpg|150px]] | rowspan="2" |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] | rowspan="2" |[[Williams FW44|FW44]]<ref>{{citar web|url=https://motorsport.uol.com.br/f1/news/f1-williams-anuncia-quando-revelara-carro-de-2022/7990440/|título=F1: Williams anuncia quando revelará carro de 2022|website=motorsport.uol.com.br|access-date=2022-02-11}}</ref> | rowspan="2" | Mercedes-AMG F1 M13 | rowspan="2" style="text-align:center"|{{Pirelli}} | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | nowrap="" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |align="center"| 1-14 |- |style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | nowrap="" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] {{efn|[[Alexander Albon]] competíu anteriormente como piloto tailandés. Despois de que a [[Axencia Mundial Antidopaxe]] descubrise que Tailandia "incumpre" o seu código, prohibíu a Tailandia competir en campionatos mundiais, suxeito a unha apelación prevista.<ref>{{Cite web|title=North Korea, Thailand, Indonesia ruled non-compliant by WADA|url=https://www.reuters.com/lifestyle/sports/north-korea-thailand-indonesia-ruled-non-compliant-by-wada-2021-10-07/|website=Reuters|first1=Keating|last1=Steve|first2=Ferris|last2=Ken|date=8 de outubro de 2021|access-date=28 de decembro de 2021}}</ref>}} |align="center"| 1-14 |-class="sortbottom" | colspan="9" style="background-color:#EAECF0;text-align:center" |'''Fonte:'''<ref>{{cite web|url=https://www.fia.com/events/fia-formula-one-world-championship/season-2021/2021-and-2022-fia-formula-one-world |title=2022 FIA Formula One World Championship – Entry List |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=7 de decembro de 2021 |access-date=7 de decembro de 2021}}</ref> |} ===Trocos nos equipos=== [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] anunciou que non subministrarían unidades de potencia máis aló de {{F1 | 2021}}.<ref>{{Cite web|title=Honda to quit Formula 1 at the end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/honda-exit-2021-red-bull/4885092/?ic_source=home-page-widget&ic_medium=widget&ic_campaign=widget-6|access-date=2 de outubro de 2020|website=www.motorsport.com|language=en}}</ref> A compañía proporcionou unidades de enerxía a [[Scuderia AlphaTauri]] (anteriormente chamada [[Scuderia Toro Rosso]]) desde o {{F1 | 2018}} e a [[Red Bull Racing]] desde o {{F1 | 2019}}.<ref name="AlphaTauri">{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit|title=Red Bull, AlphaTauri to remain in F1 despite Honda exit at end of '21|author=Adam Cooper|website=Autosport.com|date=2 de outubro de 2020|access-date=3 de outubro de 2020|archive-date=4 de outubro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201004134301/https://www.autosport.com/f1/news/152552/red-bull-alphatauri-to-stay-in-f1-despite-honda-exit}}</ref> Red Bull Racing asumirá o programa de motores de Honda e o xestionara internamente creando unha nova división chamada [[Red Bull Powertrains Limited]]. A decisión tomouse despois de meter presión aos outros nove equipos para que negociasen unha conxelación do desenvolvemento do motor ata {{f1|2025}}. Red Bull Racing recoñeceu que abandonarían o campionato se non se acordara a conxelación do desenvolvemento de motores xa que carecían da capacidade para desenvolver un novo motor e non estaban dispostos a volver ser clientes de [[Renault na Fórmula 1| Renault]].<ref>{{cite web|url=https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/|title=Marko: Red Bull engine freeze demand 'not blackmail'|website=speedcafe.com|author=Daniel Herrero|date=23 de xaneiro de 2021|access-date=23 de xaneiro de 2021|archive-date=23 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210123011834/https://www.speedcafe.com/2021/01/23/marko-red-bull-engine-freeze-demand-not-blackmail/}}</ref>{{efn|Segundo a normativa técnica, o provedor de motores que fornece o menor número de equipos con motores está obrigado a fornecer motores a calquera equipo sen provedor. No momento do anuncio de [[Honda na Fórmula 1 | Honda]] da súa retirada, tanto [[Mercedes AMG High Performance Powertrains | Mercedes]] como [[Scuderia Ferrari | Ferrari]] fornecían máis equipos que [[Renault na Fórmula 1 | Renault]] e non estaban dispostos a subministrar motores a [[Red Bull Racing]], deixando a Renault como a única alternativa de Red Bull Racing.<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html|title=Red Bull 'committed' to F1 and evaluating power unit options following Honda departure news|date=2 de outubro de 2020|access-date=16 de febreiro de 2021|archive-date=5 de novembro de 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105040429/https://www.formula1.com/en/latest/article.red-bull-committed-to-f1-and-evaluating-power-unit-options-following-honda.6L4owdSlMwt0Nmw7tQFX9g.html}}</ref>|name=|group=}} Panthera Team Asia anunciou a súa intención de unirse á grella en 2022.<ref>{{cite web|url=https://www.motorsport.com/f1/news/panthera-asia-2022-entry-target/4789300/|title=New Asian team still targeting F1 2022 entry|website=[[motorsport.com]]|publisher=Motorsport Network|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020}}</ref> O equipo tiña previsto entrar no campionato en {{f1|2021}}, pero viuse obrigado a atrasar os seus plans por mor da [[pandemia da COVID-19]].<ref>{{cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022|title=Panthera Team Asia targets F1 grid slot in 2022|first1=Luke|last1=Smith|first2=Gary|last2=Watkins|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=7 de maio de 2020|access-date=7 de maio de 2020|archive-date=15 de xaneiro de 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210115191344/https://www.autosport.com/f1/news/149322/panthera-team-asia-targets-f1-grid-slot-in-2022}}</ref> Non obstante, a falta de novas sobre o equipo puxo en dúbida a súa entrada potencial en 2022.<ref>{{Cite web|date=19 de xaneiro de 2021|title=What now for Panthera Team Asia F1 ?|url=https://www.unracedf1.com/what-now-for-panthera-team-asia-f1/|access-date=10 de maio de 2021|website=www.unracedf1.com}}</ref> [[Ficheiro:Formula 1 all over the world-2022.svg|miniatura|upright=1.3|As Nacións programadas para albergar un [[Gran Premio de Fórmula 1]] en 2022 resáltanse en verde, coas localizacións dos circuítos marcadas cun punto negro. As anteriores nacións de acollida móstranse en gris escuro, e os antigos circuítos anfitrións están marcados cun punto branco.]] === Trocos de pilotos === [[Kimi Räikkönen]] anunciou a súa retirada ao final do campionato {{F1|2021}}, rematando a súa carreira na Fórmula Un despois de 19 tempadas.<ref>{{Cite web|title=Raikkonen to retire from Formula 1 at end of 2021 season|url=https://www.motorsport.com/f1/news/kimi-raikkonen-retirement-formula-1-2021/6658463/?fbclid=IwAR0BJMDyY5wYMKS8IGudbOvMH2fqDj7gAVOw9q69NjQc6zpbheQQUhYFTsY|date=1 de setembro de 2021|access-date=1 de setembro de 2021|website=www.motorsport.com}}</ref> O asento de Räikkönen en [[Alfa Romeo F1 | Alfa Romeo Racing]] será cuberto por [[Valtteri Bottas]], que abandonara [[Mercedes-Benz na Fórmula 1| Mercedes]] a finais de 2021. [[George Russell]] substituira a Bottas, abandonando o seu asento en [[Williams Grand Prix Engineering | Williams]] que será cuberto polo ex-piloto de [[Red Bull Racing]] [[Alexander Albon]].<ref>{{Cite web|date=8 de setembro de 2021|title=Williams Racing Confirms Latifi & Albon as 2022 Driver Line Up|url=https://www.williamsf1.com/news/2021/drivers/williams-racing-confirms-latifi-albon-for-2022|access-date=8 de setembro de 2021|website=WilliamsF1.com|language=en}}</ref> O piloto de Fórmula 2 [[Guanyu Zhou]] graduarase na Fórmula Un con Alfa Romeo Racing, en lugar de [[Antonio Giovinazzi]], que deixará o equipo a finais de 2021.<ref>{{Cita web|título=Alfa Romeo confirm Antonio Giovinazzi will leave the team at the end of the season, as Italian announces Formula E switch|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-alfa-romeo-confirm-antonio-giovinazzi-will-leave-the-team-at-the.1kV7SnbnnunYNLFEdWSsfj.html|páxina-web=www.formula1.com|data-acceso=2022-02-01|lingua=en}}</ref> Zhou converteríase no primeiro piloto chinés en competir na Fórmula Un. Nikita Mazepin debía competir orixinalmente conr Haas por segundo ano consecutivo. Tras a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022|invasión rusa de Ucraína]] e a cancelación do patrocinio do título de Uralkali, recindíuse o seu contrato.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-haas-to-part-ways-with-nikita-mazepin-with-immediate-effect.nmmqyclyJjFNkPJjQyiyF.html|title=Haas to part ways with Nikita Mazepin 'with immediate effect'|website=Formula1.com|date=5 de marzo de 2022|access-date=5 de marzo de 2022}}</ref> Foi substituído por [[Kevin Magnussen]], quen competiu por última vez en 2020 co mesmo equipo.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-kevin-magnussen-to-make-sensational-f1-return-with-haas-in-2022.7m4IFYh7gmD3ZGppbs5f88.html|title=Kevin Magnussen to make sensational F1 return with Haas in 2022|website=Formula1.com|date=9 de marzo de 2022|access-date=9 de marzo de 2022}}</ref> ====Cambios a media tempada==== Antes do [[Gran Premio de Bahrain de 2022|Gran Premio de Bahrain]], [[Sebastian Vettel]] deu positivo por [[SARS-CoV-2|coronavirus]]. Substituíuno no [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] o piloto de reserva [[Nico Hülkenberg]], quen correu a última vez no [[Gran Premio de Eifel de 2020]], pilotando para o antigo equipo [[Racing Point F1 Team |Racing Point]].<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-vettel-to-be-replaced-by-hulkenberg-for-2022-bahrain-gp-after.5pgESYwenU9KPErL3MfFRz.html|title=Vettel to be replaced by Hulkenberg for 2022 Bahrain GP after positive Covid test|website=Formula1.com|date=17 de marzo de 2022|access-date=17 de marzo de 2022}}</ref> == Lista de carreiras planificadas == O calendario de 2022 consta de vinte e dous eventos, suxeitos a contrato entre os organizadores das carreiras e o [[Grupo de Fórmula Un]],<ref name="2022 calendar">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-announces-23-race-calendar-for-2022.2HcIP34fK3Zznx7YZfWL6P.html|title=Formula 1 announces 23-race calendar for 2022|website=www.formula1.com|date=15de outubro de 2021|access-date=15 de outubro de 2021}}</ref> e as normativas permisivas co [[COVID-19]] establecidas polos gobernos locais e o Grupo de Fórmula Un.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar">{{Cite news|url= https://www.reuters.com/lifestyle/sports/china-absent-record-23-race-2022-formula-one-calendar-2021-10-15/ |title= Chinese GP off F1 calendar for third year in a row |work= [[Reuters]] |last1= Baldwin |first1= Alan |last2= Sarkar |first2= Pritha |last3= Ferris |first3= Ken |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro de 2021 |location= Londres}}</ref> {|class="sortable wikitable" width="650px" style="font-size: 85%;" !data-sort-type="number" |Rolda !Gran Premio !Circuíto !class="unsortable" | Data |- !1 |[[Gran Premio de Bahrain]] |{{BHRb}} [[Circuíto Internacional de Bahrain]], [[Sakhir]] |20 marzo |- !2 |nowrap|[[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{SAUb}} [[Circuíto urbano de Jeddah]], [[Jeddah]] |27 marzo |- !3 |[[Gran Premio de Australia]] |{{AUSb}} [[Circuíto de Albert Park]], [[Melbourne]] |10 abril |- !4 |Nowrap|[[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |Nowrap|{{ITAb}} [[Autódromo Enzo e Dino Ferrari|Circuíto de Imola]], [[Imola]] |24 abril |- !5 |[[Gran Premio de Miami]] |nowrap|{{USAb}} [[Autódromo Internacional de Miami]], [[Miami Gardens, Florida]]{{Efn|O [[Autódromo Internacional de Miami]] está pendente da homologación da [[Fédération Internationale de l'Automobile|FIA]] do circuíto.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |8 maio |- !6 |[[Gran Premio de España]]{{Efn|O [[Gran Premio de España]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |nowrap|{{ESPb}} [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]], [[Montmeló]] |22 maio |- !7 |[[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Circuíto de Mónaco]], [[Mónaco]] |29 maio |- !8 |[[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{AZEb}} [[Circuíto urbano de Bakú]], [[Bakú]] |12 xuño |- !9 |[[Gran Premio do Canadá]] |{{CANb}} [[Circuíto Gilles Villeneuve]], [[Montréal]] |19 xuño |- !10 |[[Gran Premio do Reino Unido]] |{{GBRb}} [[Circuíto de Silverstone]], [[Silverstone]] |3 xullo |- !11 |[[Gran Premio de Austria]] |{{AUTb}} [[Red Bull Ring]], [[Spielberg, Estiria|Spielberg]] |10 xullo |- !12 |[[Gran Premio de Francia]] |{{FRAb}} [[Circuíto Paul Ricard]], [[Le Castellet]] |24 xullo |- !13 |[[Gran Premio de Hungría]] |{{HUNb}} [[Hungaroring]], [[Mogyoród]] |31 xullo |- !14 |[[Gran Premio de Bélxica]] |{{BELb}} [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Stavelot]] |28 agosto |- !15 |[[Gran Premio dos Países Baixos]] |{{NEDb}} [[Circuíto Park Zandvoort]], [[Zandvoort]] |4 setembro |- !16 |[[Gran Premio de Italia]] |{{ITAb}} [[Circuíto de Monza]], [[Monza]] |11 setembro |- !17 |[[Gran Premio de Singapur]]{{Efn|O [[Gran Premio de Singapur]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{SGPb}} [[Circuíto urbano de Marina Bay]], [[Singapur]] |2 outubro |- !18 |[[Gran Premio do Xapón]] |nowrap|{{JPNb}} [[Circuíto de Suzuka]], [[Suzuka, Mie|Suzuka]] |9 outubro |- !19 |{{Nowrap|[[Gran Premio dos Estados Unidos]]}}{{Efn|O [[Gran Premio dos Estados Unidos]] está pendente ao contrato entre os organizadores da carreira e o [[Formula One Group]].<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" />}} |{{USAb}} [[Circuíto das Américas]], [[Austin, Texas]] |23 outubro |- !20 |[[Gran Premio de México|gran Premio da Cidade de México]] |nowrap|{{MEXb}} [[Autódromo Hermanos Rodríguez]], [[Cidade de México]] |30 outubro |- !21 |[[Gran Premio do Brasil|Gran Premio de São Paulo]] |{{BRAb}} [[Autódromo José Carlos Pace|Circuíto de Interlagos]], [[São Paulo]] |13 novembro |- !22 |[[Gran Premio de Abu Zabi]] |{{AREb}} [[Circuíto de Yas Marina]], [[Abu Zabi]] |20 novembro |- class="sortbottom" |colspan="4" align="bottom" style="background-color:#EAECF0; text-align:center" |'''Fonte:'''<ref name="2022 calendar"/><ref name="BBC Sport 2022 calendar">{{Cite news|url= https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/58918353 |title= Chinese Grand Prix: Shanghai race dropped from 2022 F1 calendar |work= [[BBC Sport]] |last= Benson |first= Andrew |date= 15 de outubro de 2021 |access-date= 21 de outubro der 2021}}</ref> |} ===Ampliación e cambios do calendario=== *Os grandes premios de [[Gran Premio de Australia|Australia]], [[Gran Premio de Canadá|Canadá]], [[Gran Premio do Xapón|Xapón]] e [[Gran Premio de Singapur|Singapur]] volven ao calendario despois dunha ausencia de dous anos debido á [[pandemia de COVID-19]].<ref name="2022 calendar"/> *Está previsto que o [[Gran Premio de Miami]] faga o seu debut, e se prevé que a carreira teña lugar no [[Autódromo Internacional de Miami]] en [[Miami Gardens, Florida]].<ref>{{Cite web|date=18 de abril de 2021|title=Miami Grand Prix to join F1 calendar in 2022, with exciting new circuit planned|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.miami-grand-prix-to-join-f1-calendar-in-2022.44Dqc0CfhQzb7bb7MIjkqX.html|access-date=18 de abril de 2021|website=Formula1.com|language=en}}</ref> *Os grandes premios de [[Gran Premio de Portugal|Portugal]], [[Gran Premio de Estiria|Estíria]] e [[Gran Premio de Turquía|Turquía]] non incluíronse na lista de carreiras de 2022 . Estes Grandes Premios engadíronse especificamente ao calendario {{F1|2021}} en resposta á pandemia de COVID-19, para garantir que se puidesen celebrar tantas carreiras como fose posible. *O [[Gran Premio de Qatar]], que debutou no campionato de 2021 no [[Circuíto Internacional de Losail]], non está presente no calendario de 2022. Está previsto que o Gran Premio volva en {{f1|2023}} nun novo circuíto especialmente construído, despois dun parón dun ano durante o cal o país se centraría en acoller o [[Mundial de Fútbol de 2022]].<ref name="2022 calendar"/><ref>{{cite web|last=Cooper|first=Adam|date=30 de setembro de 2021|title=F1 confirms Qatar GP on 2021 calendar as part of long-term deal|url=https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/|access-date=30 de setembro de 2021|website=Autosport.com|publisher=[[Motorsport Network]]|language=en|quote=Non haberá Gran Premio en {{F1|2022}} xa que o país centrarase en acoller a [[Mundial de Fútbol de 2022|Copa do Mundo da FIFA]] que comezará exactamente un ano despois da primeira carreira de Fórmula Un. O evento volverá entón en {{F1|2023}} nun lugar aínda por confirmar, cun novo circuíto agora en fase de planificación.|archive-url=https://web.archive.org/web/20210930090506/https://www.autosport.com/f1/news/f1-confirms-qatar-gp-on-2021-calendar-as-part-of-long-term-deal/6678313/ |archive-date=30 de setembro de 2021 }}</ref> *O [[Gran Premio da China]] estaba baixo contrato para figurar no calendario de 2022,<ref>{{Cite news|url= https://www.racefans.net/2020/07/21/new-race-deal-to-keep-formula-1-in-china-until-2025/ |title= New race deal to keep Formula 1 in China until 2025 |last1= Rencken |first1= Dieter |last2= Collantine |first2= Keith |work= Race Fans |date= 21 de xullo de 2020 |access-date= 22 de outubro de 2021}}</ref> pero non se incluíu debido ás restricións de viaxes chinesas relacionadas coa pandemia de COVID-19.<ref name="2022 calendar"/><ref name="Reuters F1 calendar" /><ref name="BBC Sport 2022 calendar" /> O Gran Premio regresará no campionato de 2023.<ref>{{Cite web|url= https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-extends-chinese-grand-prix-contract-to-2025.3EWPSR02zKJ4ItdLHQtk8u.html |title= F1 extends Chinese Grand Prix contract to 2025 |date= 6 de novembro de 2021 |website=Formula1.com|access-date= 6 de novembro de 2021}}</ref> *O [[Gran Premio de Rusia]] no [[Circuíto de Sochi]], [[Sochi]], que estaba programado para o 25 de setembro como a 17ª proba do campionato, suspendeuse inicialmente do calendario en resposta a [[Invasión rusa de Ucraína de 2022]],<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-statement-on-the-russian-grand-prix.4S39V28GpAH5ESb8LksW0J.html|title=Formula 1 statement on the Russian Grand Prix|website=Formula1.com|date=25 de febreiro de 2022|access-date=25 de febreiro de 2022}}</ref> antes de ser finalmente cancelado.<ref name="Russian Grand Prix cancelled">{{cite web |title=FIA announces World Motor Sport Council decisions in relation to the situation in Ukraine |url=https://www.fia.com/news/fia-announces-world-motor-sport-council-decisions-relation-situation-ukraine |publisher=[[Fédération Internationale de l'Automobile]] |date=1 de marzo de 2022 |access-date=1 de marzo de 2022}}</ref> == Cambios na regulación == === Normativa técnica === O Campionato do Mundo de 2022 deberá revisar a normativa técnica.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|title=Formula 1 delays presentation of 2021 regulations|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de xuño de 2019|access-date=19 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190822220535/https://www.speedcafe.com/2019/06/14/formula-1-delays-presentation-of-2021-regulations/|archive-date=22 de agosto 2019}}</ref> Estes cambios estaban previstos para a súa introdución na tempada {{F1|2021}}, cos equipos desenvolvendo os seus coches ao longo de {{F1|2020}}. Non obstante, a introdución da normativa atrasouse ata o campionato de 2022 en resposta á [[pandemia da COVID-19]].<ref name="19 chassis">{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2020/03/20/formula-1s-new-regulations-delayed-until-2022/|title=Formula 1's new regulations delayed until 2022|first=Daniel|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|publisher=[[Speedcafe]]|date=20 de marzo de 2020|access-date=20 de marzo de 2020}}</ref> Unha vez anunciado o atraso, prohibiuse aos equipos realizar calquera desenvolvemento dos seus coches do 2022 durante o ano natural do 2020.<ref>{{Cita web|título=F1 rule changes approved amid coronavirus disruption|url=https://federalnewsnetwork.com/sports-news/2020/03/f1-rule-changes-approved-amid-coronavirus-disruption/|páxina-web=Federal News Network|data=2020-03-31|data-acceso=2022-02-01|lingua=en-US|apelidos=Pugmire|nome=Jerome}}</ref> Consultouse aos pilotos sobre o desenvolvemento da nova normativa técnica,<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|title=F1 keen to work with drivers on new rules|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=25 de xuño de 2019|access-date=25 de xuño de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190629160345/https://www.speedcafe.com/2019/06/25/f1-keen-to-work-with-drivers-on-new-rules/|archive-date=29 de xuño de 2019}}</ref> que fixóse deliberadamente restritiva para evitar que os equipos desenvolvan deseños radicais que limiten a capacidade dos pilotos para adiantarse.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|title=2021 Formula 1 rules made restrictive to prevent racing limitations|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=19 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190718205841/https://www.autosport.com/f1/news/144874/2021-rules-restrictive-to-prevent-racing-limitations|archive-date=18 de xullo de 2019}}</ref> A FIA creou un grupo de traballo especializado, ou comité de enxeñeiros, encargado de identificar e pechar as lagoas na normativa antes da súa publicación. A eliminación das lagoas impedirá, en teoría, que un equipo teña un coche dominante e, á súa vez, permitirá unha competición máis estreita en toda a pista ao tempo que mellorará a estética dos coches. Esta filosofía foi un dos principais obxectivos da nova normativa.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|title=F1 creates aero group to find 2021 loopholes in same way teams try|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190719185544/https://www.autosport.com/f1/news/144890/f1-creates-aero-group-to-find-2021-rules-loopholes|archive-date=19 de xullo de 2019}}</ref> ==== Aerodinámica e carrozaría ==== A normativa técnica reintroducirá o uso de [[Efecto solo (coches) | efecto solo]] por primeira vez desde que prohibíronse nos anos 80.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|title=F1 commits to reintroducing ground effect aero concept with '21 rules|first=Jonathan|last=Noble|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|date=17 de xullo de 2019|access-date=17 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190717035841/https://www.autosport.com/f1/news/144841/f1-commits-to-reintroducing-ground-effect-for-2021|archive-date=17 de xullo de 2019}}</ref> {{efn | O efecto chan xa se permitiu ata a tempada {{F1|1983}} cando o concepto prohibiuse por preocupacións sobre o aumento da velocidade en curva e deseños de automóbiles radicais como o [[Brabham BT46B]] "coche ventilador".}} Isto coincidirá cunha simplificación da carrozaría dos coches, facendo da parte inferior do coche a principal fonte de agarre aerodinámico. Con isto preténdese reducir as turbulencias de aire no ronsel dos coches para permitir aos pilotos seguirse máis de preto, mantendo un nivel similar de carga aerodinámica en comparación cos anos anteriores. Outros cambios na aerodinámica están destinados a limitar a capacidade dos equipos para controlar o fluxo de aire ao redor das rodas dianteiras e reducir aínda máis a estela aerodinámica dos coches.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|title=F1 rubbishes cookie cutter 2021 design concerns|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=19 de xullo de 2019|access-date=20 de xullo de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190721111730/https://www.speedcafe.com/2019/07/19/f1-rubbishes-cookie-cutter-2021-design-concerns/|archive-date=21 de xullo de 2019}}</ref> Isto inclúe a eliminación de deflectores, os complexos dispositivos aerodinámicos que manipulan o fluxo de aire ao redor do corpo do coche.<ref>{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-whats-been-banned-under-the-2021-rules.50NPTzQjbIbIj5hXkhVVNw.html|title=Tech Tuesday: What's been banned under the 2021 rules|date=12 de novembro de 2019|website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=8 de decembro de 2019}}</ref> simplificarase a á frontal e as placas traseiras, reducindo o número e a complexidade dos elementos aerodinámicos. A á dianteira tamén debe conectarse directamente coa punta do morro a diferenza dos deseños anteriores a 2022 onde a á podía conectarse ao morro mediante soportes para crear un espazo baixo o monocasco, fomentando así o fluxo de aire debaixo do coche a través da superficie máis grande da á e do aumento da altura do morro. As ás traseiras serán máis anchas e montadas máis altas que en anos anteriores, con restricións adicionais para limitar a capacidade dos equipos de usar os gases de escape do coche para xerar carga aerodinámica e requirirase revestir a carrozría de goma para minimizar o risco de que os compoñentes se rompan nos coches, para minimizar o risco de bandeiras amarelas nun sector, coches de seguridade e paradas. As cifras publicadas polo grupo de traballo revelaron que, cando un coche coas especificacións de {{F1|2019}} seguía a outro coche só tiña o 55% dos seus niveis normais de carga aerodinámica dispoñible, un coche coas especificacións de 2022 que seguise a outro coche tería ata o 86% dos seus niveis normais de carga aerodinámica.<ref name="autosport youtube">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hk-JKrs0rrc|title=F1's 2021 rule changes: 10 things you need to know|via=[[YouTube|youtube.com]]|work=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref> Os equipos restrinxiranse aínda máis no número de melloras aerodinámicas que poden introducir no coche, tanto durante o fin de semana de carreira como durante o campionato. Estas regras introducíronse para reducir aínda máis os custos da competición.<ref name="2021 explained">{{Cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.2021-f1-rules-the-key-changes-explained.2dCtCkxNofk20K1B4rJwTk.html|title=2021 F1 rules: The Key Changes Explained |website=formula1.com|publisher=[[Formula One Administration]]|access-date=24 de decembro de 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.fia-approve-raft-of-f1-rule-changes-for-2020-and-2021.2FbZjY6Aa16fUs4a03PTh7.html |title=FIA approve raft of F1 rule changes for 2020 and 2021 |date=31 de marzo de 2020 |access-date=8 de abril de 2020}}</ref> Tras a decisión de atrasar a normativa de 2021 a 2022, o desenvolvemento aerodinámico dos coches prohibúse desde o 28 de marzo ata finais de 2020. ==== Unidades de potencia ==== Os debates sobre a normativa sobre motores de 2021 comezaron en 2017 e finalizáronse en maio de 2018.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/04/14/may-deadline-2021-f1-engine-regulations/|title=May deadline for 2021 F1 engine regulations|first=Dan|last=Herrero|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=14 de abril de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/04/ferrari-encouraged-change-f1-attitude/|title=Ferrari 'encouraged' by change in F1 attitude|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=4 de maio de 2018|access-date=9 de maio de 2018}}</ref> A normativa proposta consistía en eliminar a [[Recuperación de calor residual | Unidade de recuperación de calor]] ({{nowrap | MGU-H}}) para simplificar a tecnoloxía empregada no motor mentres aumenta o límite máximo de revolucións en 3000 [[rpm]].<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|title=F1 removing MGU-H for 2021 engines a 'backwards step' - Mercedes|first=Scott|last=Mitchell|work=[[Autosport]]|date=11 de maio de 2018|access-date=11 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190327195849/https://www.autosport.com/f1/news/135942/f1-losing-mguh-a-backwards-step--mercedes|archive-date=27 de marzo de 2019}}</ref> Outras propostas alcumadas como "plug-and-play" verían aos fornecedores de motores obrigados pola normativa a facer os compoñentes individuais dos motores compatibles universalmente, permitindo aos equipos obter os seus compoñentes de múltiples provedores.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|title=Formula 1 unveils 2021 engine plans|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=1 de novembro de 2017|access-date=9 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20171107131517/https://www.speedcafe.com/2017/11/01/formula-1-unveils-2021-engine-plans/|archive-date=7 de novembro de 2017}}</ref> Os fabricantes tamén estarán suxeitos a unha regulación similar sobre os materiais dispoñibles comercialmente xa que os construtores de chasis estaran suxeitos a partir de 2021. As propostas deseñáronse para simplificar a tecnoloxía dos motores e facer o deporte máis atractivo para os novos participantes.<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|title=FIA boss wants simpler F1 engines|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=23 de maio de 2018|access-date=23 de maio de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821014616/https://www.speedcafe.com/2018/05/23/fia-boss-wants-simpler-f1-engines/|archive-date=21 de agosto det 2019}}</ref> Non obstante, como ningún novo provedor de unidades de potencia se comprometeu para entrar no deporte a partir de 2021, os provedores existentes propuxeron manter a fórmula da unidade de potencia existente nun intento de reducir os custos globais de desenvolvemento.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|title=F1 manufacturers push back on 2021 engine proposals|last=Cooper|first=Adam|date=10 de xullo de 2018|work=[[Autosport]]|access-date=10 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180718115959/https://www.autosport.com/f1/news/137319/f1-manufacturers-push-back-on-2021-changes|archive-date=18 de xullo de 2018}}</ref> O sistema de cotas dos compoñentes da unidade de potencia continuará en 2021, recibindo os equipos un número limitado de compoñentes individuais que se poden usar antes de incorrer nunha penalización. O sistema de escape engadirase á lista de compoñentes, cos equipos autorizados a usar un máximo de seis ao longo do campionato.<ref name="2021 explained"/> ==== Compoñentes estandarizados ==== O deporte pretende introducir unha serie de compoñentes estandarizados a partir de 2022, coa normativa que prevé que os compoñentes estándar estean en vigor ata 2024. Estes compoñentes normalizados inclúen a caixa de cambios e o sistema de combustible.<ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|title=FIA issues tender for standard F1 gearbox supplier from 2021 season|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=19 de febreiro de 2019|access-date=19 de febreiro de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190926220647/https://www.autosport.com/f1/news/141610/f1-teams-will-use-standard-gearbox-from-2021|archive-date=26 de setembro de 2019}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|title=FIA releases new standard parts tender for key F1 fuel system parts|first=Adam|last=Cooper|work=[[Autosport]]|date=20 de maio de 2019|access-date=20 de maio de 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190520205322/https://www.autosport.com/f1/news/143528/fia-releases-another-f1-standard-parts-tender|archive-date=20 de maio de 2019}}</ref> Algúns compoñentes aerodinámicos, como a bandexa que se atopa na parte dianteira do chan do coche, tamén se normalizarán para restrinxir a capacidade dos equipos para desenvolver a área e gañar unha vantaxe competitiva. <ref name = "autosport youtube"/> As pezas individuais clasificaranse agora como un xeito de aclarar as regras que as rodean: <ref name = "autosport youtube"/> * "Pezas listadas" refírese ás pezas do coche que os equipos están obrigados a deseñar por se mesmos. * "Pezas estándar" é o nome que reciben as pezas do coche que deben empregar todos os equipos, incluídas as pinas e os equipos empregados nas paradas en boxes. * As "pezas transferibles" son pezas que un equipo pode desenvolver e vender a outro equipo, como a caixa de cambios e o embrague. * As "pezas prescritas" son pezas que os equipos están obrigados a desenvolver segundo un conxunto de regulamentos prescritivos. As pezas prescritas inclúen pasos de roda e aerodinámica de rodas. * As "pezas de código aberto" poden ser desenvolvidas colectivamente por equipos e vendidas aos clientes. Os volantes e o mecanismo DRS están listadas como pezas de código aberto. O sistema de categorización de pezas introduciuse para permitir a liberdade de deseño xa que a revisión da normativa aerodinámica era moi prescritiva.<Ref name = "autosport youtube" /> ==== Pneumáticos ==== O campionato pasará de rodas de 13 polgadas (33 cm.) a 18 polgadas (45´7 cm.). Orixinalmente propúxose que se prohibirá o uso de mantas eléctricas deseñadas para quentar os pneumáticos e manter os pneumáticos á temperatura de funcionamento óptima mentres non se usan<ref>{{cite news|url=https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|title=F1 to run bigger wheels, ban tyre warmers|first=Mat|last=Coch|work=[[Speedcafe|speedcafe.com]]|date=21 de xullo de 2018|access-date=21 de xullo de 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190821025147/https://www.speedcafe.com/2018/07/21/f1-to-run-bigger-wheels-ban-tyre-warmers/|archive-date=21 de agosto de 2019}}</ref> aínda que esta decisión foi posteriormente anulada logo da oposición do fornecedor de pneumáticos [[Pirelli]].<ref>{{Cite web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|title=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|last=Cooper|first=Adam|website=[[Autosport|autosport.com]]|publisher=[[Motorsport Network]]|access-date=2019-10-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20191012012519/https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|archive-date=12 de outubro de 2019}}</ref> Os quentadores de pneumáticos pasarán a converterse nun equipo estandarizado, e todos os equipos deberán usar o mesmo produto co fin de eventualmente eliminalos por completo.{{cita necesaria | data = novembro de 2019}} ===Normas deportivas=== ====Sistema de puntos Sprint e eventos==== Despois de probarse por primeira vez baixo o nome de "clasificación ao sprint" en {{F1|2021}}, o formato volveu tamén para este campionato co nome cambiado a "sprint". O formato de fin de semana non cambiará desde 2021 e correráse nos Grandes premios de [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Emilia Romaña]], [[Gran Premio de Austria de 2022|Austria]] e [[Gran Premio do Brasil de 2022|São Paulo]] con puntos agora concedidos aos oito primeiros clasificados en lugar dos tres primeiros clasificados, como foi o caso de {{f1|2021}}. A diferenza da tempada anterior, o piloto que marca o mellor tempo na cualificación acreditarase como o polesitter oficial, sendo o gañador do sprint o que ten dereito a comezar o Gran Premio desde o primeiro lugar na grella.<ref name="sprint">{{cite web|title=Formula 1 to hold three Sprint events in 2022 – with more points on offer|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-to-hold-three-sprint-events-in-2022-with-more-points-on-offer.4UXmrMDm6We04ZFlW0Ieo9.html|website=www.formula1.com|publisher=Formula One|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Sistema de puntos para carreiras acurtadas ==== Tras a polémica sobre a concesión de puntos no [[Gran Premio de Bélxica de 2021]], modificáronse os criterios necesarios para a concesión de puntos por eventos sen completar. O requisito, pendente de aprobación polo [[Consello Mundial de Automobilismo da FIA]], cambiouse de xeito que:<ref>{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.f1-commission-approves-changes-to-sporting-regulations-regarding-points-for.10aFBCNICC0dajLVnOAzia.html|title=F1 Commission approves changes to Sporting Regulations regarding points for shortened races|website=formula1|date=14 de febreiro de 2022|access-date=14 de febreiro de 2022}}</ref> *Non se outorgarán puntos a non ser que se completaran un mínimo de dúas voltas baixo as condicións de [[Fórmula 1#Bandeiras|bandeira verde]]. *Se se completan máis de dúas voltas, pero menos do 25% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos sobre unha base de 6–4–3–2–1 aos 5 primeiros. *Se se completa entre o 25% e o 50% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 13–10–8–6–5–4–3–2–1 aos 9 primeiros. *Se se completa entre o 50% e o 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos de 19–14–12–9–8–6–5–3–2–1 aos 10 primeiros. *Se se completa máis do 75% da distancia da carreira programada, outorgaranse puntos completos. Os criterios anteriores estiveron en vigor durante máis de 40 anos antes do cambio, modificando a última vez entre a tempada de Fórmula Un de {{f1|1977}} e a tempada de {{f1|1980}}.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=How a 40-year-old rule turned F1 on its head at Spa |url=https://www.autosport.com/f1/news/how-a-40-year-old-rule-turned-f1-on-its-head-at-spa/6658250/ |website=Autosport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=1 de setembro de 2021}}</ref> ====Procedemento de seguridade do coche==== Á luz da polémica arredor do coche de seguridade no [[Gran Premio de Abu Zabi de 2021]], modificáronse os procedementos para o reinicio do coche de seguridade. En lugar de agardar ata a volta despois de que o último coche se desdobre do líder, o coche de seguridade retirarase agora unha volta despois de que se dea a instrución de que os coches que se atopan en voltas poden desdobrarse.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=FIA makes rule tweak to streamline F1 safety car restart process |url=https://www.autosport.com/f1/news/fia-makes-rule-tweak-to-streamline-f1-safety-car-restart-process/8289311/ |website=Autosport |publisher=Motorsport Network |access-date=18 de febreiro de 2022}}</ref> ==== Elección do pneumático ==== Descartouse a norma que estaba en vigor desde {{F1|2014}}, que obrigaba aos pilotos a comezar a carreira cos pneumáticos que utilizaron para marcar o seu mellor tempo na cualificación. Todos os pilotos terán agora libre elección de pneumáticos para a saída no Gran Premio o domingo en todos os eventos.<ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=F1 regulations update confirms removal of Q2 tyre rule |url=https://www.motorsport.com/f1/news/f1-rules-update-confirms-removal-of-q2-tyre-rule/8313003/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de febreiro de 2022}}</ref> === Pneumáticos === A categoría cambiará ao uso de pneumáticos de 18 polgadas en lugar dos actuais de 13 polgadas. Inicialmente propúxose que se prohiba o uso de quentadores de pneumáticos (cobertas eléctricas deseñadas para manter os pneumáticos a temperatura óptima de funcionamento cando non están en uso) pero esta decisión reverteuse tras a forte oposición do fornecedor de pneumáticos, [[Pirelli]].<ref>{{citar web|url=https://www.autosport.com/f1/news/146522/f1-2021-tyre-blanket-ban-decision-reversed|título=Decision to ban tyre blankets from F1 for 2021 reversed|apelido=Cooper|nome=Adam|website=Autosport.com|lingua=en|dataacceso=1 de maio de 2020}}</ref> Pola contra, os quentadores de pneumáticos converteranse en equipos estandarizados con todos os equipos utilizando o mesmo produto co obxectivo de eventualmente eliminalos por completo. {| class="wikitable" style="font-size:100%; text-align:center;" |+ Compostos de pneus fornecidos por Pirelli para a tempada de 2022 da Fórmula 1 |- !Nome do composto!!colspan="3"| Cor !! Banda de rodamento !! Condicións !! Nome oficial !! Aderencia !! Lonxevidade |- ! scope="row" rowspan="3"| Brando | bgcolor="#F20704" style="color:white" rowspan="3"| Vermello |rowspan="3"| [[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Red 18.svg|50px]] |C3 |rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} |rowspan="3"| Seco |rowspan="3"| Brando |rowspan="3"| Moi alta |rowspan="3"| Moi baixa |- |C4 |- |C5 |- ! scope="row" rowspan="3"| Medio | bgcolor="#FACA08" rowspan="3"| Amarelo | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero Yellow 18.svg|50px]] |C2 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Medio | rowspan="3"| Media | rowspan="3"| Media |- |C3 |- |C4 |- ! scope="row" rowspan="3"| Duro | bgcolor="#FFFFFF" rowspan="3"| Branco | rowspan="3"|[[Ficheiro:F1 tire Pirelli PZero White 18.svg|50px]] |C1 | rowspan="3"| Slick<br />{{Small|(P Zero™)}} | rowspan="3"| Seco | rowspan="3"| Duro | rowspan="3"| Moi baixa | rowspan="3"| Moi alta |- |C2 |- |C3 |- ! scope="row"| Intermedio | bgcolor="#029405" style="color:white"| Verde | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Green 18.svg|50px]] | I | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga non estancada)}} | Intermedio | {{n/a}} | {{n/a}} |- ! scope="row" | Chuvia | bgcolor="#078CD1" style="color:white"| Azul | [[Ficheiro:F1 tire Pirelli Cinturato Blue 18.svg|50px]] | W | Sucos<br />{{Small|(Cinturato™)}} | Mollado<br />{{Small|(Auga estancada)}} | Mollado | {{n/a}} | {{n/a}} |} {| class="wikitable" style="text-align:center; font-size: 85%" |- valign="top" !valign="middle"| Compostos ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAR]]<br />{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|ARA]]<br />{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br />{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br />{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br />{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MON]]<br />{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br />{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br />{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br />{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br />{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br />{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br />{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br />{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|PBS]]<br />{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br />{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SIN]]<br />{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|JAP]]<br />{{JAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|EUA]]<br />{{EUAb}} ! [[Gran Premio da Cidade do México de 2022|MEX]] <br />{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|SAO]]<br />{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|ABU]]<br />{{AREb}} |- ! Duro |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C1 ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FFFFFF" style="color:black"| ''' ''' |- ! Medio |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C2''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C4''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''C3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| '''c3''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |bgcolor="#FACA08" style="color:black"| ''' ''' |- ! Brando |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C3''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C5''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| '''C4''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |bgcolor="#F20704" style="color:white"| ''' ''' |- ! Intermedio |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |bgcolor="#029405" style="color:white"| '''I''' |- ! Chuvia |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |bgcolor="#078CD1" style="color:white"| '''W''' |- |} ==Resumo da tempada== ===Pretempada=== Debido ao cambio no regulamento técnico, a Fórmula Un decidiu realizar dúas probas de inverno en dúas pistas diferentes para axudar aos equipos a reunir máis datos sobre os seus novos coches, sendo o [[Circuíto de Barcelona-Catalunya]] en [[Montmeló]] a sede da primeira os días 23 e 25 de febreiro e o [[Circuíto Internacional de Bahrain]] en [[Sakhir]] o que acolleu o segundo os días 10 e 12 de marzo.<ref>{{Cite web |last=Formula 1 |date=2022-01-26 |title=2022 pre-season testing dates in Barcelona and Bahrain confirmed |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.breaking-2022-pre-season-testing-dates-in-barcelona-and-bahrain-confirmed.3ZwPqa2c9GFqg7mFTDubau.html |access-date=2022-02-27 |website=Formula 1 |language=en}}</ref> == Resultados == === Grandes Premios === {| class="wikitable sortable" style="font-size:75%" |- ! # ! [[Gran Premio de Fórmula 1|Gran Premio]] ! ''[[Pole position]]'' ! [[Volta rápida]] ! Piloto gañador ! Segundo posto ! Terceiro posto ! Escudaría gañadora !class="unsortable"| Informe |- !1 |{{BHRb}} [[Gran Premio de Bahrain]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align=center|[[Gran Premio de Bahrain de 2022|Resultados]] |- !2 |{{SAUb}} [[Gran Premio de Arabia Saudita]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|Resultados]] |- !3 |{{AUSb}} [[Gran Premio de Australia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Australia de 2022|Resultados]] |- !4 |{{ITAb}} [[Gran Premio da Emilia-Romaña]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|Verstappen acadou a [[pole position]] despois da cualificación, e tamén comezou primeiro no Gran Premio despois de quedar primeiro no sprint.}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|Resultados]] |- !5 |{{USAb}} [[Gran Premio de Miami]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Miami de 2022|Resultados]] |- !6 |{{ESPb}} [[Gran Premio de España]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de España de 2022|Resultados]] |- !7 |{{MCOb}} [[Gran Premio de Mónaco]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align=center|[[Gran Premio de Mónaco de 2022|Resultados]] |- !8 |{{AZEb}} [[Gran Premio de Acerbaixán]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|Resultados]] |- !9 |{{AZEb}} [[Gran Premio do Canadá]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio do Canadá de 2022|Resultados]] |- !10 |{{GBRb}} [[Gran Premio do Reino Unido]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio do Reino Unido de 2022|Resultados]] |- !11 |{{AUTb}} [[Gran Premio de Austria]] |{{NEDb}} [[Max Verstappen]]{{efn|[[Max Verstappen]] logrou a pole position despois da cualificación. Tamén comezou a carreira na primeira posición despois de gañar o sprint.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.pole-sitter-verstappen-leads-battling-ferraris-for-sprint-victory-and-p1.20G3tD05Nf7FAV18P8RVQ0.html|title=Pole-sitter Verstappen leads battling Ferraris for Sprint victory and P1 grid spot for the Austrian GP|website=Formula1.com|date=9 July 2022|access-date=9 July 2022}}</ref>}} |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffffbf"|{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] | align="center" |[[Gran Premio de Austria de 2022|Resultados]] |- !12 |{{FRAb}} [[Gran Premio de Francia]] |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Francia de 2022|Resultados]] |- !13 |{{HUNb}} [[Gran Premio de Hungría]] |{{GBRb}} [[George Russell]] |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffffbf"|{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |bgcolor="#dfdfdf"|{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |bgcolor="#ffdf9f"|{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | align="center" |[[Gran Premio de Hungría de 2022|Resultados]] |- !14 |{{BELb}} [[Gran Premio de Bélxica]] |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]]{{efn|[[Max Verstappen]] marcou o mellor tempo na cualificación, pero foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-leclerc-and-more-set-for-belgian-grand-prix-grid-penalties-after.2XnehWp6I29AdvqnTeyF8P.html|title=Verstappen, Leclerc e algúns pilotos máis teñen penalizacións na grella do Gran Premio de Bélxica tras cambiar a unidade de potencia|website=Formula1.com|date=26 de agosto de 2022|access-date=26 de agosto de 2022}}</ref> [[Carlos Sainz Vázquez de Castro]] ascendeu a pole position no seu lugar.<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.verstappen-fastest-in-qualifying-but-sainz-set-to-start-on-pole-after.18uRqCjdY4iTx2s1CtiQ1m.html|title=Verstappen foi o máis rápido na clasificación, pero Sainz comezará na pole tras as penalizacións na grella do GP de Bélxica|website=Formula1|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref>}} | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Bélxica de 2022|Resultados]] |- !15 |{{NEDb}} [[Gran Premio dos Países Baixos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|Resultados]] |- !16 |{{ITAb}} [[Gran Premio de Italia]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Italia de 2022|Resultados]] |- !17 |{{RUSb}} [[Gran Premio de Singapur]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de singapur de 2022|Resultados]] |- !18 |{{TURb}} [[Gran Premio do Xapón]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Xapón de 2022|Resultados]] |- !19 |{{USAb}} [[Gran Premio dos Estados Unidos]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|Resultados]] |- !20 |{{MEXb}} [[Gran Premio de México|Gran Premio da Cidade de México]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de México de 2022|Resultados]] |- !21 |{{BRAb}} [[Gran Premio do Brasil]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio do Brasil de 2022|Resultados]] |- !22 |{{AREb}} [[Gran Premio de Abu Zabi]] | | |bgcolor="#ffffbf"| |bgcolor="#dfdfdf"| |bgcolor="#ffdf9f"| | | align="center" |[[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|Resultados]] |- |} === Pilotos === Puntuación: os puntos outórganse aos 10 finalistas clasificados. {| class="wikitable" style="font-size:85%; text-align:center" ! Posición | bgcolor="#ffffbf" | &nbsp;'''1º'''&nbsp; | bgcolor="#dfdfdf" | &nbsp;'''2º'''&nbsp; | bgcolor="#ffdf9f" | &nbsp;'''3º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''4º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''5º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''6º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''7º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''8º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''9º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''10º'''&nbsp; | bgcolor="#dfffdf" | &nbsp;'''[[Volta rápida|VR]]'''&nbsp; |- ! Puntos | bgcolor="#ffffbf" | 25 | bgcolor="#dfdfdf" | 18 | bgcolor="#ffdf9f" | 15 | bgcolor="#dfffdf" | 12 | bgcolor="#dfffdf" | 10 | bgcolor="#dfffdf" | 8 | bgcolor="#dfffdf" | 6 | bgcolor="#dfffdf" | 4 | bgcolor="#dfffdf" | 2 | bgcolor="#dfffdf" | 1 | bgcolor="#dfffdf" | 1{{efn | name = punto de volta rápida | O punto só se concede se o piloto remata a carreira entre os dez primeiros. No caso de que o piloto que acade a volta rápida fose fóra dos dez primeiros, non se outorgará o punto da volta rápida para esa carreira.<ref name=F1-bonus-point>{{Cita web |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.bonus-point-to-be-awarded-for-fastest-lap-in-2019.4gwBT6QW1NR1AlrlzAkKSP.html |title=Bonus point to be awarded for fastest lap in 2019 |website=Formula1.com |access-date=12 de marzo de 2019}}</ref><ref name=BBC-bonus-point>{{Cita novas |url=https://www.bbc.co.uk/sport/formula1/47532633 |title=F1 to award point to driver who sets fastest lap in a Grand Prix |last=Benson |first=Andrew |date=11 de marzo de 2019 |work=[[BBC sport]] |access-date=11 de marzo de 2019}}</ref>}} |- !Carreira ao sprint{{Efn|A cualificación ao Sprint tivo lugar no Gran Premio de Emilia Romagna, Austria e no Gran Premio de São Paulo.}} |style="background-color:#ffffbf"|8 |style="background-color:#dfdfdf"|7 |style="background-color:#ffdf9f"|6 |style="background-color:#dfffdf |5 |style="background-color:#dfffdf |4 |style="background-color:#dfffdf |3 |style="background-color:#dfffdf |2 |style="background-color:#dfffdf |1 | | | |} {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! N.º ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} ! Puntos |- ! 1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | style="text-align:left" | {{NEDb}} [[Max Verstappen]] | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | ! 258 |- ! 2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | style="text-align:left" | {{MCOb}} [[Charles Leclerc]] | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | ! 178 |- ! 3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | style="text-align:left" | {{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | ! 173 |- ! 4 |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[George Russell]] | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | ! 158 |- ! 5 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | ! 156 |- ! 6 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | ''3'' | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | ! 146 |- ! 7 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | style="text-align:left" | {{GBRb}} [[Lando Norris]] | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | ! 76 |- ! 8 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Esteban Ocon]] | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | ! 58 |- ! 9 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | style="text-align:left" | {{FINb}} [[Valtteri Bottas]] | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | ! 46 |- ! 10 | align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | style="text-align:left" | {{ESPb}} [[Fernando Alonso]] | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | ! 41 |- ! 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | style="text-align:left" | {{nowrap|{{DINb}} [[Kevin Magnussen]]}} | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | ! 22 |- ! 12 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | style="text-align:left" | {{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | ! 19 |- ! 13 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | style="text-align:left" | {{FRAb}} [[Pierre Gasly]] | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | ! 16 |- ! 15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Mick Schumacher]] | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | ! 12 |- ! 16 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 |style="text-align:left"| {{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | ! 11 |- ! 17 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | style="text-align:left" | {{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | ! 5 |- ! 18 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Lance Stroll]] | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | ! 4 |- ! 19 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | style="text-align:left" | {{THAb}} [[Alexander Albon]] | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | ! 3 |- ! 20 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | style="text-align:left" | {{CANb}} [[Nicholas Latifi]] | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | ! 0 |- ! 21 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | style="text-align:left" | {{ALEb}} [[Nico Hülkenberg]] | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | ! 0 |- ! Pos. ! Nº ! Piloto ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|MIA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} === Construtores === {| |style="vertical-align:top; text-align:center"| {| class="wikitable" style="font-size: 80%" |- valign="middle" ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |- !rowspan="2" align="center"| 1 |rowspan="2" align="left"| {{AUTb}} [[Red Bull Racing|Red Bull]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''1''' | bgcolor="#CFCFFF" | 19† | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#FFFFBF" | 1¹ | bgcolor="#FFFFBF" | ''1'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFDFDF" | '''''2'''''¹ | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 431 |- |align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| '''11''' | bgcolor="#CFCFFF" | 18† | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | 2³ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | 1 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁵ | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 2 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''16''' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''''1''''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6² | bgcolor="#DFDFDF" | '''2''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | '''4''' | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFFFBF" | 1² | bgcolor="#EFCFFF" | '''Ret''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 334 |- |align="center" bgcolor="red" style="color:white"| '''55''' | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | bgcolor="#FFFFBF" | '''1''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret³ | bgcolor="#DFFFDF" | ''5'' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 3 |rowspan="2" align="left"| {{ALEb}} [[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''44''' | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁸ | bgcolor="#DFDFDF" | 2 | bgcolor="#DFDFDF" | ''2'' | | | | | | | | | !rowspan="2"| 304 |- |align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| '''63''' | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#DFFFDF" | 4 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 4⁴ | bgcolor="#FFDF9F" | 3 | bgcolor="#FFDF9F" | '''3''' | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 4 |rowspan="2" align="left"| {{FRAb}} [[Alpine F1 Team|Alpine]] |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''14''' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 99 |- |align="center" bgcolor="blue" style="color:black"| '''31''' | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁶ | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 5 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''3''' | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 18⁶ | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 95 |- |align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| '''4''' | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#FFDF9F" | 3⁵ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | ''6'' | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 6 |rowspan="2" align="left"| {{SUIb}} [[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''24''' | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 51 |- | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| '''77''' | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 5⁷ | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 20† | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 7 |rowspan="2" align="left"| {{USAb}} [[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''20''' | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#DFFFDF" | 9⁸ | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 8⁷ | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 34 |- |align="center" bgcolor="white" style="color:red"| '''47''' | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 8 |rowspan="2" align="left"| {{ITAb}} [[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''10''' | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 5 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 27 |- | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| '''22''' | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | align="center" bgcolor="white" style="color:black"| NTS | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#DFFFDF" | 7 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 19 | | | | | | | | | |- !rowspan="3" align="center"| 9 |rowspan="3" align="left"| {{GBRb}} [[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''5''' | | | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#DFFFDF" | 8 | bgcolor="#CFCFFF" | 17† | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 6 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | | | | | | | | | !rowspan="3"| 19 |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''18''' | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | | | | | | | | | |- | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| '''27''' | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |- !rowspan="2" align="center"| 10 |rowspan="2" align="left"| {{GBRb}} [[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''6''' | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 14 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 15 | bgcolor="#CFCFFF" | 16 | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | | | | | | | | | !rowspan="2"| 3 |- | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| '''23''' | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 14† | bgcolor="#DFFFDF" | 10 | bgcolor="#CFCFFF" | 11 | bgcolor="#DFFFDF" | 9 | bgcolor="#CFCFFF" | 18 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#EFCFFF" | Ret | bgcolor="#CFCFFF" | 12 | bgcolor="#CFCFFF" | 13 | bgcolor="#CFCFFF" | 17 | | | | | | | | | |- ! Pos. ! Construtor ! Nº ! [[Gran Premio de Bahrain de 2022|BAH]]<br/>{{BHRb}} ! [[Gran Premio de Arabia Saudita de 2022|SAU]]<br/>{{SAUb}} ! [[Gran Premio de Australia de 2022|AUS]]<br/>{{AUSb}} ! [[Gran Premio da Emilia-Romaña de 2022|EMI]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Miami de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de España de 2022|ESP]]<br/>{{ESPb}} ! [[Gran Premio de Mónaco de 2022|MCO]]<br/>{{MCOb}} ! [[Gran Premio de Acerbaixán de 2022|AZE]]<br/>{{AZEb}} ! [[Gran Premio do Canadá de 2022|CAN]]<br/>{{CANb}} ! [[Gran Premio do Reino Unido de 2022|GBR]]<br/>{{GBRb}} ! [[Gran Premio de Austria de 2022|AUT]]<br/>{{AUTb}} ! [[Gran Premio de Francia de 2022|FRA]]<br/>{{FRAb}} ! [[Gran Premio de Hungría de 2022|HUN]]<br/>{{HUNb}} ! [[Gran Premio de Bélxica de 2022|BEL]]<br/>{{BELb}} ! [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022|NED]]<br/>{{NEDb}} ! [[Gran Premio de Italia de 2022|ITA]]<br/>{{ITAb}} ! [[Gran Premio de Singapur de 2022|SGP]]<br/>{{SGPb}} ! [[Gran Premio do Xapón de 2022|XAP]]<br/>{{XAPb}} ! [[Gran Premio dos Estados Unidos de 2022|USA]]<br/>{{USAb}} ! [[Gran Premio de México de 2022|MEX]]<br/>{{MEXb}} ! [[Gran Premio de São Paulo de 2022|BRA]]<br/>{{BRAb}} ! [[Gran Premio de Abu Zabi de 2022|QAT]]<br/>{{AREb}} !valign="middle"| [[Sistemas de puntuación da Fórmula 1|Puntos]] |} |valign="top"| {{Lenda de resultados do piloto de Fórmula 1}} <span style="font-size:65%">'''Negra''' – Pole<br/> ''Cursiva'' – Volta rápida<br/> † Coches que non terminaron o Gran Premio, pero se clasificaron ao completar máis do 90% da distancia de carreira.<br> ‡ concedéronse metade dos puntosn no Gran Premio de Bélxica xa que completouse menos do 75% da distancia programada debido á intensa choiva. A volta rápida non se concedeu na clasificación final.</span> |} ==Notas== <references group="N"/> <references group="lower-alpha" /> ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Fórmula 1}} {{commonscat}} === Ligazóns externas === * [http://www.formula1.com/ Sitio web oficial] {{Campionatos F1}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Campionatos Mundiais de Fórmula 1]] [[Categoría:Deporte en 2022]] 1d6yturthrk4rzvbll88rqhn5ej0zm7 0 516468 6168620 6148454 2022-08-28T07:45:48Z Brunnaiz 112696 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Esther Estévez Casado''', nada en [[Verín]] o [[18 de novembro]] de [[1997]],<ref name="lgx"/> é unha [[xornalista]] [[Pobo galego|galega]], máis coñecida como a [[Presentador, presentadora|presentadora]] do [[Programa de televisión|programa]] ''[[Dígocho eu]]'' da [[TVG]], un programa de divulgación para mellorar o uso da [[lingua galega]]. == Traxectoria == Estudou [[xornalismo]] na [[Universidade de Santiago de Compostela]]. Traballa no departamento de Tempo Real, na Área de Información da [[Televisión de Galicia|TVG]] dende [[setembro]] do [[2019]] e presenta o programa ''[[Dígocho eu]]'' dende [[xaneiro]] de [[2020]].<ref name="lgx">{{Cita web|url=https://lgx15.gal/2020/esther-estevez/|título=Esther Estévez LGx15|páxina-web=lgx15.gal|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> Trátase dun programa diario de curta duración que se difunde a través de G24.gal,<ref>{{Cita web|url=https://www.crtvg.es/informativos/etiqueta/digochoeu|título=Dígocho eu en G24Noticias|páxina-web=crtvg.es|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> e redes sociais como [[YouTube]], [[Instagram]] e [[TikTok]]. O [[18 de outubro]] de [[2020]], Estévez pasou a presentar tamén o programa ''Cachadas'',<ref>{{Cita web|url=http://www.crtvg.es/tvg/programas/cachadas|título=Cachadas en CRTVG|páxina-web=crtvg.es|dataacceso=26 de xaneiro de 2021}}</ref> un espazo semanal de [[humor]] que recolle algúns dos momentos divertidos da programación da TVG. Ten participado noutros programas de TVG como o [[Luar (programa)|Luar]] ou o especial 25 de xullo de 2022.<ref>{{Cita web|título=A TVG ofrece a súa ‘Gala do 25 de Xullo’ con Tanxugueiras e Heredeiros|url=https://www.laopinioncoruna.es/ocio/tv/2022/07/25/tvg-ofrece-sua-gala-do-70178844.html|páxina-web=La Opinión de A Coruña|data=2022-07-25|data-acceso=2022-07-26|lingua=|apelidos=REDACCIÓN}}</ref> Dende o [[17 de maio]] de [[2021]], Esther presenta ''[[Dígocho eu]]'' no [[Twitch]] da [[Corporación de Radio e Televisión de Galicia|CRTVG]] con dous programas semanais: o primeiro, «O reto do #DígochoEu», onde realiza entrevistas e probas lingüísticas a personaxes relevantes galegofalantes; e o segundo, «Apúntamento lusófono», que se emite dende o [[19 de maio|19 de maio,]] o cal presenta xunto co [[Actor, actriz|actor]] [[Pobo portugués|portugués]] [[Rodrigo Paganelli]], no cal Esther trata de aprender [[Lingua portuguesa|portugués]], e Rodrigo [[Lingua galega|galego]]. Posteriormente, estes programas son resubidos á [[páxina web]] e a canle de YouTube da TVG.<ref>[https://www.crtvg.es/crtvg/noticias-corporativas/o-actor-portugues-rodrigo-paganelli-ficha-polo-digochoeu-da-crtvg O actor portugués Rodrigo Paganelli ficha polo #DígochoEu da CRTVG en Twitch]</ref> O [[19 de marzo]] de [[2022]] recibiu o [[Premios Mestre Mateo|Premio Mestre Mateo]] á mellor comunicadora na [[20ª edición dos Premios Mestre Mateo|20ª edición dos premios]]<ref>{{Cita web|url=http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/esther-estevez-recibe-o-premio-a-mellor-comunicadora-2022-5571002|título=Esther Estévez recibe o Premio á Mellor Comunicadora 2022|editor=crtvg.es|data=20 de marzo de 2022|dataacceso=21 de marzo de 2022}}</ref> polo programa ''Dígocho eu'', que tamén gañou o premio a mellor programa de televisión. == Galardóns e nomeamentos == === [[Premios Mestre Mateo]] === {| class="wikitable" |- ! Ano || Categoría || Programa || Resultado |- |[[20ª edición dos Premios Mestre Mateo|2022]]||Mellor comunicadora||''[[Dígocho eu]]''||style="background: #ddffdd"| Gañadora |} == Notas == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Estévez, Esther}} [[Categoría:Xornalistas de Verín]] [[Categoría:Nados en 1997]] [[Categoría:Xornalistas de Galicia]] [[Categoría:Presentadores de TVG]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Santiago de Compostela]] hhltc3jy43vkrf2w3rxz3ayu450umw3 0 527505 6168247 6161567 2022-08-27T12:19:49Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «sea» wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Libro | nome = The Lightning Thief }} '''''The Lightning Thief''''' é un libro de [[Rick Riordan]]. É o primeiro libro da serie ''Percy Jackson e os deuses olímpicos'', que conta as aventuras dun rapaz actual de doce anos, Percy Jackson, cando descobre que é un semideus ; o fillo dun mortal, Sally Jackson, e do deus grego, [[Poseidón]]. Percy e os seus amigos fan unha procura para evitar unha guerra apocalíptica entre os deuses gregos [[Zeus]] e [[Poseidón]]. Rick Riordan rematou de escribir o manuscrito en 1994. ''The Lightning Thief'' foi inicialmente aceptado por Bantam Books en 1997 e posteriormente vendido nunha poxa de Miramax Books, antes de ser lanzado o 28 de xullo de 2005. O libro vendeu máis de 1,2 millóns de exemplares nos seguintes catro anos, aparecendo na lista de libros máis vendidos para nenos do New York Times e figurando nun dos mellores libros para adultos novos da Asociación de Servizos de Bibliotecas para Adultos Novos (Young Adult Library Services), entre outros premios. Adaptouse a unha película chamada ''[[Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief]]'', que se estreou nos Estados Unidos o 12 de febreiro de 2010. A continuación deste libro vai ''[[The Sea of Monsters]]''. == Argumento == ''The Lightning Thief'' utiliza conceptos da [[mitoloxía grega]] nun ambiente moderno.<ref name="Reviews List">{{Cita web|url=http://www.rickriordan.com/Lightning_Thief_Reviews.htm|título=Reviews for The Lightning Thief|editorial=Rick Riordan|páxina=1|data-acceso=2 de abril de 2011|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20080420182407/http://www.rickriordan.com/Lightning_Thief_Reviews.htm|dataarquivo=20 de abril de 2008|lingua=inglés}}</ref> <ref name="thunder">{{Cita web|url=http://thethunderchild.com/Reviews/Books/Childrens/Thomason/June/LightningThief.html|título=The Lightning Thief|apelidos=Thompson|nome=Kathy|obra=The Thunder Child|data-acceso=21 de abril de 2011|lingua=inglés}}</ref> O libro tamén está escrito cun estilo humorístico de ritmo rápido; do mesmo xeito, baséase ambiguamente no mito de [[Perseo]].<ref name="kreads">{{Cita web|url=http://www.kidsreads.com/reviews/0786838655.asp|título=The Lightning Thief|apelidos=Oksner|nome=Robert|editorial=Kidsreads|data-acceso=20 de abril de 2011|lingua=inglés|data-arquivo=23 de febreiro de 2012|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20120223143732/http://www.kidsreads.com/reviews/0786838655.asp|url-morta=yes}}</ref> === Profecía === O [[Oráculo de Delfos]] dille a Percy Jackson: Irás cara ao oeste, onde te enfrontarás ao deus que se rebelou. Atoparás o roubado e devolveralo. Serás traizoado por quen di ser o teu amigo. Ao final, non conseguirás salvar o máis importante... == Cumprimento da profecía == * " ''Irás cara ao oeste, onde te enfrontarás ao deus que se rebelou'' ". - Percy loitou contra Ares, cando se revelou contra o Olimpo. * " ''Atoparás o roubado e o devolverás'' ". - Percy atopa o Raio Mestre de Zeus e o casco da escuridade de Hades e devólveos aos seus donos. * " ''Serás traizoado por quen afirma ser o teu amigo'' ". - Luke revela ser o espía de Cronos e, polo tanto, o seu inimigo. * " ''Ao final, non poderás salvar o máis importante.'' " - Percy non salva á súa nai, pero, ao final, ela salvase a si mesma. == Continuación == {{AP|The Sea of Monsters}} ''The Lightning Thief'' é o primeiro libro da saga "Percy Jackson e os deuses do Olimpo", que continúa con ''[[The Sea of Monsters]]''. Alí, Percy e Annabeth rescatan a Grover que foi preso por [[Polifemo]], o [[Ciclope]], e recuperan o [[vélaro de ouro]] para salvar o campamento Mestizo. Están acompañados polo medio irmán de Percy, Tyson, un ciclope e Clarisse La Rue, nesta misión. == Referencias == {{Listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Obras literarias de 2005]] [[Categoría:Obras literarias en inglés]] [[Categoría:Novelas de Rick Riordan]] [[Categoría:Novelas de aventuras]] 4tnj95po3kvbi7jpeqrdzrrbj2ff0gg 0 528607 6168248 6153363 2022-08-27T12:20:45Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «sea» wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}}{{Libro|nome=The sea of monsters|autor=[[Rick Riordan]]|ilustrador=[[Jonh Rocco]]|país=[[Estados Unidos]]|lingua=[[Lingua inglesa]]|colección=[[Percy Jackson & the heroes of Olympus]]|tema=[[Hyperion Books for Children]]|xénero=[[Literatura xuvenil]], [[mitoloxía grega]], fantasía|editorial=[[Hyperion Books for Children]]|data publicación=3 de maio de 2016}}'''''The Sea of Monsters''''' é unha [[novela]] de [[Novela de aventuras|aventuras]] de [[fantasía]] [[Mitoloxía grega|baseada na mitoloxía grega]] . Está escrito polo autor [[Rick Riordan]] e foi publicado no 2006 nos [[Estados Unidos]], e no 2008 en [[España]], pola [[Salamandra|editorial Salamandra]] dentro da súa liña Narrativa xuvenil. É o segundo libro da saga [[Percy Jackson & the Olympians]] e a secuela de [[The Lightning Thief]]. Este libro conta as aventuras do [[semideus]] (fillo dun [[deus]] e un mortal) [[Percy Jackson (personaxe)|Percy Jackson]], e trata sobre como el e a súa amiga Annabeth - outra semideusa - van rescatar ao sátiro Grover do [[ciclope]] [[Polifemo]] e salvar o campamento do ataque de todos os monstros que envié o [[Titán (mitoloxía)|titán]] [[Cronos]] polo que teñen que traer o [[vélaro de ouro]] para curar a árbore de Thalia do seu envenenamento. == Sinopse == Como o [[libro]] anterior, [[The Lightning Thief]], esta [[novela]] é do xénero [[Literatura fantástica|fantástico.]] Os entrevistados consideran que é de ritmo rápido, trepidante, [[Humor|divertido]], repleto de acción e unha mestura de temas de aceptación e amor familiar.{{Cómpre referencia}} === Profecía === O [[Oráculo de Delfos]] dille a Clarisse: Navegarás no buque de ferro con guerreiros de óso, Rematarás atopando o que buscas e o farás teu, Pero terás que temer pola túa vida sepultada entre pedras, e sen amigos fracasarás e non poderás voar sóa a casa. == Cumprimento da profecía == * ''Navegarás no buque de ferro con guerreiros de óso'', Clarisse viaxa no CSS de Birmingham, un barco navegado por espíritos confederados mortos. * ''Remataras atopando o que buscas e o farás teu'', Clarisse e os demais atopan o [[Vélaro de ouro]] e recupéranno. * ''Pero terás que temer pola túa vida enterrada entre pedras'', [[Polifemo]] lanza pedras ao barco onde Clarisse e os outros ían fuxir e afúndea. * ''E sen amigos fracasarás e non poderás voar soa a casa''. Clarisse volve co [[Vélaro de ouro]] en avión, pero soa porque contou coa axuda de [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]], Tyson, Annabeth e Grover. == Personaxes principais == * [[Percy Jackson (personaxe)|Percy Jackson]]: o [[Narrador protagonista|protagonista]], un semideus de 13 anos, fillo de [[Poseidón]]. Viaxa á illa de [[Polifemo]] no [[Triángulo das Bermudas]] / Mar dos Monstros para buscar a Grover e recuperar o [[Vélaro de ouro]]. Está acompañado por Annabeth e Tyson, o seu medio irmán, na procura. Ten éxito e dálle o [[Vélaro de ouro|Vélaro]] a Clarisse mentres que os demais amigos son atacados por Luke camiño do campamento. Non obstante, el e os seus amigos son rescatados por [[Quirón]] e os [[Centauro|centauros]]. * Annabeth Chase: é unha semideusa de 13 anos, filla de Atena e amiga de Percy. Acompañao á [[illa]] e axúdao na súa busca, ademais de rescatar a [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] da illa de [[Circe]]. Annabeth é ferida por [[Polifemo]] e recupérase coa axuda do [[Vélaro de ouro]]. Acompaña a [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] ao campamento, despois de que [[Quirón]] consiga salvalos das mans de Luke e do exército de [[Cronos]]. * Grover Underwood: un [[sátiro]], protector de [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] no primeiro libro e mellores amigos, que foi capturado por Polifemo durante a busca de [[Pan (deus)|Pan]], deus da natureza salvaxe. Pola súa mala visión, [[Polifemo]] confunde a Grover cun [[ciclope]], posto que está vestido cun vestido de noiva. É rescatado polos seus amigos, [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] e Annabeth. * Clarisse La Rue: unha semideusa filla de [[Ares]], que recibiu a misión de recuperar o [[Vélaro de ouro]]. Coa axuda de [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] e os seus amigos, ela ten éxito na súa busca. [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] dálle o [[Vélaro de ouro|Vélaro]] que levará ao Campamento Mestizo. [[Polifemo]] quere casar con ela despois de descubrir o engano de [[Sátiro|Grover]]. * Luke Castellan: o principal antagonista e fillo de [[Hermes]], que traballa para [[Cronos]]. Trampa a [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]] e o resto no barco "Princesa Andrómeda" antes de ser frustrado por [[Quirón]] e os seus irmáns [[Centauro|centauros]]. Roubou o raio no libro anterior; polo que se descubriu que era un traidor. * Tyson: É un [[ciclope]] medio irmán de [[Percy Jackson (personaxe)|Percy]], descríbese inicialmente como un neno sen fogar antes de que Annabeth axude a Percy a decatarse de que é un [[ciclope]]. Acompaña a Percy e Annabeth na súa misión e faise amigo dun [[Hipocampo (mitoloxía)|hipocampo]] chamado Rainbow. Cando a nave de Clarisse estoupa, é dado por morto, pero sobrevive. == Continuación == ''The Sea of Monsters'' continúa con ''[[The Titan's Curse]]''<ref>{{Cita web|url=https://olimpoentrelibros.blogspot.com/2019/06/en-que-orden-leer-percy-jackson.html|páxina-web=El Olimpo entre libros|título=Orden de Percy Jackson|data-acceso=07 de agosto de 2022|lingua=castelán}}</ref>, libro publicado en 2007<ref name=":0">{{Cita web|url=https://campamentomestizo.fandom.com/wiki/La_maldici%C3%B3n_del_tit%C3%A1n|páxina-web=Wiki Campamento Mestizo|título=La maldición del titán|data-acceso=07 de agosto de 2022|lingua=castelán}}</ref>, onde, ante a chamada de emerxencia de Grover, Percy, Annabeth e Thalia acueden ó seu auxilio. Alí combaten contra unha [[mantícora]], que, pese a que son axudados por [[Artemisa]], a mantícora secuestra a Annabeth. Artemisa sae na procura dun monstro e é tamén capturada. Percy e os seus compañeiros embarcaránse nunha misión para rescatalas.<ref name=":0" /> == Adaptación cinematográfica == O [[filme]] estreouse o 7 de [[agosto]] de [[2013]] tras outras datas de estrea canceladas.<ref>{{Cita web|url=https://campamentomestizo.fandom.com/wiki/Percy_Jackson_y_el_mar_de_los_monstruos|páxina-web=Campamento Mestizo Wiki|título=The sea of monsters data de estrea|data-acceso=12 de xullo de 2022|lingua=castelán}}</ref> Dirixido por [[Thor Freudenthal]], está lonxe do [[libro]] de Rick Riordan (como o [[filme]] anterior), xa que ademais de omitir detalles importantes, non relaciona os acontecementos na orde correcta nin os conta nas mesmas circunstancias que no libro. Non obstante, en ''The Sea Of Monsters'' conta con novos personaxes, coma o Sr. D. e algúns dos campistas mencionados no libro. A película segue protagonizada por [[Logan Lerman]] (Percy Jackson), [[Alexandra Daddario]] (Annabeth Chase), [[Brandon T. Jackson]] (Grover Underwood) e [[Jake abel|Jake Abel]] (Luke Castellan), e a eles únense [[Leven Rambin]] (Clarisse La Rue) e [[Douglas Smith (actor)|Douglas Smith]] (Tyson).<ref>{{Cita web|url=https://www.sensacine.com/peliculas/pelicula-191035/reparto/|páxina-web=Sensacine|título=Reparto de The sea of monsters|data-acceso=12 de xullo de 2022|lingua=castelán}}</ref> O escritor da novela na que está baseada este filme, [[Rick Riordan]], comentou en moitas ocasións de que el non quería que as péliculas grabaranse e chegou a comentar que "as películas eran como ver pasar o traballo da súa vida por unha picadora cando el díxeralles que non o fixeran".<ref>{{Cita web|url=https://www.cinemascomics.com/percy-jackson-el-autor-rick-riordan-critico-las-peliculas/|páxina-web=Cinemascomics|título=Rick Riordan critica os filmes das súas propias obras.|data-acceso=12 de xullo de 2022|lingua=castelán}}</ref> == Referencias == [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] [[Categoría:Novelas de aventuras]] [[Categoría:Novelas de aventuras]] [[Categoría:Novelas de Rick Riordan]] [[Categoría:Obras literarias de 2006]] [[Categoría:Obras literarias en inglés]] <references />{{Control de autoridades}} o4mx486xhmnkukot32qfedp8vuxrnan 4 529428 6168230 6167397 2022-08-27T12:02:18Z Jembot 33958 Bot: Actualizando ranking wikitext text/x-wiki {{/begin|500}} |- | 1 || [[User:Miguelferig|Miguelferig]] || [[Special:Contributions/Miguelferig|{{formatnum:675}}]] |- | 2 || [[User:Breogan2008|Breogan2008]] || [[Special:Contributions/Breogan2008|{{formatnum:496}}]] |- | 3 || [[User:HombreDHojalata|HombreDHojalata]] || [[Special:Contributions/HombreDHojalata|{{formatnum:212}}]] |- | 4 || [[User:Gasparoff|Gasparoff]] || [[Special:Contributions/Gasparoff|{{formatnum:171}}]] |- | 5 || [[User:Adorian|Adorian]] || [[Special:Contributions/Adorian|{{formatnum:171}}]] |- | 6 || [[User:Xoio|Xoio]] || [[Special:Contributions/Xoio|{{formatnum:119}}]] |- | 7 || [[User:MAGHOI|MAGHOI]] (Admin) || [[Special:Contributions/MAGHOI|{{formatnum:108}}]] |- | 8 || [[User:Xanetas|Xanetas]] || [[Special:Contributions/Xanetas|{{formatnum:101}}]] |- | 9 || [[User:Beninho|Beninho]] || [[Special:Contributions/Beninho|{{formatnum:85}}]] |- | 10 || [[User:Xabier Cid|Xabier Cid]] (Admin) || [[Special:Contributions/Xabier Cid|{{formatnum:72}}]] |- | 11 || [[User:Cordal|Cordal]] || [[Special:Contributions/Cordal|{{formatnum:63}}]] |- | 12 || [[User:Norrin strange|Norrin strange]] || [[Special:Contributions/Norrin strange|{{formatnum:63}}]] |- | 13 || [[User:Estevoaei|Estevoaei]] (Admin) || [[Special:Contributions/Estevoaei|{{formatnum:60}}]] |- | 14 || [[User:FleaRHCP|FleaRHCP]] || [[Special:Contributions/FleaRHCP|{{formatnum:58}}]] |- | 15 || [[User:HacheDous=0|HacheDous=0]] || [[Special:Contributions/HacheDous=0|{{formatnum:49}}]] |- | 16 || [[User:Xosema|Xosema]] || [[Special:Contributions/Xosema|{{formatnum:46}}]] |- | 17 || [[User:Alfonso Márquez|Alfonso Márquez]] || [[Special:Contributions/Alfonso Márquez|{{formatnum:46}}]] |- | 18 || [[User:AntiaLou|AntiaLou]] || [[Special:Contributions/AntiaLou|{{formatnum:39}}]] |- | 19 || [[User:Piquito|Piquito]] || [[Special:Contributions/Piquito|{{formatnum:38}}]] |- | 20 || [[User:WiGali|WiGali]] || [[Special:Contributions/WiGali|{{formatnum:37}}]] |- | 21 || [[User:Fendetestas|Fendetestas]] || [[Special:Contributions/Fendetestas|{{formatnum:34}}]] |- | 22 || [[User:Ogalego.gal|Ogalego.gal]] || [[Special:Contributions/Ogalego.gal|{{formatnum:31}}]] |- | 23 || [[User:Tfeliz|Tfeliz]] || [[Special:Contributions/Tfeliz|{{formatnum:24}}]] |- | 24 || [[User:Xabade|Xabade]] || [[Special:Contributions/Xabade|{{formatnum:21}}]] |- | 25 || [[User:Cossue|Cossue]] || [[Special:Contributions/Cossue|{{formatnum:19}}]] |- | 26 || [[User:Jglamela|Jglamela]] || [[Special:Contributions/Jglamela|{{formatnum:16}}]] |- | 27 || [[User:Chairego apc|Chairego apc]] (Admin) || [[Special:Contributions/Chairego apc|{{formatnum:15}}]] |- | 28 || [[User:Xas|Xas]] || [[Special:Contributions/Xas|{{formatnum:14}}]] |- | 29 || [[User:Iria.cestmoi|Iria.cestmoi]] || [[Special:Contributions/Iria.cestmoi|{{formatnum:13}}]] |- | 30 || [[User:Brathxa|Brathxa]] || [[Special:Contributions/Brathxa|{{formatnum:12}}]] |- | 31 || [[User:One2|One2]] || [[Special:Contributions/One2|{{formatnum:11}}]] |- | 32 || [[User:Moinante|Moinante]] || [[Special:Contributions/Moinante|{{formatnum:11}}]] |- | 33 || [[User:Penidos|Penidos]] || [[Special:Contributions/Penidos|{{formatnum:10}}]] |- | 34 || [[User:Jockerouac|Jockerouac]] || [[Special:Contributions/Jockerouac|{{formatnum:9}}]] |- | 35 || [[User:Jmanubarreiro|Jmanubarreiro]] || [[Special:Contributions/Jmanubarreiro|{{formatnum:9}}]] |- | 36 || [[User:Paradanta|Paradanta]] || [[Special:Contributions/Paradanta|{{formatnum:8}}]] |- | 37 || [[User:Mark Gasoline|Mark Gasoline]] || [[Special:Contributions/Mark Gasoline|{{formatnum:7}}]] |- | 38 || [[User:Kwamikagami|Kwamikagami]] || [[Special:Contributions/Kwamikagami|{{formatnum:6}}]] |- | 39 || [[User:Severo Boán Aspiazu|Severo Boán Aspiazu]] || [[Special:Contributions/Severo Boán Aspiazu|{{formatnum:5}}]] |- | 40 || [[User:Apeiro94|Apeiro94]] || [[Special:Contributions/Apeiro94|{{formatnum:5}}]] |- | 41 || [[User:Atobar|Atobar]] (Admin) || [[Special:Contributions/Atobar|{{formatnum:4}}]] |- | 42 || [[User:Túrelio|Túrelio]] || [[Special:Contributions/Túrelio|{{formatnum:4}}]] |- | 43 || [[User:Tm|Tm]] || [[Special:Contributions/Tm|{{formatnum:3}}]] |- | 44 || [[User:Praxidicae|Praxidicae]] || [[Special:Contributions/Praxidicae|{{formatnum:3}}]] |- | 45 || [[User:Ocarteiro|Ocarteiro]] || [[Special:Contributions/Ocarteiro|{{formatnum:2}}]] |- | 46 || [[User:Usuarioeditor9|Usuarioeditor9]] || [[Special:Contributions/Usuarioeditor9|{{formatnum:2}}]] |- | 47 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:2}}]] |- | 48 || [[User:Stardsen|Stardsen]] || [[Special:Contributions/Stardsen|{{formatnum:2}}]] |- | 49 || [[User:777sms|777sms]] || [[Special:Contributions/777sms|{{formatnum:2}}]] |- | 50 || [[User:RootOfAllLight|RootOfAllLight]] || [[Special:Contributions/RootOfAllLight|{{formatnum:1}}]] |- | 51 || [[User:Stephan1000000|Stephan1000000]] || [[Special:Contributions/Stephan1000000|{{formatnum:1}}]] |- | 52 || [[User:RoBri|RoBri]] || [[Special:Contributions/RoBri|{{formatnum:1}}]] |- | 53 || [[User:Sebastian Wallroth|Sebastian Wallroth]] || [[Special:Contributions/Sebastian Wallroth|{{formatnum:1}}]] |- | 54 || [[User:Graham87|Graham87]] || [[Special:Contributions/Graham87|{{formatnum:1}}]] |- | 55 || [[User:Nancy DV0123|Nancy DV0123]] || [[Special:Contributions/Nancy DV0123|{{formatnum:1}}]] |- | 56 || [[User:Oursana|Oursana]] || [[Special:Contributions/Oursana|{{formatnum:1}}]] |- | 57 || [[User:Niegodzisie|Niegodzisie]] || [[Special:Contributions/Niegodzisie|{{formatnum:1}}]] |- | 58 || [[User:D’Azur|D’Azur]] || [[Special:Contributions/D’Azur|{{formatnum:1}}]] |- | 59 || [[User:Mfons2000|Mfons2000]] || [[Special:Contributions/Mfons2000|{{formatnum:1}}]] |- | 60 || [[User:Calq|Calq]] || [[Special:Contributions/Calq|{{formatnum:1}}]] |- | 61 || [[User:Luckich|Luckich]] || [[Special:Contributions/Luckich|{{formatnum:1}}]] |- | 62 || [[User:Laabuelita|Laabuelita]] || [[Special:Contributions/Laabuelita|{{formatnum:1}}]] |- | 63 || [[User:Greenman|Greenman]] || [[Special:Contributions/Greenman|{{formatnum:1}}]] |- | 64 || [[User:Cryptex|Cryptex]] || [[Special:Contributions/Cryptex|{{formatnum:1}}]] |- | 65 || [[User:Wikiguy 90|Wikiguy 90]] || [[Special:Contributions/Wikiguy 90|{{formatnum:1}}]] |- | 66 || [[User:YoungstownToast|YoungstownToast]] || [[Special:Contributions/YoungstownToast|{{formatnum:1}}]] |- | 67 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:1}}]] |- | 68 || [[User:MarcosEire|MarcosEire]] || [[Special:Contributions/MarcosEire|{{formatnum:1}}]] |- | 69 || [[User:SaludCristal|SaludCristal]] || [[Special:Contributions/SaludCristal|{{formatnum:1}}]] |- | 70 || [[User:Galaeciaedición|Galaeciaedición]] || [[Special:Contributions/Galaeciaedición|{{formatnum:1}}]] |- | 71 || [[User:Steel1943|Steel1943]] || [[Special:Contributions/Steel1943|{{formatnum:1}}]] |- | 72 || [[User:Super Dromaeosaurus|Super Dromaeosaurus]] || [[Special:Contributions/Super Dromaeosaurus|{{formatnum:1}}]] |- | 73 || [[User:Aistoco|Aistoco]] || [[Special:Contributions/Aistoco|{{formatnum:1}}]] |- | 74 || [[User:Ogaiago|Ogaiago]] || [[Special:Contributions/Ogaiago|{{formatnum:1}}]] |- | 75 || [[User:Prestexoan|Prestexoan]] || [[Special:Contributions/Prestexoan|{{formatnum:1}}]] |- | 76 || [[User:Houss 2020|Houss 2020]] || [[Special:Contributions/Houss 2020|{{formatnum:1}}]] |- | 77 || [[User:Autodidato|Autodidato]] || [[Special:Contributions/Autodidato|{{formatnum:1}}]] |- | 78 || [[User:Flix11|Flix11]] || [[Special:Contributions/Flix11|{{formatnum:1}}]] |- | 79 || [[User:MGA73|MGA73]] || [[Special:Contributions/MGA73|{{formatnum:1}}]] |- | 80 || [[User:Boja02|Boja02]] || [[Special:Contributions/Boja02|{{formatnum:1}}]] |- | 81 || [[User:JennyYino|JennyYino]] || [[Special:Contributions/JennyYino|{{formatnum:1}}]] {{/end}} h6583tlm36i6d5h12h6r7ynhb51ejpw 0 538408 6168560 5898817 2022-08-27T23:13:31Z FleaRHCP 7523 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = Andy Toolson | lugar = {{USAb}} [[Chicago]], [[Estados Unidos]] | posición = [[Ala (baloncesto)|Ala]] | altura = 1,98 [[metro|m]] (6 [[Pé (medida)|ft]] 6 [[polgada|in]])</small> | peso = 95 [[kg]] (210 [[libra (masa)|lb]]) | nacemento = [[19 de xaneiro]] de [[1966]] <small>{{idade|19|1|1966}}</small> | instituto = Twin Falls (Idaho) | universidade = BYU (1984–1985, 1987–1990) | anodraft = 1990 | roldadraft = Sen draftear | career_start = [[1990]]−[[2001]] | antigos_equipos = [[Utah Jazz]] (1990−1991)<br/>[[Basket Brescia|Telemarket Brescia]] (1991)<br/>[[Tri-City Chinook]] (1992−1993)<br/>[[Festina Andorra]] (1993−1994)<br/>[[Amway Zaragoza]] (1994−1995)<br/>[[Utah Jazz]] (1995−1996)<br/>[[AEK B.C.|AEK Atenas]] (1996)<br/>[[Festina Joventut]] (1996−1998)<br/>[[Maroussi B.C.|Maroussi Atenas]] (1998−1999)<br/>[[Girona Gavis]] (1999)<br/>[[Adecco Estudiantes]] (1999)<br/>[[Casademont Girona]] (2000−2001) | premios = 1× [[Copa do Rei de baloncesto|Copa do Rei]] (1997)<br/>1× [[Líderes estatísticos da ACB|Máximo triplista da ACB]] ([[Liga ACB 1996-97|1997]]) }} '''Andrew Kent Toolson''', máis coñecido como '''Andy Toolson''', nado o [[19 de xaneiro]] de [[1966]] no [[Chicago]], [[Illinois]], é un exxogador e adestrador profesional de [[baloncesto]] [[Estados Unidos|estadounidense]]. Como xogador ocupaba a pocisión de [[Ala (baloncesto)|ala]] cunha altura de 1,98 [[metro|m]]. Foi o [[Líderes estatísticos da ACB|máximo triplista]] da [[Liga ACB]] co [[Festina Joventut]] na [[Liga ACB 1996-97|temporada 1996−97]]. == Traxectoria == === Clubs === * {{USAb}} [[Utah Jazz]] ([[NBA]], 1990−1991) * {{ITAb}} [[Basket Brescia|Telemarket Brescia]] ([[Serie A2 Basket|Serie A2]], 1991) * {{USAb}} Tri-City Chinook ([[CBA]], 1992−1993) * {{ANDb}} [[Festina Andorra]] ([[Liga ACB|ACB]], 1993−1994) * {{ESPb}} [[Amway Zaragoza]] ([[Liga ACB|ACB]], 1994−1995) * {{USAb}} [[Utah Jazz]] ([[NBA]], 1995−1996) * {{GRCb}} [[AEK B.C.|AEK Atenas]] ([[A1 Ethniki|A1]], 1996) * {{ESPb}} [[Festina Joventut]] ([[Liga ACB|ACB]], 1996−1998) * {{GRCb}} [[Maroussi B.C.|Maroussi Atenas]] ([[A1 Ethniki|A1]], 1998−1999) * {{ESPb}} [[Girona Gavis]] ([[Liga ACB|ACB]], 1999) * {{ESPb}} [[Adecco Estudiantes]] ([[Liga ACB|ACB]], 1999) * {{ESPb}} [[Casademont Girona]] ([[Liga ACB|ACB]], 2000−2001) == Palmarés == * '''Campión da [[Copa do Rei de baloncesto|Copa do Rei]] (1)''': 1997 * '''Máximo triplista da [[Liga ACB|ACB]] (1)''': [[Liga ACB 1996-97|1997]] == Véxase tamén == === Ligazón externas === * [https://www.nba.com/stats/player/342/news Perfil en NBA] * [http://www.acb.com/jugador/temporada-a-temporada/id/20201248 Perfil en ACB] * [http://www.basketball-reference.com/international/players/andy-toolson-1.html Perfil en Basketball Reference] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Toolson, Andy}} [[Categoría:Nados en 1966]] [[Categoría:Nados en Chicago, Illinois]] [[Categoría:Alas de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da ACB]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto da NBA]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Xogadores dos Utah Jazz]] [[Categoría:Xogadores do Pallacanestro Brescia]] [[Categoría:Xogadores do BC Andorra]] [[Categoría:Xogadores do CB Zaragoza]] [[Categoría:Xogadores do AEK Atenas BC]] [[Categoría:Xogadores do Joventut Badalona]] [[Categoría:Xogadores do Maroussi BC]] [[Categoría:Xogadores do CB Girona]] [[Categoría:Xogadores do CB Estudiantes]] jaj150xnbm2m6nt3xattn0vzn7pfg3h 14 538421 6168561 5898800 2022-08-27T23:14:04Z FleaRHCP 7523 wikitext text/x-wiki {{lixo|Categoría duplicada}} nwh5krcooaw9k7mmp6ju66lsl72mdpl 0 544044 6168491 6167994 2022-08-27T19:18:58Z Piquito 19415 /* O final dunha era */ Engado información ata a tempada 1997-98 incluída. wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ilves Naiset.jpg|miniatura|250px|Xogadoras de Ilves Naiset na tempada 2021-22 no [[Tesoman jäähalli]].]] '''[[Ilves Naiset]]''' é un equipo feminino de [[hóckey sobre xeo]] fundado en [[1971]] na cidade de [[Tampere]], [[Finlandia]]. Inicialmente tivo que xogar contra equipos masculinos de categoría júnior ao ser o único equipo feminino da cidade, e debutou o contra un equipo feminino o [[5 de marzo]] de [[1978]] en [[Espoo]]. Xoga na máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino de Finlandia, a [[Naisten Liiga]], dende a súa tempada inaugural, e conquistaron o seu primeiro campionato finlandés en [[1985]]. En total o equipo proclamouse campión de Finlandia 10 veces, sendo o segundo equipo máis laureado do hóckey sobre xeo finlandés por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que conta con cinco campionatos máis. Logo de empregar distintas pistas da cidade, na década de 1980 o equipo xogou na [[pista de xeo de Koulukatu]], e en [[1989]] trasladouse ao recentemente finalizado [[Tesoman jäähalli]] como pista para os seus partidos como local, onde xoga dende aquela. O [[Museo finlandés do hóckey sobre xeo]] introduciu a sete antigas xogadoras do equipo no seu [[Suomen Jääkiekkoleijonat|Salón da Fama]] (coñecido como ''Suomen Jääkiekkoleijonat'', en [[Lingua galega|galego]] ''Leóns do hóckey sobre xeo finlandés''), sendo [[Marianne Ihalainen]] unha das dúas primeiras mulleres homenaxeadas. O equipo retirou os números 10, 15 e 16 en honor a [[Anne Haanpää]], [[Johanna Koivula]], e a propia Ihalainen. Ademais, tres mulleres do equipo foron homenaxeadas polo no chamado "Ilves Hockey Legends". == Antecedentes: a fundación de Ilves == [[Ficheiro:Tampereen lyseo1.jpg|miniatura|O [[Tampereen lyseo]], onde naceu Ilves en [[1931]].]] Ilves foi fundado no instituto [[Tampereen Lyseo]] o [[10 de abril]] [[1931]] por [[Niilo Tammisalo]], que era profesor no centro, para que o alumnado puidera practicar deportes de pelota.<ref name=”esittely”>{{Cita web |url=https://ilvesry.fi/ilves-lukuina/ |título=Seuran esittely |editorial=Ilves ry |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Tammisalo acabaría converténdose no primeiro presidente do club.<ref name=”esittely”/><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/ilves-ry/ |título=ILVES RY:N PERUSTAMISKOKOUS 10.4.1931 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Axiña o novo club comezou a práctica do [[hóckey sobre xeo]] en categoría masculina, disputando o seu primeiro partido no xeo do [[Näsijärvi]] o [[24 de xaneiro]] de [[1932]], e pouco despois o equipo debutou en competición oficial o [[6 de febreiro]] dese mesmo ano.<ref name="koti">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/kotikentat/ |título=KOTIKENTÄT |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/kausitilastot/?1931-32 |título=Kausi 1931-32 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Inicios == [[Ficheiro:Koulukadun kenttä 1.jpg|miniatura|esquerda|250px|Ilves debutou na primeira tempada da Naisten SM-sarja na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro de 1982.]] Ilves comezou a desenvolver o hóckey sobre xeo feminino en [[1971]] co pulo do xogador [[Lasse Oksanen]].{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}} Durante as súas primeiras tempadas Ilves era o único equipo feminino de Tampere, polo que buscou opoñentes nos equipo júnior masculinos, e non foi ata o [[5 de marzo]] de [[1978]] cando xogou o seu primeiro partido fronte a outro equipo feminino, que se saldou coa vitoria de Ilves fronte ao [[Jäähonka]] en [[Espoo]] por 5-6.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=114}} O equipo comezou a adestrar e xogar na pista de [[Kaukajärvi]], mais trasladouse cando [[Esko Peltonen (adestrador de hóckey sobre xeo)|Esko Peltonen]] se converteu no adestrador do distrito de [[Vehmainen]]. Non foi ata a década de 1980 cando as mulleres de Ilves puideron trasladarse á [[pista de xeo de Koulukatu]], aínda que en numerosas ocasións os adestradores dos equipos júnior masculinos opuxéronse a darlles quendas no xeo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Nesa época, no ano [[1980]], había xa tantas xogadoras que se puido formar un segundo equipo feminino, que foi chamado Ilves-Kiekko.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} O equipo feminino puido empregar as distintas pistas de xeo da cidade ao longo da década, aínda que o [[Tesoman jäähalli]], que non se completou ata [[1989]], converteuse na pista permanente para o equipo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Ilves participou nos campionatos femininos femininos non oficiais de 1978–1979 e 1981–1983. En [[1982]] foi un dos equipos fundadores da Naisten SM-sarja,{{refn|group=lower-alpha|Naisten SM-sarja era o nome que recibía nos seus inicios a máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino en Finlandia, agora denominada Naisten Liiga.}} xogando o seu primeiro partido na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro dese ano fronte ao equipo feminino de [[Porin Ässät Naiset|Porin Ässät]], ao que derrotou por 14–2.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}}{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} No seu debut o equipo de Tampere finalizou a primeira fase da competicón na primeira posición do grupo A, no que contou todos os seus partidos por vitorias e conseguiu unha espectacular marca goleadora de 129 goles a favor fronte a 9 en contra nos oito partidos disputados. Finalmente conseguiu a medalla de prata como subcampión por detrás do [[HJK]] de [[Helsinqui]] logo de finalizar cun rexistro dunha vitoria e dous empates no grupo final, para un total de catro puntos, un menos que as da capital.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1982-1983 |título=SM-sarja (W) - 1982-1983 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na segunda tempada da Naisten SM-sarja, Ilves quedou encadrado no grupo central xunto con [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]], Ässat e [[SaiPa Naiset|SaiPa]]. O equipo conseguiu novamente finalizar na primeira posición a primeira fase de competición sen perder ningún partido, anotando 46 goles e encaixando tan só seis nos seis encontros disputados. Na fase final Ilves concluiu na terceira posición. O equipo de Tampere tan só puido conseguir unha vitoria fronte a Tiikerit, e perdeu fronte a [[EVU]] de [[Vantaa]] e HJK, que revalidaría o título logo de gañar todos os encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A dianteira [[Jaana Rautavuoma]] liderou o equipo en todas as facetas do xogo durante a tempada.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1982-1983?tab=stats#players |título=1982-1983 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> == Época dourada == [[Ficheiro:Sammon Malja.jpg|300px|miniatura|A Sammon Malja, trofeo entregado ao equipo campión da SM-sarja.]] En 1985, logo de colleitar unha medalla de bronce na tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Ilves Naiset conseguiu o seu primeiro campionato nacional, iniciando deste xeito unha racha de catro anos consecutivos alzándose como campioas.<ref>{{Cita web |url=http://www.eurohockey.com/league/976-naisten-liiga.html?season=1983 |título=Naisten Liiga. Champions |editorial=eurohockey.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> O equipo, liderado por [[Anne Haanpää]] (49 puntos, 38+11), comezou a competición no ''Keskilohko'' (Grupo Central), no que contou os seus oito partidos por vitorias cun rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra. No grupo final, no que tamén participaron [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]], [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] e o seu segundo equipo, Ilves-Kiekko, sumou cinco vitorias e unha derrota nos seus seis encontros para un total de 10 puntos fronte aos seis dos equipos de [[Vantaa]] e [[Helsinqui]], que gañaron as medallas de prata e bronce respectivamente, mentres que Ilves-Kiekko perdeu todos os seus encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1984-1985 |título=SM-sarja (W) - 1984-1985 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1984-1985?tab=stats#players |título=1984-1985 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Na rolda preliminar da tempada 1985-86 o equipo finalizou líder do Grupo Leste con oito vitorias noutros tantos partidos e cun espectacular rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra, colleitando amplas vitorias como o 31-0 ou o 20-0 fronte a [[Ketterä Naiset|Ketterä]] e [[SaiPa Naiset|SaiPa]] respectivamente como local, ou a goleada 0-31 na casa de StU.<ref name="whockey">{{Cite web |url=http://www.whockey.com/country/finland/results.html |título=Finnish Women's Hockey League Results |editorial=whockey.com |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> No campionato finlandés, disputado nun único grupo, Ilves gañou os 14 partidos que disputou e proclamouse campión por segunda vez consecutiva. As xoogadoras de Ilves anotaron 93 goles e encaixaron tan só 14. O equipo estivo liderado novamente por Haanpää (25 puntos, 19+6), acompañada por [[Päivi Halonen]] (24, 10+14) e [[Marianne Ihalainen]] (22, 13+9). Pola súa banda, Ilves-Kiekko só puido sumar dúas vitorias e outros tantos empates nas 14 xornadas de competición e tivo que conseguir a permanencia no ''play-out''.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1985-1986 |título=SM-sarja (W) - 1985-1986 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1985-1986?tab=stats |título=1985-1986 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> O terceiro título do equipo non tardou en chegar, e na tempada 1986-87 conseguiu o terceiro entorchado consecutivo. O novo campionato nacional chegou logo dunha tempada de 14 partidos nas que Ilves tan só perdeu un encontro, na casa fronte a EVU por 1-2. Se ben o equipo realizou numerosas goleadas, especialmente nos dous partidos fronte a Ilves-Kiekko (17-3 e 0-15), as vitorias non foron tan avultadas como na tempada precedente e conseguiu un rexistro de 114 goles a favor e 25 en contra. O equipo estivo liderado por [[Marianne Ihalainen]] (39, 25+14), que foi a segunda máxima pontuadora da competición por detrás da xogadora de [[Vaasan Sport Naiset|Sport]] [[Sari Krooks]], nunha tempada na que seis xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> O cuarto campionato consecutivo chegou na tempada 1987-88. Ilves gañou de novo os 14 partidos que disputou, moitos deles con moita comodidade, ata en cinco partidos anotou 10 ou máis goles e en sete encontros gañou por cinco ou máis goles. O equipo estivo liderado por [[Anne Nurmi]] (34, 21+13) e [[Marianne Ihalainen]] (33, 20+13), que foron a segunda e terceira máximas pontuadoras da competición, novamente por detrás da xogadora de Sport Sari Krooks, e cinco xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> Entre o [[31 de decembro]] de [[1987]] e o [[3 de xaneiro]] de [[1988]] o equipo disputou un torneo internacional en [[Suíza]]. As xogadoras de Ilves iniciaron a competición no grupo A, encadradas co Assabeth Valley [[Estados Unidos|estadounidense]] e o Esslingen [[Alemaña|alemán]]. O equipo clasificouse como primeiro de grupo logo das vitorias fronte americanas (5-1) e germanas (12-1), avanzando así directamente ás semifinais, onde se enfrontaron ás [[Suecia|suecas]] do Nacka, ás que derrotaron por cinco goles a un. Con todo, as finlandesas caeron na final fronte ao [[Selección feminina de hóckey sobre xeo de Suíza|combinado suízo]] por seis goles a catro.<ref name="whockey"/> Logo de catro anos consecutivos alzándose como campión, o equipo de Tampere tivo que conformarse coa prata na tempada 1988-89.<ref name="ilvespalkinnot">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/seuran-saavutukset/ |título=SEURAN SAAVUTUKSET |editorial=Ilves-Hockey Oy |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> A pesar de non perder ningún partido e ser o equipo máis goleador con 106 goles, logrando as vitorias máis avultadas (24-0 e 0-19 a [[Vaasan Sport Naiset|Sport]]), e o segundo menos goleado con 18 goles en contra, só superado por [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] [[Vantaa]] (11 goles en contra),{{refn|group=lower-alpha|Ilves conseguiu manter a súa portería a 0 en cinco partidos.}} Ilves e EVU finalizaron cos mesmos puntos a liga (25), polo que o vencedor decidiuse nunha final entre ambos equipos. Logo de empatar no primeiro terzo da final (0-0), Ilves impúxose no segundo (3-1), mais a reacción do equipo de Vantaa no derradeiro período período levou o partido á prórroga, e finalmente na quenda de penaltis o ouro decidiuse a favor de EVU. Ese ano o equipo volveu estar liderado por Marianne Ihalainen, que conseguiu 30 puntos (19+11), os mesmos números que Anne Haanpää, sendo a segunda e terceira máximas pontuadoras da liga por detrás da xogadora de EVU Liisa Karikoski (33, 21+12); salientou tamén a figura de [[Tiia Reima]], que cos seus 20 goles foi a máxima goleadora do equipo.<ref name="whockey"/> [[Ficheiro:Interior Tesoma jäähalli 1.jpg|miniatura|250px|O [[Tesoman jäähalli]] converteuse na casa de Ilves Naiset logo da súa finalización en [[1989]]. Na imaxe o seu interior logo da remodelación de [[2017]].]] En agosto de [[1989]] inaugurouse o [[Tesoman jäähalli]], un pavillón con capacidade para 800 persoas,<ref>{{Cita novas |url=http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160302094129/http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |título=Uudessa hallissa luistellaan Tesomalla vuonna 2017 |nome=Jorma |apelidos=Huovinen |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de marzo de 2016 |dataarquivo=2 de marzo de 2016 |dataacceso=3 de agosto de 2020 |lingua=fi |url-morta=yes}}</ref> que pasou a converterse na casa de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.ilvesnaiset.com/tesoman-jaahalli/ |título=TESOMAN JÄÄHALLI |editorial=IlvesNaiset.fi |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 1989-90, na que participaron sete equipos que disputaron un total de 12 partidos de liga regular, introducíronse os ''play-offs'', consistentes en dúas roldas: semifinais e finais, coa disputa dun partido pola medalla de bronce entre os perdedores das semifinais. Ilves, liderado novamente por Ihalainen (máxima puntuadora, goleadora e asistente da liga regular) e Haanpää (seguna máxima puntuadora da liga regular), foi un ano máis o equipo máis goleador con 105 goles e protagonizando as maiores goleadas (16-0 e 0-14 fronte a [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]] de [[Hämeenlinna]], e 2-14 fronte a [[SaiPa Naiset|SaiPa]]), con todo, as derrotas fronte a [[Keravan Shakers|Shakers]] de [[Kerava]] na casa (2-3) e en Vantaa fronte a EVU (1-0) relegaron o equipo á segunda posición da liga regular cun punto menos que EVU. Nas semifinais Ilves eliminou de xeito cómodo a Shakers sen encaixar ningún gol (3-0 e 0-7), disputándose así o campionato fronte a EVU por segundo ano consecutivo. No primeiro partido, disputado en Vantaa, as linces impuxéronse de xeito cómodo (0-5), o que lles permitía proclamarse campioas no segundo partido, que se disputaría en Tampere. Finalmente o equipo de Tampere acabou impoñéndose tamén como local (4-1) e conseguiu o seu quinto título en oito anos, desquitándose así da derrota na tempada anterior fronte a EVU no partido decisivo. Nas series polo título salientaron especialmente as figuras de [[Marika Lehtimäki]], quen se converteu na máxima puntuadora do equipo (6, 1+5), e [[Tiia Reima]], que con cinco goles foi xunto con Ihalainen (4 goles) o referente do equipo de cara á portería.<ref name="whockey"/> Ese ano, con todo, produciuse o descenso por motivos económicos do que fora o segundo equipo feminino de Tampere, Ilves-Kiekko.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1989-1990 |título=SM-sarja (W) - 1989-1990 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de abril de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada seguinte viu a chegada de [[Kimmo Leinonen]] á administración do equipo,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/staff/25500/kimmo-leinonen |título=Kimmo Leinonen |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> e con el un novo campionato, o sexto na historia do equipo e segundo de xeito consecutivo. Logo da disputa dos 12 partidos da liga regular Ilves finalizou na primeira posición da clasificación, contando todos os seus partidos por vitorias e sendo o equipo máis goleador (87 goles a favor) e o menos goleado (12 goles en contra), ademais rexistrou a maior goleada da tempada logo de gañar 14-0 na casa fronte a [[KalPa Naiset|KalPa]]. Logo de desfacersee nas semifinais das [[Ässät Naiset|Ässät]] de [[Pori]], Ilves enfrontouse nas finais a Shakers, segundo clasificado da liga regular, ao que derrotou en dous partidos (4-2 en Tampere e 3-4 en Kerava logo de finalizar o tempo regulamentario). Un ano mais Ihalainen liderou o equipo en puntos e goles, e foi a segunda máxima puntuadora da liga regular con 23 puntos (cinco menos que a xogadora de Shakrs [[Johanna Ikonen]], e a máxima puntuadora e goleadora (neste apartado empatada coa súa compañeira Tiia Reima) dos ''play-offs''. Seis das once máximas puntuadoras das series polo título eran xogadoras de Ilves, e sete xogadoras do equipo foron seleccionadas para xogar ese ano no combinado nacional.<ref name="whockey"/> O equipo seguiu alzando o título dous anos máis. Na tempada 1991-92, o equipo liderado por xogadoras como [[Anne Nurmi]] (23+8 para un total de 31 puntos), [[Marika Lehtimäki]] (29, 18+11), [[Tiia Reima]] (28, 20+8), [[Marianne Ihalainen]] (28, 9+19), finalizou na primeira posición da táboa cedendo tan só dous empates en 14 partidos cun rexistro de 114 goles a favor por seis en contra. Deste xeito o equipo dirixido por [[Kimmo Leinonen]] clasificouse para os ''play-offs'', nos que alcanzou a final na que se impuxo a [[Keravan Shakers]] para alzar por terceiro ano consecutivo o campionato finlandés.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1991-1992#players |título=Ilves. 1991-1992 ROSTER |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1991-1992 |título=SM-sarja (W) - 1991-1992 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada 1992-93 poría punto e final á mellor etapa do club de Tampere, xa que Ilves pasou os 12 anos seguintes sen conseguir ningún campionato, principalmente polo ascenso de [[Espoo Blues Naiset|Espoo Blues]], que se acabaría convertendo no gran dominador dos primeiros anos do [[século XXI]] con sete títulos consecutivos entre 1999 e 2005.<ref>{{Cita web |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/historia/ |título=Historia |editorial=Kiekko-Espoo Naiset |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as linces finalizaron a liga regular na segunda posición por detrás de Shakers, que sumaron un punto máis na clasificación. Con todo, na final conseguiron impoñerse ao equipo de [[Kerava]] e así alzarse co seu cuarto campionato consecutivo.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1992-1993 |título=SM-sarja (W) - 1992-1993 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> == O final dunha era == Nas tempadas 1993-94 e 1994-95 a loita polo campionato entre Ilves e [[Keravan Shakers|Shakers]] continuou. En 1994 as xogadoras de Tampere clasificáronse para o grupo final na primeira fase da liga logo de rematar na terceira posición por detrás de Shakers e [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]. O mesmo posto ocupou na fase final, co que se clasificou para os ''play-offs''. Logo de derrotar a Kiekko-Espoo nas semifinais, Ilves disputou a final un ano máis fronte ás xogadoras de Kerava, mais desta volta as do lince tiveron que conformarse coa medalla de prata.<ref name="sm9394">{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1993-1994 |título=Naisten SM-sarja. 1993-1994 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Ese ano o equipo estivo liderado por [[Tiia Reima]],<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1993-1994?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> que sumou 56 goles e 29 asistencias para un total de 85 puntos, só superada pola xogadora de Shakers [[Riikka Sallinen]], que sumou un total de 129 puntos (73+56).<ref name="sm9394"/> O mesmo resultado conseguiu o equipo na tempada seguinte, cando logo de finalizar na segunda posición tanto na primeira como na segunda fase, o equipo eliminou nas semifinais dos ''play-offs'' a [[KalPa Naiset|KalPa]] volveuse enfrontar a Shakers nas finais e colleitou unha nova medalla de prata. Esa tempada [[Sari Fisk]] liderou a liga tanto en goles (32) como en puntos (58), [[Marika Lehtimäki]] volveu ter un papel destacado no equipo con 49 puntos (21+28), así como [[Marianne Ihalainen]], que cos seus 23 goles foi a segunda máxima goleadora de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1994-1995 |título=Naisten SM-sarja. 1994-1995 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1994-1995?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas dúas seguintes tempadas o equipo de Tampere non conseguiu clasificarse para os ''play-offs''. A pesar de finalizar na cuarta posición a primeira fase de competición na tempada 1995-96, tendo dúas vitorias máis que as quintas clasificadas ([[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]), a mala liga regular de Ilves levou o equipo á quinta praza, superado por unha vitoria polas xogadoras de [[Espoo]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1995-1996 |título=Naisten SM-sarja. 1995-1996 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A mesma historia repetiuse un ano despois, co equipo finalizando a primeira fase na terceira posición, e caendo na liga regular ata a quinta posición, véndose superadas por [[Keravan Shakers|Shakers]] e [[Kärpät Naiset|Kärpät]], estas últimas logo de realizar unha gran liga regular na que só perderon un partido.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1996-1997 |título=Naisten SM-sarja. 1996-1997 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Logo de dous anos sen loitar polo título, Ilves experimentou unha mellora na tempada 1997-98 da man de [[Antti Kallioinen]] e [[Ville Tolvanen]] no banco. A vella garda, con Tiia Reima, Sari Fisk e Marianne Ihalainen seguiu liderando o equipo, que finalizou a primeira fase e a liga regular na terceira posición, o que lle permitiu disputar de novo os ''play-offs''. Logo de caer nas semifinais fronte a Kärpät, o equipo tivo que disputar o partido polo bronce fronte a [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que tan só perderan catro partidos antes da disputa das series. Finalmente as xogadoras de Tampere caeron na final de consolación, sumando deste xeito un ano máis sen conseguir ningunha medalla.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1997-1998 |título=Ilves 1997-1998 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1997-1998 |título=Naisten SM-sarja. 1997-1998 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Na tempada 2006-07 produciuse o debut do equipo nunha competición continental, a [[IIHF European Women's Champions Cup]]. Nesta terceira edición do campionato, disputada nun único grupo, o [[AIK IF (feminino)|AIK]] de [[Estocolmo]] proclamouse campión, mentres que as xogadoras do equipo de Tampere só puideron conseguir unha vitoria en catro encontros, finalizando na cuarta posición, só por diante das suízas do [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]], único equipo ao que conseguiron derrotar.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2006-2007 |título=EWCC (W) - 2006-2007 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> == Décima liga e campioas europeas == Na primeira fase da tempada 2009-10 Ilves Naiset conseguiu finalizar na primeira posición da táboa logo de sumar 36 puntos (12 vitorias e tan só dúas derrotas). Con todo, na segunda fase perderían o liderato a mans de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que a malia a conseguir as mesmas vitorias que as de Tampere (24), conseguiu sumar máis puntos por perder menos encontros. Nas series polo título Ilves enfrontouse na final a [[Espoo Blues Naiset|Blues]], que finalizaran a segunda fase na terceira posición, e que viña de gañar o título de liga os tres anos anteriores. A vitoria fronte o equipo de Espoo supuxo o seu último campionato nacional ata o momento.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2009-2010 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na tempada seguinte, Ilves presentou un equipo con moitos cambios e no que se esperaba que as xogadoras novas tomaran protagonismo nun equipo sen moitos efectivos, mais de gran calidade en palabras do seu adestrador [[Samuli Marjeta]]. O equipo iniciou a competición con dous partidos na fin de semana inaugural fronte a Blues e [[LoKV]] de [[Lohja]].<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5404-ilveksen-päävalmentaja-marjeta-unelmista-pelataan |título=Ilveksen päävalmentaja Marjeta: Unelmista pelataan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=10 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> No partido inaugural as xogadoras de Marjeta caeron 5-6 en Tesoma fronte o equipo de Espoo, que se desquitou da derrota nas finais da tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5400-hpk-aloitti-naisten-sm-sarjan-murskavoitolla-rajahuhta-4%202 |título=HPK aloitti naisten SM-sarjan murskavoitolla, Rajahuhta 4+2 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves clasificouse para disputar o campionato de Finlandia logo de finalizar a fase preliminar na terceira posición, por detrás de Blues e HPK, cun rexistro de 30 puntos nos 16 encontros disputados (9-1-1-5), nos que anotou 61 goles e encaixou 36.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5440-blues-jatkoaikamaalilla-naisten-sm-alkusarjan-voittoon |título=Blues jatkoaikamaalilla naisten SM-alkusarjan voittoon |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=28 de novembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na súa estrea na segunda fase o equipo caeu en [[Oulu]] fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]] (3-1), mentres que o día seguinte conseguiu derrotar en [[Kuopio]] a [[KalPa Naiset|KalPa]] (1-7), situándose na terceira posición.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5452-vuoroin-vieraissa-bluesin-vuoro-kaapata-sarjapisteet-hpklta |título=Vuoroin vieraissa - Bluesin vuoro kaapata sarjapisteet HPK:lta |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de decembro de 2010 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves finalizou a segunda fase da competición con dúas importantes vitorias, especialmente a conseguida no seu penúltimo partido en [[Hämeenlinna]] fronte a HPK, que aínda así se proclamou campión da tempada regular e asegurou o seu pase ás semifinais xunto con Blues. Coa terceira praza conquistada, Ilves enfrontouse nos cuartos de final a [[JYP Naiset|JYP]] (sexto e último clasificado do grupo polo título).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5486-naisten-smn-runkosarja-paketissa-tässä-playoff-parit |título=Naisten SM:n runkosarja paketissa - Tässä playoff-parit! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> As de Tampere superaron sen problemas ao equipo de [[Jyväskylä]] en tres partidos nos que tan só encaixaron un gol, deste xeito o equipo clasificouse para as semifinais, onde reeditou a final da tempada precedente fronte a Blues.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5481-naisten-smn-välieräparit-hpk-kärpät-ja-blues-ilves |título=Naisten SM:n välieräparit: HPK-Kärpät ja Blues-Ilves! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> A semifinal comezou moi ben para as xogadoras de Marjeta, que venceron en Espoo (2-8), aínda que precisaron do tempo extra para anotarse a segunda vitoria en Tampere (4-3), mentres que no terceiro encontro se volveron impoñer a domicilio a Blues (2-4), para sumar un global de 3-0 que clasificou a Ilves para a final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5491-hpk-ilvestä-vastaan-naisten-sm-sarjan-finaaliin |título=HPK Ilvestä vastaan naisten SM-sarjan finaaliin |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo fíxose coa medalla de prata logo de perder na final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A final non comezou ben para as de Tampere, que perderon pola mínima os dous primeiros encontros (ambos por 2-1, se ben no segundo o tempo regulamentario finalizou con táboas no marcador),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5501-hpk-parempi-myös-toisessa-finaaliottelussa-sarja-katkolla-tiistaina |título=HPK parempi myös toisessa finaaliottelussa - Sarja katkolla tiistaina! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=27 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e as xogadoras de [[Jarkko Julkunen]] venceron de novo no terceiro encontro para facerse co seu primeiro título.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5500-mestarivalmentaja-julkunen-lopetan-valmentamisen |título=Mestarivalmentaja Julkunen: Lopetan valmentamisen! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa mesma tempada, en febreiro de [[2011]], chegou o primeiro e ata a data único título continental do equipo, que se converteu deste xeito no primeiro equipo finlandés en gañar un título europeo.<ref name="europa">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-5088081 |título=Ilveksen naiset tekivät suomalaista jääkiekkohistoriaa |xornal=[[Yle|Yle Urheilu]] |data=27 de febreiro de 2011 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as xogadoras adestradas por Samuli Marjeta conquistaron a IIHF European Women's Champions Cup. O equipo comezou a súa andaina na competición continental na segunda rolda, quedando encadrado no grupo F xunto co [[Aisulu Almaty]] ([[Casaquistán]]), [[OSC Berlin]] ([[Alemaña]]) e o [[Vålerenga Ishockey|Vålerenga]] ([[Noruega]]). As xogadoras de Marjeta finalizaron a segunda rolda tan só por detrás do Aisulu Almaty e colleitando unha derrota precisamente contra o cadro casaco. O grupo final, no que tamén se encontraban o [[SKIF Nizhny Novgorod]] ([[Rusia]]), [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]] ([[Suíza]]) e as casacas do Aisulu Almaty, xogouse nunha fin de semana, con tres partidos consecutivos na cidade suíza de [[Lugano]]. Na primeira xornada do grupo final as de Tampere derrotaron ao cadro ruso (5-3), mentres que na xornada do sábado o equipo precisou da prórroga para sumar a vitoria fronte ao equipo local (5-4) grazas ao gol de [[Sari Karna]], finalmente as xogadoras de Ilves gañaron o derradeiro encontro dronote a Aisulu Almaty cun solitario gol de [[Saara Niemi|Saara Tuominen]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/2010-2011 |título=Ilves - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2010-2011 |título=EWCC (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref name="europa"/> Con todo, o equipo non volvería disputar a competición. O equipo iniciou a tempada 2011-12 en Oulu cunha importante vitoria (2-5) fronte ás terceiras clasificadas da edición precedente, e o día seguinte, na súa visita a KalPa venceu por 11-1, resultados que lle valeron para iniciar a tempada na primeira posición da táboa xunto con JYP.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5535-ilves-ja-jyp-tappioitta-naisten-smn-avausviikonlopusta |título=Ilves ja JYP tappioitta naisten SM:n avausviikonlopusta |editorial=leijonat.fi |data=12 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante as seguintes semanas Ilves mantívose á fronte da clasificación con vitorias como a colleitada ante un LoKV con moitísimas baixas (32-0), ou o desquite fronte HPK, que privara ás do lince dun novo título na tempada anterior (4-1).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5544-ilveksen-pelaajille-isoja-pistesaaliita-naisten-smssä |título=Ilveksen pelaajille isoja pistesaaliita naisten SM:ssä |editorial=leijonat.fi |data=25 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5542-naisten-smn-keskiryhmässä-pelattiin-viikonloppuna-ristiin |título=Naisten SM:n keskiryhmässä pelattiin viikonloppuna ristiin |editorial=leijonat.fi |data=26 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5557-naisten-sm-ilves-jatkaa-ilman-pistemenetyksiä-mestarit-nurin |título=Naisten SM: Ilves jatkaa ilman pistemenetyksiä - mestarit nurin |editorial=leijonat.fi |data=1 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante os primeiros sete encontros da tempada o equipo non coñeceu a derrota, gañando sempre antes de concluir o tempo regulamentario, unha xeira que finalizou no oitavo partido, no que Kärpät se impuxo en Tesoma (1-3), o que non impediu que o equipo de Tampere continuara á fronte da clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5551-kalpa-takaisin-viivan-paremmalle-puolelle-jyp-kaatui-voittomaalikisassa |título=KalPa takaisin viivan paremmalle puolelle, JYP kaatui voittomaalikisassa |editorial=leijonat.fi |data=9 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves acabou liderando a táboa a primeira fase de competición cun total de 13 vitorias (unha no tempo engadido) e tres derrotas, cun total de 119 goles a favor por tan só 19 en contra.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5583-naisten-sm-alkusarja-pelattu-näin-kävi |título=Naisten SM-alkusarja pelattu - Näin kävi! |editorial=leijonat.fi |data=20 de novembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O 28 de xaneiro de 2012 o equipo disputou de novo un partido de liga ao aire libre na [[pista de xeo de Koulukatu]] fronte a Blues, nunha xornada na que se puido ver de novo sobre o xeo a xogadoras veteranas de Ilves,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5602-sm-sarjakiekko-palaa-tampereen-koulukadulle-ulkojääottelu-2812012 |título=SM-sarjakiekko palaa Tampereen Koulukadulle - Ulkojääottelu 28.1.2012! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref>, na que se "conxelou" o número 10 de [[Anne Haanpää]],<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5608-anne-haanpää-nousi-pääosaan-lassikossa-pelinumero-jäähän |título=Anne Haanpää nousi pääosaan "lassikossa" - Pelinumero jäähän |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e na que as locais se levaron o denominado "[[Koulukarun lassikko]]" (3-1) para seguir mandando na clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5609-ilves-vei-koulukarun-lassikon-upea-ilma-kruunasi-hienon-tapahtuman |título=Ilves vei Koulukarun lassikon - Upea ilma kruunasi hienon tapahtuman |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo asegurouse o liderato ao final da segunda fase de competición a falta de tres partidos para a súa conclusión, asegurando xogar directamente nas semifinais, así como o factor cancha en todas as eliminatorias dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5620-naisten-smn-viikonloppukatsaus-ilves-varmisti-runkosarjan-voiton |título=Naisten SM:n viikonloppukatsaus: Ilves varmisti runkosarjan voiton |editorial=leijonat.fi |data=6 de febreiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2011-2012 |título=SM-sarja (W) - 2011-2012 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas semifinais, Ilves conseguiu derrotar a Blues en catro partidos (3-1), meténdose dese xeito nas finais por segundo ano consecutivo, desta volta fronte a Kärpät.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5642-naisten-sm-sarjan-finaali-ilves-kärpät |título=Naisten SM-sarjan finaali: Ilves-Kärpät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=15 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente, as de Oulu alzaron a [[Aurora Borealis Malja]] logo de derrotar a Ilves en catro partidos (3-1), nunha final que comezou costa arriba para as de Tampere logo de perder os dous primeiros partidos, e na o equipo non foi quen de completar a remontada logo da vitoria no terceiro encontro.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5638-ilves-sillassa-kärpille-toinen-voitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilves sillassa, Kärpille toinen voitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5657-ilvekselle-avausvoitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilvekselle avausvoitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=24 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5656-naisten-suomen-mestari-2012-kärpät |título=Naisten Suomen mestari 2012: Kärpät! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Os peores anos == En 2012, logo de cinco anos consecutivos chegando ás finais, o equipo iniciou outros cinco anos marcados pola ausencia de medallas, coa única excepción do ano 2015, cando o equipo gañou a medalla de bronce.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/historia-naistenliiga/kautta-aikojen/item/38142-naisten-sm-n-mitalijoukkueet-kautta-aikojen |título=Naisten SM:n mitalijoukkueet kautta aikojen |editorial=leijonat.fi |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na liga regular da tempada 2012-13 o equipo finalizou na terceira posición da táboa con 47 puntos, aínda que lonxe dos dous equipos que encabezaron a clasificación [[Espoo Blues Naiset|Blues]] e [[JYP Naiset|JYP]] (ambos por riba dos 60 puntos), e pechou a liga regular cunha derrota na prórroga fronte a [[Team Kuortane|Team Oriflame]], deste xeito as de [[Kuortane]] superaron na clasificación a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que finalmente xogaría a primeira rolda dos ''play-offs'' fronte a Ilves.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6597-naisten-sm-tässä-panokset-päätösviikonlopulle |título=Naisten SM: Tässä panokset runkosarjan päätösviikonlopulle |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6619-team-oriflame-yllätti-ilveksen |título=Team Oriflame yllätti Ilveksen |nome=Virpi |apelidos=Aralinna |editorial=leijonat.fi |data=17 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Nas series eliminatorias, malia a eliminar na primeira rolda a HPK, Ilves non foi quen de gañar ningún partido fronte a JYP, que se levou o punto definitivo na prórroga,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6840-jypin-naisilta-räiskyvät-kommentit-finaalipaikan-varmistuttua-tästä-taistelu-vasta-alkaa |título=JYPin naisilta räiskyvät kommentit finaalipaikan varmistuttua - "Tästä taistelu vasta alkaa!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=7 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6854-naisten-sm-sarjan-finaali-blues-jyp |título=Naisten SM-sarjan finaali: Blues-JYP! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=9 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> relegando ás de Tampere á loita polo bronce. Na final de consolación disputada no [[Tesoman jäähalli]], [[Kärpät Naiset|Kärpät]] impúxose con claridade ás linces (4-1), nun partido no que o equipo local tan só puido anotar no terceiro tempo, cando o partido estaba decidido (4-0).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6892-kärpät-nappasi-pronssia-naisten-sm-sarjassa |título=Kärpät nappasi pronssia Naisten SM-sarjassa |editorial=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> A situación non mellorou na tempada seguinte, na que o equipo non disputou as medallas. Ilves tivo que loitar ata o final para meterse nas series eliminatorias, ao encontrarse cun rexistro de 6 vitorias, unha derrota no tempo extra e 12 derrotas en 19 partidos, que as situaba na sétima posición a tres puntos de [[KalPa Naiset|KalPa]], que era o último clasificado e tiña un partido máis,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9174-noora-raty-hurjassa-tulituksessa-paluupelissaan-extrabuustia-kun-vastassa-leijona-kollega |título=Noora Räty hurjassa tulituksessa paluupelissään - "Extrabuustia kun vastassa Leijona-kollega" |editorial=leijonat.fi |data=22 de decembro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> con todo, o equipo conseguiu sumar tres puntos en cada un dos seus tres partidos restantes e conseguiu finalizar na cuarta posición,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9393-hpk-yllatti-jypin-naisten-sm-ssa-taistelu-playoff-viivalla-kiihtyy |título=HPK yllätti JYPin naisten SM:ssä - Taistelu playoff-viivalla kiihtyy |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> asegurándose así o factor pista nos cuartos de final. Na primeira rolda dos ''play-offs'' HPK desquitouse de tempada precedente e superou ás linces na prórroga do quinto e definitivo partido.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/10025-naisten-sm-hpk-jatkoaikavoitolla-valieriin-suurta-viihdetta-loppuun-asti |título=Naisten SM: HPK jatkoaikavoitolla välieriin - "Suurta viihdettä loppuun asti" |editorial=leijonat.fi |data=4 de marzo de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 2014-15 Osmo Lindström converteuse no adestrador xefe de Ilves,<ref name="nuoruus">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/14171-naisten-sm-ilves-joukkueen-vahvuutena-nuoruus-ennakkoluulottomuus-ja-yhteishenki |título=Naisten SM // Ilves: ”Joukkueen vahvuutena nuoruus, ennakkoluulottomuus ja yhteishenki” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=8 de setembro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> que repetiu posición ao final da liga regular logo de finalizar con 49 puntos (14-3-1-10), polo que se enfrontaron ao quinto clasificado, Kärpät, na primeira rolda dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12429-naisten-sm-sarjan-runkosarja-pelattu-tassa-playoff-joukkueet |título=Naisten SM-sarjan runkosarja pelattu - Tässä playoff-joukkueet! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=1 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Comezaron ben as cousas para o equipo de Tampere, que gañou na casa no primeiro partido fronte ás de [[Oulu]] (4-1),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12446-naisten-sm-tositoimiin-palaava-saija-tarkki-olen-mukana-kannustamassa-ja-tukemassa-nuoria-pelaajia |título=Naisten SM // Tositoimiin palaava Saija Tarkki: ”Olen mukana kannustamassa ja tukemassa nuoria pelaajia” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> e finalmente conseguiu o pase ás semifinais logo de gañar a serie en catro partidos (3-1). A pesar de comezar a serie de semifinais cunha vitoria en [[Jyväskylä]] fronte a JYP<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12624-naisten-sm-n-valierat-alkoivat-yllatyksellisesti-runkosarjan-voittaja-horjahti-kotonaan-bluesin-maalitykki-ratkaisi-voittomaalikisassa |título=Naisten SM:n välierät alkoivat yllätyksellisesti - Runkosarjan voittaja horjahti kotonaan - Bluesin maalitykki ratkaisi voittomaalikisassa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> as de [[Finlandia Central]] déronlle a volta á eliminatoria, pechando a serie cun contundente 6-3.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12703-jyp-varmisti-finaalipaikkansa-naisten-sm-sarjassa-valila-saari-kaksikko-hurjassa-iskussa |título=JYP varmisti finaalipaikkansa Naisten SM-sarjassa - Välilä-Saari -kaksikko hurjassa iskussa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=2 de marzo de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves conseguiu facerse coa medalla de bronce esa tempada logo de vencer a HPK (3-2).<ref name="nuoruus"/> A pesar do éxito a tempada precedente, a tempada 2015-16 foi a peor da historia do equipo, xa que finalizou na derradeira posición da liga regular por primeira e única vez na súa historia, e polo tanto tivo que xogarse a permanencia.<ref name="paatokseen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/15927-naisten-sm-sarjan-runkosarja-paatokseen-edessa-hienot-pelit |título=Naisten SM-sarjan runkosarja päätökseen - ”Edessä hienot pelit” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=8 de febreiro de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> O equipo acusou as grandes mudanzas e o rexuvenecemento respecto da tempada anterior, xa que en torno á metade do elenco de xogadoras mudara.<ref name="nuoruus"/> Ilves non foi quen de gañar ningún partido no tempo regulamentario durante a liga regular e perdeu un total de 26 partidos, os seus mellores resultados foron dúas vitoras máis aló dos 60 minutos regulamentarios, e unha derrota tamén despois do tempo regulamentario.<ref name="paatokseen"/> Finalmente o equipo conseguiu manterse na máxima categoría.<ref name="saarinen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2016-17/item/16426-mari-saarinen-on-ilveksen-uusi-paavalmentaja-naisten-sm-sarjassa-toiminnalle-jatkumo |título=Mari Saarinen on Ilveksen uusi päävalmentaja Naisten SM-sarjassa - ”Toiminnalle jatkumo” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=7 de abril de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> [[Mari Saarinen]] chegou ao equipo na tempada 2016-17 coa intención de devolver o equipo aos seus anos gloriosos.<ref name="saarinen"/> == Volta ás finais == Na tempada 2017-18, a pesar da derrota inicial na renovada pista do [[Tesoman jäähalli]] fronte a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], Ilves finalizou a liga regular na primeira posición cun rexistro de 75 puntos en 30 partidos (21-5-2-2{{refn|group=lower-alpha|Vitorias (3 puntos) - vitorias logo de tempo regulamentario (2 puntos) - derrotas logo de tempo regulamentario (1 puntos) - derrotas (non puntúa).}}) nos que anotou 139 goles e encaixou 41. A primeira posición deulle ao equipo o pase directo ás semifinais das series pola [[Aurora Borealis Malja]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25341-naisten-liigan-runkosarja-paatokseen-puolivalieraparit-selvilla |título=Naisten Liigan runkosarja päätökseen - Puolivälieräparit selvillä! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=5 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Deste xeito Ilves regresou a unha final da Naisten Liiga seis anos despois, logo de derrotar nas semifinais a [[Team Kuortane]] en matro partidos (3-1). Logo dunha traballada primeira vitoria máis aló do tempo regulamentario no partido inicial da serie disputado en Tampere (2-1), as de Kuortane conseguiron empatar a serie na casa (5-4). Tras poñerse por diante de novo na serie, Ilves chegou ao cuarto partido coa necesidade de gañar para regresar ás finais. O partido decisivo da serie tivo lugar en [[Kuortane]], onde as de Tampere venceron por 3-2 cun gol gañador de [[Linda Välimäki]] no terceiro período.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25572-ilveksen-kokenut-kaarti-iski-finaalipaikkaan-tarvitut-maalit-team-kuortane-taipui-kotonaan |título=Ilveksen kokenut kaarti iski finaalipaikan arvoiset maalit - Team Kuortane taipui kotonaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25500-naisten-liigan-valierissa-tiukkaa-kamppailua-ottelusarjat-tasan |título=Naisten Liigan välierissä tiukkaa kamppailua - Ottelusarjat tasan! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=19 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-10132356 |título=Ilves naisten jääkiekkofinaaleihin |nome=Sakari |apelidos=Lund |xornal=[[Yle|Yle Uutiset]] |data=24 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na final, disputada fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]], Ilves comezou caendo en Tampere (1-3) e, malia a vitoria no segundo encontro da serie, non foi quen de manter o factor pista no terceiro encontro e perdeu novamente no cuarto, disputado en [[Oulu]], por 5-1, nun partido no que [[Johanna Oksman]] detivo 27 disparos das linces, que só puideron anotar por mediación de [[Sari Kärnä]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25911-karpat-naisten-suomen-mestariksi-kotiyleisonsa-edessa-erikoinen-vierasvoittojen-putki-katkesi-neljannessa-finaaliottelussa |título=Kärpät naisten Suomen mestariksi kotiyleisönsä edessä - Erikoinen vierasvoittojen putki katkesi neljännessä finaaliottelussa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=9 de abril de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na tempada seguinte o equipo finalizou na segunda posición a primeira parte da liga, só por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Espoo Blues]], que conseguiu dous puntos máis que as de Tampere. Esta clasificación valeulle a Ilves para xogar no grupo superior a segunda parte.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/29003-naisten-liigan-alkusarja-pelattiin-paatokseensa-tassa-lopullinen-sarjataulukko |título=Naisten Liigan alkusarja pelattiin päätökseensä - Tässä lopullinen sarjataulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=26 de novembro de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A clasificación mantívose ao finalizar a segunda fase de competición, se ben as de [[Espoo]] ampliaron a súa vantaxe a cinco puntos, e o equipo conseguiu o pase directo ás semifinais.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/30418-naisten-liigan-runkosarjavaihe-pelattu-talta-nayttavat-jatkosarjojen-lopputaulukot |título=Naisten Liigan runkosarjavaihe pelattu – Tältä näyttävät jatkosarjojen lopputaulukot |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=4 de febreiro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nos ''play-offs'' Ilves vingouse da derrota nas finais da tempada anterior eliminando a Kärpät en catro partidos (3-1) logo de vencer na pista de [[Oulun Energia Areena|Raksila]] (3-1), clasificándose para as finais por segunda tempada consecutiva.< A final, fronte a Espoo Blues non comezou ben para Ilves, caendo no primeiro partido disputado en Espoo (6-1), a pesar de que [[Johanna Siira]] conseguiu reducir distancias no segundo terzo (2-1).<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31345-bluesilla-voitokas-alku-naisten-liigan-finaalisarjassa-nain-ottelu-eteni-maalikooste |título=Bluesilla voitokas alku Naisten Liigan finaalisarjassa – Näin ottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Logo de perder o segundo encontro na casa (2-5), Ilves viaxou a Espoo coa necesidade de conseguir a vitoria para manterse vivo na final,<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31432-blues-voiton-paassa-aurora-borealis-pokaalista-kapteeni-tuominen-ei-kannata-muuttaa-mitaan |título=Blues voiton päässä Aurora Borealis -pokaalista – Kapteeni Tuominen: "Ei kannata muuttaa mitään!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> mais as xogadoras de [[Jarmo Jamalainen]] non foron capaces de superar a Espoo Blues, que gañou o partido (4-2) e a final, polo que as de Tampere tiveron que conformarse coa medalla de prata por segundo ano consecutivo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31441-blues-naisten-suomen-mestari-2019-nain-ratkaiseva-kolmas-finaaliottelu-eteni-maalikooste |título=Blues naisten Suomen mestari 2019 – Näin kolmas finaaliottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> == De novo lonxe das medallas == Ilves empeorou o seu rendemento na tempada 2019-20. Na primeira fase da competición as de Tampere só puideron finalizar na sexta posición con 30 puntos, só cinco máis que as sétimas, [[Stadin Gimmat|HIFK]], se ben conseguiu clasificarse para o grupo superior, asegurándose deste xeito a súa presenza nos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/35485-sarjataulukkokatsaus-naisten-liigan-alkusarjavaihe-pelattu-nain-kausi-jatkuu |título=Sarjataulukkokatsaus: Naisten Liigan alkusarjavaihe pelattu – Näin kausi jatkuu |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de decembro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O finalizou a segunda fase da liga na sexta posición con tan só 36 puntos e un rexistro de 9-2-5-14.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/36871-k-espoo-voitti-naisten-liigan-ylemman-jatkosarjan-lopputaulukko |título=K-Espoo voitti Naisten Liigan ylemmän jatkosarjan – Lopputaulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas series polo título Ilves quedou emparellado con [[KalPa Naiset|KalPa]], terceiro clasificado, mais as xogadoras dirixidas por [[Ville Tolvanen]] non puideron facer nada fronte ás de [[Kuopio]] e só foron capaces de anotar dous goles (no segundo partido, e único que disputaron como locais) nos tres partidos disputados, que finalizaron cos marcadores de 2-0, 2-5 e 2-0.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/37249-nain-pelattiin-naisten-liigan-puolivalierissa-viikonloppuna-katsaus-ottelusarjojen-avauspeleihin-ja-otteluiden-tulokset |título=Näin pelattiin Naisten Liigan puolivälierissä viikonloppuna – Katsaus ottelusarjojen avauspeleihin ja otteluiden tulokset |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=24 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> KalPa acabaría chegando ás finais fronte a K-Espoo, se ben a liga cancelouse finalmente por mor da [[Pandemia por coronavirus de 2019-2020|pandemia por coronavirus]], non proclamando ningún equipo campión por primeira vez na súa historia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/l/naisten-liigan-finaalit-peruttu-kiekko-espoo-ymmartaa-ratkaisun/ |título=Naisten Liigan finaalit peruttu - Kiekko-Espoo ymmärtää ratkaisun |editorial=kiekko-espoonaiset.fi |data=13 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/uutiset/jaakiekkoliitto/item/37699-koronavirus-lopettaa-jaakiekkoliiton-alaisten-sarjojen-kauden-myos-alle-16-ja-17-vuotiaiden-kotimaan-maaottelut-peruttu#86e3d912 |título=Koronavirus lopettaa Jääkiekkoliiton alaisten sarjojen kauden – Myös alle 16- ja 17-vuotiaiden kotimaan maaottelut peruttu |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na primavera de [[2020]] produciuse unha nova mudanza no banco de Ilves, cando o club nomeou a [[Linda Leppänen]]{{refn|group=lower-alpha|De solteira Välimäki.}} como nova adestradora do equipo, que carecía de experiencia no posto. Axiña saltaron as críticas por non ofrecer o posto a unha persoa cunha maior traxectoria, preguntándose mesmo as voces críticas que podía achegar ao xogo e ao equipo o nomeamento de Leppänen que non fora publicidade momentánea.<ref name="leppanen">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-11810213 |título=Viimeisillään raskaana ollut Naisleijonien tähti hyppäsi kylmiltään valmentajaksi ja sai kritiikkiä – Linda Leppäsen Ilves on hiljentänyt soraäänet |nome=Sari |apelidos=Sirkkiä-Jarva |xornal=[[Yle|Yle.fi]] |data=1 de marzo de 2021 |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Anni Keisala.jpg|miniatura|[[Anni Keisala]] gañou o [[trofeo Tuula Puputti]] á mellor porteira na tempada 2020-21.]] Na tempada 2020-21 Ilves presentou un cadro de xogadoras moi renovado respecto da tempada anterior.<ref>{{Cita publicación |url=https://www.ilvesnaiset.com/wp-content/uploads/2020/12/kausijulkaisu_ilves_2020-21_netti2C.pdf |título=Naisissa kova sitoutuminen |obra=Ilves Naiset. Kausijulkaisu 2020-2021 |páxina=14 |editorial=Ilves Naiset |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O equipo finalizou a primeira fase da competición na quinta posición cun total de 34 puntos, os mesmos que [[TPS Naiset|TPS]] (4º) e [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] (6º). Na segunda fase Ilves mellorou a súa clasificación, ascendendo ata a cuarta posición, o que lle aseguraba o factor pista favorable na primeira rolda das series eliminatorias. Nesta primeira fase da competición salientou a actuación de [[Jenna Suokko]], que con 36 puntos foi a sétima máxima puntuadora da liga, anotando 22 goles e 14 asistencias.<ref name="chamionnat2021">{{Cita web |url=https://www.hockeyarchives.info/Finfem2021.htm |título=Championnat féminin de Finlande 2020/21 |editorial=hockeyarchives.info |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fr}}</ref> Nos cuartos de final Ilves enfrontouse ao HPK (quinto clasificado) de [[Mari Saarinen]], quen fora adestradora do equipo de Tampere durante as tempadas 2016-17 e 2017-18.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40925-hpk-n-puolivaelieraevastustaja-ilves-on-paeaevalmentaja-mari-saariselle-erittaein-tuttu-naeemme-varmasti-hyvaen-taiston-heitae-vastaan |título=HPK:n puolivälierävastustaja Ilves on päävalmentaja Mari Saariselle erittäin tuttu: ”Näemme varmasti hyvän taiston heitä vastaan” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=3 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A eliminatoria, ao mellor de tres encontros, salientou pola súa baixa anotación, xa que entre os dous equipos só anotaron tres goles. Ilves conseguiu o pase logo de gañar os dous primeiros partidos (1-0 en Tampere, e 0-2 en [[Hämeenlinna]]), nos que conseguiu non encaixar ningún gol, cun gran traballo da porteira [[Anni Keisala]], quen parou un total de 65 disparos á portería.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40936-kiekko-espoo-kalpa-hifk-ja-ilves-vaelieriin-naisten-liigassa-naein-pelattiin-lauantaina |título=Kiekko-Espoo, KalPa, HIFK ja Ilves välieriin Naisten Liigassa – Näin pelattiin lauantaina |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas semifinais fronte a K-Espoo, as de Tampere comezaron caendo nos dous primeiros encontros por dous goles a cero tanto en Espoo como en Tampere, e chegaban ao terceiro encontro coa necesidade de conseguir a vitoria para forzar o cuarto encontro na casa. As xogadoras de Linda Leppänen conseguiron sobrepoñerse ao gol inicial de [[Nea Katajamäki]] e mesmo poñerse en vantaxe (1-2 no minuto 29), mais K-Espoo conseguiu o empate pouco tempo despois, logo dun terceiro período e unha prórroga sen goles, o partido definiuse nos penaltis, onde [[Anna Kilponen]] deulle a vitoria ao seu equipo. Con todo, no cuarto partido perderon novamente (1-2) a pesar da actuación de Keisala, quen detivo 39 disparos.<ref name="chamionnat2021"/><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40964-maalikooste-sinnikaes-ilves-sai-palkintonsa-naisten-liigan-vaelieraesarja-neljaenteen-osaotteluun |título=Maalikooste: Sinnikäs Ilves sai palkintonsa – Naisten Liigan välieräsarja neljänteen osaotteluun |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Ilves chegou ao partido pola medalla de bronce fronte a [[Stadin Gimmat|HIFK]], mais non puido coas de [[Helsinqui]], que se impuxeron (2-1) nun partido no que todos os goles se anotaron no primeiro terzo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40997-maalikooste-hifk-voitti-naisten-liigan-pronssimitalit-ilves-kaatui-pronssiottelussa-maalein-2-1 |título=Maalikooste: HIFK voitti Naisten Liigan pronssimitalit – Ilves kaatui pronssiottelussa maalein 2–1 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A nivel individual, a actuación durante toda a tempada de Anni Keisala valeulle o [[trofeo Tuula Puputti]] como mellor porteira da liga, e foi escollida, xunto con Kilponen, no primeiro equipo das estrelas, mentres que Suokko foi nomeada para o segundo equipo das estrelas.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40913-naisten-liigan-kauden-2020-21-palkitut-pelaajat-ja-taehtikentaet |título=Naisten Liigan kauden 2020–21 palkitut pelaajat ja tähtikentät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Ilves Naiset vs K-Espoo Naiset 1.jpg|miniatura|250px|Ilves durante un partido na casa fronte a K-Espoo na tempada 2021-22.]] Na tempada 2021-22 Ilves presentou un equipo moi novo, cunha idade media de pouco máis de 20 anos. As xogadoras de Linda Leppänen comezaron a primeira fase da competición con tres derrotas, aínda que conseguiu igualar o rexistro nos tres seguintes encontros, desenvolvendo no inicio da liga unha boa defensa que se viu acompañada polo traballo da porteira Anni Keisala.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42120-ilveksen-puolustus-ja-maalivahtipelaaminen-tuottavat-haasteita-vastustajajoukkueille-ottelut-on-helpompi-voittaa-jos-omiin-ei-mene-montaa-maalia |título=Ilveksen puolustus- ja maalivahtipelaaminen tuottavat haasteita vastustajajoukkueille: ”Ottelut on helpompi voittaa, jos omiin ei mene montaa maalia” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=14 de outubro de 2021 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O [[2 de outubro]] Ilves Naiset celebrou o seu partido do 90 aniversario do club coincidindo coa visita de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], un encontro no que se puido ver no xeo de Tesoma ás mellores porteiras do mundo, Keisala e [[Noora Räty]], e que se decidiu na quenda de penaltis logo de finalizar o tempo regulamentario e a prórroga sen goles no marcador. [[Riikka Noronen]] por HPK, e [[Anna Kilponen]] e [[Anniina Kaitala]] do lado de Ilves, puxeron o 2-1 no electrónico logo dos penaltis.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Keisala-vs-Räty-–-Tähtivahtien-taiston-vei-tällä-kertaa-nipin-napin-Anni-Keisala/235902 |título=Keisala vs Räty – Tähtivahtien taiston vei tällä kertaa nipin napin Anni Keisala |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |editorial=Jatkoaika.com |data=2 de outubro de 2021 |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves concluíu a primeira fase na cuarta posición con 33 puntos en 20 partidos (9-2-2-7), por detrás de K-Espoo (que contou todos os seus partidos por vitorias), HIFK e Kärpät, clasificándose deste xeito unha vez máis no grupo superior, no que tamén estaban [[Team Kuortane]] e [[TPS Naiset|TPS]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42472-taeltae-naeyttaeae-naisten-liigan-alkusarjan-lopputaulukko-kuusi-parasta-joukkuetta-ylempaeaen-jatkosarjaan |título=Tältä näyttää Naisten Liigan alkusarjan lopputaulukko – Kuusi parasta joukkuetta ylempään jatkosarjaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de decembro de 2021 |dataacceso=25 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Kilponen ja Lehtiniemi.jpg|miniatura|esquerda|Anna Kilponen (á dereita co número 5) e Jenna Lehtiniemi (á esquerda co número 4). Kilponen exerceu de capitana ata a súa marcha ao equipo chinés [[KRS Vanke Rays]], cando Lehtiniemi pasou a ocupar o seu posto.]] En xaneiro de [[2022]] anunciouse a saída da capitana do equipo, [[Anna Kilponen]], que pasou a formar parte do equipo chinés [[KRS Vanke Rays]] da [[Zhenskaya Hockey League|liga rusa]] logo dos [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2022|Xogos Olímpicos de Inverno celbrados en Beijing]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008548139.html |título=Kiinalainen kiekkoseura nappasi Ilveksen kapteenin – ”Ihan joka päivä naisjääkiekossa ei eteen tule tilanteita, että saisi ammatikseen pelata” |nome=Mikko |apelidos=Husa |xornal=[[Aamulehti]] |data=25 de xaneiro de 2022 |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O seu lugar foi ocupado por [[Jenna Lehtiniemi]], que ata o momento era unha das capitanas suplentes do equipo. Unha mala segunda fase das xogadoras de Leppänen deixou o equipo na cuarta posición da táboa logo de encadear seis derrotas, se ben a cuarta posición non se viu ameazada no tramo final da competición e o equipo tivo que enfrontarse a [[TPS Naiset|TPS]] nos cuartos de final.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008635296.html |título=Ilves lähtee pudotuspeleihin kuuden ottelun tappioputkessa: ”Olisihan voitto tehnyt hyvää itseluottamukselle” |nome=Mikko |apelidos=Pajala |xornal=[[Aamulehti]] |data=20 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo de caer nos dous primeiros encontros, Ilves chegou coa necesidade de gañar na casa o terceiro encontro da serie, disputado en [[Tampereen jäähalli|Hakametsä]] o [[31 de marzo]] de [[2022]]. Con todo, o equipo non puido superar de novo ás de Turku e acabou caendo 1-3, finalizando así unhas series moi igualadas nas que tan só foi quen de anotar catro goles en tres encontros, e unha tempada na que o equipo se viu afectado polas lesións de xogadoras importantes.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008718577.html |título=Ilveksen kausi päättyi kotitappioon – Päävalmentaja paketoi kauden: ”Korona on tuonut tähänkin kauteen omat mausteensa” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> O día seguinte da eliminación das series polo título, Ilves anunciou que Linda Leppänen non continuaría no posto de adestradora xefe na tempada 2022-13, en declaracións ao xornal [[Aamulehti]], Leppänen sinalaba que quería adicar máis tempo á súa familia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008724332.html |título=Linda Leppänen ei jatka Ilveksen päävalmentajana: ”En ole mitään sulkenut elämästäni pois” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de abril de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada, o día [[19 de marzo]] antes do partido que disputaron en Tesoma ante [[Stadin Gimmat|HIFK]], o equipo retirou o número 15 en honor á xogadoora [[Johanna Koivula]]. == Etapa con Marjo Voutilainen (2022-) == [[Ficheiro:Ilves Naiset no Ilves päivä 2022.jpg|miniatura|250px|O equipo de Ilves Naiset durante o "Ilves päivä" (Día de Ilves) celebrado no [[parque de atraccións]] de [[Särkänniemi]] (Tampere) o [[17 de agosto]] de [[2022]].]] O [[31 de marzo]] de [[2022]], o [[Lempäälän Kisa (hóckey sobre xeo)|LeKi]] de [[Lempäälä]] anunciaba no seu sitio web a súa intención de crear un equipo feminino para a tempada 2022-23 en cooperación con Ilves Naiset.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/infotilaisuus-naisten-joukkue/ |título=Infotilaisuus: tavoitteena Naisten joukkue kaudelle 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Con todo, as poucas inscricións de xogadoras recibidas impediu que o equipo feminino puidera comezar nesa tempada.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/lempaalassa-ei-nahda-naisten-joukkuetta-kaudella-2022-2023/ |título=Lempäälässä ei nähdä Naisten joukkuetta kaudella 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=22 de xuño de 2022 |dataacceso=14 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo da marcha de Leppänen, o equipo iniciou un proceso de selección para atopar unha nova adestradora.<ref>{{Cita web |url=https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20220404113734/https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |título=Ilves ry etsii Naisten Liiga joukkueelle päävalmentajaa |editorial=Ilves ry |data=4 de abril de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |dataarquivo=4 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o 5 de maio Ilves anunciaba a contratación de [[Marjo Voutilainen]], que durante as seis tempadas anteriores adestrara a [[KalPa Naiset|KalPa]] de [[Kuopio]], equipo co que chegara ás finais nas tempadas 2019-20 e 2020-21, celebrando a prata na segunda das dúas ocasións.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Ilves-Naisille-uusi-päävalmentaja-–-Marjo-Voutilainen-siirtyy-Kuopiosta-Tampereelle/241202 |título=Ilves Naisille uusi päävalmentaja – Marjo Voutilainen siirtyy Kuopiosta Tampereelle |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |xornal=Jatkoaika |data=5 de maio de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro |apelidos=Mustonen |nome=Olli |título=Veijareita & virtuooseja: tarina legendaarisesta jääkiekkoseurasta 1980-2001 |data=2001 |lugar=Tampere |editorial=Poika kotiin Oy |isbn=952-91-3862-8 |lingua=fi}} * {{Cita libro |apelidos=Wacklin |nome=Matti |título=Sydämenasiana Ilves |data=2006 |lugar=Tampere |editorial=Ilves |isbn=952-92-0783-2 |ref=harv}} === Ligazóns externas === * [https://ilvesnaiset.com Sitio web oficial] {{fi}} {{Ilves Hockey}} {{Barra portal|Hóckey sobre xeo|Muller|Finlandia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ilves Naiset]] 6npe6hx8qqcc7bempuxz66kgy7mqule 6168542 6168491 2022-08-27T22:36:48Z Piquito 19415 /* O final dunha era */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ilves Naiset.jpg|miniatura|250px|Xogadoras de Ilves Naiset na tempada 2021-22 no [[Tesoman jäähalli]].]] '''[[Ilves Naiset]]''' é un equipo feminino de [[hóckey sobre xeo]] fundado en [[1971]] na cidade de [[Tampere]], [[Finlandia]]. Inicialmente tivo que xogar contra equipos masculinos de categoría júnior ao ser o único equipo feminino da cidade, e debutou o contra un equipo feminino o [[5 de marzo]] de [[1978]] en [[Espoo]]. Xoga na máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino de Finlandia, a [[Naisten Liiga]], dende a súa tempada inaugural, e conquistaron o seu primeiro campionato finlandés en [[1985]]. En total o equipo proclamouse campión de Finlandia 10 veces, sendo o segundo equipo máis laureado do hóckey sobre xeo finlandés por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que conta con cinco campionatos máis. Logo de empregar distintas pistas da cidade, na década de 1980 o equipo xogou na [[pista de xeo de Koulukatu]], e en [[1989]] trasladouse ao recentemente finalizado [[Tesoman jäähalli]] como pista para os seus partidos como local, onde xoga dende aquela. O [[Museo finlandés do hóckey sobre xeo]] introduciu a sete antigas xogadoras do equipo no seu [[Suomen Jääkiekkoleijonat|Salón da Fama]] (coñecido como ''Suomen Jääkiekkoleijonat'', en [[Lingua galega|galego]] ''Leóns do hóckey sobre xeo finlandés''), sendo [[Marianne Ihalainen]] unha das dúas primeiras mulleres homenaxeadas. O equipo retirou os números 10, 15 e 16 en honor a [[Anne Haanpää]], [[Johanna Koivula]], e a propia Ihalainen. Ademais, tres mulleres do equipo foron homenaxeadas polo no chamado "Ilves Hockey Legends". == Antecedentes: a fundación de Ilves == [[Ficheiro:Tampereen lyseo1.jpg|miniatura|O [[Tampereen lyseo]], onde naceu Ilves en [[1931]].]] Ilves foi fundado no instituto [[Tampereen Lyseo]] o [[10 de abril]] [[1931]] por [[Niilo Tammisalo]], que era profesor no centro, para que o alumnado puidera practicar deportes de pelota.<ref name=”esittely”>{{Cita web |url=https://ilvesry.fi/ilves-lukuina/ |título=Seuran esittely |editorial=Ilves ry |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Tammisalo acabaría converténdose no primeiro presidente do club.<ref name=”esittely”/><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/ilves-ry/ |título=ILVES RY:N PERUSTAMISKOKOUS 10.4.1931 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Axiña o novo club comezou a práctica do [[hóckey sobre xeo]] en categoría masculina, disputando o seu primeiro partido no xeo do [[Näsijärvi]] o [[24 de xaneiro]] de [[1932]], e pouco despois o equipo debutou en competición oficial o [[6 de febreiro]] dese mesmo ano.<ref name="koti">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/kotikentat/ |título=KOTIKENTÄT |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/kausitilastot/?1931-32 |título=Kausi 1931-32 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Inicios == [[Ficheiro:Koulukadun kenttä 1.jpg|miniatura|esquerda|250px|Ilves debutou na primeira tempada da Naisten SM-sarja na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro de 1982.]] Ilves comezou a desenvolver o hóckey sobre xeo feminino en [[1971]] co pulo do xogador [[Lasse Oksanen]].{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}} Durante as súas primeiras tempadas Ilves era o único equipo feminino de Tampere, polo que buscou opoñentes nos equipo júnior masculinos, e non foi ata o [[5 de marzo]] de [[1978]] cando xogou o seu primeiro partido fronte a outro equipo feminino, que se saldou coa vitoria de Ilves fronte ao [[Jäähonka]] en [[Espoo]] por 5-6.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=114}} O equipo comezou a adestrar e xogar na pista de [[Kaukajärvi]], mais trasladouse cando [[Esko Peltonen (adestrador de hóckey sobre xeo)|Esko Peltonen]] se converteu no adestrador do distrito de [[Vehmainen]]. Non foi ata a década de 1980 cando as mulleres de Ilves puideron trasladarse á [[pista de xeo de Koulukatu]], aínda que en numerosas ocasións os adestradores dos equipos júnior masculinos opuxéronse a darlles quendas no xeo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Nesa época, no ano [[1980]], había xa tantas xogadoras que se puido formar un segundo equipo feminino, que foi chamado Ilves-Kiekko.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} O equipo feminino puido empregar as distintas pistas de xeo da cidade ao longo da década, aínda que o [[Tesoman jäähalli]], que non se completou ata [[1989]], converteuse na pista permanente para o equipo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Ilves participou nos campionatos femininos femininos non oficiais de 1978–1979 e 1981–1983. En [[1982]] foi un dos equipos fundadores da Naisten SM-sarja,{{refn|group=lower-alpha|Naisten SM-sarja era o nome que recibía nos seus inicios a máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino en Finlandia, agora denominada Naisten Liiga.}} xogando o seu primeiro partido na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro dese ano fronte ao equipo feminino de [[Porin Ässät Naiset|Porin Ässät]], ao que derrotou por 14–2.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}}{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} No seu debut o equipo de Tampere finalizou a primeira fase da competicón na primeira posición do grupo A, no que contou todos os seus partidos por vitorias e conseguiu unha espectacular marca goleadora de 129 goles a favor fronte a 9 en contra nos oito partidos disputados. Finalmente conseguiu a medalla de prata como subcampión por detrás do [[HJK]] de [[Helsinqui]] logo de finalizar cun rexistro dunha vitoria e dous empates no grupo final, para un total de catro puntos, un menos que as da capital.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1982-1983 |título=SM-sarja (W) - 1982-1983 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na segunda tempada da Naisten SM-sarja, Ilves quedou encadrado no grupo central xunto con [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]], Ässat e [[SaiPa Naiset|SaiPa]]. O equipo conseguiu novamente finalizar na primeira posición a primeira fase de competición sen perder ningún partido, anotando 46 goles e encaixando tan só seis nos seis encontros disputados. Na fase final Ilves concluiu na terceira posición. O equipo de Tampere tan só puido conseguir unha vitoria fronte a Tiikerit, e perdeu fronte a [[EVU]] de [[Vantaa]] e HJK, que revalidaría o título logo de gañar todos os encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A dianteira [[Jaana Rautavuoma]] liderou o equipo en todas as facetas do xogo durante a tempada.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1982-1983?tab=stats#players |título=1982-1983 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> == Época dourada == [[Ficheiro:Sammon Malja.jpg|300px|miniatura|A Sammon Malja, trofeo entregado ao equipo campión da SM-sarja.]] En 1985, logo de colleitar unha medalla de bronce na tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Ilves Naiset conseguiu o seu primeiro campionato nacional, iniciando deste xeito unha racha de catro anos consecutivos alzándose como campioas.<ref>{{Cita web |url=http://www.eurohockey.com/league/976-naisten-liiga.html?season=1983 |título=Naisten Liiga. Champions |editorial=eurohockey.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> O equipo, liderado por [[Anne Haanpää]] (49 puntos, 38+11), comezou a competición no ''Keskilohko'' (Grupo Central), no que contou os seus oito partidos por vitorias cun rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra. No grupo final, no que tamén participaron [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]], [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] e o seu segundo equipo, Ilves-Kiekko, sumou cinco vitorias e unha derrota nos seus seis encontros para un total de 10 puntos fronte aos seis dos equipos de [[Vantaa]] e [[Helsinqui]], que gañaron as medallas de prata e bronce respectivamente, mentres que Ilves-Kiekko perdeu todos os seus encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1984-1985 |título=SM-sarja (W) - 1984-1985 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1984-1985?tab=stats#players |título=1984-1985 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Na rolda preliminar da tempada 1985-86 o equipo finalizou líder do Grupo Leste con oito vitorias noutros tantos partidos e cun espectacular rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra, colleitando amplas vitorias como o 31-0 ou o 20-0 fronte a [[Ketterä Naiset|Ketterä]] e [[SaiPa Naiset|SaiPa]] respectivamente como local, ou a goleada 0-31 na casa de StU.<ref name="whockey">{{Cite web |url=http://www.whockey.com/country/finland/results.html |título=Finnish Women's Hockey League Results |editorial=whockey.com |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> No campionato finlandés, disputado nun único grupo, Ilves gañou os 14 partidos que disputou e proclamouse campión por segunda vez consecutiva. As xoogadoras de Ilves anotaron 93 goles e encaixaron tan só 14. O equipo estivo liderado novamente por Haanpää (25 puntos, 19+6), acompañada por [[Päivi Halonen]] (24, 10+14) e [[Marianne Ihalainen]] (22, 13+9). Pola súa banda, Ilves-Kiekko só puido sumar dúas vitorias e outros tantos empates nas 14 xornadas de competición e tivo que conseguir a permanencia no ''play-out''.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1985-1986 |título=SM-sarja (W) - 1985-1986 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1985-1986?tab=stats |título=1985-1986 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> O terceiro título do equipo non tardou en chegar, e na tempada 1986-87 conseguiu o terceiro entorchado consecutivo. O novo campionato nacional chegou logo dunha tempada de 14 partidos nas que Ilves tan só perdeu un encontro, na casa fronte a EVU por 1-2. Se ben o equipo realizou numerosas goleadas, especialmente nos dous partidos fronte a Ilves-Kiekko (17-3 e 0-15), as vitorias non foron tan avultadas como na tempada precedente e conseguiu un rexistro de 114 goles a favor e 25 en contra. O equipo estivo liderado por [[Marianne Ihalainen]] (39, 25+14), que foi a segunda máxima pontuadora da competición por detrás da xogadora de [[Vaasan Sport Naiset|Sport]] [[Sari Krooks]], nunha tempada na que seis xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> O cuarto campionato consecutivo chegou na tempada 1987-88. Ilves gañou de novo os 14 partidos que disputou, moitos deles con moita comodidade, ata en cinco partidos anotou 10 ou máis goles e en sete encontros gañou por cinco ou máis goles. O equipo estivo liderado por [[Anne Nurmi]] (34, 21+13) e [[Marianne Ihalainen]] (33, 20+13), que foron a segunda e terceira máximas pontuadoras da competición, novamente por detrás da xogadora de Sport Sari Krooks, e cinco xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> Entre o [[31 de decembro]] de [[1987]] e o [[3 de xaneiro]] de [[1988]] o equipo disputou un torneo internacional en [[Suíza]]. As xogadoras de Ilves iniciaron a competición no grupo A, encadradas co Assabeth Valley [[Estados Unidos|estadounidense]] e o Esslingen [[Alemaña|alemán]]. O equipo clasificouse como primeiro de grupo logo das vitorias fronte americanas (5-1) e germanas (12-1), avanzando así directamente ás semifinais, onde se enfrontaron ás [[Suecia|suecas]] do Nacka, ás que derrotaron por cinco goles a un. Con todo, as finlandesas caeron na final fronte ao [[Selección feminina de hóckey sobre xeo de Suíza|combinado suízo]] por seis goles a catro.<ref name="whockey"/> Logo de catro anos consecutivos alzándose como campión, o equipo de Tampere tivo que conformarse coa prata na tempada 1988-89.<ref name="ilvespalkinnot">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/seuran-saavutukset/ |título=SEURAN SAAVUTUKSET |editorial=Ilves-Hockey Oy |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> A pesar de non perder ningún partido e ser o equipo máis goleador con 106 goles, logrando as vitorias máis avultadas (24-0 e 0-19 a [[Vaasan Sport Naiset|Sport]]), e o segundo menos goleado con 18 goles en contra, só superado por [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] [[Vantaa]] (11 goles en contra),{{refn|group=lower-alpha|Ilves conseguiu manter a súa portería a 0 en cinco partidos.}} Ilves e EVU finalizaron cos mesmos puntos a liga (25), polo que o vencedor decidiuse nunha final entre ambos equipos. Logo de empatar no primeiro terzo da final (0-0), Ilves impúxose no segundo (3-1), mais a reacción do equipo de Vantaa no derradeiro período período levou o partido á prórroga, e finalmente na quenda de penaltis o ouro decidiuse a favor de EVU. Ese ano o equipo volveu estar liderado por Marianne Ihalainen, que conseguiu 30 puntos (19+11), os mesmos números que Anne Haanpää, sendo a segunda e terceira máximas pontuadoras da liga por detrás da xogadora de EVU Liisa Karikoski (33, 21+12); salientou tamén a figura de [[Tiia Reima]], que cos seus 20 goles foi a máxima goleadora do equipo.<ref name="whockey"/> [[Ficheiro:Interior Tesoma jäähalli 1.jpg|miniatura|250px|O [[Tesoman jäähalli]] converteuse na casa de Ilves Naiset logo da súa finalización en [[1989]]. Na imaxe o seu interior logo da remodelación de [[2017]].]] En agosto de [[1989]] inaugurouse o [[Tesoman jäähalli]], un pavillón con capacidade para 800 persoas,<ref>{{Cita novas |url=http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160302094129/http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |título=Uudessa hallissa luistellaan Tesomalla vuonna 2017 |nome=Jorma |apelidos=Huovinen |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de marzo de 2016 |dataarquivo=2 de marzo de 2016 |dataacceso=3 de agosto de 2020 |lingua=fi |url-morta=yes}}</ref> que pasou a converterse na casa de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.ilvesnaiset.com/tesoman-jaahalli/ |título=TESOMAN JÄÄHALLI |editorial=IlvesNaiset.fi |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 1989-90, na que participaron sete equipos que disputaron un total de 12 partidos de liga regular, introducíronse os ''play-offs'', consistentes en dúas roldas: semifinais e finais, coa disputa dun partido pola medalla de bronce entre os perdedores das semifinais. Ilves, liderado novamente por Ihalainen (máxima puntuadora, goleadora e asistente da liga regular) e Haanpää (seguna máxima puntuadora da liga regular), foi un ano máis o equipo máis goleador con 105 goles e protagonizando as maiores goleadas (16-0 e 0-14 fronte a [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]] de [[Hämeenlinna]], e 2-14 fronte a [[SaiPa Naiset|SaiPa]]), con todo, as derrotas fronte a [[Keravan Shakers|Shakers]] de [[Kerava]] na casa (2-3) e en Vantaa fronte a EVU (1-0) relegaron o equipo á segunda posición da liga regular cun punto menos que EVU. Nas semifinais Ilves eliminou de xeito cómodo a Shakers sen encaixar ningún gol (3-0 e 0-7), disputándose así o campionato fronte a EVU por segundo ano consecutivo. No primeiro partido, disputado en Vantaa, as linces impuxéronse de xeito cómodo (0-5), o que lles permitía proclamarse campioas no segundo partido, que se disputaría en Tampere. Finalmente o equipo de Tampere acabou impoñéndose tamén como local (4-1) e conseguiu o seu quinto título en oito anos, desquitándose así da derrota na tempada anterior fronte a EVU no partido decisivo. Nas series polo título salientaron especialmente as figuras de [[Marika Lehtimäki]], quen se converteu na máxima puntuadora do equipo (6, 1+5), e [[Tiia Reima]], que con cinco goles foi xunto con Ihalainen (4 goles) o referente do equipo de cara á portería.<ref name="whockey"/> Ese ano, con todo, produciuse o descenso por motivos económicos do que fora o segundo equipo feminino de Tampere, Ilves-Kiekko.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1989-1990 |título=SM-sarja (W) - 1989-1990 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de abril de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada seguinte viu a chegada de [[Kimmo Leinonen]] á administración do equipo,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/staff/25500/kimmo-leinonen |título=Kimmo Leinonen |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> e con el un novo campionato, o sexto na historia do equipo e segundo de xeito consecutivo. Logo da disputa dos 12 partidos da liga regular Ilves finalizou na primeira posición da clasificación, contando todos os seus partidos por vitorias e sendo o equipo máis goleador (87 goles a favor) e o menos goleado (12 goles en contra), ademais rexistrou a maior goleada da tempada logo de gañar 14-0 na casa fronte a [[KalPa Naiset|KalPa]]. Logo de desfacersee nas semifinais das [[Ässät Naiset|Ässät]] de [[Pori]], Ilves enfrontouse nas finais a Shakers, segundo clasificado da liga regular, ao que derrotou en dous partidos (4-2 en Tampere e 3-4 en Kerava logo de finalizar o tempo regulamentario). Un ano mais Ihalainen liderou o equipo en puntos e goles, e foi a segunda máxima puntuadora da liga regular con 23 puntos (cinco menos que a xogadora de Shakrs [[Johanna Ikonen]], e a máxima puntuadora e goleadora (neste apartado empatada coa súa compañeira Tiia Reima) dos ''play-offs''. Seis das once máximas puntuadoras das series polo título eran xogadoras de Ilves, e sete xogadoras do equipo foron seleccionadas para xogar ese ano no combinado nacional.<ref name="whockey"/> O equipo seguiu alzando o título dous anos máis. Na tempada 1991-92, o equipo liderado por xogadoras como [[Anne Nurmi]] (23+8 para un total de 31 puntos), [[Marika Lehtimäki]] (29, 18+11), [[Tiia Reima]] (28, 20+8), [[Marianne Ihalainen]] (28, 9+19), finalizou na primeira posición da táboa cedendo tan só dous empates en 14 partidos cun rexistro de 114 goles a favor por seis en contra. Deste xeito o equipo dirixido por [[Kimmo Leinonen]] clasificouse para os ''play-offs'', nos que alcanzou a final na que se impuxo a [[Keravan Shakers]] para alzar por terceiro ano consecutivo o campionato finlandés.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1991-1992#players |título=Ilves. 1991-1992 ROSTER |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1991-1992 |título=SM-sarja (W) - 1991-1992 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada 1992-93 poría punto e final á mellor etapa do club de Tampere, xa que Ilves pasou os 12 anos seguintes sen conseguir ningún campionato, principalmente polo ascenso de [[Espoo Blues Naiset|Espoo Blues]], que se acabaría convertendo no gran dominador dos primeiros anos do [[século XXI]] con sete títulos consecutivos entre 1999 e 2005.<ref>{{Cita web |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/historia/ |título=Historia |editorial=Kiekko-Espoo Naiset |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as linces finalizaron a liga regular na segunda posición por detrás de Shakers, que sumaron un punto máis na clasificación. Con todo, na final conseguiron impoñerse ao equipo de [[Kerava]] e así alzarse co seu cuarto campionato consecutivo.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1992-1993 |título=SM-sarja (W) - 1992-1993 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> == O final dunha era == Nas tempadas 1993-94 e 1994-95 a loita polo campionato entre Ilves e [[Keravan Shakers|Shakers]] continuou. En 1994 as xogadoras de Tampere clasificáronse para o grupo final na primeira fase da liga logo de rematar na terceira posición por detrás de Shakers e [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]. O mesmo posto ocupou na fase final, co que se clasificou para os ''play-offs''. Logo de derrotar a Kiekko-Espoo nas semifinais, Ilves disputou a final un ano máis fronte ás xogadoras de Kerava, mais desta volta as do lince tiveron que conformarse coa medalla de prata.<ref name="sm9394">{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1993-1994 |título=Naisten SM-sarja. 1993-1994 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Ese ano o equipo estivo liderado por [[Tiia Reima]],<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1993-1994?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> que sumou 56 goles e 29 asistencias para un total de 85 puntos, só superada pola xogadora de Shakers [[Riikka Sallinen]], que sumou un total de 129 puntos (73+56).<ref name="sm9394"/> O mesmo resultado conseguiu o equipo na tempada seguinte, cando logo de finalizar na segunda posición tanto na primeira como na segunda fase, o equipo eliminou nas semifinais dos ''play-offs'' a [[KalPa Naiset|KalPa]] volveuse enfrontar a Shakers nas finais e colleitou unha nova medalla de prata. Esa tempada [[Sari Fisk]] liderou a liga tanto en goles (32) como en puntos (58), [[Marika Lehtimäki]] volveu ter un papel destacado no equipo con 49 puntos (21+28), así como [[Marianne Ihalainen]], que cos seus 23 goles foi a segunda máxima goleadora de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1994-1995 |título=Naisten SM-sarja. 1994-1995 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1994-1995?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas dúas seguintes tempadas o equipo de Tampere non conseguiu clasificarse para os ''play-offs''. A pesar de finalizar na cuarta posición a primeira fase de competición na tempada 1995-96, tendo dúas vitorias máis que as quintas clasificadas ([[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]), a mala liga regular de Ilves levou o equipo á quinta praza, superado por unha vitoria polas xogadoras de [[Espoo]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1995-1996 |título=Naisten SM-sarja. 1995-1996 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A mesma historia repetiuse un ano despois, co equipo finalizando a primeira fase na terceira posición, e caendo na liga regular ata a quinta posición, véndose superadas por [[Keravan Shakers|Shakers]] e [[Kärpät Naiset|Kärpät]], estas últimas logo de realizar unha gran liga regular na que só perderon un partido.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1996-1997 |título=Naisten SM-sarja. 1996-1997 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Logo de dous anos sen loitar polo título, Ilves experimentou unha mellora na tempada 1997-98 da man de [[Antti Kallioinen]] e [[Ville Tolvanen]] no banco. A vella garda, con Tiia Reima, Sari Fisk e Marianne Ihalainen seguiu liderando o equipo, que finalizou a primeira fase e a liga regular na terceira posición, o que lle permitiu disputar de novo os ''play-offs''. Logo de caer nas semifinais fronte a Kärpät, o equipo tivo que disputar o partido polo bronce fronte a [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que tan só perderan catro partidos antes da disputa das series. Finalmente as xogadoras de Tampere caeron na final de consolación, sumando deste xeito un ano máis sen conseguir ningunha medalla.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1997-1998 |título=Ilves 1997-1998 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1997-1998 |título=Naisten SM-sarja. 1997-1998 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> En 1999 volveron as medallas ao club de Tampere. A pesar da distancia entre Ilves, cuarto clasificado, e os tres primeiros equipos da táboa ([[Espoo Blues Naiset|Blues]], Kärpät e [[JYP Naiset|JYP]]), as xogadoras dirixidas por Kallioinen e Tolvanen impuxéronse a Kärpät no partido polo bronce.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1998-1999 |título=Naisten SM-sarja. 1998-1999 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1998-1999 |título=Ilves 1998-1999 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Antes do inicio da tempada seguinte produciuise unha mudanza no banco de Ilves, que contratou a [[Tapio Koho]] como novo adestrador xefe.<ref name="ilves2000">{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1999-2000 |título=Ilves 1999-2000 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> O equipo conseguiría o mesmo resultado un ano despois, cando malia a finalizar na segunda posición na liga regular, caeu nas semifinais contra Kärpät e tivo que xogar o partido polo bronce fronte a JYP.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1999-2000 |título=Naisten SM-sarja. 1999-2000 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Ilves seguiu confiando en xogadoras veteranas como Ihalainen e Reima, se ben a xogadora máis destacada de cara á portería foi [[Katja Riipi]] (24 goles, 10 máis que a segunda máxima realizadora, [[Mari Saarinen]]), que se incorporara ese mesmo ano ao equipo procedente de Kärpät<ref name="ilves2000"/><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/player/366533/katja-riipi |título=Katja Riipi |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Na tempada 2006-07 produciuse o debut do equipo nunha competición continental, a [[IIHF European Women's Champions Cup]]. Nesta terceira edición do campionato, disputada nun único grupo, o [[AIK IF (feminino)|AIK]] de [[Estocolmo]] proclamouse campión, mentres que as xogadoras do equipo de Tampere só puideron conseguir unha vitoria en catro encontros, finalizando na cuarta posición, só por diante das suízas do [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]], único equipo ao que conseguiron derrotar.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2006-2007 |título=EWCC (W) - 2006-2007 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> == Décima liga e campioas europeas == Na primeira fase da tempada 2009-10 Ilves Naiset conseguiu finalizar na primeira posición da táboa logo de sumar 36 puntos (12 vitorias e tan só dúas derrotas). Con todo, na segunda fase perderían o liderato a mans de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que a malia a conseguir as mesmas vitorias que as de Tampere (24), conseguiu sumar máis puntos por perder menos encontros. Nas series polo título Ilves enfrontouse na final a [[Espoo Blues Naiset|Blues]], que finalizaran a segunda fase na terceira posición, e que viña de gañar o título de liga os tres anos anteriores. A vitoria fronte o equipo de Espoo supuxo o seu último campionato nacional ata o momento.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2009-2010 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na tempada seguinte, Ilves presentou un equipo con moitos cambios e no que se esperaba que as xogadoras novas tomaran protagonismo nun equipo sen moitos efectivos, mais de gran calidade en palabras do seu adestrador [[Samuli Marjeta]]. O equipo iniciou a competición con dous partidos na fin de semana inaugural fronte a Blues e [[LoKV]] de [[Lohja]].<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5404-ilveksen-päävalmentaja-marjeta-unelmista-pelataan |título=Ilveksen päävalmentaja Marjeta: Unelmista pelataan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=10 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> No partido inaugural as xogadoras de Marjeta caeron 5-6 en Tesoma fronte o equipo de Espoo, que se desquitou da derrota nas finais da tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5400-hpk-aloitti-naisten-sm-sarjan-murskavoitolla-rajahuhta-4%202 |título=HPK aloitti naisten SM-sarjan murskavoitolla, Rajahuhta 4+2 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves clasificouse para disputar o campionato de Finlandia logo de finalizar a fase preliminar na terceira posición, por detrás de Blues e HPK, cun rexistro de 30 puntos nos 16 encontros disputados (9-1-1-5), nos que anotou 61 goles e encaixou 36.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5440-blues-jatkoaikamaalilla-naisten-sm-alkusarjan-voittoon |título=Blues jatkoaikamaalilla naisten SM-alkusarjan voittoon |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=28 de novembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na súa estrea na segunda fase o equipo caeu en [[Oulu]] fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]] (3-1), mentres que o día seguinte conseguiu derrotar en [[Kuopio]] a [[KalPa Naiset|KalPa]] (1-7), situándose na terceira posición.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5452-vuoroin-vieraissa-bluesin-vuoro-kaapata-sarjapisteet-hpklta |título=Vuoroin vieraissa - Bluesin vuoro kaapata sarjapisteet HPK:lta |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de decembro de 2010 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves finalizou a segunda fase da competición con dúas importantes vitorias, especialmente a conseguida no seu penúltimo partido en [[Hämeenlinna]] fronte a HPK, que aínda así se proclamou campión da tempada regular e asegurou o seu pase ás semifinais xunto con Blues. Coa terceira praza conquistada, Ilves enfrontouse nos cuartos de final a [[JYP Naiset|JYP]] (sexto e último clasificado do grupo polo título).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5486-naisten-smn-runkosarja-paketissa-tässä-playoff-parit |título=Naisten SM:n runkosarja paketissa - Tässä playoff-parit! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> As de Tampere superaron sen problemas ao equipo de [[Jyväskylä]] en tres partidos nos que tan só encaixaron un gol, deste xeito o equipo clasificouse para as semifinais, onde reeditou a final da tempada precedente fronte a Blues.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5481-naisten-smn-välieräparit-hpk-kärpät-ja-blues-ilves |título=Naisten SM:n välieräparit: HPK-Kärpät ja Blues-Ilves! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> A semifinal comezou moi ben para as xogadoras de Marjeta, que venceron en Espoo (2-8), aínda que precisaron do tempo extra para anotarse a segunda vitoria en Tampere (4-3), mentres que no terceiro encontro se volveron impoñer a domicilio a Blues (2-4), para sumar un global de 3-0 que clasificou a Ilves para a final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5491-hpk-ilvestä-vastaan-naisten-sm-sarjan-finaaliin |título=HPK Ilvestä vastaan naisten SM-sarjan finaaliin |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo fíxose coa medalla de prata logo de perder na final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A final non comezou ben para as de Tampere, que perderon pola mínima os dous primeiros encontros (ambos por 2-1, se ben no segundo o tempo regulamentario finalizou con táboas no marcador),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5501-hpk-parempi-myös-toisessa-finaaliottelussa-sarja-katkolla-tiistaina |título=HPK parempi myös toisessa finaaliottelussa - Sarja katkolla tiistaina! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=27 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e as xogadoras de [[Jarkko Julkunen]] venceron de novo no terceiro encontro para facerse co seu primeiro título.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5500-mestarivalmentaja-julkunen-lopetan-valmentamisen |título=Mestarivalmentaja Julkunen: Lopetan valmentamisen! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa mesma tempada, en febreiro de [[2011]], chegou o primeiro e ata a data único título continental do equipo, que se converteu deste xeito no primeiro equipo finlandés en gañar un título europeo.<ref name="europa">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-5088081 |título=Ilveksen naiset tekivät suomalaista jääkiekkohistoriaa |xornal=[[Yle|Yle Urheilu]] |data=27 de febreiro de 2011 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as xogadoras adestradas por Samuli Marjeta conquistaron a IIHF European Women's Champions Cup. O equipo comezou a súa andaina na competición continental na segunda rolda, quedando encadrado no grupo F xunto co [[Aisulu Almaty]] ([[Casaquistán]]), [[OSC Berlin]] ([[Alemaña]]) e o [[Vålerenga Ishockey|Vålerenga]] ([[Noruega]]). As xogadoras de Marjeta finalizaron a segunda rolda tan só por detrás do Aisulu Almaty e colleitando unha derrota precisamente contra o cadro casaco. O grupo final, no que tamén se encontraban o [[SKIF Nizhny Novgorod]] ([[Rusia]]), [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]] ([[Suíza]]) e as casacas do Aisulu Almaty, xogouse nunha fin de semana, con tres partidos consecutivos na cidade suíza de [[Lugano]]. Na primeira xornada do grupo final as de Tampere derrotaron ao cadro ruso (5-3), mentres que na xornada do sábado o equipo precisou da prórroga para sumar a vitoria fronte ao equipo local (5-4) grazas ao gol de [[Sari Karna]], finalmente as xogadoras de Ilves gañaron o derradeiro encontro dronote a Aisulu Almaty cun solitario gol de [[Saara Niemi|Saara Tuominen]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/2010-2011 |título=Ilves - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2010-2011 |título=EWCC (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref name="europa"/> Con todo, o equipo non volvería disputar a competición. O equipo iniciou a tempada 2011-12 en Oulu cunha importante vitoria (2-5) fronte ás terceiras clasificadas da edición precedente, e o día seguinte, na súa visita a KalPa venceu por 11-1, resultados que lle valeron para iniciar a tempada na primeira posición da táboa xunto con JYP.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5535-ilves-ja-jyp-tappioitta-naisten-smn-avausviikonlopusta |título=Ilves ja JYP tappioitta naisten SM:n avausviikonlopusta |editorial=leijonat.fi |data=12 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante as seguintes semanas Ilves mantívose á fronte da clasificación con vitorias como a colleitada ante un LoKV con moitísimas baixas (32-0), ou o desquite fronte HPK, que privara ás do lince dun novo título na tempada anterior (4-1).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5544-ilveksen-pelaajille-isoja-pistesaaliita-naisten-smssä |título=Ilveksen pelaajille isoja pistesaaliita naisten SM:ssä |editorial=leijonat.fi |data=25 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5542-naisten-smn-keskiryhmässä-pelattiin-viikonloppuna-ristiin |título=Naisten SM:n keskiryhmässä pelattiin viikonloppuna ristiin |editorial=leijonat.fi |data=26 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5557-naisten-sm-ilves-jatkaa-ilman-pistemenetyksiä-mestarit-nurin |título=Naisten SM: Ilves jatkaa ilman pistemenetyksiä - mestarit nurin |editorial=leijonat.fi |data=1 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante os primeiros sete encontros da tempada o equipo non coñeceu a derrota, gañando sempre antes de concluir o tempo regulamentario, unha xeira que finalizou no oitavo partido, no que Kärpät se impuxo en Tesoma (1-3), o que non impediu que o equipo de Tampere continuara á fronte da clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5551-kalpa-takaisin-viivan-paremmalle-puolelle-jyp-kaatui-voittomaalikisassa |título=KalPa takaisin viivan paremmalle puolelle, JYP kaatui voittomaalikisassa |editorial=leijonat.fi |data=9 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves acabou liderando a táboa a primeira fase de competición cun total de 13 vitorias (unha no tempo engadido) e tres derrotas, cun total de 119 goles a favor por tan só 19 en contra.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5583-naisten-sm-alkusarja-pelattu-näin-kävi |título=Naisten SM-alkusarja pelattu - Näin kävi! |editorial=leijonat.fi |data=20 de novembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O 28 de xaneiro de 2012 o equipo disputou de novo un partido de liga ao aire libre na [[pista de xeo de Koulukatu]] fronte a Blues, nunha xornada na que se puido ver de novo sobre o xeo a xogadoras veteranas de Ilves,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5602-sm-sarjakiekko-palaa-tampereen-koulukadulle-ulkojääottelu-2812012 |título=SM-sarjakiekko palaa Tampereen Koulukadulle - Ulkojääottelu 28.1.2012! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref>, na que se "conxelou" o número 10 de [[Anne Haanpää]],<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5608-anne-haanpää-nousi-pääosaan-lassikossa-pelinumero-jäähän |título=Anne Haanpää nousi pääosaan "lassikossa" - Pelinumero jäähän |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e na que as locais se levaron o denominado "[[Koulukarun lassikko]]" (3-1) para seguir mandando na clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5609-ilves-vei-koulukarun-lassikon-upea-ilma-kruunasi-hienon-tapahtuman |título=Ilves vei Koulukarun lassikon - Upea ilma kruunasi hienon tapahtuman |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo asegurouse o liderato ao final da segunda fase de competición a falta de tres partidos para a súa conclusión, asegurando xogar directamente nas semifinais, así como o factor cancha en todas as eliminatorias dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5620-naisten-smn-viikonloppukatsaus-ilves-varmisti-runkosarjan-voiton |título=Naisten SM:n viikonloppukatsaus: Ilves varmisti runkosarjan voiton |editorial=leijonat.fi |data=6 de febreiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2011-2012 |título=SM-sarja (W) - 2011-2012 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas semifinais, Ilves conseguiu derrotar a Blues en catro partidos (3-1), meténdose dese xeito nas finais por segundo ano consecutivo, desta volta fronte a Kärpät.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5642-naisten-sm-sarjan-finaali-ilves-kärpät |título=Naisten SM-sarjan finaali: Ilves-Kärpät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=15 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente, as de Oulu alzaron a [[Aurora Borealis Malja]] logo de derrotar a Ilves en catro partidos (3-1), nunha final que comezou costa arriba para as de Tampere logo de perder os dous primeiros partidos, e na o equipo non foi quen de completar a remontada logo da vitoria no terceiro encontro.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5638-ilves-sillassa-kärpille-toinen-voitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilves sillassa, Kärpille toinen voitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5657-ilvekselle-avausvoitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilvekselle avausvoitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=24 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5656-naisten-suomen-mestari-2012-kärpät |título=Naisten Suomen mestari 2012: Kärpät! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Os peores anos == En 2012, logo de cinco anos consecutivos chegando ás finais, o equipo iniciou outros cinco anos marcados pola ausencia de medallas, coa única excepción do ano 2015, cando o equipo gañou a medalla de bronce.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/historia-naistenliiga/kautta-aikojen/item/38142-naisten-sm-n-mitalijoukkueet-kautta-aikojen |título=Naisten SM:n mitalijoukkueet kautta aikojen |editorial=leijonat.fi |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na liga regular da tempada 2012-13 o equipo finalizou na terceira posición da táboa con 47 puntos, aínda que lonxe dos dous equipos que encabezaron a clasificación [[Espoo Blues Naiset|Blues]] e [[JYP Naiset|JYP]] (ambos por riba dos 60 puntos), e pechou a liga regular cunha derrota na prórroga fronte a [[Team Kuortane|Team Oriflame]], deste xeito as de [[Kuortane]] superaron na clasificación a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que finalmente xogaría a primeira rolda dos ''play-offs'' fronte a Ilves.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6597-naisten-sm-tässä-panokset-päätösviikonlopulle |título=Naisten SM: Tässä panokset runkosarjan päätösviikonlopulle |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6619-team-oriflame-yllätti-ilveksen |título=Team Oriflame yllätti Ilveksen |nome=Virpi |apelidos=Aralinna |editorial=leijonat.fi |data=17 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Nas series eliminatorias, malia a eliminar na primeira rolda a HPK, Ilves non foi quen de gañar ningún partido fronte a JYP, que se levou o punto definitivo na prórroga,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6840-jypin-naisilta-räiskyvät-kommentit-finaalipaikan-varmistuttua-tästä-taistelu-vasta-alkaa |título=JYPin naisilta räiskyvät kommentit finaalipaikan varmistuttua - "Tästä taistelu vasta alkaa!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=7 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6854-naisten-sm-sarjan-finaali-blues-jyp |título=Naisten SM-sarjan finaali: Blues-JYP! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=9 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> relegando ás de Tampere á loita polo bronce. Na final de consolación disputada no [[Tesoman jäähalli]], [[Kärpät Naiset|Kärpät]] impúxose con claridade ás linces (4-1), nun partido no que o equipo local tan só puido anotar no terceiro tempo, cando o partido estaba decidido (4-0).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6892-kärpät-nappasi-pronssia-naisten-sm-sarjassa |título=Kärpät nappasi pronssia Naisten SM-sarjassa |editorial=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> A situación non mellorou na tempada seguinte, na que o equipo non disputou as medallas. Ilves tivo que loitar ata o final para meterse nas series eliminatorias, ao encontrarse cun rexistro de 6 vitorias, unha derrota no tempo extra e 12 derrotas en 19 partidos, que as situaba na sétima posición a tres puntos de [[KalPa Naiset|KalPa]], que era o último clasificado e tiña un partido máis,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9174-noora-raty-hurjassa-tulituksessa-paluupelissaan-extrabuustia-kun-vastassa-leijona-kollega |título=Noora Räty hurjassa tulituksessa paluupelissään - "Extrabuustia kun vastassa Leijona-kollega" |editorial=leijonat.fi |data=22 de decembro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> con todo, o equipo conseguiu sumar tres puntos en cada un dos seus tres partidos restantes e conseguiu finalizar na cuarta posición,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9393-hpk-yllatti-jypin-naisten-sm-ssa-taistelu-playoff-viivalla-kiihtyy |título=HPK yllätti JYPin naisten SM:ssä - Taistelu playoff-viivalla kiihtyy |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> asegurándose así o factor pista nos cuartos de final. Na primeira rolda dos ''play-offs'' HPK desquitouse de tempada precedente e superou ás linces na prórroga do quinto e definitivo partido.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/10025-naisten-sm-hpk-jatkoaikavoitolla-valieriin-suurta-viihdetta-loppuun-asti |título=Naisten SM: HPK jatkoaikavoitolla välieriin - "Suurta viihdettä loppuun asti" |editorial=leijonat.fi |data=4 de marzo de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 2014-15 Osmo Lindström converteuse no adestrador xefe de Ilves,<ref name="nuoruus">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/14171-naisten-sm-ilves-joukkueen-vahvuutena-nuoruus-ennakkoluulottomuus-ja-yhteishenki |título=Naisten SM // Ilves: ”Joukkueen vahvuutena nuoruus, ennakkoluulottomuus ja yhteishenki” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=8 de setembro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> que repetiu posición ao final da liga regular logo de finalizar con 49 puntos (14-3-1-10), polo que se enfrontaron ao quinto clasificado, Kärpät, na primeira rolda dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12429-naisten-sm-sarjan-runkosarja-pelattu-tassa-playoff-joukkueet |título=Naisten SM-sarjan runkosarja pelattu - Tässä playoff-joukkueet! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=1 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Comezaron ben as cousas para o equipo de Tampere, que gañou na casa no primeiro partido fronte ás de [[Oulu]] (4-1),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12446-naisten-sm-tositoimiin-palaava-saija-tarkki-olen-mukana-kannustamassa-ja-tukemassa-nuoria-pelaajia |título=Naisten SM // Tositoimiin palaava Saija Tarkki: ”Olen mukana kannustamassa ja tukemassa nuoria pelaajia” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> e finalmente conseguiu o pase ás semifinais logo de gañar a serie en catro partidos (3-1). A pesar de comezar a serie de semifinais cunha vitoria en [[Jyväskylä]] fronte a JYP<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12624-naisten-sm-n-valierat-alkoivat-yllatyksellisesti-runkosarjan-voittaja-horjahti-kotonaan-bluesin-maalitykki-ratkaisi-voittomaalikisassa |título=Naisten SM:n välierät alkoivat yllätyksellisesti - Runkosarjan voittaja horjahti kotonaan - Bluesin maalitykki ratkaisi voittomaalikisassa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> as de [[Finlandia Central]] déronlle a volta á eliminatoria, pechando a serie cun contundente 6-3.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12703-jyp-varmisti-finaalipaikkansa-naisten-sm-sarjassa-valila-saari-kaksikko-hurjassa-iskussa |título=JYP varmisti finaalipaikkansa Naisten SM-sarjassa - Välilä-Saari -kaksikko hurjassa iskussa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=2 de marzo de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves conseguiu facerse coa medalla de bronce esa tempada logo de vencer a HPK (3-2).<ref name="nuoruus"/> A pesar do éxito a tempada precedente, a tempada 2015-16 foi a peor da historia do equipo, xa que finalizou na derradeira posición da liga regular por primeira e única vez na súa historia, e polo tanto tivo que xogarse a permanencia.<ref name="paatokseen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/15927-naisten-sm-sarjan-runkosarja-paatokseen-edessa-hienot-pelit |título=Naisten SM-sarjan runkosarja päätökseen - ”Edessä hienot pelit” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=8 de febreiro de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> O equipo acusou as grandes mudanzas e o rexuvenecemento respecto da tempada anterior, xa que en torno á metade do elenco de xogadoras mudara.<ref name="nuoruus"/> Ilves non foi quen de gañar ningún partido no tempo regulamentario durante a liga regular e perdeu un total de 26 partidos, os seus mellores resultados foron dúas vitoras máis aló dos 60 minutos regulamentarios, e unha derrota tamén despois do tempo regulamentario.<ref name="paatokseen"/> Finalmente o equipo conseguiu manterse na máxima categoría.<ref name="saarinen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2016-17/item/16426-mari-saarinen-on-ilveksen-uusi-paavalmentaja-naisten-sm-sarjassa-toiminnalle-jatkumo |título=Mari Saarinen on Ilveksen uusi päävalmentaja Naisten SM-sarjassa - ”Toiminnalle jatkumo” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=7 de abril de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> [[Mari Saarinen]] chegou ao equipo na tempada 2016-17 coa intención de devolver o equipo aos seus anos gloriosos.<ref name="saarinen"/> == Volta ás finais == Na tempada 2017-18, a pesar da derrota inicial na renovada pista do [[Tesoman jäähalli]] fronte a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], Ilves finalizou a liga regular na primeira posición cun rexistro de 75 puntos en 30 partidos (21-5-2-2{{refn|group=lower-alpha|Vitorias (3 puntos) - vitorias logo de tempo regulamentario (2 puntos) - derrotas logo de tempo regulamentario (1 puntos) - derrotas (non puntúa).}}) nos que anotou 139 goles e encaixou 41. A primeira posición deulle ao equipo o pase directo ás semifinais das series pola [[Aurora Borealis Malja]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25341-naisten-liigan-runkosarja-paatokseen-puolivalieraparit-selvilla |título=Naisten Liigan runkosarja päätökseen - Puolivälieräparit selvillä! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=5 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Deste xeito Ilves regresou a unha final da Naisten Liiga seis anos despois, logo de derrotar nas semifinais a [[Team Kuortane]] en matro partidos (3-1). Logo dunha traballada primeira vitoria máis aló do tempo regulamentario no partido inicial da serie disputado en Tampere (2-1), as de Kuortane conseguiron empatar a serie na casa (5-4). Tras poñerse por diante de novo na serie, Ilves chegou ao cuarto partido coa necesidade de gañar para regresar ás finais. O partido decisivo da serie tivo lugar en [[Kuortane]], onde as de Tampere venceron por 3-2 cun gol gañador de [[Linda Välimäki]] no terceiro período.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25572-ilveksen-kokenut-kaarti-iski-finaalipaikkaan-tarvitut-maalit-team-kuortane-taipui-kotonaan |título=Ilveksen kokenut kaarti iski finaalipaikan arvoiset maalit - Team Kuortane taipui kotonaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25500-naisten-liigan-valierissa-tiukkaa-kamppailua-ottelusarjat-tasan |título=Naisten Liigan välierissä tiukkaa kamppailua - Ottelusarjat tasan! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=19 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-10132356 |título=Ilves naisten jääkiekkofinaaleihin |nome=Sakari |apelidos=Lund |xornal=[[Yle|Yle Uutiset]] |data=24 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na final, disputada fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]], Ilves comezou caendo en Tampere (1-3) e, malia a vitoria no segundo encontro da serie, non foi quen de manter o factor pista no terceiro encontro e perdeu novamente no cuarto, disputado en [[Oulu]], por 5-1, nun partido no que [[Johanna Oksman]] detivo 27 disparos das linces, que só puideron anotar por mediación de [[Sari Kärnä]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25911-karpat-naisten-suomen-mestariksi-kotiyleisonsa-edessa-erikoinen-vierasvoittojen-putki-katkesi-neljannessa-finaaliottelussa |título=Kärpät naisten Suomen mestariksi kotiyleisönsä edessä - Erikoinen vierasvoittojen putki katkesi neljännessä finaaliottelussa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=9 de abril de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na tempada seguinte o equipo finalizou na segunda posición a primeira parte da liga, só por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Espoo Blues]], que conseguiu dous puntos máis que as de Tampere. Esta clasificación valeulle a Ilves para xogar no grupo superior a segunda parte.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/29003-naisten-liigan-alkusarja-pelattiin-paatokseensa-tassa-lopullinen-sarjataulukko |título=Naisten Liigan alkusarja pelattiin päätökseensä - Tässä lopullinen sarjataulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=26 de novembro de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A clasificación mantívose ao finalizar a segunda fase de competición, se ben as de [[Espoo]] ampliaron a súa vantaxe a cinco puntos, e o equipo conseguiu o pase directo ás semifinais.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/30418-naisten-liigan-runkosarjavaihe-pelattu-talta-nayttavat-jatkosarjojen-lopputaulukot |título=Naisten Liigan runkosarjavaihe pelattu – Tältä näyttävät jatkosarjojen lopputaulukot |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=4 de febreiro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nos ''play-offs'' Ilves vingouse da derrota nas finais da tempada anterior eliminando a Kärpät en catro partidos (3-1) logo de vencer na pista de [[Oulun Energia Areena|Raksila]] (3-1), clasificándose para as finais por segunda tempada consecutiva.< A final, fronte a Espoo Blues non comezou ben para Ilves, caendo no primeiro partido disputado en Espoo (6-1), a pesar de que [[Johanna Siira]] conseguiu reducir distancias no segundo terzo (2-1).<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31345-bluesilla-voitokas-alku-naisten-liigan-finaalisarjassa-nain-ottelu-eteni-maalikooste |título=Bluesilla voitokas alku Naisten Liigan finaalisarjassa – Näin ottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Logo de perder o segundo encontro na casa (2-5), Ilves viaxou a Espoo coa necesidade de conseguir a vitoria para manterse vivo na final,<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31432-blues-voiton-paassa-aurora-borealis-pokaalista-kapteeni-tuominen-ei-kannata-muuttaa-mitaan |título=Blues voiton päässä Aurora Borealis -pokaalista – Kapteeni Tuominen: "Ei kannata muuttaa mitään!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> mais as xogadoras de [[Jarmo Jamalainen]] non foron capaces de superar a Espoo Blues, que gañou o partido (4-2) e a final, polo que as de Tampere tiveron que conformarse coa medalla de prata por segundo ano consecutivo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31441-blues-naisten-suomen-mestari-2019-nain-ratkaiseva-kolmas-finaaliottelu-eteni-maalikooste |título=Blues naisten Suomen mestari 2019 – Näin kolmas finaaliottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> == De novo lonxe das medallas == Ilves empeorou o seu rendemento na tempada 2019-20. Na primeira fase da competición as de Tampere só puideron finalizar na sexta posición con 30 puntos, só cinco máis que as sétimas, [[Stadin Gimmat|HIFK]], se ben conseguiu clasificarse para o grupo superior, asegurándose deste xeito a súa presenza nos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/35485-sarjataulukkokatsaus-naisten-liigan-alkusarjavaihe-pelattu-nain-kausi-jatkuu |título=Sarjataulukkokatsaus: Naisten Liigan alkusarjavaihe pelattu – Näin kausi jatkuu |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de decembro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O finalizou a segunda fase da liga na sexta posición con tan só 36 puntos e un rexistro de 9-2-5-14.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/36871-k-espoo-voitti-naisten-liigan-ylemman-jatkosarjan-lopputaulukko |título=K-Espoo voitti Naisten Liigan ylemmän jatkosarjan – Lopputaulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas series polo título Ilves quedou emparellado con [[KalPa Naiset|KalPa]], terceiro clasificado, mais as xogadoras dirixidas por [[Ville Tolvanen]] non puideron facer nada fronte ás de [[Kuopio]] e só foron capaces de anotar dous goles (no segundo partido, e único que disputaron como locais) nos tres partidos disputados, que finalizaron cos marcadores de 2-0, 2-5 e 2-0.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/37249-nain-pelattiin-naisten-liigan-puolivalierissa-viikonloppuna-katsaus-ottelusarjojen-avauspeleihin-ja-otteluiden-tulokset |título=Näin pelattiin Naisten Liigan puolivälierissä viikonloppuna – Katsaus ottelusarjojen avauspeleihin ja otteluiden tulokset |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=24 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> KalPa acabaría chegando ás finais fronte a K-Espoo, se ben a liga cancelouse finalmente por mor da [[Pandemia por coronavirus de 2019-2020|pandemia por coronavirus]], non proclamando ningún equipo campión por primeira vez na súa historia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/l/naisten-liigan-finaalit-peruttu-kiekko-espoo-ymmartaa-ratkaisun/ |título=Naisten Liigan finaalit peruttu - Kiekko-Espoo ymmärtää ratkaisun |editorial=kiekko-espoonaiset.fi |data=13 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/uutiset/jaakiekkoliitto/item/37699-koronavirus-lopettaa-jaakiekkoliiton-alaisten-sarjojen-kauden-myos-alle-16-ja-17-vuotiaiden-kotimaan-maaottelut-peruttu#86e3d912 |título=Koronavirus lopettaa Jääkiekkoliiton alaisten sarjojen kauden – Myös alle 16- ja 17-vuotiaiden kotimaan maaottelut peruttu |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na primavera de [[2020]] produciuse unha nova mudanza no banco de Ilves, cando o club nomeou a [[Linda Leppänen]]{{refn|group=lower-alpha|De solteira Välimäki.}} como nova adestradora do equipo, que carecía de experiencia no posto. Axiña saltaron as críticas por non ofrecer o posto a unha persoa cunha maior traxectoria, preguntándose mesmo as voces críticas que podía achegar ao xogo e ao equipo o nomeamento de Leppänen que non fora publicidade momentánea.<ref name="leppanen">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-11810213 |título=Viimeisillään raskaana ollut Naisleijonien tähti hyppäsi kylmiltään valmentajaksi ja sai kritiikkiä – Linda Leppäsen Ilves on hiljentänyt soraäänet |nome=Sari |apelidos=Sirkkiä-Jarva |xornal=[[Yle|Yle.fi]] |data=1 de marzo de 2021 |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Anni Keisala.jpg|miniatura|[[Anni Keisala]] gañou o [[trofeo Tuula Puputti]] á mellor porteira na tempada 2020-21.]] Na tempada 2020-21 Ilves presentou un cadro de xogadoras moi renovado respecto da tempada anterior.<ref>{{Cita publicación |url=https://www.ilvesnaiset.com/wp-content/uploads/2020/12/kausijulkaisu_ilves_2020-21_netti2C.pdf |título=Naisissa kova sitoutuminen |obra=Ilves Naiset. Kausijulkaisu 2020-2021 |páxina=14 |editorial=Ilves Naiset |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O equipo finalizou a primeira fase da competición na quinta posición cun total de 34 puntos, os mesmos que [[TPS Naiset|TPS]] (4º) e [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] (6º). Na segunda fase Ilves mellorou a súa clasificación, ascendendo ata a cuarta posición, o que lle aseguraba o factor pista favorable na primeira rolda das series eliminatorias. Nesta primeira fase da competición salientou a actuación de [[Jenna Suokko]], que con 36 puntos foi a sétima máxima puntuadora da liga, anotando 22 goles e 14 asistencias.<ref name="chamionnat2021">{{Cita web |url=https://www.hockeyarchives.info/Finfem2021.htm |título=Championnat féminin de Finlande 2020/21 |editorial=hockeyarchives.info |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fr}}</ref> Nos cuartos de final Ilves enfrontouse ao HPK (quinto clasificado) de [[Mari Saarinen]], quen fora adestradora do equipo de Tampere durante as tempadas 2016-17 e 2017-18.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40925-hpk-n-puolivaelieraevastustaja-ilves-on-paeaevalmentaja-mari-saariselle-erittaein-tuttu-naeemme-varmasti-hyvaen-taiston-heitae-vastaan |título=HPK:n puolivälierävastustaja Ilves on päävalmentaja Mari Saariselle erittäin tuttu: ”Näemme varmasti hyvän taiston heitä vastaan” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=3 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A eliminatoria, ao mellor de tres encontros, salientou pola súa baixa anotación, xa que entre os dous equipos só anotaron tres goles. Ilves conseguiu o pase logo de gañar os dous primeiros partidos (1-0 en Tampere, e 0-2 en [[Hämeenlinna]]), nos que conseguiu non encaixar ningún gol, cun gran traballo da porteira [[Anni Keisala]], quen parou un total de 65 disparos á portería.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40936-kiekko-espoo-kalpa-hifk-ja-ilves-vaelieriin-naisten-liigassa-naein-pelattiin-lauantaina |título=Kiekko-Espoo, KalPa, HIFK ja Ilves välieriin Naisten Liigassa – Näin pelattiin lauantaina |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas semifinais fronte a K-Espoo, as de Tampere comezaron caendo nos dous primeiros encontros por dous goles a cero tanto en Espoo como en Tampere, e chegaban ao terceiro encontro coa necesidade de conseguir a vitoria para forzar o cuarto encontro na casa. As xogadoras de Linda Leppänen conseguiron sobrepoñerse ao gol inicial de [[Nea Katajamäki]] e mesmo poñerse en vantaxe (1-2 no minuto 29), mais K-Espoo conseguiu o empate pouco tempo despois, logo dun terceiro período e unha prórroga sen goles, o partido definiuse nos penaltis, onde [[Anna Kilponen]] deulle a vitoria ao seu equipo. Con todo, no cuarto partido perderon novamente (1-2) a pesar da actuación de Keisala, quen detivo 39 disparos.<ref name="chamionnat2021"/><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40964-maalikooste-sinnikaes-ilves-sai-palkintonsa-naisten-liigan-vaelieraesarja-neljaenteen-osaotteluun |título=Maalikooste: Sinnikäs Ilves sai palkintonsa – Naisten Liigan välieräsarja neljänteen osaotteluun |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Ilves chegou ao partido pola medalla de bronce fronte a [[Stadin Gimmat|HIFK]], mais non puido coas de [[Helsinqui]], que se impuxeron (2-1) nun partido no que todos os goles se anotaron no primeiro terzo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40997-maalikooste-hifk-voitti-naisten-liigan-pronssimitalit-ilves-kaatui-pronssiottelussa-maalein-2-1 |título=Maalikooste: HIFK voitti Naisten Liigan pronssimitalit – Ilves kaatui pronssiottelussa maalein 2–1 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A nivel individual, a actuación durante toda a tempada de Anni Keisala valeulle o [[trofeo Tuula Puputti]] como mellor porteira da liga, e foi escollida, xunto con Kilponen, no primeiro equipo das estrelas, mentres que Suokko foi nomeada para o segundo equipo das estrelas.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40913-naisten-liigan-kauden-2020-21-palkitut-pelaajat-ja-taehtikentaet |título=Naisten Liigan kauden 2020–21 palkitut pelaajat ja tähtikentät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Ilves Naiset vs K-Espoo Naiset 1.jpg|miniatura|250px|Ilves durante un partido na casa fronte a K-Espoo na tempada 2021-22.]] Na tempada 2021-22 Ilves presentou un equipo moi novo, cunha idade media de pouco máis de 20 anos. As xogadoras de Linda Leppänen comezaron a primeira fase da competición con tres derrotas, aínda que conseguiu igualar o rexistro nos tres seguintes encontros, desenvolvendo no inicio da liga unha boa defensa que se viu acompañada polo traballo da porteira Anni Keisala.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42120-ilveksen-puolustus-ja-maalivahtipelaaminen-tuottavat-haasteita-vastustajajoukkueille-ottelut-on-helpompi-voittaa-jos-omiin-ei-mene-montaa-maalia |título=Ilveksen puolustus- ja maalivahtipelaaminen tuottavat haasteita vastustajajoukkueille: ”Ottelut on helpompi voittaa, jos omiin ei mene montaa maalia” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=14 de outubro de 2021 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O [[2 de outubro]] Ilves Naiset celebrou o seu partido do 90 aniversario do club coincidindo coa visita de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], un encontro no que se puido ver no xeo de Tesoma ás mellores porteiras do mundo, Keisala e [[Noora Räty]], e que se decidiu na quenda de penaltis logo de finalizar o tempo regulamentario e a prórroga sen goles no marcador. [[Riikka Noronen]] por HPK, e [[Anna Kilponen]] e [[Anniina Kaitala]] do lado de Ilves, puxeron o 2-1 no electrónico logo dos penaltis.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Keisala-vs-Räty-–-Tähtivahtien-taiston-vei-tällä-kertaa-nipin-napin-Anni-Keisala/235902 |título=Keisala vs Räty – Tähtivahtien taiston vei tällä kertaa nipin napin Anni Keisala |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |editorial=Jatkoaika.com |data=2 de outubro de 2021 |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves concluíu a primeira fase na cuarta posición con 33 puntos en 20 partidos (9-2-2-7), por detrás de K-Espoo (que contou todos os seus partidos por vitorias), HIFK e Kärpät, clasificándose deste xeito unha vez máis no grupo superior, no que tamén estaban [[Team Kuortane]] e [[TPS Naiset|TPS]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42472-taeltae-naeyttaeae-naisten-liigan-alkusarjan-lopputaulukko-kuusi-parasta-joukkuetta-ylempaeaen-jatkosarjaan |título=Tältä näyttää Naisten Liigan alkusarjan lopputaulukko – Kuusi parasta joukkuetta ylempään jatkosarjaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de decembro de 2021 |dataacceso=25 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Kilponen ja Lehtiniemi.jpg|miniatura|esquerda|Anna Kilponen (á dereita co número 5) e Jenna Lehtiniemi (á esquerda co número 4). Kilponen exerceu de capitana ata a súa marcha ao equipo chinés [[KRS Vanke Rays]], cando Lehtiniemi pasou a ocupar o seu posto.]] En xaneiro de [[2022]] anunciouse a saída da capitana do equipo, [[Anna Kilponen]], que pasou a formar parte do equipo chinés [[KRS Vanke Rays]] da [[Zhenskaya Hockey League|liga rusa]] logo dos [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2022|Xogos Olímpicos de Inverno celbrados en Beijing]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008548139.html |título=Kiinalainen kiekkoseura nappasi Ilveksen kapteenin – ”Ihan joka päivä naisjääkiekossa ei eteen tule tilanteita, että saisi ammatikseen pelata” |nome=Mikko |apelidos=Husa |xornal=[[Aamulehti]] |data=25 de xaneiro de 2022 |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O seu lugar foi ocupado por [[Jenna Lehtiniemi]], que ata o momento era unha das capitanas suplentes do equipo. Unha mala segunda fase das xogadoras de Leppänen deixou o equipo na cuarta posición da táboa logo de encadear seis derrotas, se ben a cuarta posición non se viu ameazada no tramo final da competición e o equipo tivo que enfrontarse a [[TPS Naiset|TPS]] nos cuartos de final.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008635296.html |título=Ilves lähtee pudotuspeleihin kuuden ottelun tappioputkessa: ”Olisihan voitto tehnyt hyvää itseluottamukselle” |nome=Mikko |apelidos=Pajala |xornal=[[Aamulehti]] |data=20 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo de caer nos dous primeiros encontros, Ilves chegou coa necesidade de gañar na casa o terceiro encontro da serie, disputado en [[Tampereen jäähalli|Hakametsä]] o [[31 de marzo]] de [[2022]]. Con todo, o equipo non puido superar de novo ás de Turku e acabou caendo 1-3, finalizando así unhas series moi igualadas nas que tan só foi quen de anotar catro goles en tres encontros, e unha tempada na que o equipo se viu afectado polas lesións de xogadoras importantes.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008718577.html |título=Ilveksen kausi päättyi kotitappioon – Päävalmentaja paketoi kauden: ”Korona on tuonut tähänkin kauteen omat mausteensa” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> O día seguinte da eliminación das series polo título, Ilves anunciou que Linda Leppänen non continuaría no posto de adestradora xefe na tempada 2022-13, en declaracións ao xornal [[Aamulehti]], Leppänen sinalaba que quería adicar máis tempo á súa familia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008724332.html |título=Linda Leppänen ei jatka Ilveksen päävalmentajana: ”En ole mitään sulkenut elämästäni pois” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de abril de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada, o día [[19 de marzo]] antes do partido que disputaron en Tesoma ante [[Stadin Gimmat|HIFK]], o equipo retirou o número 15 en honor á xogadoora [[Johanna Koivula]]. == Etapa con Marjo Voutilainen (2022-) == [[Ficheiro:Ilves Naiset no Ilves päivä 2022.jpg|miniatura|250px|O equipo de Ilves Naiset durante o "Ilves päivä" (Día de Ilves) celebrado no [[parque de atraccións]] de [[Särkänniemi]] (Tampere) o [[17 de agosto]] de [[2022]].]] O [[31 de marzo]] de [[2022]], o [[Lempäälän Kisa (hóckey sobre xeo)|LeKi]] de [[Lempäälä]] anunciaba no seu sitio web a súa intención de crear un equipo feminino para a tempada 2022-23 en cooperación con Ilves Naiset.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/infotilaisuus-naisten-joukkue/ |título=Infotilaisuus: tavoitteena Naisten joukkue kaudelle 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Con todo, as poucas inscricións de xogadoras recibidas impediu que o equipo feminino puidera comezar nesa tempada.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/lempaalassa-ei-nahda-naisten-joukkuetta-kaudella-2022-2023/ |título=Lempäälässä ei nähdä Naisten joukkuetta kaudella 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=22 de xuño de 2022 |dataacceso=14 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo da marcha de Leppänen, o equipo iniciou un proceso de selección para atopar unha nova adestradora.<ref>{{Cita web |url=https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20220404113734/https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |título=Ilves ry etsii Naisten Liiga joukkueelle päävalmentajaa |editorial=Ilves ry |data=4 de abril de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |dataarquivo=4 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o 5 de maio Ilves anunciaba a contratación de [[Marjo Voutilainen]], que durante as seis tempadas anteriores adestrara a [[KalPa Naiset|KalPa]] de [[Kuopio]], equipo co que chegara ás finais nas tempadas 2019-20 e 2020-21, celebrando a prata na segunda das dúas ocasións.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Ilves-Naisille-uusi-päävalmentaja-–-Marjo-Voutilainen-siirtyy-Kuopiosta-Tampereelle/241202 |título=Ilves Naisille uusi päävalmentaja – Marjo Voutilainen siirtyy Kuopiosta Tampereelle |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |xornal=Jatkoaika |data=5 de maio de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro |apelidos=Mustonen |nome=Olli |título=Veijareita & virtuooseja: tarina legendaarisesta jääkiekkoseurasta 1980-2001 |data=2001 |lugar=Tampere |editorial=Poika kotiin Oy |isbn=952-91-3862-8 |lingua=fi}} * {{Cita libro |apelidos=Wacklin |nome=Matti |título=Sydämenasiana Ilves |data=2006 |lugar=Tampere |editorial=Ilves |isbn=952-92-0783-2 |ref=harv}} === Ligazóns externas === * [https://ilvesnaiset.com Sitio web oficial] {{fi}} {{Ilves Hockey}} {{Barra portal|Hóckey sobre xeo|Muller|Finlandia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ilves Naiset]] 5lyxt84ru7vo7whhwh1d12rrdij11zl 6168544 6168542 2022-08-27T22:42:18Z Piquito 19415 /* Época dourada */ ligazón interna wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ilves Naiset.jpg|miniatura|250px|Xogadoras de Ilves Naiset na tempada 2021-22 no [[Tesoman jäähalli]].]] '''[[Ilves Naiset]]''' é un equipo feminino de [[hóckey sobre xeo]] fundado en [[1971]] na cidade de [[Tampere]], [[Finlandia]]. Inicialmente tivo que xogar contra equipos masculinos de categoría júnior ao ser o único equipo feminino da cidade, e debutou o contra un equipo feminino o [[5 de marzo]] de [[1978]] en [[Espoo]]. Xoga na máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino de Finlandia, a [[Naisten Liiga]], dende a súa tempada inaugural, e conquistaron o seu primeiro campionato finlandés en [[1985]]. En total o equipo proclamouse campión de Finlandia 10 veces, sendo o segundo equipo máis laureado do hóckey sobre xeo finlandés por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que conta con cinco campionatos máis. Logo de empregar distintas pistas da cidade, na década de 1980 o equipo xogou na [[pista de xeo de Koulukatu]], e en [[1989]] trasladouse ao recentemente finalizado [[Tesoman jäähalli]] como pista para os seus partidos como local, onde xoga dende aquela. O [[Museo finlandés do hóckey sobre xeo]] introduciu a sete antigas xogadoras do equipo no seu [[Suomen Jääkiekkoleijonat|Salón da Fama]] (coñecido como ''Suomen Jääkiekkoleijonat'', en [[Lingua galega|galego]] ''Leóns do hóckey sobre xeo finlandés''), sendo [[Marianne Ihalainen]] unha das dúas primeiras mulleres homenaxeadas. O equipo retirou os números 10, 15 e 16 en honor a [[Anne Haanpää]], [[Johanna Koivula]], e a propia Ihalainen. Ademais, tres mulleres do equipo foron homenaxeadas polo no chamado "Ilves Hockey Legends". == Antecedentes: a fundación de Ilves == [[Ficheiro:Tampereen lyseo1.jpg|miniatura|O [[Tampereen lyseo]], onde naceu Ilves en [[1931]].]] Ilves foi fundado no instituto [[Tampereen Lyseo]] o [[10 de abril]] [[1931]] por [[Niilo Tammisalo]], que era profesor no centro, para que o alumnado puidera practicar deportes de pelota.<ref name=”esittely”>{{Cita web |url=https://ilvesry.fi/ilves-lukuina/ |título=Seuran esittely |editorial=Ilves ry |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Tammisalo acabaría converténdose no primeiro presidente do club.<ref name=”esittely”/><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/ilves-ry/ |título=ILVES RY:N PERUSTAMISKOKOUS 10.4.1931 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=14 de xullo de 2021 |lingua=fi}}</ref> Axiña o novo club comezou a práctica do [[hóckey sobre xeo]] en categoría masculina, disputando o seu primeiro partido no xeo do [[Näsijärvi]] o [[24 de xaneiro]] de [[1932]], e pouco despois o equipo debutou en competición oficial o [[6 de febreiro]] dese mesmo ano.<ref name="koti">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/kotikentat/ |título=KOTIKENTÄT |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/kausitilastot/?1931-32 |título=Kausi 1931-32 |editorial=Ilves Hockey |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Inicios == [[Ficheiro:Koulukadun kenttä 1.jpg|miniatura|esquerda|250px|Ilves debutou na primeira tempada da Naisten SM-sarja na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro de 1982.]] Ilves comezou a desenvolver o hóckey sobre xeo feminino en [[1971]] co pulo do xogador [[Lasse Oksanen]].{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}} Durante as súas primeiras tempadas Ilves era o único equipo feminino de Tampere, polo que buscou opoñentes nos equipo júnior masculinos, e non foi ata o [[5 de marzo]] de [[1978]] cando xogou o seu primeiro partido fronte a outro equipo feminino, que se saldou coa vitoria de Ilves fronte ao [[Jäähonka]] en [[Espoo]] por 5-6.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=114}} O equipo comezou a adestrar e xogar na pista de [[Kaukajärvi]], mais trasladouse cando [[Esko Peltonen (adestrador de hóckey sobre xeo)|Esko Peltonen]] se converteu no adestrador do distrito de [[Vehmainen]]. Non foi ata a década de 1980 cando as mulleres de Ilves puideron trasladarse á [[pista de xeo de Koulukatu]], aínda que en numerosas ocasións os adestradores dos equipos júnior masculinos opuxéronse a darlles quendas no xeo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Nesa época, no ano [[1980]], había xa tantas xogadoras que se puido formar un segundo equipo feminino, que foi chamado Ilves-Kiekko.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} O equipo feminino puido empregar as distintas pistas de xeo da cidade ao longo da década, aínda que o [[Tesoman jäähalli]], que non se completou ata [[1989]], converteuse na pista permanente para o equipo.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=128}} Ilves participou nos campionatos femininos femininos non oficiais de 1978–1979 e 1981–1983. En [[1982]] foi un dos equipos fundadores da Naisten SM-sarja,{{refn|group=lower-alpha|Naisten SM-sarja era o nome que recibía nos seus inicios a máxima categoría do hóckey sobre xeo feminino en Finlandia, agora denominada Naisten Liiga.}} xogando o seu primeiro partido na [[pista de xeo de Koulukatu]] o 27 de novembro dese ano fronte ao equipo feminino de [[Porin Ässät Naiset|Porin Ässät]], ao que derrotou por 14–2.{{Harvnp|Wacklin|2006|p=111}}{{Harvnp|Wacklin|2006|p=119}} No seu debut o equipo de Tampere finalizou a primeira fase da competicón na primeira posición do grupo A, no que contou todos os seus partidos por vitorias e conseguiu unha espectacular marca goleadora de 129 goles a favor fronte a 9 en contra nos oito partidos disputados. Finalmente conseguiu a medalla de prata como subcampión por detrás do [[HJK]] de [[Helsinqui]] logo de finalizar cun rexistro dunha vitoria e dous empates no grupo final, para un total de catro puntos, un menos que as da capital.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1982-1983 |título=SM-sarja (W) - 1982-1983 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na segunda tempada da Naisten SM-sarja, Ilves quedou encadrado no grupo central xunto con [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]], Ässat e [[SaiPa Naiset|SaiPa]]. O equipo conseguiu novamente finalizar na primeira posición a primeira fase de competición sen perder ningún partido, anotando 46 goles e encaixando tan só seis nos seis encontros disputados. Na fase final Ilves concluiu na terceira posición. O equipo de Tampere tan só puido conseguir unha vitoria fronte a Tiikerit, e perdeu fronte a [[EVU]] de [[Vantaa]] e HJK, que revalidaría o título logo de gañar todos os encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A dianteira [[Jaana Rautavuoma]] liderou o equipo en todas as facetas do xogo durante a tempada.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1982-1983?tab=stats#players |título=1982-1983 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=11 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> == Época dourada == [[Ficheiro:Sammon Malja.jpg|300px|miniatura|A [[Sammon Malja]], trofeo entregado ao equipo campión da SM-sarja.]] En 1985, logo de colleitar unha medalla de bronce na tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1983-1984 |título=SM-sarja (W) - 1983-1984 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Ilves Naiset conseguiu o seu primeiro campionato nacional, iniciando deste xeito unha racha de catro anos consecutivos alzándose como campioas.<ref>{{Cita web |url=http://www.eurohockey.com/league/976-naisten-liiga.html?season=1983 |título=Naisten Liiga. Champions |editorial=eurohockey.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> O equipo, liderado por [[Anne Haanpää]] (49 puntos, 38+11), comezou a competición no ''Keskilohko'' (Grupo Central), no que contou os seus oito partidos por vitorias cun rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra. No grupo final, no que tamén participaron [[Helsingin Jääkiekkoklubi|HJK]], [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] e o seu segundo equipo, Ilves-Kiekko, sumou cinco vitorias e unha derrota nos seus seis encontros para un total de 10 puntos fronte aos seis dos equipos de [[Vantaa]] e [[Helsinqui]], que gañaron as medallas de prata e bronce respectivamente, mentres que Ilves-Kiekko perdeu todos os seus encontros.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1984-1985 |título=SM-sarja (W) - 1984-1985 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1984-1985?tab=stats#players |título=1984-1985 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Na rolda preliminar da tempada 1985-86 o equipo finalizou líder do Grupo Leste con oito vitorias noutros tantos partidos e cun espectacular rexistro de 161 goles a favor por tan só dous en contra, colleitando amplas vitorias como o 31-0 ou o 20-0 fronte a [[Ketterä Naiset|Ketterä]] e [[SaiPa Naiset|SaiPa]] respectivamente como local, ou a goleada 0-31 na casa de StU.<ref name="whockey">{{Cite web |url=http://www.whockey.com/country/finland/results.html |título=Finnish Women's Hockey League Results |editorial=whockey.com |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> No campionato finlandés, disputado nun único grupo, Ilves gañou os 14 partidos que disputou e proclamouse campión por segunda vez consecutiva. As xoogadoras de Ilves anotaron 93 goles e encaixaron tan só 14. O equipo estivo liderado novamente por Haanpää (25 puntos, 19+6), acompañada por [[Päivi Halonen]] (24, 10+14) e [[Marianne Ihalainen]] (22, 13+9). Pola súa banda, Ilves-Kiekko só puido sumar dúas vitorias e outros tantos empates nas 14 xornadas de competición e tivo que conseguir a permanencia no ''play-out''.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1985-1986 |título=SM-sarja (W) - 1985-1986 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1985-1986?tab=stats |título=1985-1986 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> O terceiro título do equipo non tardou en chegar, e na tempada 1986-87 conseguiu o terceiro entorchado consecutivo. O novo campionato nacional chegou logo dunha tempada de 14 partidos nas que Ilves tan só perdeu un encontro, na casa fronte a EVU por 1-2. Se ben o equipo realizou numerosas goleadas, especialmente nos dous partidos fronte a Ilves-Kiekko (17-3 e 0-15), as vitorias non foron tan avultadas como na tempada precedente e conseguiu un rexistro de 114 goles a favor e 25 en contra. O equipo estivo liderado por [[Marianne Ihalainen]] (39, 25+14), que foi a segunda máxima pontuadora da competición por detrás da xogadora de [[Vaasan Sport Naiset|Sport]] [[Sari Krooks]], nunha tempada na que seis xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> O cuarto campionato consecutivo chegou na tempada 1987-88. Ilves gañou de novo os 14 partidos que disputou, moitos deles con moita comodidade, ata en cinco partidos anotou 10 ou máis goles e en sete encontros gañou por cinco ou máis goles. O equipo estivo liderado por [[Anne Nurmi]] (34, 21+13) e [[Marianne Ihalainen]] (33, 20+13), que foron a segunda e terceira máximas pontuadoras da competición, novamente por detrás da xogadora de Sport Sari Krooks, e cinco xogadoras de Ilves estiveron entre as dez máximas pontuadoras da liga.<ref name="whockey"/> Entre o [[31 de decembro]] de [[1987]] e o [[3 de xaneiro]] de [[1988]] o equipo disputou un torneo internacional en [[Suíza]]. As xogadoras de Ilves iniciaron a competición no grupo A, encadradas co Assabeth Valley [[Estados Unidos|estadounidense]] e o Esslingen [[Alemaña|alemán]]. O equipo clasificouse como primeiro de grupo logo das vitorias fronte americanas (5-1) e germanas (12-1), avanzando así directamente ás semifinais, onde se enfrontaron ás [[Suecia|suecas]] do Nacka, ás que derrotaron por cinco goles a un. Con todo, as finlandesas caeron na final fronte ao [[Selección feminina de hóckey sobre xeo de Suíza|combinado suízo]] por seis goles a catro.<ref name="whockey"/> Logo de catro anos consecutivos alzándose como campión, o equipo de Tampere tivo que conformarse coa prata na tempada 1988-89.<ref name="ilvespalkinnot">{{Cita web |url=https://www.ilveshistoria.com/seura/seuran-saavutukset/ |título=SEURAN SAAVUTUKSET |editorial=Ilves-Hockey Oy |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> A pesar de non perder ningún partido e ser o equipo máis goleador con 106 goles, logrando as vitorias máis avultadas (24-0 e 0-19 a [[Vaasan Sport Naiset|Sport]]), e o segundo menos goleado con 18 goles en contra, só superado por [[Etelä-Vantaan Urheilijat|EVU]] [[Vantaa]] (11 goles en contra),{{refn|group=lower-alpha|Ilves conseguiu manter a súa portería a 0 en cinco partidos.}} Ilves e EVU finalizaron cos mesmos puntos a liga (25), polo que o vencedor decidiuse nunha final entre ambos equipos. Logo de empatar no primeiro terzo da final (0-0), Ilves impúxose no segundo (3-1), mais a reacción do equipo de Vantaa no derradeiro período período levou o partido á prórroga, e finalmente na quenda de penaltis o ouro decidiuse a favor de EVU. Ese ano o equipo volveu estar liderado por Marianne Ihalainen, que conseguiu 30 puntos (19+11), os mesmos números que Anne Haanpää, sendo a segunda e terceira máximas pontuadoras da liga por detrás da xogadora de EVU Liisa Karikoski (33, 21+12); salientou tamén a figura de [[Tiia Reima]], que cos seus 20 goles foi a máxima goleadora do equipo.<ref name="whockey"/> [[Ficheiro:Interior Tesoma jäähalli 1.jpg|miniatura|250px|O [[Tesoman jäähalli]] converteuse na casa de Ilves Naiset logo da súa finalización en [[1989]]. Na imaxe o seu interior logo da remodelación de [[2017]].]] En agosto de [[1989]] inaugurouse o [[Tesoman jäähalli]], un pavillón con capacidade para 800 persoas,<ref>{{Cita novas |url=http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20160302094129/http://www.aamulehti.fi/urheilu/uudessa-hallissa-luistellaan-tesomalla-vuonna-2017/ |título=Uudessa hallissa luistellaan Tesomalla vuonna 2017 |nome=Jorma |apelidos=Huovinen |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de marzo de 2016 |dataarquivo=2 de marzo de 2016 |dataacceso=3 de agosto de 2020 |lingua=fi |url-morta=yes}}</ref> que pasou a converterse na casa de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.ilvesnaiset.com/tesoman-jaahalli/ |título=TESOMAN JÄÄHALLI |editorial=IlvesNaiset.fi |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 1989-90, na que participaron sete equipos que disputaron un total de 12 partidos de liga regular, introducíronse os ''play-offs'', consistentes en dúas roldas: semifinais e finais, coa disputa dun partido pola medalla de bronce entre os perdedores das semifinais. Ilves, liderado novamente por Ihalainen (máxima puntuadora, goleadora e asistente da liga regular) e Haanpää (seguna máxima puntuadora da liga regular), foi un ano máis o equipo máis goleador con 105 goles e protagonizando as maiores goleadas (16-0 e 0-14 fronte a [[Hämeenlinnan Tiikerit|Tiikerit]] de [[Hämeenlinna]], e 2-14 fronte a [[SaiPa Naiset|SaiPa]]), con todo, as derrotas fronte a [[Keravan Shakers|Shakers]] de [[Kerava]] na casa (2-3) e en Vantaa fronte a EVU (1-0) relegaron o equipo á segunda posición da liga regular cun punto menos que EVU. Nas semifinais Ilves eliminou de xeito cómodo a Shakers sen encaixar ningún gol (3-0 e 0-7), disputándose así o campionato fronte a EVU por segundo ano consecutivo. No primeiro partido, disputado en Vantaa, as linces impuxéronse de xeito cómodo (0-5), o que lles permitía proclamarse campioas no segundo partido, que se disputaría en Tampere. Finalmente o equipo de Tampere acabou impoñéndose tamén como local (4-1) e conseguiu o seu quinto título en oito anos, desquitándose así da derrota na tempada anterior fronte a EVU no partido decisivo. Nas series polo título salientaron especialmente as figuras de [[Marika Lehtimäki]], quen se converteu na máxima puntuadora do equipo (6, 1+5), e [[Tiia Reima]], que con cinco goles foi xunto con Ihalainen (4 goles) o referente do equipo de cara á portería.<ref name="whockey"/> Ese ano, con todo, produciuse o descenso por motivos económicos do que fora o segundo equipo feminino de Tampere, Ilves-Kiekko.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/1989-1990 |título=SM-sarja (W) - 1989-1990 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de abril de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada seguinte viu a chegada de [[Kimmo Leinonen]] á administración do equipo,<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/staff/25500/kimmo-leinonen |título=Kimmo Leinonen |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> e con el un novo campionato, o sexto na historia do equipo e segundo de xeito consecutivo. Logo da disputa dos 12 partidos da liga regular Ilves finalizou na primeira posición da clasificación, contando todos os seus partidos por vitorias e sendo o equipo máis goleador (87 goles a favor) e o menos goleado (12 goles en contra), ademais rexistrou a maior goleada da tempada logo de gañar 14-0 na casa fronte a [[KalPa Naiset|KalPa]]. Logo de desfacersee nas semifinais das [[Ässät Naiset|Ässät]] de [[Pori]], Ilves enfrontouse nas finais a Shakers, segundo clasificado da liga regular, ao que derrotou en dous partidos (4-2 en Tampere e 3-4 en Kerava logo de finalizar o tempo regulamentario). Un ano mais Ihalainen liderou o equipo en puntos e goles, e foi a segunda máxima puntuadora da liga regular con 23 puntos (cinco menos que a xogadora de Shakrs [[Johanna Ikonen]], e a máxima puntuadora e goleadora (neste apartado empatada coa súa compañeira Tiia Reima) dos ''play-offs''. Seis das once máximas puntuadoras das series polo título eran xogadoras de Ilves, e sete xogadoras do equipo foron seleccionadas para xogar ese ano no combinado nacional.<ref name="whockey"/> O equipo seguiu alzando o título dous anos máis. Na tempada 1991-92, o equipo liderado por xogadoras como [[Anne Nurmi]] (23+8 para un total de 31 puntos), [[Marika Lehtimäki]] (29, 18+11), [[Tiia Reima]] (28, 20+8), [[Marianne Ihalainen]] (28, 9+19), finalizou na primeira posición da táboa cedendo tan só dous empates en 14 partidos cun rexistro de 114 goles a favor por seis en contra. Deste xeito o equipo dirixido por [[Kimmo Leinonen]] clasificouse para os ''play-offs'', nos que alcanzou a final na que se impuxo a [[Keravan Shakers]] para alzar por terceiro ano consecutivo o campionato finlandés.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1991-1992#players |título=Ilves. 1991-1992 ROSTER |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1991-1992 |título=SM-sarja (W) - 1991-1992 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A tempada 1992-93 poría punto e final á mellor etapa do club de Tampere, xa que Ilves pasou os 12 anos seguintes sen conseguir ningún campionato, principalmente polo ascenso de [[Espoo Blues Naiset|Espoo Blues]], que se acabaría convertendo no gran dominador dos primeiros anos do [[século XXI]] con sete títulos consecutivos entre 1999 e 2005.<ref>{{Cita web |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/historia/ |título=Historia |editorial=Kiekko-Espoo Naiset |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as linces finalizaron a liga regular na segunda posición por detrás de Shakers, que sumaron un punto máis na clasificación. Con todo, na final conseguiron impoñerse ao equipo de [[Kerava]] e así alzarse co seu cuarto campionato consecutivo.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1992-1993 |título=SM-sarja (W) - 1992-1993 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> == O final dunha era == Nas tempadas 1993-94 e 1994-95 a loita polo campionato entre Ilves e [[Keravan Shakers|Shakers]] continuou. En 1994 as xogadoras de Tampere clasificáronse para o grupo final na primeira fase da liga logo de rematar na terceira posición por detrás de Shakers e [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]. O mesmo posto ocupou na fase final, co que se clasificou para os ''play-offs''. Logo de derrotar a Kiekko-Espoo nas semifinais, Ilves disputou a final un ano máis fronte ás xogadoras de Kerava, mais desta volta as do lince tiveron que conformarse coa medalla de prata.<ref name="sm9394">{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1993-1994 |título=Naisten SM-sarja. 1993-1994 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Ese ano o equipo estivo liderado por [[Tiia Reima]],<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1993-1994?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> que sumou 56 goles e 29 asistencias para un total de 85 puntos, só superada pola xogadora de Shakers [[Riikka Sallinen]], que sumou un total de 129 puntos (73+56).<ref name="sm9394"/> O mesmo resultado conseguiu o equipo na tempada seguinte, cando logo de finalizar na segunda posición tanto na primeira como na segunda fase, o equipo eliminou nas semifinais dos ''play-offs'' a [[KalPa Naiset|KalPa]] volveuse enfrontar a Shakers nas finais e colleitou unha nova medalla de prata. Esa tempada [[Sari Fisk]] liderou a liga tanto en goles (32) como en puntos (58), [[Marika Lehtimäki]] volveu ter un papel destacado no equipo con 49 puntos (21+28), así como [[Marianne Ihalainen]], que cos seus 23 goles foi a segunda máxima goleadora de Ilves.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1994-1995 |título=Naisten SM-sarja. 1994-1995 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1994-1995?tab=stats#players |título=Ilves. 1993-1994 SKATER STATS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas dúas seguintes tempadas o equipo de Tampere non conseguiu clasificarse para os ''play-offs''. A pesar de finalizar na cuarta posición a primeira fase de competición na tempada 1995-96, tendo dúas vitorias máis que as quintas clasificadas ([[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]]), a mala liga regular de Ilves levou o equipo á quinta praza, superado por unha vitoria polas xogadoras de [[Espoo]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1995-1996 |título=Naisten SM-sarja. 1995-1996 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> A mesma historia repetiuse un ano despois, co equipo finalizando a primeira fase na terceira posición, e caendo na liga regular ata a quinta posición, véndose superadas por [[Keravan Shakers|Shakers]] e [[Kärpät Naiset|Kärpät]], estas últimas logo de realizar unha gran liga regular na que só perderon un partido.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1996-1997 |título=Naisten SM-sarja. 1996-1997 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Logo de dous anos sen loitar polo título, Ilves experimentou unha mellora na tempada 1997-98 da man de [[Antti Kallioinen]] e [[Ville Tolvanen]] no banco. A vella garda, con Tiia Reima, Sari Fisk e Marianne Ihalainen seguiu liderando o equipo, que finalizou a primeira fase e a liga regular na terceira posición, o que lle permitiu disputar de novo os ''play-offs''. Logo de caer nas semifinais fronte a Kärpät, o equipo tivo que disputar o partido polo bronce fronte a [[Kiekko-Espoo Naiset|Kiekko-Espoo]], que tan só perderan catro partidos antes da disputa das series. Finalmente as xogadoras de Tampere caeron na final de consolación, sumando deste xeito un ano máis sen conseguir ningunha medalla.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1997-1998 |título=Ilves 1997-1998 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1997-1998 |título=Naisten SM-sarja. 1997-1998 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> En 1999 volveron as medallas ao club de Tampere. A pesar da distancia entre Ilves, cuarto clasificado, e os tres primeiros equipos da táboa ([[Espoo Blues Naiset|Blues]], Kärpät e [[JYP Naiset|JYP]]), as xogadoras dirixidas por Kallioinen e Tolvanen impuxéronse a Kärpät no partido polo bronce.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1998-1999 |título=Naisten SM-sarja. 1998-1999 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1998-1999 |título=Ilves 1998-1999 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Antes do inicio da tempada seguinte produciuise unha mudanza no banco de Ilves, que contratou a [[Tapio Koho]] como novo adestrador xefe.<ref name="ilves2000">{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/1999-2000 |título=Ilves 1999-2000 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=27 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> O equipo conseguiría o mesmo resultado un ano despois, cando malia a finalizar na segunda posición na liga regular, caeu nas semifinais contra Kärpät e tivo que xogar o partido polo bronce fronte a JYP.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/1999-2000 |título=Naisten SM-sarja. 1999-2000 STANDINGS |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Ilves seguiu confiando en xogadoras veteranas como Ihalainen e Reima, se ben a xogadora máis destacada de cara á portería foi [[Katja Riipi]] (24 goles, 10 máis que a segunda máxima realizadora, [[Mari Saarinen]]), que se incorporara ese mesmo ano ao equipo procedente de Kärpät<ref name="ilves2000"/><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/player/366533/katja-riipi |título=Katja Riipi |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=28 de agosto de 2022 |lingua=en}}</ref> Na tempada 2006-07 produciuse o debut do equipo nunha competición continental, a [[IIHF European Women's Champions Cup]]. Nesta terceira edición do campionato, disputada nun único grupo, o [[AIK IF (feminino)|AIK]] de [[Estocolmo]] proclamouse campión, mentres que as xogadoras do equipo de Tampere só puideron conseguir unha vitoria en catro encontros, finalizando na cuarta posición, só por diante das suízas do [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]], único equipo ao que conseguiron derrotar.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2006-2007 |título=EWCC (W) - 2006-2007 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> == Décima liga e campioas europeas == Na primeira fase da tempada 2009-10 Ilves Naiset conseguiu finalizar na primeira posición da táboa logo de sumar 36 puntos (12 vitorias e tan só dúas derrotas). Con todo, na segunda fase perderían o liderato a mans de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que a malia a conseguir as mesmas vitorias que as de Tampere (24), conseguiu sumar máis puntos por perder menos encontros. Nas series polo título Ilves enfrontouse na final a [[Espoo Blues Naiset|Blues]], que finalizaran a segunda fase na terceira posición, e que viña de gañar o título de liga os tres anos anteriores. A vitoria fronte o equipo de Espoo supuxo o seu último campionato nacional ata o momento.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2009-2010 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref> Na tempada seguinte, Ilves presentou un equipo con moitos cambios e no que se esperaba que as xogadoras novas tomaran protagonismo nun equipo sen moitos efectivos, mais de gran calidade en palabras do seu adestrador [[Samuli Marjeta]]. O equipo iniciou a competición con dous partidos na fin de semana inaugural fronte a Blues e [[LoKV]] de [[Lohja]].<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5404-ilveksen-päävalmentaja-marjeta-unelmista-pelataan |título=Ilveksen päävalmentaja Marjeta: Unelmista pelataan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=10 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> No partido inaugural as xogadoras de Marjeta caeron 5-6 en Tesoma fronte o equipo de Espoo, que se desquitou da derrota nas finais da tempada anterior,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5400-hpk-aloitti-naisten-sm-sarjan-murskavoitolla-rajahuhta-4%202 |título=HPK aloitti naisten SM-sarjan murskavoitolla, Rajahuhta 4+2 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de setembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves clasificouse para disputar o campionato de Finlandia logo de finalizar a fase preliminar na terceira posición, por detrás de Blues e HPK, cun rexistro de 30 puntos nos 16 encontros disputados (9-1-1-5), nos que anotou 61 goles e encaixou 36.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5440-blues-jatkoaikamaalilla-naisten-sm-alkusarjan-voittoon |título=Blues jatkoaikamaalilla naisten SM-alkusarjan voittoon |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=28 de novembro de 2010 |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na súa estrea na segunda fase o equipo caeu en [[Oulu]] fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]] (3-1), mentres que o día seguinte conseguiu derrotar en [[Kuopio]] a [[KalPa Naiset|KalPa]] (1-7), situándose na terceira posición.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5452-vuoroin-vieraissa-bluesin-vuoro-kaapata-sarjapisteet-hpklta |título=Vuoroin vieraissa - Bluesin vuoro kaapata sarjapisteet HPK:lta |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de decembro de 2010 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves finalizou a segunda fase da competición con dúas importantes vitorias, especialmente a conseguida no seu penúltimo partido en [[Hämeenlinna]] fronte a HPK, que aínda así se proclamou campión da tempada regular e asegurou o seu pase ás semifinais xunto con Blues. Coa terceira praza conquistada, Ilves enfrontouse nos cuartos de final a [[JYP Naiset|JYP]] (sexto e último clasificado do grupo polo título).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5486-naisten-smn-runkosarja-paketissa-tässä-playoff-parit |título=Naisten SM:n runkosarja paketissa - Tässä playoff-parit! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> As de Tampere superaron sen problemas ao equipo de [[Jyväskylä]] en tres partidos nos que tan só encaixaron un gol, deste xeito o equipo clasificouse para as semifinais, onde reeditou a final da tempada precedente fronte a Blues.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5481-naisten-smn-välieräparit-hpk-kärpät-ja-blues-ilves |título=Naisten SM:n välieräparit: HPK-Kärpät ja Blues-Ilves! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> A semifinal comezou moi ben para as xogadoras de Marjeta, que venceron en Espoo (2-8), aínda que precisaron do tempo extra para anotarse a segunda vitoria en Tampere (4-3), mentres que no terceiro encontro se volveron impoñer a domicilio a Blues (2-4), para sumar un global de 3-0 que clasificou a Ilves para a final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5491-hpk-ilvestä-vastaan-naisten-sm-sarjan-finaaliin |título=HPK Ilvestä vastaan naisten SM-sarjan finaaliin |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo fíxose coa medalla de prata logo de perder na final fronte a HPK.<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2009-2010 |título=SM-sarja (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=en}}</ref> A final non comezou ben para as de Tampere, que perderon pola mínima os dous primeiros encontros (ambos por 2-1, se ben no segundo o tempo regulamentario finalizou con táboas no marcador),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5501-hpk-parempi-myös-toisessa-finaaliottelussa-sarja-katkolla-tiistaina |título=HPK parempi myös toisessa finaaliottelussa - Sarja katkolla tiistaina! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=27 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e as xogadoras de [[Jarkko Julkunen]] venceron de novo no terceiro encontro para facerse co seu primeiro título.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2010-11/item/5500-mestarivalmentaja-julkunen-lopetan-valmentamisen |título=Mestarivalmentaja Julkunen: Lopetan valmentamisen! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de marzo de 2011 |dataacceso=4 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa mesma tempada, en febreiro de [[2011]], chegou o primeiro e ata a data único título continental do equipo, que se converteu deste xeito no primeiro equipo finlandés en gañar un título europeo.<ref name="europa">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-5088081 |título=Ilveksen naiset tekivät suomalaista jääkiekkohistoriaa |xornal=[[Yle|Yle Urheilu]] |data=27 de febreiro de 2011 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada as xogadoras adestradas por Samuli Marjeta conquistaron a IIHF European Women's Champions Cup. O equipo comezou a súa andaina na competición continental na segunda rolda, quedando encadrado no grupo F xunto co [[Aisulu Almaty]] ([[Casaquistán]]), [[OSC Berlin]] ([[Alemaña]]) e o [[Vålerenga Ishockey|Vålerenga]] ([[Noruega]]). As xogadoras de Marjeta finalizaron a segunda rolda tan só por detrás do Aisulu Almaty e colleitando unha derrota precisamente contra o cadro casaco. O grupo final, no que tamén se encontraban o [[SKIF Nizhny Novgorod]] ([[Rusia]]), [[HC Lugano (feminino)|HC Lugano]] ([[Suíza]]) e as casacas do Aisulu Almaty, xogouse nunha fin de semana, con tres partidos consecutivos na cidade suíza de [[Lugano]]. Na primeira xornada do grupo final as de Tampere derrotaron ao cadro ruso (5-3), mentres que na xornada do sábado o equipo precisou da prórroga para sumar a vitoria fronte ao equipo local (5-4) grazas ao gol de [[Sari Karna]], finalmente as xogadoras de Ilves gañaron o derradeiro encontro dronote a Aisulu Almaty cun solitario gol de [[Saara Niemi|Saara Tuominen]].<ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/team/19488/ilves/2010-2011 |título=Ilves - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/ewcc-w/standings/2010-2011 |título=EWCC (W) - 2010-2011 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=9 de agosto de 2020 |lingua=en}}</ref><ref name="europa"/> Con todo, o equipo non volvería disputar a competición. O equipo iniciou a tempada 2011-12 en Oulu cunha importante vitoria (2-5) fronte ás terceiras clasificadas da edición precedente, e o día seguinte, na súa visita a KalPa venceu por 11-1, resultados que lle valeron para iniciar a tempada na primeira posición da táboa xunto con JYP.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5535-ilves-ja-jyp-tappioitta-naisten-smn-avausviikonlopusta |título=Ilves ja JYP tappioitta naisten SM:n avausviikonlopusta |editorial=leijonat.fi |data=12 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante as seguintes semanas Ilves mantívose á fronte da clasificación con vitorias como a colleitada ante un LoKV con moitísimas baixas (32-0), ou o desquite fronte HPK, que privara ás do lince dun novo título na tempada anterior (4-1).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5544-ilveksen-pelaajille-isoja-pistesaaliita-naisten-smssä |título=Ilveksen pelaajille isoja pistesaaliita naisten SM:ssä |editorial=leijonat.fi |data=25 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5542-naisten-smn-keskiryhmässä-pelattiin-viikonloppuna-ristiin |título=Naisten SM:n keskiryhmässä pelattiin viikonloppuna ristiin |editorial=leijonat.fi |data=26 de setembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5557-naisten-sm-ilves-jatkaa-ilman-pistemenetyksiä-mestarit-nurin |título=Naisten SM: Ilves jatkaa ilman pistemenetyksiä - mestarit nurin |editorial=leijonat.fi |data=1 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Durante os primeiros sete encontros da tempada o equipo non coñeceu a derrota, gañando sempre antes de concluir o tempo regulamentario, unha xeira que finalizou no oitavo partido, no que Kärpät se impuxo en Tesoma (1-3), o que non impediu que o equipo de Tampere continuara á fronte da clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5551-kalpa-takaisin-viivan-paremmalle-puolelle-jyp-kaatui-voittomaalikisassa |título=KalPa takaisin viivan paremmalle puolelle, JYP kaatui voittomaalikisassa |editorial=leijonat.fi |data=9 de outubro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Ilves acabou liderando a táboa a primeira fase de competición cun total de 13 vitorias (unha no tempo engadido) e tres derrotas, cun total de 119 goles a favor por tan só 19 en contra.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5583-naisten-sm-alkusarja-pelattu-näin-kävi |título=Naisten SM-alkusarja pelattu - Näin kävi! |editorial=leijonat.fi |data=20 de novembro de 2011 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O 28 de xaneiro de 2012 o equipo disputou de novo un partido de liga ao aire libre na [[pista de xeo de Koulukatu]] fronte a Blues, nunha xornada na que se puido ver de novo sobre o xeo a xogadoras veteranas de Ilves,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5602-sm-sarjakiekko-palaa-tampereen-koulukadulle-ulkojääottelu-2812012 |título=SM-sarjakiekko palaa Tampereen Koulukadulle - Ulkojääottelu 28.1.2012! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref>, na que se "conxelou" o número 10 de [[Anne Haanpää]],<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5608-anne-haanpää-nousi-pääosaan-lassikossa-pelinumero-jäähän |título=Anne Haanpää nousi pääosaan "lassikossa" - Pelinumero jäähän |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> e na que as locais se levaron o denominado "[[Koulukarun lassikko]]" (3-1) para seguir mandando na clasificación.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5609-ilves-vei-koulukarun-lassikon-upea-ilma-kruunasi-hienon-tapahtuman |título=Ilves vei Koulukarun lassikon - Upea ilma kruunasi hienon tapahtuman |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=29 de xaneiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o equipo asegurouse o liderato ao final da segunda fase de competición a falta de tres partidos para a súa conclusión, asegurando xogar directamente nas semifinais, así como o factor cancha en todas as eliminatorias dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5620-naisten-smn-viikonloppukatsaus-ilves-varmisti-runkosarjan-voiton |título=Naisten SM:n viikonloppukatsaus: Ilves varmisti runkosarjan voiton |editorial=leijonat.fi |data=6 de febreiro de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.eliteprospects.com/league/sm-sarja-w/standings/2011-2012 |título=SM-sarja (W) - 2011-2012 |editorial=eliteprospects.com |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=en}}</ref> Nas semifinais, Ilves conseguiu derrotar a Blues en catro partidos (3-1), meténdose dese xeito nas finais por segundo ano consecutivo, desta volta fronte a Kärpät.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5642-naisten-sm-sarjan-finaali-ilves-kärpät |título=Naisten SM-sarjan finaali: Ilves-Kärpät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=15 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente, as de Oulu alzaron a [[Aurora Borealis Malja]] logo de derrotar a Ilves en catro partidos (3-1), nunha final que comezou costa arriba para as de Tampere logo de perder os dous primeiros partidos, e na o equipo non foi quen de completar a remontada logo da vitoria no terceiro encontro.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2011-12/item/5638-ilves-sillassa-kärpille-toinen-voitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilves sillassa, Kärpille toinen voitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5657-ilvekselle-avausvoitto-naisten-finaalisarjassa |título=Ilvekselle avausvoitto naisten finaalisarjassa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=24 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/5656-naisten-suomen-mestari-2012-kärpät |título=Naisten Suomen mestari 2012: Kärpät! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2012 |dataacceso=5 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Os peores anos == En 2012, logo de cinco anos consecutivos chegando ás finais, o equipo iniciou outros cinco anos marcados pola ausencia de medallas, coa única excepción do ano 2015, cando o equipo gañou a medalla de bronce.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/historia-naistenliiga/kautta-aikojen/item/38142-naisten-sm-n-mitalijoukkueet-kautta-aikojen |título=Naisten SM:n mitalijoukkueet kautta aikojen |editorial=leijonat.fi |dataacceso=3 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na liga regular da tempada 2012-13 o equipo finalizou na terceira posición da táboa con 47 puntos, aínda que lonxe dos dous equipos que encabezaron a clasificación [[Espoo Blues Naiset|Blues]] e [[JYP Naiset|JYP]] (ambos por riba dos 60 puntos), e pechou a liga regular cunha derrota na prórroga fronte a [[Team Kuortane|Team Oriflame]], deste xeito as de [[Kuortane]] superaron na clasificación a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], que finalmente xogaría a primeira rolda dos ''play-offs'' fronte a Ilves.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6597-naisten-sm-tässä-panokset-päätösviikonlopulle |título=Naisten SM: Tässä panokset runkosarjan päätösviikonlopulle |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=11 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6619-team-oriflame-yllätti-ilveksen |título=Team Oriflame yllätti Ilveksen |nome=Virpi |apelidos=Aralinna |editorial=leijonat.fi |data=17 de febreiro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Nas series eliminatorias, malia a eliminar na primeira rolda a HPK, Ilves non foi quen de gañar ningún partido fronte a JYP, que se levou o punto definitivo na prórroga,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6840-jypin-naisilta-räiskyvät-kommentit-finaalipaikan-varmistuttua-tästä-taistelu-vasta-alkaa |título=JYPin naisilta räiskyvät kommentit finaalipaikan varmistuttua - "Tästä taistelu vasta alkaa!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=7 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6854-naisten-sm-sarjan-finaali-blues-jyp |título=Naisten SM-sarjan finaali: Blues-JYP! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=9 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> relegando ás de Tampere á loita polo bronce. Na final de consolación disputada no [[Tesoman jäähalli]], [[Kärpät Naiset|Kärpät]] impúxose con claridade ás linces (4-1), nun partido no que o equipo local tan só puido anotar no terceiro tempo, cando o partido estaba decidido (4-0).<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2012-13/item/6892-kärpät-nappasi-pronssia-naisten-sm-sarjassa |título=Kärpät nappasi pronssia Naisten SM-sarjassa |editorial=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> A situación non mellorou na tempada seguinte, na que o equipo non disputou as medallas. Ilves tivo que loitar ata o final para meterse nas series eliminatorias, ao encontrarse cun rexistro de 6 vitorias, unha derrota no tempo extra e 12 derrotas en 19 partidos, que as situaba na sétima posición a tres puntos de [[KalPa Naiset|KalPa]], que era o último clasificado e tiña un partido máis,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9174-noora-raty-hurjassa-tulituksessa-paluupelissaan-extrabuustia-kun-vastassa-leijona-kollega |título=Noora Räty hurjassa tulituksessa paluupelissään - "Extrabuustia kun vastassa Leijona-kollega" |editorial=leijonat.fi |data=22 de decembro de 2013 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> con todo, o equipo conseguiu sumar tres puntos en cada un dos seus tres partidos restantes e conseguiu finalizar na cuarta posición,<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/9393-hpk-yllatti-jypin-naisten-sm-ssa-taistelu-playoff-viivalla-kiihtyy |título=HPK yllätti JYPin naisten SM:ssä - Taistelu playoff-viivalla kiihtyy |editorial=leijonat.fi |data=13 de xaneiro de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> asegurándose así o factor pista nos cuartos de final. Na primeira rolda dos ''play-offs'' HPK desquitouse de tempada precedente e superou ás linces na prórroga do quinto e definitivo partido.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2013-14/item/10025-naisten-sm-hpk-jatkoaikavoitolla-valieriin-suurta-viihdetta-loppuun-asti |título=Naisten SM: HPK jatkoaikavoitolla välieriin - "Suurta viihdettä loppuun asti" |editorial=leijonat.fi |data=4 de marzo de 2014 |dataacceso=15 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Na tempada 2014-15 Osmo Lindström converteuse no adestrador xefe de Ilves,<ref name="nuoruus">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/14171-naisten-sm-ilves-joukkueen-vahvuutena-nuoruus-ennakkoluulottomuus-ja-yhteishenki |título=Naisten SM // Ilves: ”Joukkueen vahvuutena nuoruus, ennakkoluulottomuus ja yhteishenki” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=8 de setembro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> que repetiu posición ao final da liga regular logo de finalizar con 49 puntos (14-3-1-10), polo que se enfrontaron ao quinto clasificado, Kärpät, na primeira rolda dos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12429-naisten-sm-sarjan-runkosarja-pelattu-tassa-playoff-joukkueet |título=Naisten SM-sarjan runkosarja pelattu - Tässä playoff-joukkueet! |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=1 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Comezaron ben as cousas para o equipo de Tampere, que gañou na casa no primeiro partido fronte ás de [[Oulu]] (4-1),<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12446-naisten-sm-tositoimiin-palaava-saija-tarkki-olen-mukana-kannustamassa-ja-tukemassa-nuoria-pelaajia |título=Naisten SM // Tositoimiin palaava Saija Tarkki: ”Olen mukana kannustamassa ja tukemassa nuoria pelaajia” |nome=Petteri |apelidos=Ikonen |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> e finalmente conseguiu o pase ás semifinais logo de gañar a serie en catro partidos (3-1). A pesar de comezar a serie de semifinais cunha vitoria en [[Jyväskylä]] fronte a JYP<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12624-naisten-sm-n-valierat-alkoivat-yllatyksellisesti-runkosarjan-voittaja-horjahti-kotonaan-bluesin-maalitykki-ratkaisi-voittomaalikisassa |título=Naisten SM:n välierät alkoivat yllätyksellisesti - Runkosarjan voittaja horjahti kotonaan - Bluesin maalitykki ratkaisi voittomaalikisassa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=12 de febreiro de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> as de [[Finlandia Central]] déronlle a volta á eliminatoria, pechando a serie cun contundente 6-3.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2014-15/item/12703-jyp-varmisti-finaalipaikkansa-naisten-sm-sarjassa-valila-saari-kaksikko-hurjassa-iskussa |título=JYP varmisti finaalipaikkansa Naisten SM-sarjassa - Välilä-Saari -kaksikko hurjassa iskussa |nome=Pasi |apelidos=Mennader |editorial=leijonat.fi |data=2 de marzo de 2015 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves conseguiu facerse coa medalla de bronce esa tempada logo de vencer a HPK (3-2).<ref name="nuoruus"/> A pesar do éxito a tempada precedente, a tempada 2015-16 foi a peor da historia do equipo, xa que finalizou na derradeira posición da liga regular por primeira e única vez na súa historia, e polo tanto tivo que xogarse a permanencia.<ref name="paatokseen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2015-16/item/15927-naisten-sm-sarjan-runkosarja-paatokseen-edessa-hienot-pelit |título=Naisten SM-sarjan runkosarja päätökseen - ”Edessä hienot pelit” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=8 de febreiro de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> O equipo acusou as grandes mudanzas e o rexuvenecemento respecto da tempada anterior, xa que en torno á metade do elenco de xogadoras mudara.<ref name="nuoruus"/> Ilves non foi quen de gañar ningún partido no tempo regulamentario durante a liga regular e perdeu un total de 26 partidos, os seus mellores resultados foron dúas vitoras máis aló dos 60 minutos regulamentarios, e unha derrota tamén despois do tempo regulamentario.<ref name="paatokseen"/> Finalmente o equipo conseguiu manterse na máxima categoría.<ref name="saarinen">{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2016-17/item/16426-mari-saarinen-on-ilveksen-uusi-paavalmentaja-naisten-sm-sarjassa-toiminnalle-jatkumo |título=Mari Saarinen on Ilveksen uusi päävalmentaja Naisten SM-sarjassa - ”Toiminnalle jatkumo” |nome=Taru |apelidos=Nyholm |editorial=leijonat.fi |data=7 de abril de 2016 |dataacceso=16 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> [[Mari Saarinen]] chegou ao equipo na tempada 2016-17 coa intención de devolver o equipo aos seus anos gloriosos.<ref name="saarinen"/> == Volta ás finais == Na tempada 2017-18, a pesar da derrota inicial na renovada pista do [[Tesoman jäähalli]] fronte a [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], Ilves finalizou a liga regular na primeira posición cun rexistro de 75 puntos en 30 partidos (21-5-2-2{{refn|group=lower-alpha|Vitorias (3 puntos) - vitorias logo de tempo regulamentario (2 puntos) - derrotas logo de tempo regulamentario (1 puntos) - derrotas (non puntúa).}}) nos que anotou 139 goles e encaixou 41. A primeira posición deulle ao equipo o pase directo ás semifinais das series pola [[Aurora Borealis Malja]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25341-naisten-liigan-runkosarja-paatokseen-puolivalieraparit-selvilla |título=Naisten Liigan runkosarja päätökseen - Puolivälieräparit selvillä! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=5 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Deste xeito Ilves regresou a unha final da Naisten Liiga seis anos despois, logo de derrotar nas semifinais a [[Team Kuortane]] en matro partidos (3-1). Logo dunha traballada primeira vitoria máis aló do tempo regulamentario no partido inicial da serie disputado en Tampere (2-1), as de Kuortane conseguiron empatar a serie na casa (5-4). Tras poñerse por diante de novo na serie, Ilves chegou ao cuarto partido coa necesidade de gañar para regresar ás finais. O partido decisivo da serie tivo lugar en [[Kuortane]], onde as de Tampere venceron por 3-2 cun gol gañador de [[Linda Välimäki]] no terceiro período.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25572-ilveksen-kokenut-kaarti-iski-finaalipaikkaan-tarvitut-maalit-team-kuortane-taipui-kotonaan |título=Ilveksen kokenut kaarti iski finaalipaikan arvoiset maalit - Team Kuortane taipui kotonaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25500-naisten-liigan-valierissa-tiukkaa-kamppailua-ottelusarjat-tasan |título=Naisten Liigan välierissä tiukkaa kamppailua - Ottelusarjat tasan! |nome=Taru |apelidos=Nyholm |xornal=leijonat.fi |data=19 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-10132356 |título=Ilves naisten jääkiekkofinaaleihin |nome=Sakari |apelidos=Lund |xornal=[[Yle|Yle Uutiset]] |data=24 de marzo de 2018 |dataacceso=6 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na final, disputada fronte a [[Kärpät Naiset|Kärpät]], Ilves comezou caendo en Tampere (1-3) e, malia a vitoria no segundo encontro da serie, non foi quen de manter o factor pista no terceiro encontro e perdeu novamente no cuarto, disputado en [[Oulu]], por 5-1, nun partido no que [[Johanna Oksman]] detivo 27 disparos das linces, que só puideron anotar por mediación de [[Sari Kärnä]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2017-18/item/25911-karpat-naisten-suomen-mestariksi-kotiyleisonsa-edessa-erikoinen-vierasvoittojen-putki-katkesi-neljannessa-finaaliottelussa |título=Kärpät naisten Suomen mestariksi kotiyleisönsä edessä - Erikoinen vierasvoittojen putki katkesi neljännessä finaaliottelussa |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=9 de abril de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na tempada seguinte o equipo finalizou na segunda posición a primeira parte da liga, só por detrás de [[Kiekko-Espoo Naiset|Espoo Blues]], que conseguiu dous puntos máis que as de Tampere. Esta clasificación valeulle a Ilves para xogar no grupo superior a segunda parte.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/29003-naisten-liigan-alkusarja-pelattiin-paatokseensa-tassa-lopullinen-sarjataulukko |título=Naisten Liigan alkusarja pelattiin päätökseensä - Tässä lopullinen sarjataulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=26 de novembro de 2018 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A clasificación mantívose ao finalizar a segunda fase de competición, se ben as de [[Espoo]] ampliaron a súa vantaxe a cinco puntos, e o equipo conseguiu o pase directo ás semifinais.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/30418-naisten-liigan-runkosarjavaihe-pelattu-talta-nayttavat-jatkosarjojen-lopputaulukot |título=Naisten Liigan runkosarjavaihe pelattu – Tältä näyttävät jatkosarjojen lopputaulukot |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=4 de febreiro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nos ''play-offs'' Ilves vingouse da derrota nas finais da tempada anterior eliminando a Kärpät en catro partidos (3-1) logo de vencer na pista de [[Oulun Energia Areena|Raksila]] (3-1), clasificándose para as finais por segunda tempada consecutiva.< A final, fronte a Espoo Blues non comezou ben para Ilves, caendo no primeiro partido disputado en Espoo (6-1), a pesar de que [[Johanna Siira]] conseguiu reducir distancias no segundo terzo (2-1).<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31345-bluesilla-voitokas-alku-naisten-liigan-finaalisarjassa-nain-ottelu-eteni-maalikooste |título=Bluesilla voitokas alku Naisten Liigan finaalisarjassa – Näin ottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=16 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Logo de perder o segundo encontro na casa (2-5), Ilves viaxou a Espoo coa necesidade de conseguir a vitoria para manterse vivo na final,<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31432-blues-voiton-paassa-aurora-borealis-pokaalista-kapteeni-tuominen-ei-kannata-muuttaa-mitaan |título=Blues voiton päässä Aurora Borealis -pokaalista – Kapteeni Tuominen: "Ei kannata muuttaa mitään!" |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> mais as xogadoras de [[Jarmo Jamalainen]] non foron capaces de superar a Espoo Blues, que gañou o partido (4-2) e a final, polo que as de Tampere tiveron que conformarse coa medalla de prata por segundo ano consecutivo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2018-19/item/31441-blues-naisten-suomen-mestari-2019-nain-ratkaiseva-kolmas-finaaliottelu-eteni-maalikooste |título=Blues naisten Suomen mestari 2019 – Näin kolmas finaaliottelu eteni – Maalikooste |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=22 de marzo de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> == De novo lonxe das medallas == Ilves empeorou o seu rendemento na tempada 2019-20. Na primeira fase da competición as de Tampere só puideron finalizar na sexta posición con 30 puntos, só cinco máis que as sétimas, [[Stadin Gimmat|HIFK]], se ben conseguiu clasificarse para o grupo superior, asegurándose deste xeito a súa presenza nos ''play-offs''.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/35485-sarjataulukkokatsaus-naisten-liigan-alkusarjavaihe-pelattu-nain-kausi-jatkuu |título=Sarjataulukkokatsaus: Naisten Liigan alkusarjavaihe pelattu – Näin kausi jatkuu |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de decembro de 2019 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O finalizou a segunda fase da liga na sexta posición con tan só 36 puntos e un rexistro de 9-2-5-14.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/36871-k-espoo-voitti-naisten-liigan-ylemman-jatkosarjan-lopputaulukko |título=K-Espoo voitti Naisten Liigan ylemmän jatkosarjan – Lopputaulukko |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=3 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas series polo título Ilves quedou emparellado con [[KalPa Naiset|KalPa]], terceiro clasificado, mais as xogadoras dirixidas por [[Ville Tolvanen]] non puideron facer nada fronte ás de [[Kuopio]] e só foron capaces de anotar dous goles (no segundo partido, e único que disputaron como locais) nos tres partidos disputados, que finalizaron cos marcadores de 2-0, 2-5 e 2-0.<ref>{{Cita web |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2019-20/item/37249-nain-pelattiin-naisten-liigan-puolivalierissa-viikonloppuna-katsaus-ottelusarjojen-avauspeleihin-ja-otteluiden-tulokset |título=Näin pelattiin Naisten Liigan puolivälierissä viikonloppuna – Katsaus ottelusarjojen avauspeleihin ja otteluiden tulokset |nome=Pasi |apelidos=Mennander |xornal=leijonat.fi |data=24 de febreiro de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> KalPa acabaría chegando ás finais fronte a K-Espoo, se ben a liga cancelouse finalmente por mor da [[Pandemia por coronavirus de 2019-2020|pandemia por coronavirus]], non proclamando ningún equipo campión por primeira vez na súa historia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.kiekko-espoonaiset.fi/l/naisten-liigan-finaalit-peruttu-kiekko-espoo-ymmartaa-ratkaisun/ |título=Naisten Liigan finaalit peruttu - Kiekko-Espoo ymmärtää ratkaisun |editorial=kiekko-espoonaiset.fi |data=13 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/uutiset/jaakiekkoliitto/item/37699-koronavirus-lopettaa-jaakiekkoliiton-alaisten-sarjojen-kauden-myos-alle-16-ja-17-vuotiaiden-kotimaan-maaottelut-peruttu#86e3d912 |título=Koronavirus lopettaa Jääkiekkoliiton alaisten sarjojen kauden – Myös alle 16- ja 17-vuotiaiden kotimaan maaottelut peruttu |editorial=leijonat.fi |data=12 de marzo de 2020 |dataacceso=7 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Na primavera de [[2020]] produciuse unha nova mudanza no banco de Ilves, cando o club nomeou a [[Linda Leppänen]]{{refn|group=lower-alpha|De solteira Välimäki.}} como nova adestradora do equipo, que carecía de experiencia no posto. Axiña saltaron as críticas por non ofrecer o posto a unha persoa cunha maior traxectoria, preguntándose mesmo as voces críticas que podía achegar ao xogo e ao equipo o nomeamento de Leppänen que non fora publicidade momentánea.<ref name="leppanen">{{Cita novas |url=https://yle.fi/urheilu/3-11810213 |título=Viimeisillään raskaana ollut Naisleijonien tähti hyppäsi kylmiltään valmentajaksi ja sai kritiikkiä – Linda Leppäsen Ilves on hiljentänyt soraäänet |nome=Sari |apelidos=Sirkkiä-Jarva |xornal=[[Yle|Yle.fi]] |data=1 de marzo de 2021 |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Anni Keisala.jpg|miniatura|[[Anni Keisala]] gañou o [[trofeo Tuula Puputti]] á mellor porteira na tempada 2020-21.]] Na tempada 2020-21 Ilves presentou un cadro de xogadoras moi renovado respecto da tempada anterior.<ref>{{Cita publicación |url=https://www.ilvesnaiset.com/wp-content/uploads/2020/12/kausijulkaisu_ilves_2020-21_netti2C.pdf |título=Naisissa kova sitoutuminen |obra=Ilves Naiset. Kausijulkaisu 2020-2021 |páxina=14 |editorial=Ilves Naiset |dataacceso=9 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O equipo finalizou a primeira fase da competición na quinta posición cun total de 34 puntos, os mesmos que [[TPS Naiset|TPS]] (4º) e [[HPK Kiekkonaiset|HPK]] (6º). Na segunda fase Ilves mellorou a súa clasificación, ascendendo ata a cuarta posición, o que lle aseguraba o factor pista favorable na primeira rolda das series eliminatorias. Nesta primeira fase da competición salientou a actuación de [[Jenna Suokko]], que con 36 puntos foi a sétima máxima puntuadora da liga, anotando 22 goles e 14 asistencias.<ref name="chamionnat2021">{{Cita web |url=https://www.hockeyarchives.info/Finfem2021.htm |título=Championnat féminin de Finlande 2020/21 |editorial=hockeyarchives.info |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fr}}</ref> Nos cuartos de final Ilves enfrontouse ao HPK (quinto clasificado) de [[Mari Saarinen]], quen fora adestradora do equipo de Tampere durante as tempadas 2016-17 e 2017-18.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40925-hpk-n-puolivaelieraevastustaja-ilves-on-paeaevalmentaja-mari-saariselle-erittaein-tuttu-naeemme-varmasti-hyvaen-taiston-heitae-vastaan |título=HPK:n puolivälierävastustaja Ilves on päävalmentaja Mari Saariselle erittäin tuttu: ”Näemme varmasti hyvän taiston heitä vastaan” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=3 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A eliminatoria, ao mellor de tres encontros, salientou pola súa baixa anotación, xa que entre os dous equipos só anotaron tres goles. Ilves conseguiu o pase logo de gañar os dous primeiros partidos (1-0 en Tampere, e 0-2 en [[Hämeenlinna]]), nos que conseguiu non encaixar ningún gol, cun gran traballo da porteira [[Anni Keisala]], quen parou un total de 65 disparos á portería.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40936-kiekko-espoo-kalpa-hifk-ja-ilves-vaelieriin-naisten-liigassa-naein-pelattiin-lauantaina |título=Kiekko-Espoo, KalPa, HIFK ja Ilves välieriin Naisten Liigassa – Näin pelattiin lauantaina |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=6 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Nas semifinais fronte a K-Espoo, as de Tampere comezaron caendo nos dous primeiros encontros por dous goles a cero tanto en Espoo como en Tampere, e chegaban ao terceiro encontro coa necesidade de conseguir a vitoria para forzar o cuarto encontro na casa. As xogadoras de Linda Leppänen conseguiron sobrepoñerse ao gol inicial de [[Nea Katajamäki]] e mesmo poñerse en vantaxe (1-2 no minuto 29), mais K-Espoo conseguiu o empate pouco tempo despois, logo dun terceiro período e unha prórroga sen goles, o partido definiuse nos penaltis, onde [[Anna Kilponen]] deulle a vitoria ao seu equipo. Con todo, no cuarto partido perderon novamente (1-2) a pesar da actuación de Keisala, quen detivo 39 disparos.<ref name="chamionnat2021"/><ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40964-maalikooste-sinnikaes-ilves-sai-palkintonsa-naisten-liigan-vaelieraesarja-neljaenteen-osaotteluun |título=Maalikooste: Sinnikäs Ilves sai palkintonsa – Naisten Liigan välieräsarja neljänteen osaotteluun |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> Ilves chegou ao partido pola medalla de bronce fronte a [[Stadin Gimmat|HIFK]], mais non puido coas de [[Helsinqui]], que se impuxeron (2-1) nun partido no que todos os goles se anotaron no primeiro terzo.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40997-maalikooste-hifk-voitti-naisten-liigan-pronssimitalit-ilves-kaatui-pronssiottelussa-maalein-2-1 |título=Maalikooste: HIFK voitti Naisten Liigan pronssimitalit – Ilves kaatui pronssiottelussa maalein 2–1 |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=20 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> A nivel individual, a actuación durante toda a tempada de Anni Keisala valeulle o [[trofeo Tuula Puputti]] como mellor porteira da liga, e foi escollida, xunto con Kilponen, no primeiro equipo das estrelas, mentres que Suokko foi nomeada para o segundo equipo das estrelas.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2020-21/item/40913-naisten-liigan-kauden-2020-21-palkitut-pelaajat-ja-taehtikentaet |título=Naisten Liigan kauden 2020–21 palkitut pelaajat ja tähtikentät |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=25 de marzo de 2021 |dataacceso=8 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Ilves Naiset vs K-Espoo Naiset 1.jpg|miniatura|250px|Ilves durante un partido na casa fronte a K-Espoo na tempada 2021-22.]] Na tempada 2021-22 Ilves presentou un equipo moi novo, cunha idade media de pouco máis de 20 anos. As xogadoras de Linda Leppänen comezaron a primeira fase da competición con tres derrotas, aínda que conseguiu igualar o rexistro nos tres seguintes encontros, desenvolvendo no inicio da liga unha boa defensa que se viu acompañada polo traballo da porteira Anni Keisala.<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42120-ilveksen-puolustus-ja-maalivahtipelaaminen-tuottavat-haasteita-vastustajajoukkueille-ottelut-on-helpompi-voittaa-jos-omiin-ei-mene-montaa-maalia |título=Ilveksen puolustus- ja maalivahtipelaaminen tuottavat haasteita vastustajajoukkueille: ”Ottelut on helpompi voittaa, jos omiin ei mene montaa maalia” |nome=Markus |apelidos=Viljanen |editorial=leijonat.fi |data=14 de outubro de 2021 |dataacceso=26 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> O [[2 de outubro]] Ilves Naiset celebrou o seu partido do 90 aniversario do club coincidindo coa visita de [[HPK Kiekkonaiset|HPK]], un encontro no que se puido ver no xeo de Tesoma ás mellores porteiras do mundo, Keisala e [[Noora Räty]], e que se decidiu na quenda de penaltis logo de finalizar o tempo regulamentario e a prórroga sen goles no marcador. [[Riikka Noronen]] por HPK, e [[Anna Kilponen]] e [[Anniina Kaitala]] do lado de Ilves, puxeron o 2-1 no electrónico logo dos penaltis.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Keisala-vs-Räty-–-Tähtivahtien-taiston-vei-tällä-kertaa-nipin-napin-Anni-Keisala/235902 |título=Keisala vs Räty – Tähtivahtien taiston vei tällä kertaa nipin napin Anni Keisala |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |editorial=Jatkoaika.com |data=2 de outubro de 2021 |dataacceso=1 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente Ilves concluíu a primeira fase na cuarta posición con 33 puntos en 20 partidos (9-2-2-7), por detrás de K-Espoo (que contou todos os seus partidos por vitorias), HIFK e Kärpät, clasificándose deste xeito unha vez máis no grupo superior, no que tamén estaban [[Team Kuortane]] e [[TPS Naiset|TPS]].<ref>{{Cita novas |url=http://www.leijonat.fi/index.php/sarjat/naisten-liiga/kausi-2021-22/item/42472-taeltae-naeyttaeae-naisten-liigan-alkusarjan-lopputaulukko-kuusi-parasta-joukkuetta-ylempaeaen-jatkosarjaan |título=Tältä näyttää Naisten Liigan alkusarjan lopputaulukko – Kuusi parasta joukkuetta ylempään jatkosarjaan |nome=Pasi |apelidos=Mennander |editorial=leijonat.fi |data=13 de decembro de 2021 |dataacceso=25 de decembro de 2021 |lingua=fi}}</ref> [[Ficheiro:Kilponen ja Lehtiniemi.jpg|miniatura|esquerda|Anna Kilponen (á dereita co número 5) e Jenna Lehtiniemi (á esquerda co número 4). Kilponen exerceu de capitana ata a súa marcha ao equipo chinés [[KRS Vanke Rays]], cando Lehtiniemi pasou a ocupar o seu posto.]] En xaneiro de [[2022]] anunciouse a saída da capitana do equipo, [[Anna Kilponen]], que pasou a formar parte do equipo chinés [[KRS Vanke Rays]] da [[Zhenskaya Hockey League|liga rusa]] logo dos [[Xogos Olímpicos de Inverno de 2022|Xogos Olímpicos de Inverno celbrados en Beijing]].<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008548139.html |título=Kiinalainen kiekkoseura nappasi Ilveksen kapteenin – ”Ihan joka päivä naisjääkiekossa ei eteen tule tilanteita, että saisi ammatikseen pelata” |nome=Mikko |apelidos=Husa |xornal=[[Aamulehti]] |data=25 de xaneiro de 2022 |dataacceso=9 de febreiro de 2022 |lingua=fi}}</ref> O seu lugar foi ocupado por [[Jenna Lehtiniemi]], que ata o momento era unha das capitanas suplentes do equipo. Unha mala segunda fase das xogadoras de Leppänen deixou o equipo na cuarta posición da táboa logo de encadear seis derrotas, se ben a cuarta posición non se viu ameazada no tramo final da competición e o equipo tivo que enfrontarse a [[TPS Naiset|TPS]] nos cuartos de final.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008635296.html |título=Ilves lähtee pudotuspeleihin kuuden ottelun tappioputkessa: ”Olisihan voitto tehnyt hyvää itseluottamukselle” |nome=Mikko |apelidos=Pajala |xornal=[[Aamulehti]] |data=20 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo de caer nos dous primeiros encontros, Ilves chegou coa necesidade de gañar na casa o terceiro encontro da serie, disputado en [[Tampereen jäähalli|Hakametsä]] o [[31 de marzo]] de [[2022]]. Con todo, o equipo non puido superar de novo ás de Turku e acabou caendo 1-3, finalizando así unhas series moi igualadas nas que tan só foi quen de anotar catro goles en tres encontros, e unha tempada na que o equipo se viu afectado polas lesións de xogadoras importantes.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008718577.html |título=Ilveksen kausi päättyi kotitappioon – Päävalmentaja paketoi kauden: ”Korona on tuonut tähänkin kauteen omat mausteensa” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> O día seguinte da eliminación das series polo título, Ilves anunciou que Linda Leppänen non continuaría no posto de adestradora xefe na tempada 2022-13, en declaracións ao xornal [[Aamulehti]], Leppänen sinalaba que quería adicar máis tempo á súa familia.<ref>{{Cita novas |url=https://www.aamulehti.fi/urheilu/art-2000008724332.html |título=Linda Leppänen ei jatka Ilveksen päävalmentajana: ”En ole mitään sulkenut elämästäni pois” |nome=Antti |apelidos=Raunio |xornal=[[Aamulehti]] |data=1 de abril de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Esa tempada, o día [[19 de marzo]] antes do partido que disputaron en Tesoma ante [[Stadin Gimmat|HIFK]], o equipo retirou o número 15 en honor á xogadoora [[Johanna Koivula]]. == Etapa con Marjo Voutilainen (2022-) == [[Ficheiro:Ilves Naiset no Ilves päivä 2022.jpg|miniatura|250px|O equipo de Ilves Naiset durante o "Ilves päivä" (Día de Ilves) celebrado no [[parque de atraccións]] de [[Särkänniemi]] (Tampere) o [[17 de agosto]] de [[2022]].]] O [[31 de marzo]] de [[2022]], o [[Lempäälän Kisa (hóckey sobre xeo)|LeKi]] de [[Lempäälä]] anunciaba no seu sitio web a súa intención de crear un equipo feminino para a tempada 2022-23 en cooperación con Ilves Naiset.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/infotilaisuus-naisten-joukkue/ |título=Infotilaisuus: tavoitteena Naisten joukkue kaudelle 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=31 de marzo de 2022 |dataacceso=2 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Con todo, as poucas inscricións de xogadoras recibidas impediu que o equipo feminino puidera comezar nesa tempada.<ref>{{Cita web |url=https://lekikiekko.fi/lempaalassa-ei-nahda-naisten-joukkuetta-kaudella-2022-2023/ |título=Lempäälässä ei nähdä Naisten joukkuetta kaudella 2022-2023 |editorial=LeKi Hockey |data=22 de xuño de 2022 |dataacceso=14 de xullo de 2022 |lingua=fi}}</ref> Logo da marcha de Leppänen, o equipo iniciou un proceso de selección para atopar unha nova adestradora.<ref>{{Cita web |url=https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |urlarquivo=https://web.archive.org/web/20220404113734/https://ilvesjaakiekko.fi/ilves-ry-etsii-naisten-liiga-joukkueelle-paavalmentajaa/ |título=Ilves ry etsii Naisten Liiga joukkueelle päävalmentajaa |editorial=Ilves ry |data=4 de abril de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |dataarquivo=4 de abril de 2022 |lingua=fi}}</ref> Finalmente o 5 de maio Ilves anunciaba a contratación de [[Marjo Voutilainen]], que durante as seis tempadas anteriores adestrara a [[KalPa Naiset|KalPa]] de [[Kuopio]], equipo co que chegara ás finais nas tempadas 2019-20 e 2020-21, celebrando a prata na segunda das dúas ocasións.<ref>{{Cita novas |url=https://www.jatkoaika.com/Uutiset/Ilves-Naisille-uusi-päävalmentaja-–-Marjo-Voutilainen-siirtyy-Kuopiosta-Tampereelle/241202 |título=Ilves Naisille uusi päävalmentaja – Marjo Voutilainen siirtyy Kuopiosta Tampereelle |nome=Annu |apelidos=Ruotsalainen |xornal=Jatkoaika |data=5 de maio de 2022 |dataacceso=18 de agosto de 2022 |lingua=fi}}</ref> == Notas == {{listaref|group=lower-alpha}} ;Referencias {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro |apelidos=Mustonen |nome=Olli |título=Veijareita & virtuooseja: tarina legendaarisesta jääkiekkoseurasta 1980-2001 |data=2001 |lugar=Tampere |editorial=Poika kotiin Oy |isbn=952-91-3862-8 |lingua=fi}} * {{Cita libro |apelidos=Wacklin |nome=Matti |título=Sydämenasiana Ilves |data=2006 |lugar=Tampere |editorial=Ilves |isbn=952-92-0783-2 |ref=harv}} === Ligazóns externas === * [https://ilvesnaiset.com Sitio web oficial] {{fi}} {{Ilves Hockey}} {{Barra portal|Hóckey sobre xeo|Muller|Finlandia}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Ilves Naiset]] 70r9be32uj1w12z16av6a6lfstc730z 4 553621 6168668 6162746 2022-08-28T10:42:51Z Atobar 6939 /* Ficheiro:Flèche en feu - Spire on Fire.jpeg */ wikitext text/x-wiki ===[[:Ficheiro:Flèche en feu - Spire on Fire.jpeg]]=== [[Categoría:Propostas de Imaxe da Semana]] [[Ficheiro:Flèche en feu - Spire on Fire.jpeg|350px]] <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: '''<span style="border:1px solid #000000;padding:1px;font-size:80%">&nbsp;[[User:Lmbuga|Lmbuga]]&nbsp;/&nbsp;[[User talk:Lmbuga|Conversa comigo]]&nbsp;</span>''' 6 de marzo de 2022 ás 14:31 (UTC) (Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220306143123}} ata, polo menos, o <span style="color: blue;">{{#time: d-m-Y |20220306143123+15 days}}</span><span style="color: black;">)</span>''</small> *{{Info}} Cargada por: Habitator terrae :DESCRICIÓN: Frecha da [[Catedral de Notre-Dame de París|Catedral de Notre-Dame]] embebida polas [[Lume|lapas]], [[París]].--'''<span style="border:1px solid #000000;padding:1px;font-size:80%">&nbsp;[[User:Lmbuga|Lmbuga]]&nbsp;/&nbsp;[[User talk:Lmbuga|Conversa comigo]]&nbsp;</span>''' 6 de marzo de 2022 ás 14:31 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --'''<span style="border:1px solid #000000;padding:1px;font-size:80%">&nbsp;[[User:Lmbuga|Lmbuga]]&nbsp;/&nbsp;[[User talk:Lmbuga|Conversa comigo]]&nbsp;</span>''' 6 de marzo de 2022 ás 14:31 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Cossue|Cossue]] ([[Conversa usuario:Cossue|conversa]]) 6 de abril de 2022 ás 19:55 (UTC) #{{Concordo}}. ----[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 4 de xullo de 2022 ás 09:05 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 1 de agosto de 2022 ás 16:33 (UTC) #{{Concordo}}. Imaxe de valor histórico, eu engadiría un "véxase tamén" ligado ao artigo [[incendio da catedral de Notre-Dame de París]].[[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 18 de agosto de 2022 ás 09:07 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de agosto de 2022 ás 10:42 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios hpjo98x8kgx6wmatlc8eewfu6hk71i7 0 558364 6168467 6130835 2022-08-27T18:23:20Z Praxidicae 83174 Desfixéronse as edicións de [[Special:Contributions/2600:1700:96E1:E290:146:3EA2:A8D6:D3BB|2600:1700:96E1:E290:146:3EA2:A8D6:D3BB]] ([[User talk:2600:1700:96E1:E290:146:3EA2:A8D6:D3BB|conversa]]); cambiado á última versión feita por [[User:Breogan2008|Breogan2008]] wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = Riverdance: The Animated Adventure" | títuloorixinal = Riverdance: The Animated Adventure" | imaxe = | descrición = | director = {{Plainlist| * Dave Rosenbaum * Eamonn Butler }} | produtor = {{Plainlist| * Moya Doherty * Joel MacDonald * Adam Nagle * Peter Nagle }} | guión = {{Plainlist| * Dave Rosenbaum * Tyler Werrin }} | baseado = [[Riverdance]] | intérpretes = {{plainlist| * [[Pierce Brosnan]] * [[Aisling Bea]] * [[Brendan Gleeson]] * [[Pauline McLynn]] * [[John Kavanagh (actor)|John Kavanagh]] * [[Lilly Singh]] }} | música = [[Bill Whelan]] | fotografía = | montaxe = Kevin Pavlovic | estudio = {{plainlist| * [[Aniventure]] * [[Cinesite]] * River Productions }} | distribuidor = {{plainlist| * [[Sky Cinema]] (Reino Unido) * [[Netflix]] (Estados Unidos) }} | estrea = {{GBRb}} [[28 de maio]] de [[2021]] | duración = 86 minutos | país = {{IRL}}<br />{{GBR}} | xénero = Animación | orzamento = | recadación = | anterior = | seguinte = }} '''''Riverdance: The Animated Adventure''''' é un filme de animación [[Irlanda|irlandés]] de [[2021]] dirixido por Dave Rosenbaum e Eamonn Butler. Está inspirado polo espectáculo de danza ''[[Riverdance]]''. O filme foi creado por [[Cinesite]] para River Productions e [[Aniventure]]. ''Riverdance: The Animated Adventure'' estreouse no Reino Unido o [[28 de maio]] de [[2021]] a través de [[Sky Cinema]],<ref>{{cite web |title=Riverdance: The Animated Adventure, a Sky Original is coming exclusively to Sky Cinema and NOW on 28 May 2021|url=https://www.skygroup.sky/article/riverdance-the-animated-adventure-a-sky-original-is-coming-exclusively-to-sky-cinema-and-now-on-28-may-2021|publisher=Sky|date=11 de maio de 2021}}</ref> e lanzouse en liña a través de [[Netflix]] o [[14 de xaneiro]] de [[2022]].<ref>{{cite web |title=New on Netflix: The Best Movies and TV Shows Coming in January 2022|url=https://www.skygroup.sky/article/riverdance-the-animated-adventure-a-sky-original-is-coming-exclusively-to-sky-cinema-and-now-on-28-may-2021|publisher=Sky|date=11 de maio de 2021}}</ref> == Personaxes == * [[Pierce Brosnan]] como Patrick e o avó * Sam Hardy como Keegan * Hannah Herman Cortes como Moya * [[Lilly Singh]] como Penny * [[Jermaine Fowler]] como Benny * [[Pauline McLynn]] como a avoa * [[John Kavanagh (actor)|John Kavanagh]] como Gatekeeper * [[Aisling Bea]] como Margot * [[Brendan Gleeson]] como Huntsman == Notas == {{Listaref}} {{Barra portal|Cine|Irlanda|Reino Unido}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 2021]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes de Irlanda]] [[Categoría:Filmes do Reino Unido]] [[Categoría:Filmes animados baseados na mitoloxía celta]] 5crac8cyszmujnu7lvh4dmhfpbifxs4 0 558676 6168594 6052542 2022-08-28T02:31:15Z CommonsDelinker 1410 Eliminouse a referencia ó ficheiro "The_Batman_logo.jpg" que foi borrado en [[commons:Portada galega|Commons]] por [[commons:User:Pi.1415926535|Pi.1415926535]]. Motivo: Copyright violation; see [[:c:Commons:Licensing|]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]): False claim wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Filme | título = The Batman | títuloorixinal = The Batman | imaxe = | descrición = Logo do filme. | director = [[Matt Reeves]] | produtor = {{Plainlist| * Dylan Clark * Matt Reeves }} | guión = {{Plainlist| * Matt Reeves * [[Peter Craig]] }} | baseado = Personaxes de [[DC Comics|DC]] | intérpretes = {{Plainlist| * [[Robert Pattinson]] * [[Zoë Kravitz]] * [[Paul Dano]] * [[Jeffrey Wright]] * [[John Turturro]] * [[Peter Sarsgaard]] * [[Andy Serkis]] * [[Colin Farrell]] }} | música = [[Michael Giacchino]] | fotografía = [[Greig Fraser]] | montaxe = {{Plainlist| * William Hoy * Tyler Nelson }} | estudio = {{Plainlist| * [[Warner Bros. Pictures]]<ref name="BFI">{{Cite web |title=The Batman (2022) |website=[[British Film Institute]] |url=http://collections-search.bfi.org.uk/web/Details/ChoiceFilmWorks/157339475 |access-date=11 de abril de 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220411075522/http://collections-search.bfi.org.uk/web/Details/ChoiceFilmWorks/157339475 |archive-date=11 de abril de 2022 |urlmorta=non}}</ref> * [[DC Films]] * 6th & Idaho<ref name="BFI"/> * Dylan Clark Productions<ref name="BFI"/> }} | distribuidor = Warner Bros. Pictures | estrea = [[Lincoln Center]]: [[1 de marzo]] de [[2022]]<br />{{USAb}} [[4 de marzo]] de [[2022]] | duración = 176 minutos<ref name="Runtime">{{Cite web |date=2 de febreiro de 2022 |title=''The Batman'' (15) |url=https://www.bbfc.co.uk/release/the-batman-q29sbgvjdglvbjpwwc01mzi3otm |urlmorta=non |archive-url=https://web.archive.org/web/20220207202845/https://www.bbfc.co.uk/release/the-batman-q29sbgvjdglvbjpwwc01mzi3otm |archive-date=7 de febreiro de 2022 |access-date=10 de febreiro de 2022 |website=[[British Board of Film Classification]]}}</ref> | país = {{USA}} | xénero = Acción e superheroes | orzamento = 185–200 millóns de dólares | recadación = 752,4 millóns de dólares | anterior = | seguinte = }} '''''The Batman''''' é un filme [[Estados Unidos de América|estadounidense]] de [[2022]] dirixido por [[Matt Reeves]], quen tamén escribiu o guión xunto con [[Peter Craig]]. É un filme de superheroes baseado no personaxe de [[DC Comics]] [[Batman]]. Producido por [[Warner Bros. Pictures]], [[DC Films]], 6th & Idaho e Dylan Clark Productions, foi distribuíudo por Warner Bros. Pictures, sendo un "reboot" da franquía cinematográfica de ''Batman''. Está protagonizado por [[Robert Pattinson]] como Bruce Wayne / Batman, xunto con [[Zoë Kravitz]], [[Paul Dano]], [[Jeffrey Wright]], [[John Turturro]], [[Peter Sarsgaard]], [[Andy Serkis]] e [[Colin Farrell]]. Conta a historia de como Batman, que leva dous anos loitando contra o crime en [[Gotham City]], descobre a corrupción mentres persegue a [[Riddler]] (Dano), un asasino en serie que ten como obxectivo a elite de Gotham. == Personaxes == * [[Robert Pattinson]] como [[Batman|Bruce Wayne / Batman]] * [[Zoë Kravitz]] como [[Catwoman|Selina Kyle / Catwoman]] * [[Paul Dano]] como [[Riddler|Edward Nashton / Riddler]] * [[Jeffrey Wright]] como James Gordon * [[John Turturro]] como Carmine Falcone * [[Peter Sarsgaard]] como Gil Colson * [[Andy Serkis]] como Alfred Pennyworth * [[Colin Farrell]] como Oswald "Oz" Cobblepot / Penguin == Notas == {{Listaref}} {{Barra portal|Cine|Estados Unidos de América}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Filmes de 2022]] [[Categoría:Filmes en lingua inglesa]] [[Categoría:Filmes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Filmes dirixidos por Matt Reeves]] [[Categoría:Filmes producidos por Matt Reeves]] [[Categoría:Filmes de Warner Bros.]] [[Categoría:Filmes distribuídos en sistemas IMAX]] [[Categoría:Filmes rodados en Londres]] [[Categoría:Filmes rodados en Glasgow]] [[Categoría:Filmes rodados en Chicago]] [[Categoría:Filmes adiados por mor da pandemia de COVID-19]] [[Categoría:Filmes sobre terrorismo]] [[Categoría:Filmes sobre políticos]] [[Categoría:Filmes sobre eleccións]] 3yyfi8jwqa93j5mzlp3fjtrolpnuvbc 0 567555 6168615 6117580 2022-08-28T07:17:34Z InternetArchiveBot 89787 Recuperando 1 fontes e etiquetando 0 como mortas.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Info lingua | nome = Latino sine flexione | nomenativo = | pronuncia = | outrosnomes = Interlingua de Peano | corfamilia = lingua planexada | creador = [[Giuseppe Peano]] | data = 1887–1914 | estados = | rexión = | falantes = sen datos | posición = Non se atopa entre os 100 primeiros. | extinción = | oficial = Non é oficial en ningún país. | usuarios | fam1 = [[Linguas artificiais|Lingua artificial]] | fam2 = | fam15 = | familia = [[Lingua auxiliar]] | emprego = Lingua auxiliar internacional | fontes = | escrita = <!-- Estatuto oficial --> | oficial = | regulador = [[Academia pro Interlingua]] <!-- Códigos de linguas --> | iso1 = | iso2 = | iso3 = | sil = <!-- Mapa --> | mapa = [[Arquivo:Interlingua sign 1911.jpg|197px|center]] }} '''Latino sine flexione''' (latín sen flexión, abreviado LSF), tamén chamado '''Interlingua de Peano''' (abreviado IL), é unha [[lingua auxiliar]] presentada polo matemático italiano [[Giuseppe Peano]] no ano 1903. É unha versión simplificada da lingua latina, libre de flexións nominais e verbais: a nivel de vocabulario, utiliza unicamente a forma ablativa dos nomes e a forma imperativa dos verbos; a nivel de gramática, utiliza preferentemente partículas gramaticais (por exemplo, a preposición de expresa xenitivo). O esbozo inicial foi publicado na ''Rivista dei Matematica'' / ''Revue de Mathématiques'', baixo o título ''Latino sine Flexione, Lingua Auxiliare Internationale''.​ Peano argumenta que outras linguas auxiliares son innecesarias, xa que xeralmente a [[lingua latina]] xa achega a terminoloxía científica internacional. O artigo empeza en [[latín clásico]], e gradualmente suprime as diversas flexións gramaticais, mostrando así a aplicación práctica da idea. == Véxase tamén == === Bibliografía === ==== Publicacións de Peano ==== *{{Cita libro|lingua=la-peano|nome=Giuseppe |apelidos=Peano|título=Vocabulario de latino internationale|lugar=Turin|ano=1904|url=https://archive.org/details/VocabularioCommune1904/page/n5/mode/2up}} *{{Cita libro| lingua =la-peano|nome=Giuseppe |apelidos=Peano|título=100 exemplo de Interlingua|lugar=Turin|editorial=Fratres Bocca editores|ano=1911|url=https://archive.org/details/PeanoCentumExemplo/mode/2up}} *{{Cita libro| lingua =la-peano|nome=Giuseppe |apelidos=Peano|título=Vocabulario commune ad Latino-Italiano-Français-English-Deutsch|lugar=Turin|editorial=Academia pro Interlingua|ano=1915|isbn=|url=https://sites.google.com/site/latinosineflexio/-1915-vocabulario-pre}} *{{Cita libro| lingua =la-peano|nome=Giuseppe |apelidos=Peano|título=Interlingua|lugar=Turin|editorial=Academia pro Interlingua|ano=1923|isbn=|url=http://www.panix.com/~bartlett/Peano_Interlingua.pdf|format=pdf}} *{{Cita libro|lingua=la-peano|nome=Giuseppe |apelidos=Peano|título=Interlingua|lugar=Turin|editorial=Academia pro Interlingua|ano=1927|url=https://archive.org/details/PeanoInterlingua/mode/2up}} === Ligazóns externas === * [http://mono.eik.bme.hu/~galantai/LSF/ Instituto pro Latino sine flexione] - Sitio en latino sine flexione; os escritos orixinais de Peano sobre esta lingua, blog en latino sine flexione, etc. * [http://latinosineflexione.wordpress.com Blog en Latino sine Flexione] * (Latino sine flexione) [[:oldwikisource:100 exemplo de Interlingua|100 exemplo de Interlingua, ab Giuseppe Peano]] * (Latino sine flexione) [https://sites.google.com/site/academiaprointerlingua190913/ Revista "Discussiones", de Academia Pro Interlingua (1909-13)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160216053722/https://sites.google.com/site/academiaprointerlingua190913/ |date=16 de febreiro de 2016 }} * [http://nuntios.blogspot.com/search/label/Latino%20sine%20Flexione Nuntios: Latino sine Flexione] in http://nuntios.blogspot.com/ {{Commonscat}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Linguas artificiais]] 6g4onn50s5tpwjiphkr9m6teyfuq1ty 0 567842 6168532 6167990 2022-08-27T22:09:21Z HombreDHojalata 5863 /* Títulos */ wikitext text/x-wiki {{Rcita|right|<poem>''Pregúntasme cantos beixos'' ''teus, Lesbia, me colmarían.'' ''Tantos como area libia'' ''cobre a laserpicífera Cirene,'' ''entre o oráculo de Xúpiter ardente'' ''e a tumba sagrada do mítico Bato,'' ''ou como milleiros de estrelas que cando cae a noite'' ''axexan os amores furtivos dos humanos.'' ''Comerte a beixos'' ''colmaría ó adoecido Catulo,'' ''para que non poidan contalos os curiosos'' ''nin enmeigalos unha mala lingua''.</poem>|&nbsp;[[Catulo]], en tradución de X. M. Otero Fernández.}} '''Clásicos en Galego''' é unha colección de libros editada pola [[Xunta de Galicia]] (vaias consellerías ao longo do tempo que durou a colección) e mais a [[Editorial Galaxia]], dirixida por [[Manuel Díaz y Díaz]]. En edicións bilingües [orixinal (en [[Lingua latina|latín]], [[lingua grega|grego]], [[lingua inglesa|inglés]], [[lingua francesa|francés]]...) e [[tradución]] á [[lingua galega]]], publicouse do ano [[1988]] ao [[2006]]. == Descrición e contido == Os volumes foron editados en rústica con lapelas de 135 x 210 mm. As cubertas foron deseñadas por [[Manuel Janeiro]]. === Títulos === Publicáronse 26 títulos. Os números 16 e 24 constan de dous volumes cada un. [[Ficheiro:Clásicos en Galego. 12. Terencio. A sogra, Os irmáns.jpg|miniatura|Clásicos en Galego. 12.<br />[[Terencio]]: ''A sogra'' e ''Os irmáns''.]] {| class="wikitable" |+ !Nº !Ano !Título !Autor !lingua<br />orixinal !Tradución ao galego !Páxinas !ISBN |- |1 |1988 |''Poemas'' |[[Catulo]] |latín |Xosé Manuel Otero Fernández |218 p. |ISBN 84-505-7275-4 |- |2 |1988 |''Fábulas'' |[[Gaio Xulio Fedro|Fedro]] |latín |Rosa María García Vilariño<br />[[Pepe Carballude|Xosé Carballude Blanco]]<br />Xosé María Liñeira |216 p. |ISBN 84-505-7274-6 |- |3 |1989 |''[[O cantar de Roldán]]'' |[[Turold]]? |francés |[[Camilo Flores]] |303 p. |ISBN 84-453-0048-2 |- |4 |1989 |''[[Soño dunha noite de San Xoán]]''<br />''[[O mercader de Venecia]]'' |[[William Shakespeare|Shakespeare]] |inglés |[[Miguel Pérez Romero]] |401 p. |ISBN 84-453-0075-X |- |5 |1989 |''Elexias'' |[[Tibulo]] |latín |Xosé A. García Cotarelo |175 p. |ISBN 84-453-0099-7 |- |6 |1991 |''[[Anfitrión (Plauto)|Anfitrión]]''<br />''Asinaria'' |[[Plauto]] |latín |Merdedes Boado Vázquez<br />María Xesús Frei Collazo |269 p. |ISBN 84-453-0388-0 |- |7 |1991 |''Nubes''<br />''Asemblearias'' |[[Aristófanes]] |grego |M.ª Teresa Amado Rodríguez |321 p. |ISBN 84-453-0387-2 |- |8 |1991 |''Satiricón'' |[[Petronio]] |latín |Xosé Antón Dobarro Posada<br />Dolores Gómez Quintas |379 p. |ISBN 84-453-0386-4 |- |9 |1993 |''Poesía bucólica latina'' |[[Virxilio]], [[Calpurnio Sículo|Calpurnio]],<br />[[Nemesiano]] etc |latín |Fernando González Muñoz |241 p. |ISBN 84-453-0712-6 |- |10 |1993 |''[[Hamlet]]'' |[[William Shakespeare|Shakespeare]] |inglés |[[Miguel Pérez Romero]] |359 p. |ISBN 84-453-0743-6 |- |11 |1994 |''Dafnis e Cloe'' |[[Longo (novelista)|Longo]] |grego |M.ª Teresa Amado Rodríguez |201 p. |ISBN 84-453-1181-6<br />ISBN 84-7154-933-6 |- |12 |1995 |''A sogra''<br />''Os irmáns'' |[[Terencio]] |latín |Francisco José Ledo Lemos |291 p. |ISBN 84-453-1226-X<br />ISBN 84-7154-935-2 |- |13 |1995 |''A peza da enramada''<br />''A peza do Berto e María'' |[[Adam de la Halle|Adán de la Halle]] |[[linguas de oïl]] |Agustín Vilariño Martínez |379 P. |ISBN 84-7154-934-4<br />ISBN 84-453-1227-8 |- |14 |1995 |''[[Sobre a vellez]]''<br />''[[Sobre a amizade]]'' |[[Cicerón]] |latín |[[Pepe Carballude|Xosé Carballude Blanco]] |213 p. |ISBN 84-453-1418-1<br />ISBN 84-8288-028-4 |- |15 |1996 |''Cartas'' |[[Cicerón]] |latín |[[Alfonso Blanco Quintela]]<br />Mónica Martínez García |261 p. |ISBN 84-453-1673-7<br />ISBN 84-8288-045-4 |- |16 |1999 |''Epigramas'' I<br />''Epigramas'' II |[[Marcial]] |latín |[[Amable Veiga]] |932 p. |ISBN 84-453-2263-X<br />ISBN 84-8288-261-9 |- |17 |1999 |''O lai de Graelent''<br />''A castelá de Vergy'' |anónimos |francés |Manuel García Fernández |128 p. |ISBN 84-453-2196-X<br />ISBN 84-8288-264-3 |- |18 |2001 |''Aulularia'' |[[Plauto]] |latín |Mercedes Boado Vázquez<br />María Xesús Frei Collazo |198 p. |ISBN 84-453-2909-X<br />ISBN 84-8288-454-9 |- |19 |2001 |''[[O asno de ouro]]'' |[[Apuleio]] |latín |Estrella Fernández Graña |566 p. |ISBN 84-453-2910-3<br />ISBN 84-8288-331-3 |- |20 |2002 |''Gregorio'' |[[Hartmann von Aue]] |alemán |Antonio González Fernández |262 p. |ISBN 84-453-3387-9<br />ISBN 84-8288-556-1 |- |21 |2002 |''Diálogos de deuses''<br />''Diálogos de prostitutas'' |[[Luciano de Samosata|Luciano]] |grego |M.ª Teresa Amado Rodríguez |254 p. |ISBN 84-453-3386-0<br />ISBN 84-8288-555-3 |- |22 |2003 |''Áiax''<br />''Electra'' |[[Sófocles]] |grego |José Francisco Calaza |239 p. |ISBN 84-453-3717-3<br />ISBN 84-8288-654-1 |- |23 |2004 |''[[Carmina Burana]]''<br />Poemas de amor |anónimos |latín |José Carracedo Fraga |479 p. |ISBN 84-453-3938-9<br />ISBN 84-8288-769-6 |- |24 |2004 |* ''[[Metamorfoses]]''<br />** Metamorfoses |[[Ovidio]] |latín |Xosé Antón Dobarro Posada |428 p.<br />760 p. |ISBN 84-453-3947-8<br />ISBN 84-8288-775-0 |- |25 |2005 |''Consolación da filosofía'' |[[Anicio Boecio|Boecio]] |latín |Helena de Carlos |263 p. |ISBN 84-453-4187-1<br />ISBN 84-8288-820-X |- |26 |2006 |''A conxuración de Catilina''<br />''A guerra de Iugurta'' |[[Salustio]] |latín |Xosé Martínez Gracía |410 p. |ISBN 978-84-453-4348-7<br />ISBN 978-84-8288-969-6 |} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Clásicos do Pensamento Universal]] * [[Biblioteca Galega de Clásicos Universais]] === Ligazóns externas === * [https://editorialgalaxia.gal/catalogo/?cat=671 Colección Clásicos en Galego] no sitio web da Editorial Galaxia. * [https://www.google.es/search?tbo=p&tbm=bks&q=bibliogroup:%22Cl%C3%A1sicos+en+galego%22&source=gbs_metadata_r&cad=6 Clásicos en Galego] en [[Google Books]]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Coleccións literarias en lingua galega]] [[Categoría:Obras traducidas do latín ao galego| ]] [[Categoría:Editorial Galaxia]] [[Categoría:Listas de libros]] [[Categoría:Xunta de Galicia]] [[Categoría:Obras traducidas do inglés ao galego]] [[Categoría:Obras traducidas do francés ao galego]] [[Categoría:Obras traducidas do grego ao galego]] [[Categoría:Libros bilingües]] t96db3miwlqhut8oesyazq418p9e1ss 0 568668 6168263 6168206 2022-08-27T12:59:33Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{ tempada liga de fútbol | competición = [[Primeira división española 2022-23|Liga Santander]] | imaxe = LaLiga Santander.svg | pixels = 250 | caption = | tempada = 2022–23 | campións = | descendidos = | continentalcup1 = [[Liga de Campións da UEFA 2020-21|Champions League]] | continentalcup1 qualifiers = | continentalcup2 = [[UEFA Europa League 2020-21|Europa League]] | continentalcup2 qualifiers = | continentalcup3 = [[UEFA Conference League 2020-21|Conference League]] | continentalcup3 qualifiers = | partidos = | total goles = | goleador liga = | maior vitoria local = | maior vitoria visitante = | maior asistencia = | menor asistencia = | asistencia = | media asistencia = | tempada ant = [[Primeira división española 2021/22|2021–22]] | tempada pos = [[Primeira división española 2023/24|2023–24]] }} A '''tempada 2022-23''' da [[Primeira división española de fútbol|Primeira División Española]] é a 92ª edición do campionato de [[Fútbol|fútbol]] organizado en [[España]] pola [[Liga de Fútbol Profesional]]. Comezou o [[12 de agosto]] de [[2022]] (a segunda fin de semana de agosto) e finalizará o [[4 de xuño]] de 2023. Por mor da celebración do [[Mundial de Fútbol de 2022|Mundial de Catar]], celebrado excepcionalmente en decembro por causa das altas temperaturas estivais no país asiático, haberá unha interrupción do campionato ligueiro entre novembro e decembro de 2022, de xeito que as dúas competicións non coincidan<ref>{{Cita web|url=https://www.farodevigo.es/deportes/2018/07/14/mundial-qatar-jugara-21-noviembre-15943788.html|páxina-web=[[Faro de Vigo]]|título=O Mundial de Catar xogarase desde o 21 de novembro até o 18 de decembro|data-acceso=11 de xullo de 2022}}</ref>. ==Equipos participantes== === Equipos por comunidade autónoma === {| class="wikitable sortable" !|N.° !|Comunidade autónoma !|Equipos |- |rowspan="2" align="center"| 4 |{{ANCb}} [[Andalucía]] |[[Cádiz Club de Fútbol|Cádiz C. F.]], [[Real Betis Balompié|Real Betis]], [[Sevilla Fútbol Club|Sevilla F. C.]] e [[Unión Deportiva Almería|U. D. Almería]] |- |{{CMAb}} [[Comunidade de Madrid]] |[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]], [[Getafe Club de Fútbol|Xetafe C. F.]], [[Rayo Vallecano de Madrid|Raio Vallecano]] e [[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C. F.]] |- |rowspan="2" align="center"| 3 |{{CATb}} [[Cataluña]] |[[Fútbol Club Barcelona|F. C. Barcelona]], [[Real Club Deportivo Espanyol|R. C. D. Espanyol]] e [[Girona Fútbol Club|Xirona F. C.]] |- ||{{VLCb}} [[Comunidade Valenciana]] |[[Elche Club de Fútbol|Elche C. F.]], [[Valencia Club de Fútbol|Valencia C. F.]] e [[Villarreal Club de Fútbol|Vilarreal C. F.]] |- |align="center"| 2 |{{PVAb}} [[Euskadi]] |[[Athletic Club]] e [[Real Sociedad de Fútbol|Real Sociedade]] |- |rowspan="4" align="center"| 1 |{{CYLb}} [[Castela e León]] |[[Real Valladolid Club de Fútbol|Real Valladolid C. F.]] |- |{{GALb}} [[Galicia]] |[[Real Club Celta de Vigo|R. C. Celta de Vigo]] |- |{{BALb}} [[Illas Baleares]] |[[Real Club Deportivo Mallorca|R. C. D. Mallorca]] |- |{{NAVb}} [[Navarra]] |[[Club Atlético Osasuna|C. A. Osasuna]] |- |} === Ascensos e descensos === Un total de 20 equipos disputan a liga: os participantes da [[Primeira División de España 2021-22]], os dous primeiros clasificados da [[Segunda División de España 2021-22]] e o vencedor dunha promoción disputada a tal efecto entre o 3.°, 4.º, 5.º e 6.º clasificado da [[Segunda División de España 2021-22]]. {| |- style="vertical-align: top;" | {| class="wikitable sortable" border="1" style="font-size: 85%;" ! align="center"|Pos. ! width=320| Descendidos a [[Segunda División de España 2022-23|2.ª División]] |- style="background: #ffcccc;" |align="center"|'''18.º''' |{{ANCb}} '''[[Granada Club de Fútbol|Granada C. F.]] [[Ficheiro:1downarrow red.svg|12px]]''' |- style="background: #ffcccc;" |align="center"|'''19.º''' |{{VLCb}} '''[[Levante Unión Deportiva|Levante U. D.]] [[Ficheiro:1downarrow red.svg|12px]]''' |- style="background: #ffcccc;" |align="center"|'''20.º''' |{{PVAb}} '''[[Deportivo Alavés]] [[Ficheiro:1downarrow red.svg|12px]]''' |} |valign=top| {| class="wikitable sortable" border="1" style="font-size: 85%;" ! align="center"|Pos. ! width=320| Ascendidos de [[Segunda División de España 2021-22|2.ª División]] |- style="background: #ACE1AF;" |align="center"|'''1.º''' |{{ANCb}} '''[[Unión Deportiva Almería|U. D. Almería]] [[Ficheiro:1uparrow green.svg|12px]]''' |- style="background: #ACE1AF;" |align="center"|'''2.º''' |{{CYLb}} '''[[Real Valladolid Club de Fútbol|Real Valladolid C. F.]] [[Ficheiro:1uparrow green.svg|12px]]''' |- style="background: #D0F0C0;" |align="center"|'''6º.''' |{{CATb}} '''[[Girona Fútbol Club|Girona F. C.]]''' <small></small> [[Ficheiro:1uparrow green.svg|12px]] |} |} ==Clasificación== {{Evento futuro}} == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == * [[Segunda división española 2022/23|Segunda División 2022–23]] * [[Copa do Rei de fútbol 2022/23|Copa do Rei 2022–23]] === Ligazóns externas === * [http://www.lfp.es/ Páxina oficial da LFP] {{es}} * [http://www.rfef.es/ Páxina oficial da Real Federación Española] {{es}} {{Tempadas da Primeira División}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fútbol en 2022]] [[Categoría:Primeira división española|2022]] 5pw06bc7xg1twnd4kiv2lx61zyx2jcw 0 569143 6168608 6132903 2022-08-28T05:56:34Z 81.39.252.160 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Brais Lamela Gómez''', nado en [[Vilalba]] en [[1994]], é un doutorando universitario e [[Escritor, escritora|escritor]] [[Pobo galego|galego]]. == Traxectoria == Estudou o bacharelato no IES Basanta Silva de [[Vilalba]]. Viviu en Galicia ata os dezasete anos e despois estudo en varios países con bolsas.<ref>[https://www.elprogreso.es/articulo/noticias/un-joven-vilalbes-becado-entre-mil-para-estudiar-dos-anos-en-italia/20110430141100217563.html Un joven vilalbés, becado entre mil para estudiar dos años en Italia]</ref> Formouse en literatura comparada e historia nas universidades de [[Universidade de Cambridge|Cambridge]] e [[Universidade Brown|Brown]]. Acadou os premios literarios Minerva,<ref>[https://armandorequeixo.wordpress.com/2013/04/20/noticia-dos-premios-minerva-2013/ Noticia dos Premios Minerva 2013]</ref> [[Premio Literario Ánxel Casal|Ánxel Casal]]<ref>[https://santiagodecompostela.portaldetuciudad.com/es-es/noticias/afonso-francisco-traficante-brais-lamela-y-lara-porto-ganan-el-xv-premio-anxel-casal-santiagodecompostela-006_2_4_157301_68.html Afonso Francisco Traficante, Brais Lamela y Lara Porto gañan el XV Premio Ánxel Casal]</ref> e Xuventude Crea.<ref>[https://www.elprogreso.es/articulo/a-chaira/vilalbes-brais-lamela-gana-terceira-vez-xuventude-crea-poesia/202111021233091537075.html O vilalbés Brais Lamela gaña por terceira vez o Xuventude Crea de poesía ]</ref> Cursa un doutoramento en literatura na [[Universidade de Yale]], onde tamén exerce a docencia. == Obras == * ''Ninguén queda''. [[Euseino? Editores]], 2022. == Notas == {{Listaref|02}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://euseino.org/autores/brais-lamela/ Ficha] en Euseino? Editores. {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Lamela Gomez, Brais}} [[Categoría:Escritores de Galicia en lingua galega]] [[Categoría:Nados en Vilalba]] [[Categoría:Nados en 1994]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de Cambridge]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Brown]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Yale]] [[Categoría:Profesores da Universidade Yale]] luwpiusc8txjzj1ozb8sb3gysikkwyk 3 569450 6168670 6134355 2022-08-28T10:49:27Z MAGHOI 15490 Nova sección: /* Votación. */ wikitext text/x-wiki == == {{benvida}} --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 18 de xullo de 2022 ás 09:42 (UTC) == Votación. == Ola, AntiaLou. Risquei o teu voto na '''Proposta do Aquarium Finisterrae''' por non cumprires, polo de agora, os requisitos para exerce-lo voto que son: levar un mínimo de 150 edicións válidas e ter unha antigüidade mínima de 60 días, como se indica en [[Wikipedia:Votacións]]. Porén aproveito para che agradecer o traballo que realizas. Fáltaceh moi pouco para poder votar nas seguintes votacións. Ánimo e a seguir. rxi692bl01abx9wx35dyxwhlaemo30w 6168675 6168670 2022-08-28T10:53:55Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki == == {{benvida}} --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 18 de xullo de 2022 ás 09:42 (UTC) == Votación. == Ola, AntiaLou. En primeiro lugar, grazas polas túas contribucións. Risquei o teu voto na '''Proposta do Aquarium Finisterrae''' por non cumprires, polo de agora, os requisitos para exerce-lo voto que son: levar un mínimo de 150 edicións válidas e ter unha antigüidade mínima de 60 días, como se indica en [[Wikipedia:Votacións]]. Polo demais, fáltache moi pouco para poder votar nas seguintes propostas. Ánimo e a seguir. --[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:53 (UTC) ryetu74ixn0lz73msq9o2dvh1fa6vkv 6168696 6168675 2022-08-28T11:49:34Z AntiaLou 128369 /* Votación. */ Resposta wikitext text/x-wiki == == {{benvida}} --[[Usuario:Estevoaei|Estevo(aei)]]^{[[Conversa usuario:Estevoaei|fálame aquí]]} 18 de xullo de 2022 ás 09:42 (UTC) == Votación. == Ola, AntiaLou. En primeiro lugar, grazas polas túas contribucións. Risquei o teu voto na '''Proposta do Aquarium Finisterrae''' por non cumprires, polo de agora, os requisitos para exerce-lo voto que son: levar un mínimo de 150 edicións válidas e ter unha antigüidade mínima de 60 días, como se indica en [[Wikipedia:Votacións]]. Polo demais, fáltache moi pouco para poder votar nas seguintes propostas. Ánimo e a seguir. --[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:53 (UTC) :Síntoo, tiña que revisar antes as condicións para poder votar. Grazas por avisarme. [[Usuario:AntiaLou|AntiaLou]] ([[Conversa usuario:AntiaLou|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 11:49 (UTC) 9s41j16hd8mlzk0pl4m4v8u7gwcjdp8 0 570640 6168601 6143339 2022-08-28T04:15:12Z Xoio 22795 /* Definición estratigráfica */ arranxiño wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Ant in amber1.jpg|thumb|Térmite en ámbar dominicano.]] O '''Burdigaliano''' é, na [[escala temporal xeolóxica]], unha idade ou [[piso (xeoloxía)|piso]] do [[Mioceno]]. Comprende o tempo entre 20,43&nbsp;±&nbsp;0,05&nbsp;[[Ma (unidade de tempo)|Ma]] e 15,97&nbsp;±&nbsp;0,05&nbsp;Ma. Precedido polo [[Aquitaniano]], o Burdigaliense foi a segunda e máis longa idade do Mioceno, e está sucedido polo [[Langhiano]]. == Definición estratigráfica == O nome «burdigaliano» provén de ''Burdigala'', o nome [[Latín|latino]] da cidade de [[Bordeos]], [[Francia]]. O [[Piso (xeoloxía)|piso]] burdigaliano foi presentado na literatura científica por [[Charles Depéret]] en 1892. A base do Burdigaliano establécese na primeira aparición do [[Foraminifera|foraminífero]] ''Globigerinoides altiaperturus'' e o teito da [[cronozona magnética]] C6An. O [[Sección e punto de estratotipo de límite global|estratotipo do límite inferior]] deste piso está aínda pendente de asignar. O teito do Burdigaliano (a base do Langhiano) está definido pola primeira aparición do foraminífero ''Praeorbulina glomerosa'' e é tamén coetánea co teito da cronozona magnética C5Cn.1n. == Paleontoloxía == Entre as máis famosas localidades [[Paleontoloxía|paleontolóxicas]] burdigalianas están o Turritellenplatte de Ermingen en [[Alemaña]] e os depósitos de [[ámbar dominicano]] da [[A Española|Española]]. == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{cita publicación |apelidos=Depéret |nome=Charles |ano=1892 |título=Note sur la classification et le parallélisme du système Miocène |títulotrad=Nota sobre a clasificación e o paralelismo do sistema Mioceno |publicación=Bulletin de la Société Géologique de France |número=3(20) |páxinas=145-156 |idioma=francés }} * {{cita libro |apelidos=Gradstein |apelidos2=Ogg |apelidos3=Smith |nome=F.&nbsp;M. |nome2=J.&nbsp;G. |nome3=A.&nbsp;G. |ano=2004 |título=A Geologic Time Scale 2004 |título-trad=Unha escala temporal xeolóxica 2004 |editorial=[[Cambridge University Press]] |idioma=inglés }} === Ligazóns externas === * [http://stratigraphy.org/bak/geowhen/stages/Burdigalian.html Burdigalian ICS Stage] en GeoWhen Database (en inglés). * [https://engineering.purdue.edu/Stratigraphy/charts/Timeslices/1_Neogene.pdf Neogene-Late Oligocene (0-33&nbsp;Ma time-slice)] na Facultade de Enxeñaría da [[Universidade Purdue]] (en inglés). {{Control de autoridades}} [[Categoría:Escala de tempo xeolóxico]] nm8bbh7gd1tu32ppo6ul7d625v276pa 0 570712 6168550 6143905 2022-08-27T23:00:21Z Fendetestas 45576 a edición de esta páxina procede da información de [[enː2022 Belgian Grand Prix]] wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule"/>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]].{{ncg|date=. agosto de 2022}} === Clasificación clasificatoria === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" |1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" |55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" |11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" |16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" |31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" |14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" |44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" |63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | align="center" |23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" |4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" |3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | align="center" |10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" |24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" |18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" |47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" |5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | align="center" |6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" |20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | align="center" |22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" |77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] t171k1zcf3jjafo7btqvk5arf0yd4uq 6168556 6168550 2022-08-27T23:08:09Z Fendetestas 45576 /* Clasificación */ wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 August 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" |1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" |55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" |11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" |16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" |31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" |14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" |44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" |63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | align="center" |23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" |4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" |3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | align="center" |10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" |24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" |18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" |47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" |5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | align="center" |6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" |20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | align="center" |22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" |77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] d0nag7lmqbl7gryu3p3qrxnqzammv6s 6168557 6168556 2022-08-27T23:08:39Z Fendetestas 45576 /* Clasificación */ wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 de agosto de 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" |1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" |55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" |11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" |16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" |31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" |14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" |44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" |63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | align="center" |23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" |4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" |3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | align="center" |10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" |24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" |18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" |47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" |5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | align="center" |6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" |20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | align="center" |22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" |77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] n0pu1hrnn5juytt2n11m50nixefnlgt 6168565 6168557 2022-08-27T23:21:26Z Fendetestas 45576 /* Antecedentes */ wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == ===Cambios na pista=== Desde que tivo lugar o [[Gran Premio de Bélxica de 2021|Gran Premio de 2021]], o circuíto sufriu posteriormente unha importante remodelación das instalacións e dos sistemas de seguridade que se planeaban desde {{F1|2020}}. Engadíronse unha escapatoria extra á parte de Eau Rouge/Radillion do percorrido: cambios realizados en resposta a varios grandes accidentes nos últimos anos nesa sección da pista, incluído o fatal accidente de [[Anthoine Hubert]] durante a [[ Rolda de Fórmula 2 de Spa-Francorchamps de 2019]].<ref>{{cite web |last1=Prydderch |first1=Hanah |title=Spa-Franchorchamps reveal new look ahead of 2022 Belgian Grand Prix |url=https://wtf1.com/post/spa-francorchamps-reveals-new-look-ahead-of-2022-belgian-gp/ |website=www.wtf1.com |publisher=WTF1 |access-date=4 de abril de 2022}}</ref> Ademais, engadíronse trampas de grava a seis curvas do circuíto, estas son: La Source, Radillion, Blanchimont, Les Combes, Stavelot e Pouhon.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Spa reveals €80m revamp as gravel traps return |url=https://www.motorsport.com/f1/news/spa-80million-euro-revamp-gravel-traps/4888499/ |website=www.motorsport.com |publisher=The Race Media |access-date=9 de outubro de 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Valantine |first1=Henry |title=Extra gravel traps coming in Spa revamp |url=https://www.planetf1.com/news/spa-francorchamps-revamp-gravel/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=22 de xaneiro de 2022}}</ref> A pista tamén foi repavimentada cun asfalto máis moderno para o evento deste ano, aumentando os niveis de adherencia na pista, o que significa que os tempos de volta no evento deste ano poderían ser similares aos visto en condicións secas durante o evento de 2021 coa nova superficie prevista para compensar calquera perda de rendemento que se tivese causado pola normativa aerodinámica de 2022, e espérase que a curva de Eau Rouge permanecerá pasándose a tope.<ref>{{cite web |last1=Noble |first1=Jonathan |title=Eau Rouge remains flat out for F1 at "faster" revamped Spa |website=www.motorspport.com |publisher=Motorsport Network |url=https://www.motorsport.com/f1/news/eau-rouge-remains-flat-out-revamped-spa/10356968/|access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> [[Max Verstappen]] foi o primeiro piloto en dirixir un coche de Fórmula Un ao redor do renovado circuíto nun [[Red Bull RB7]].<ref>{{cite web |last1=Collantine |first1=Keith |title=Verstappen first to test F1 car at renovated Spa circuit |url=https://www.racefans.net/2022/08/23/verstappen-first-to-test-f1-car-at-renovated-spa-circuit/ |website=www.racefans.net |publisher=Collantine Publishing |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Jarno Zeffelli, xefe de Dromo Circuit Design, a empresa que levou a cabo as renovacións, revelou que vinte posibles iteracións diferentes de Eau Rouge foron avaliadas coa iteración seleccionada elixida coa axuda de antigos pilotos de Fórmula Un [[Thierry Boutsen]] e [[Emanuele Pirro]] e perfeccionáronse con simulacións para coches de Fórmula Un e GT.<ref>{{cite web |title=Circuit designers went through 20 different layouts for Eau Rouge |url=https://www.planetf1.com/news/circuit-designers-went-through-20-different-layouts-for-eau-rouge/ |website=planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 de agosto de 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" |1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" |55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" |11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" |16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" |31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" |14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" |44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" |63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | align="center" |23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" |4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" |3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | align="center" |10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" |24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" |18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" |47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" |5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | align="center" |6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" |20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | align="center" |22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" |77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] ls23cnpvnnlta5r5r011c6eov83au7p 6168656 6168565 2022-08-28T10:03:20Z Fendetestas 45576 wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == ===Cambios na pista=== Desde que tivo lugar o [[Gran Premio de Bélxica de 2021|Gran Premio de 2021]], o circuíto sufriu posteriormente unha importante remodelación das instalacións e dos sistemas de seguridade que se planeaban desde {{F1|2020}}. Engadíronse unha escapatoria extra á parte de Eau Rouge/Radillion do percorrido: cambios realizados en resposta a varios grandes accidentes nos últimos anos nesa sección da pista, incluído o fatal accidente de [[Anthoine Hubert]] durante a [[ Rolda de Fórmula 2 de Spa-Francorchamps de 2019]].<ref>{{cite web |last1=Prydderch |first1=Hanah |title=Spa-Franchorchamps reveal new look ahead of 2022 Belgian Grand Prix |url=https://wtf1.com/post/spa-francorchamps-reveals-new-look-ahead-of-2022-belgian-gp/ |website=www.wtf1.com |publisher=WTF1 |access-date=4 de abril de 2022}}</ref> Ademais, engadíronse trampas de grava a seis curvas do circuíto, estas son: La Source, Radillion, Blanchimont, Les Combes, Stavelot e Pouhon.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Spa reveals €80m revamp as gravel traps return |url=https://www.motorsport.com/f1/news/spa-80million-euro-revamp-gravel-traps/4888499/ |website=www.motorsport.com |publisher=The Race Media |access-date=9 de outubro de 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Valantine |first1=Henry |title=Extra gravel traps coming in Spa revamp |url=https://www.planetf1.com/news/spa-francorchamps-revamp-gravel/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=22 de xaneiro de 2022}}</ref> A pista tamén foi repavimentada cun asfalto máis moderno para o evento deste ano, aumentando os niveis de adherencia na pista, o que significa que os tempos de volta no evento deste ano poderían ser similares aos visto en condicións secas durante o evento de 2021 coa nova superficie prevista para compensar calquera perda de rendemento que se tivese causado pola normativa aerodinámica de 2022, e espérase que a curva de Eau Rouge permanecerá pasándose a tope.<ref>{{cite web |last1=Noble |first1=Jonathan |title=Eau Rouge remains flat out for F1 at "faster" revamped Spa |website=www.motorspport.com |publisher=Motorsport Network |url=https://www.motorsport.com/f1/news/eau-rouge-remains-flat-out-revamped-spa/10356968/|access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> [[Max Verstappen]] foi o primeiro piloto en dirixir un coche de Fórmula Un ao redor do renovado circuíto nun [[Red Bull RB7]].<ref>{{cite web |last1=Collantine |first1=Keith |title=Verstappen first to test F1 car at renovated Spa circuit |url=https://www.racefans.net/2022/08/23/verstappen-first-to-test-f1-car-at-renovated-spa-circuit/ |website=www.racefans.net |publisher=Collantine Publishing |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Jarno Zeffelli, xefe de Dromo Circuit Design, a empresa que levou a cabo as renovacións, revelou que vinte posibles iteracións diferentes de Eau Rouge foron avaliadas coa iteración seleccionada elixida coa axuda de antigos pilotos de Fórmula Un [[Thierry Boutsen]] e [[Emanuele Pirro]] e perfeccionáronse con simulacións para coches de Fórmula Un e GT.<ref>{{cite web |title=Circuit designers went through 20 different layouts for Eau Rouge |url=https://www.planetf1.com/news/circuit-designers-went-through-20-different-layouts-for-eau-rouge/ |website=planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 de agosto de 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} ===Posicións logo da carreira=== {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] g72k6lmdawzqxt2u3y665xs01k1exo7 6168658 6168656 2022-08-28T10:17:30Z Fendetestas 45576 /* Antecedentes */ wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == A partir desta carreira introducíuse unha directiva técnica para limitar a cantidade de cabeceo e tocar fondo, tras as preocupacións legais e de seguridade na primeira metade da tempada. A proposta da FIA é unha adición específica ao artigo 3.15.8 do regulamento técnico, abordando a flexibilidade da táboa debaixo do coche.<ref>{{Cite web |date=8 de xullo de 2022 |title=Gary Anderson: FIA's F1 flexi-floor clampdown explained |url=https://the-race.com/formula-1/gary-anderson-fias-f1-flexi-floor-clampdown-explained/ |access-date=24 de xullo de 2022 |website=The Race |language=en-GB}}</ref> Os cambios propuxéronse inicialmente para entrar en vigor no [[Gran Premio de Francia de 2022|Gran Premio de Francia]] en xullo, pero adiáronse ​​para darlles tempo suficiente aos equipos para cumprir coa directiva.<ref>{{cite web |last1=Mitchell |first1=Scott |title=FIA's controversial technical directive delayed to Belgian GP |url=https://the-race.com/formula-1/fias-controversial-technical-directive-delayed-to-belgian-gp/ |access-date=8 de xullo de 2022 |website=The Race |publisher=The Race Media}}</ref><ref>{{cite web |last1=Hughes |first1=Mark |title=TECH TUESDAY: Understanding the Technical Directive on floors that will come into effect at the Belgian GP |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-understanding-the-technical-directive-on-floors-that-will-come.JGEsskbNaf5cpMy2uijHP.html |website=www.formula1.com |publisher=Formula One |access-date=14 de xullo de 2022}}</ref> Durante a preparación do evento, pilotos como [[Lando Norris]], [[Pierre Gasly]] e [[Sergio Pérez Mendoza]] expresaron a súa tristeza porque o Circuíto de Spa-Francorchamps puidese ser omitido do calendario de {{F1 |2023}} e máis aló, esperando que a carreira de 2022 non sexa a última carreira de Fórmula Un no lugar.<ref>{{cite web |last1=Wood |first1=Ida |last2=Cottingham |first2=Claire |title='A shame', 'just about money': F1 drivers fear Spa's next grand prix will be its last |url=https://www.racefans.net/2022/08/05/a-shame-just-about-money-f1-drivers-fear-spas-next-grand-prix-will-be-its-last/ |website=Racefans.net |publisher=Racefans|access-date=5 de agosto de 2022}}</ref><ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=Norris rues possible loss of Spa: "Things are just about money nowadays" |url=https://www.motorsport.com/f1/news/norris-rues-possible-loss-of-spa-things-are-just-about-money-nowadays/10356180/?nrt=54 |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=22 de agosto de 2022}}</ref> Ademais, o actual campión do mundo [[Max Verstappen]] describiu o circuíto como a súa "pista favorita" e afirmou que sería "unha mágoa" ver o circuíto retirado do calendario en tempadas futuras.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Verstappen: Losing "favourite track" Spa from F1 would be "big shame" |url=https://www.motorsport.com/f1/news/verstappen-losing-favourite-track-spa-from-f1-would-be-big-shame/10340174/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de xullo de 2022}}</ref O xefe do equipo Red Bull Racing, [[Christian Horner]], tamén instou á Fórmula Un a "delimitar" lugares clásicos como Spa-Franchorchamps, [[Circuíto de Silverstone|Silverstone]] e [[Circuíto de Monza|Monza]] para evitar que caian do calendario.<ref>{{cite web |title=Christian Horner urges F1 to 'ringfence' historic Spa, Silverstone and Monza|url=https://www.planetf1.com/news/christian-horner-f1-ringfence-iconic-tracks/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet Sport |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Os organizadores da carreira dixeron que renovar o contrato para a carreira que se celebrará en tempadas futuras "non sería fácil".<ref>{{cite web |last1=Wilde |first1=Jon |title=Belgian Grand Prix official admits contract renewal talks are 'not easy' |url=https://www.planetf1.com/news/belgian-grand-prix-contract-renewal/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet Sport |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> En resposta a isto, o CEO de Fórmula Un, [[Stefano Domenicali]], afirmou que aínda había posibilidades de que o Circuíto de Spa-Francorchamps puidese incluirase no calendario de 2023.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=Domenicali: Spa podería manter o seu lugar no calendario de F1 de 2023 |url=https://www.motorsport.com/f1 /news/f1-spa-could-keep-place-on-2023-calendar-domenicali/10357363/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> ===Cambios na pista=== Desde que tivo lugar o [[Gran Premio de Bélxica de 2021|Gran Premio de 2021]], o circuíto sufriu posteriormente unha importante remodelación das instalacións e dos sistemas de seguridade que se planeaban desde {{F1|2020}}. Engadíronse unha escapatoria extra á parte de Eau Rouge/Radillion do percorrido: cambios realizados en resposta a varios grandes accidentes nos últimos anos nesa sección da pista, incluído o fatal accidente de [[Anthoine Hubert]] durante a [[ Rolda de Fórmula 2 de Spa-Francorchamps de 2019]].<ref>{{cite web |last1=Prydderch |first1=Hanah |title=Spa-Franchorchamps reveal new look ahead of 2022 Belgian Grand Prix |url=https://wtf1.com/post/spa-francorchamps-reveals-new-look-ahead-of-2022-belgian-gp/ |website=www.wtf1.com |publisher=WTF1 |access-date=4 de abril de 2022}}</ref> Ademais, engadíronse trampas de grava a seis curvas do circuíto, estas son: La Source, Radillion, Blanchimont, Les Combes, Stavelot e Pouhon.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Spa reveals €80m revamp as gravel traps return |url=https://www.motorsport.com/f1/news/spa-80million-euro-revamp-gravel-traps/4888499/ |website=www.motorsport.com |publisher=The Race Media |access-date=9 de outubro de 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Valantine |first1=Henry |title=Extra gravel traps coming in Spa revamp |url=https://www.planetf1.com/news/spa-francorchamps-revamp-gravel/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=22 de xaneiro de 2022}}</ref> A pista tamén foi repavimentada cun asfalto máis moderno para o evento deste ano, aumentando os niveis de adherencia na pista, o que significa que os tempos de volta no evento deste ano poderían ser similares aos visto en condicións secas durante o evento de 2021 coa nova superficie prevista para compensar calquera perda de rendemento que se tivese causado pola normativa aerodinámica de 2022, e espérase que a curva de Eau Rouge permanecerá pasándose a tope.<ref>{{cite web |last1=Noble |first1=Jonathan |title=Eau Rouge remains flat out for F1 at "faster" revamped Spa |website=www.motorspport.com |publisher=Motorsport Network |url=https://www.motorsport.com/f1/news/eau-rouge-remains-flat-out-revamped-spa/10356968/|access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> [[Max Verstappen]] foi o primeiro piloto en dirixir un coche de Fórmula Un ao redor do renovado circuíto nun [[Red Bull RB7]].<ref>{{cite web |last1=Collantine |first1=Keith |title=Verstappen first to test F1 car at renovated Spa circuit |url=https://www.racefans.net/2022/08/23/verstappen-first-to-test-f1-car-at-renovated-spa-circuit/ |website=www.racefans.net |publisher=Collantine Publishing |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Jarno Zeffelli, xefe de Dromo Circuit Design, a empresa que levou a cabo as renovacións, revelou que vinte posibles iteracións diferentes de Eau Rouge foron avaliadas coa iteración seleccionada elixida coa axuda de antigos pilotos de Fórmula Un [[Thierry Boutsen]] e [[Emanuele Pirro]] e perfeccionáronse con simulacións para coches de Fórmula Un e GT.<ref>{{cite web |title=Circuit designers went through 20 different layouts for Eau Rouge |url=https://www.planetf1.com/news/circuit-designers-went-through-20-different-layouts-for-eau-rouge/ |website=planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 de agosto de 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} ===Posicións logo da carreira=== {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == <references group="lower-alpha"/> ;Referencias {{Listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] n7p2ffwpbgq2tzctla5fqmzs9fnfqsv 6168687 6168658 2022-08-28T10:59:11Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki {{Gran Premio |tipo = F1 |bandeira = BEL |país = Bélxica |ref_dos_detalles = |imaxe = Spa-Francorchamps of Belgium.svg|miniatura|Spa-Francorchamps |pé = Trazado do circuíto de Spa-Francorchamps. |data = 28 de agosto |ano = 2022 |nome_oficial = Fórmula 1 Rolex [[Gran Premio de Bélxica|Belgian]] Grand Prix 2022 |carreira_nº = 14 |temporada_nº = 22 |localización = [[Circuíto de Spa-Francorchamps]], [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]] |percorrido = Percorrido permanente de carreira |km_percorrido = 7´004 |distancia_en_voltas = 44 |distancia_en_km = 308´176 |clima = |piloto_pole = |equipo_pole = |tempo_pole = |país_pole = |piloto_rápido = |equipo_rápido = |tempo_rápido = |volta_rápida = |país_rápido = |primeiro_piloto = |primeiro_equipo = |primeiro_país = |segundo_piloto = |segundo_equipo = |segundo_país = |terceiro_piloto = |terceiro_equipo = |terceiro_país = }} O '''Gran Premio de Bélxica 2022''' (oficialmente '''Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022''') foi unha carreira de [[Fórmula 1]] que que se celebrou o 28 de agosto de 2022, no [[Circuíto de Spa-Francorchamps]] de [[Spa, Bélxica|Spa]], [[Bélxica]]. Foi a décimo cuarta rolda do [[Campionato Mundial de Fórmula 1 de 2022]] e o 78º [[Gran Premio de Bélxica]] e a sexaxésima quinta vez que se disputou a carreira en Spa-Francorchamps. == Antecedentes == A partir desta carreira introducíuse unha directiva técnica para limitar a cantidade de cabeceo e tocar fondo, tras as preocupacións legais e de seguridade na primeira metade da tempada. A proposta da FIA é unha adición específica ao artigo 3.15.8 do regulamento técnico, abordando a flexibilidade da táboa debaixo do coche.<ref>{{Cite web |date=8 de xullo de 2022 |title=Gary Anderson: FIA's F1 flexi-floor clampdown explained |url=https://the-race.com/formula-1/gary-anderson-fias-f1-flexi-floor-clampdown-explained/ |access-date=24 de xullo de 2022 |website=The Race |language=en-GB}}</ref> Os cambios propuxéronse inicialmente para entrar en vigor no [[Gran Premio de Francia de 2022|Gran Premio de Francia]] en xullo, pero adiáronse ​​para darlles tempo suficiente aos equipos para cumprir coa directiva.<ref>{{cite web |last1=Mitchell |first1=Scott |title=FIA's controversial technical directive delayed to Belgian GP |url=https://the-race.com/formula-1/fias-controversial-technical-directive-delayed-to-belgian-gp/ |access-date=8 de xullo de 2022 |website=The Race |publisher=The Race Media}}</ref><ref>{{cite web |last1=Hughes |first1=Mark |title=TECH TUESDAY: Understanding the Technical Directive on floors that will come into effect at the Belgian GP |url=https://www.formula1.com/en/latest/article.tech-tuesday-understanding-the-technical-directive-on-floors-that-will-come.JGEsskbNaf5cpMy2uijHP.html |website=www.formula1.com |publisher=Formula One |access-date=14 de xullo de 2022}}</ref> Durante a preparación do evento, pilotos como [[Lando Norris]], [[Pierre Gasly]] e [[Sergio Pérez Mendoza]] expresaron a súa tristeza porque o Circuíto de Spa-Francorchamps puidese ser omitido do calendario de {{F1 |2023}} e máis aló, esperando que a carreira de 2022 non sexa a última carreira de Fórmula Un no lugar.<ref>{{cite web |last1=Wood |first1=Ida |last2=Cottingham |first2=Claire |title='A shame', 'just about money': F1 drivers fear Spa's next grand prix will be its last |url=https://www.racefans.net/2022/08/05/a-shame-just-about-money-f1-drivers-fear-spas-next-grand-prix-will-be-its-last/ |website=Racefans.net |publisher=Racefans|access-date=5 de agosto de 2022}}</ref><ref>{{cite web |last1=Smith |first1=Luke |title=Norris rues possible loss of Spa: "Things are just about money nowadays" |url=https://www.motorsport.com/f1/news/norris-rues-possible-loss-of-spa-things-are-just-about-money-nowadays/10356180/?nrt=54 |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=22 de agosto de 2022}}</ref> Ademais, o actual campión do mundo [[Max Verstappen]] describiu o circuíto como a súa "pista favorita" e afirmou que sería "unha mágoa" ver o circuíto retirado do calendario en tempadas futuras.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Verstappen: Losing "favourite track" Spa from F1 would be "big shame" |url=https://www.motorsport.com/f1/news/verstappen-losing-favourite-track-spa-from-f1-would-be-big-shame/10340174/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=19 de xullo de 2022}}</ref O xefe do equipo Red Bull Racing, [[Christian Horner]], tamén instou á Fórmula Un a "delimitar" lugares clásicos como Spa-Franchorchamps, [[Circuíto de Silverstone|Silverstone]] e [[Circuíto de Monza|Monza]] para evitar que caian do calendario.<ref>{{cite web |title=Christian Horner urges F1 to 'ringfence' historic Spa, Silverstone and Monza|url=https://www.planetf1.com/news/christian-horner-f1-ringfence-iconic-tracks/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet Sport |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Os organizadores da carreira dixeron que renovar o contrato para a carreira que se celebrará en tempadas futuras "non sería fácil".<ref>{{cite web |last1=Wilde |first1=Jon |title=Belgian Grand Prix official admits contract renewal talks are 'not easy' |url=https://www.planetf1.com/news/belgian-grand-prix-contract-renewal/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet Sport |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> En resposta a isto, o CEO de Fórmula Un, [[Stefano Domenicali]], afirmou que aínda había posibilidades de que o Circuíto de Spa-Francorchamps puidese incluirase no calendario de 2023.<ref>{{cite web |last1=Cooper |first1=Adam |title=Domenicali: Spa podería manter o seu lugar no calendario de F1 de 2023 |url=https://www.motorsport.com/f1 /news/f1-spa-could-keep-place-on-2023-calendar-domenicali/10357363/ |website=www.motorsport.com |publisher=Motorsport Network |access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> ===Cambios na pista=== Desde que tivo lugar o [[Gran Premio de Bélxica de 2021|Gran Premio de 2021]], o circuíto sufriu posteriormente unha importante remodelación das instalacións e dos sistemas de seguridade que se planeaban desde {{F1|2020}}. Engadíronse unha escapatoria extra á parte de Eau Rouge/Radillion do percorrido: cambios realizados en resposta a varios grandes accidentes nos últimos anos nesa sección da pista, incluído o fatal accidente de [[Anthoine Hubert]] durante a [[ Rolda de Fórmula 2 de Spa-Francorchamps de 2019]].<ref>{{cite web |last1=Prydderch |first1=Hanah |title=Spa-Franchorchamps reveal new look ahead of 2022 Belgian Grand Prix |url=https://wtf1.com/post/spa-francorchamps-reveals-new-look-ahead-of-2022-belgian-gp/ |website=www.wtf1.com |publisher=WTF1 |access-date=4 de abril de 2022}}</ref> Ademais, engadíronse trampas de grava a seis curvas do circuíto, estas son: La Source, Radillion, Blanchimont, Les Combes, Stavelot e Pouhon.<ref>{{cite web |last1=Cleeren |first1=Filip |title=Spa reveals €80m revamp as gravel traps return |url=https://www.motorsport.com/f1/news/spa-80million-euro-revamp-gravel-traps/4888499/ |website=www.motorsport.com |publisher=The Race Media |access-date=9 de outubro de 2020}}</ref><ref>{{cite web |last1=Valantine |first1=Henry |title=Extra gravel traps coming in Spa revamp |url=https://www.planetf1.com/news/spa-francorchamps-revamp-gravel/ |website=www.planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=22 de xaneiro de 2022}}</ref> A pista tamén foi repavimentada cun asfalto máis moderno para o evento deste ano, aumentando os niveis de adherencia na pista, o que significa que os tempos de volta no evento deste ano poderían ser similares aos visto en condicións secas durante o evento de 2021 coa nova superficie prevista para compensar calquera perda de rendemento que se tivese causado pola normativa aerodinámica de 2022, e espérase que a curva de Eau Rouge permanecerá pasándose a tope.<ref>{{cite web |last1=Noble |first1=Jonathan |title=Eau Rouge remains flat out for F1 at "faster" revamped Spa |website=www.motorspport.com |publisher=Motorsport Network |url=https://www.motorsport.com/f1/news/eau-rouge-remains-flat-out-revamped-spa/10356968/|access-date=24 de agosto de 2022}}</ref> [[Max Verstappen]] foi o primeiro piloto en dirixir un coche de Fórmula Un ao redor do renovado circuíto nun [[Red Bull RB7]].<ref>{{cite web |last1=Collantine |first1=Keith |title=Verstappen first to test F1 car at renovated Spa circuit |url=https://www.racefans.net/2022/08/23/verstappen-first-to-test-f1-car-at-renovated-spa-circuit/ |website=www.racefans.net |publisher=Collantine Publishing |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> Jarno Zeffelli, xefe de Dromo Circuit Design, a empresa que levou a cabo as renovacións, revelou que vinte posibles iteracións diferentes de Eau Rouge foron avaliadas coa iteración seleccionada elixida coa axuda de antigos pilotos de Fórmula Un [[Thierry Boutsen]] e [[Emanuele Pirro]] e perfeccionáronse con simulacións para coches de Fórmula Un e GT.<ref>{{cite web |title=Circuit designers went through 20 different layouts for Eau Rouge |url=https://www.planetf1.com/news/circuit-designers-went-through-20-different-layouts-for-eau-rouge/ |website=planetf1.com |publisher=Planet F1 |access-date=23 de agosto de 2022}}</ref> == Clasificación == A clasificación para a carreira celebrouse o 27 de agosto, a partir das 16:25 hora local. A sesión debía comezar ás 16:00 hora local,<ref name="Schedule">{{cite news|url=https://www.formula1.com/en/latest/article.formula-1-rolex-belgian-grand-prix-2022-timetable.3Aovg1CIWyWjkqZWlT5TQh.html|access-date=12 de agosto de 2022|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 - Schedule|website=Formula1}}</ref>, pero aprazouse para permitir a reparación da barreira tras un accidente na carreira de soporte da [[Porsche Supercup]]. === Cualificación === {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%;" ! rowspan="2" |Pos. ! rowspan="2" |Nº ! rowspan="2" |Piloto ! rowspan="2" |Construtor ! colspan="3" style="background:#eaecf0; text-align:center;" |{{nowrap|Tempos de clasificación}} ! rowspan="2" |{{Tooltip|Final<br/>grid|Posición final da grella}} |- ! ámbito="col" |Q1 ! ámbito="col" |Q2 ! ámbito="col" |Q3 |- ! scope="row" |1 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 1 | data-sort-value="ver" |{{NEDb}} [[Max Verstappen]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |'''1:44.581''' |1:44.723 |'''1:43.665''' | align="center" |15<ref>[[Max Verstappen]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova transmisión da caixa de cambios. A penalización non provocou ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |2 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 55 | data-sort-value="sai" |{{ESPb}} [[Carlos Sainz Vázquez de Castro|Carlos Sainz]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.050 |1:45.418 |1:44.297 | align="center" |1 |- ! scope="row" |3 | align="center" bgcolor="darkblue" style="color:white"| 11 | data-sort-value="per" |{{MEXb}} [[Sergio Pérez Mendoza|Sergio Pérez]] |[[Red Bull Racing]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:45.377 |1:44.794 |1:44.462 | align="center" |2 |- ! scope="row" |4 | align="center" bgcolor="red" style="color:white"| 16 | data-sort-value="lec" |{{MCOb}} [[Charles Leclerc]] |[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:45.572 |'''1:44.551''' |1:44.553 | align="center" |16<ref>[[Charles Leclerc]] foi obrigado a comezar a carreira dende o fondo da grella por superar a súa cota de elementos de unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |5 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 31 | data-sort-value="oco" |{{FRAb}} [[Esteban Ocon]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.039 |1:45.475 |1:45.180 | align="center" |17<ref>[[Esteban Ocon]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |6 | align="center" bgcolor="blue" style="color:white"| 14 | data-sort-value="alo" |{{ESPb}} [[Fernando Alonso]] |[[Alpine F1 Team|Alpine]]-[[Renault na Fórmula 1|Renault]] |1:46.075 |1:45.552 |1:45.368 | align="center" |3 |- ! scope="row" |7 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 44 | data-sort-value="ham" |{{GBRb}} [[Lewis Hamilton]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.736 |1:45.420 |1:45.503 | align="center" |4 |- ! scope="row" |8 | align="center" bgcolor="mediumspringgreen" style="color:white"| 63 | data-sort-value="rus" |{{GBRb}} [[George Russell]] |[[Mercedes-Benz na Fórmula 1|Mercedes]] |1:45.650 |1:45.461 |1:45.776 | align="center" |5 |- ! align="center" |9 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 23 | data-sort-value="alb" |{{THAb}} [[Alexander Albon]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.672 |1:45.675 |1:45.837 | align="center" |6 |- ! scope="row" |10 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 4 | data-sort-value="nor" |{{GBRb}} [[Lando Norris]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:45.745 |1:45.603 |1:46.178 | align="center" |18<ref>[[Lando Norris]] foi obrigado a comezar a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |11 | align="center" bgcolor="orange" style="color:white"| 3 | data-sort-value="ric" |{{AUSb}} [[Daniel Ricciardo]] |[[McLaren]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.212 |1:45.767 | | align="center" |7 |- ! align="center" |12 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 10 | data-sort-value="gas" |{{FRAb}} [[Pierre Gasly]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.183 |1:45.827 | | align="center" |8 |- ! scope="row" |13 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 24 | data-sort-value="zho" |{{CHNb}} [[Guanyu Zhou]] |{{nowrap|[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]]}} |1:46.178 |1:46.085 | | align="center" |19<ref>[[Guanyu Zhou]] recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova transmisión e caixa de cambios. Despois requiriuse que comezase a carreira desde o fondo da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia.</ref> |- ! scope="row" |14 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 18 | data-sort-value="str" |{{CANb}} [[Lance Stroll]] |[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.256 |1:46.611 | | align="center" |9 |- ! scope="row" |15 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 47 | data-sort-value="sch" |{{nowrap|{{ALEb}} [[Mick Schumacher]]}} |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.342 |1:47.718 | | align="center" |20<ref>[[Mick Schumacher]] foi obrigado a comezar a carreira desde a parte traseira da grella por superar a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de 10 postos na grella por unha nova caixa de transmisión e caixa de cambios. A penalización non supuxo ningunha diferenza xa que xa debía comezar desde o fondo da grella.</ref> |- ! scope="row" |16 | align="center" bgcolor="darkgreen" style="color:white"| 5 | data-sort-value="vet" |{{ALEb}} [[Sebastian Vettel]] |{{nowrap|[[Aston Martin na Fórmula 1|Aston Martin]] [[Saudi Aramco|Aramco]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]]}} |1:46.344 | | | align="center" |10 |- ! align="center" |17 | style="color:#FFFFFF; background:#469BFF; text-align:center"| 6 | data-sort-value="lat" |{{CANb}} [[Nicholas Latifi]] |[[Williams Grand Prix Engineering|Williams]]-[[Mercedes AMG High Performance Powertrains|Mercedes]] |1:46.401 | | | align="center" |11 |- ! scope="row" |18 | align="center" bgcolor="white" style="color:red"| 20 | data-sort-value="mag" |{{DINb}} [[Kevin Magnussen]] |[[Haas F1 Team|Haas]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:46.557 | | | align="center" |12 |- ! scope="row" |19 | style="color:#FFFFFF; background:#2B4562; text-align:center"| 22 | data-sort-value="tsu" |{{JPNb}} [[Yuki Tsunoda]] |[[Scuderia AlphaTauri|AlphaTauri]]-[[Red Bull Powertrains|RBPT]] |1:46.692 | | | align="center" |13 |- ! scope="row" |20 | align="center" bgcolor="Crimson" style="color:white"| 77 | data-sort-value="bot" |{{FINb}} [[Valtteri Bottas]] |[[Alfa Romeo F1|Alfa Romeo]]-[[Scuderia Ferrari|Ferrari]] |1:47.866 | | | align="center" |14<ref>[[Valtteri Bottas]] recibiu unha penalización de 15 postos na grella por exceder a súa cota de elementos da unidade de potencia. Tamén recibiu unha penalización de cinco postos na grella por unha nova caixa de cambios.</ref> |- ! colspan="8" |[[107% tempo]]: 1:51.901 |- ! colspan="8" |Fonte:<ref>{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/qualifying.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Qualifying|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref><ref name="Starting grid">{{cite web|url=https://www.formula1.com/en/results.html/2022/races/1118/belgium/starting-grid.html|title=Formula 1 Rolex Belgian Grand Prix 2022 – Starting Grid|website=Formula 1.com|date=27 de agosto de 2022|access-date=27 de agosto de 2022}}</ref> |} ===Posicións logo da carreira=== {{col-start}} {{col-2}} ;Clasificación no campionato de pilotos {{col-end}} <small>'''* Nota''': Só están incluídos os cinco primeiros postos en ambos os grupos de clasificación.</small> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{commonscat|2022 Belgian Grand Prix}} {{Portal|Fórmula 1}} {{Sucesión F1 |Nome_da_carreira = [[Gran Premio de Bélxica]] |Ano_da_carreira = 2022 |Carreira_anterior_na_temporada = [[Gran Premio de Hungría de 2022]] |Carreira_seguinte_na_temporada = [[Gran Premio dos Países Baixos de 2022]] |Carreira_do_ano_anterior = [[Gran Premio de Bélxica de 2021]] |Carreira_do_ano_seguinte = [[Gran Premio de Bélxica de 2023]] }} {{F1GP 2020-29}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Grandes Premios de Fórmula 1 de 2022|Bélxica]] [[Categoría:Gran Premio de Bélxica de Fórmula 1]] ixfifn7msy3ob25x8popc16mci2nmv1 0 571187 6168521 6167292 2022-08-27T21:29:47Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Libro | título = Declaración dos dereitos do neno e outras cousas nosas | imaxe = | descrición da imaxe = | autor = Alumnado do Instituto Masculino de Lugo, coordinado por [[Xesús Alonso Montero]] | ilustrador = | artista cuberta = Xoán L. do Rego Sandín | país = España | lingua = galego | colección = | tema = [[dereitos do neno|Os dereitos do neno]] | xénero = [[Ensaio (literatura)|Ensaio]], [[poesía]], [[refráns]], [[debuxo]] | editorial = [[Ediciones Celta]] | data publicación = 1973 | formato = | páxinas = 52 | id = | precedido por = | seguido por = }} [[Ficheiro:IES Lucus Augusti.001 - Lugo.jpg|miniatura|alt=Fachada do Instituto Lucus Augustus de Lugo|[[IES Lucus Augusti|Instituto Lucus Augusti]] de Lugo]] Obra publicada polo alumnado do [[IES Lucus Augusti|Instituto Masculino de Lugo]] en [[1973]] co fin de difundir a [[Declaración dos Dereitos do Neno|declaración dos dereitos do neno]] e de poder recadar fondos para a excursión de fin de curso. Obra coordinada polo profesor [[Xesús Alonso Montero]] e publicada nas [[Edicións Celta|Ediciones Celta]] de [[Lugo]]. == Portada == O debuxo da portada é de Xoán L. do Rego Sandín. == Índice == O índice da obra, respectando a [[tipografía]] do orixinal, é: * Limiar * Colaboradores * '''PRIMEIRA PARTE''' * DECLARACIÓN DOS DEREITOS DO NENO * '''SEGUNDA PARTE''' * O NENO NA [[Literatura galega|LITERATURA GALEGA]] * a) No [[refraneiro]] * b) Nas [[Cantiga|cantigas populares]] * c) Na [[poesía]] * d) Na [[narrativa]] * e) [[Literatura infantil|Libros pra nenos]] en lingua galega * Apéndice == Relación de estudantes == A relación de estudantes colaboradores tal como se indica na obra (p. 7 e 8), ordenada por orde alfabética de apelidos (respectando a ortografía do orixinal): <div style="-moz-column-count: 2; column-count: 2;"> * Xesús Alonso Pimentel * Constantino Alvite Muinelo * Manuel Arias Bal * Víctor Annesto Pérez * Fernando Bal Nieves * Pablo J. Barón Escamilla * Manuel Besteiro López * Xoán L. do Rego Santín * Xosé Mª Fernández Caamaño * Xosé A. Ferreiro Fernández * Cesáreo Fouz Hemández * Hipólito Fraga Ferreiro * Xurxo García Armero * Santiago Ricardo Gómez Polín * Ramiro González Talavero * Luis X. González Carro * Xoán M. Hemández López * Alvaro López Prieto * Xosé A. López Vila * [[Manuel Celso Matalobos|Celso Matalobos Cerceda]] * Humberto Mazoy Fernández * Fernando Merino Prieto * Carlos R. Mourelle Cillero * Fernando Noya Arquero * Froilán Pallín Seco * Xosé L. Pallisé Meilán * Antonio Parga Rifón * Anxel X. Pedrosa Nogueira * Alfonso Peruga Almaraz * Antonio Reija Doval * Xosé Eduardo Rey Moure * Luis Ribeira Calvo * Antonio Rodríguez Río * Arcadio Silvosa Alonso * Fernando Torres Canadell * Xavier Valiño Neira * Daniel Varela Gorgoso * Xosé A. Vázquez Iglesias * Francisco X. Vázquez Núñez * Xosé L. Veiga Goy * Xosé C. Yáñez López * Alexandre Yáñez Pérez </div> == Contidos a destacar == {{curiosidades}} * Contén a Declaración dos dereitos do neno traducida ao galego (p. 9). * As cantigas populares son [[Copla|coplas]] de [[Octosílabo|octosílabos]] con diversas combinacións de rima (p. 23). * A escolma de [[poesía]] recolle composicións de [[Manuel Curros Enríquez]], [[Antonio Noriega Varela]], [[Luís Pimentel|Luis Pimentel]], [[Celso Emilio Ferreiro]], [[Manuel María]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 29). * A escolma de [[narrativa]] recolle [[Cultura popular|composicións populares]] e textos de [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao]] e [[Xosé Neira Vilas]] (p. 37). * Nos libros para nenos, recóllense obras desde 1922, entre as que destaca [[As Roladas]] (1922) e o ''[[Lectura|Método de lectura]]'' de [[Josefa Iglesias Vilarelle|Xosefa Iglesias Vilarelle]] (1932) (p. 45). * No apéndice, recóllense propostas de dereitos realizadas polo alumnado de 3º entre as que se poden ler o 'dereito de voto', o 'dereito á diversión', o 'dereito de opinión no seo da familia', o 'dereito a podermos ver os exámenes despois de correxidos e calificados polo profesor', o 'dereito a termos un representante nas Cortes Españolas' ou o 'dereito a que non nos enganen con certas cousas, por exemplo co dos Reis Magos' (p. 51 e 52). == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[IES Lucus Augusti]] * [[Xesús Alonso Montero]] === Ligazóns externas === * [http://www.edu.xunta.gal/centros/ieslucusaugusti/ IES Lucus Augusti] [[Categoría:Ensino]] [[Categoría:Literatura de Galicia]] mf36r3gcp4jg28hi22rt9lwn1gjh579 0 571267 6168286 6151472 2022-08-27T14:17:39Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «síntese» wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|Mutaxénese|para=a mutaxénese como proceso xeral|este=as técnicas experimentais de mutaxénese}} [[Ficheiro:DE Mutations.png|miniatura|Tipos de mutacións que poden introducirse ao chou: mutaxénese dirixida a sitio, combinatoria e insercional.]] En [[bioloxía molecular]], a '''mutaxénese''' é unha importante técnica de laboratorio na que se producen por [[enxeñaría xenética]] deliberadamente [[mutación]]s para producir [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas]] de xenes mutantes, proteínas, [[cepa (bioloxía)|cepas]] de bacterias ou outros [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]]. Os diversos constituíntes dun xene, así como os seus elementos regulatorios e os seus produtos xénicos, poden ser mutados para que o funcionamento dun [[locus]] xénico, proceso ou produto poida ser examinado en detalle. A mutación pode producir proteínas mutantes con interesantes propiedades ou con mellores ou novas funcións que poden ter uso comercial. As cepas mutantes tamén se poden producir para que teñan aplicacións prácticas ou permitan as bases moleculares dunha determinada función celular que se quere investigar. Hoxe en día existen moitos métodos de [[mutaxénese]]. Inicialmente, o tipo de mutacións inducidas artificialmente en laboratorio eran completamente aleatorias usando para iso mecanismos como a irradiación UV. Esta mutaxénese ao chou non pode dirixirse a rexións ou secuencias específicas do [[xenoma]]; porén, co desenvolvemento da [[mutaxénese dirixida a sitio]], poden facerse cambios máis específicos. Desde 2013, o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]/Cas9, baseada nun sistema de defensa contra virus dos [[procariota]]s, permitiu a [[edición do xenoma|"edición"]] (modificación) ou mutaxénese dun xenoma in vivo.<ref>{{cite journal | vauthors = Hsu PD, Lander ES, Zhang F | title = Development and applications of CRISPR-Cas9 for genome engineering | journal = Cell | volume = 157 | issue = 6 | pages = 1262–78 | date = xuño de 2014 | pmid = 24906146 | pmc = 4343198 | doi = 10.1016/j.cell.2014.05.010 }}</ref> A mutaxénese dirixida a sitio probou a súa utilidade en situacións nas que a mutaxénese ao chou non o é. Outras técnicas de mutaxénese son a mutaxénese combinatoria e a insercional. A mutaxénese que non é aleatoria pode utilizarse para [[clonación de ADN|clonar ADN]],<ref name="Motohashi_2015">{{cite journal | vauthors = Motohashi K | title = A simple and efficient seamless DNA cloning method using SLiCE from Escherichia coli laboratory strains and its application to SLiP site-directed mutagenesis | journal = BMC Biotechnology | volume = 15 | pages = 47 | date = xuño de 2015 | pmid = 26037246 | pmc = 4453199 | doi = 10.1186/s12896-015-0162-8 }}</ref> investigar os efectos de mutáxenos,<ref name="Doering_2018">{{cite journal | vauthors = Doering JA, Lee S, Kristiansen K, Evenseth L, Barron MG, Sylte I, LaLone CA | title = In Silico Site-Directed Mutagenesis Informs Species-Specific Predictions of Chemical Susceptibility Derived From the Sequence Alignment to Predict Across Species Susceptibility (SeqAPASS) Tool | journal = Toxicological Sciences | volume = 166 | issue = 1 | pages = 131–145 | date = novembro de 2018 | pmid = 30060110 | pmc = 6390969 | doi = 10.1093/toxsci/kfy186 }}</ref> e proteínas modificadas por enxeñaría.<ref name="Choi_2019">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | display-authors = 6 | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Tamén ten aplicacións médicas como axudar a pacientes [[inmunocomprometido]]s, investigar o tratamento de doenzas incluíndo a [[infección por VIH]] e os [[cancro]]s, e a curación de doenzas como a [[beta-talasemia]].<ref name="Bushman_2020">{{cite journal | vauthors = Bushman FD | title = Retroviral Insertional Mutagenesis in Humans: Evidence for Four Genetic Mechanisms Promoting Expansion of Cell Clones | language = en | journal = Molecular Therapy | volume = 28 | issue = 2 | pages = 352–356 | date = febreiro de 2020 | pmid = 31951833 | pmc = 7001082 | doi = 10.1016/j.ymthe.2019.12.009 | url = }}</ref> == Mutaxénese aleatoria == [[Ficheiro:How random DNA libraries sample sequence space.pdf|miniatura|A imaxe ilustra como as [[biblioteca (bioloxía)|bibliotecas de ADN]] xeradas por [[mutaxénese (técnica de bioloxía molecular)#Mutaxénese aleatoria|mutaxénese aleatoria]] mostrean o espazo de secuencias. Móstrase o aminoácido substituído nunha posición dada. Cada punto ou conxunto de puntos conectados é un membro da biblioteca. A PCR tendente ao erro muta aleatoriamente algúns residuos doutros aminoácidos. Un varrido de alanina substitúe cada residuo da proteína por alanina, un por un. A saturación de sitio substitúe cada un dos 20 posibles aminoácidos (ou algún conxunto deles) nunha soa posición, un por un.]] As primeiras aproximacións á mutaxénese confiaban en métodos que producían mutacións completamente aleatorias, ao chou. En tales métodos as células ou organismos expóñense a [[mutáxeno]]s como a radiación UV ou compostos químicos mutaxénicos e os mutantes coas características desexadas selecciónanse despois. [[Hermann Joseph Muller|Hermann Muller]] descubriu en 1927 que os [[raios X]] poden causar mutacións xenéticas en [[Drosophila melanogaster|moscas do vinagre]],<ref>{{cite journal | vauthors = Muller HJ | title = Artificial Transmutation of the Gene | journal = Science | volume = 66 | issue = 1699 | pages = 84–7 | date = xullo de 1927 | pmid = 17802387 | doi = 10.1126/science.66.1699.84 | url = http://www.esp.org/foundations/genetics/classical/holdings/m/hjm-1927a.pdf | bibcode = 1927Sci....66...84M }}</ref> e continuou usando os mutantes que creara nos seus estudos de [[xenética]].<ref>{{cite journal | vauthors = Crow JF, Abrahamson S | title = Seventy years ago: mutation becomes experimental | journal = Genetics | volume = 147 | issue = 4 | pages = 1491–6 | date = decembro de 1997 | doi = 10.1093/genetics/147.4.1491 | pmid = 9409815 | pmc = 1208325 }}</ref> No caso de ''[[Escherichia coli]]'', os mutantes poden seleccionarse primeiro expoñéndoos a radiación UV, despois cultivándoos en placas de [[ágar]]. As colonias formadas son despois replicadas en [[placas de réplica]], unha nun [[medio de cultivo|medio rico]], outra nun medio mínimo e os mutantes que teñen necesidades nutricionais especiais poden entón identificarse pola súa incapacidade de crecer no medio mínimo. Procedementos similares poden repetirse con outros tipos de células e con diferentes medios para a selección. Máis tarde desenvolvéronse varios métodos para xerar mutacións ao chou en proteínas específicas para [[cribado xenético|cribar]] buscando os mutantes con propiedades interesantes ou melloradas. Estes métodos poden implicar o uso de nucleótidos dopados na síntese de [[oligonucleótido]]s, ou realizar unha [[reacción en cadea da polimerase|PCR]] en condicións que favorecen a incorporación incorrecta de nucleótidos (PCR tendente ao erro), por exemplo ao reducir a fidelidade de replicación ou usar análogos de nucleótidos.<ref name="Blackburn_2006">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=5hoJ4d0-lvUC&pg=PA191 |title=Nucleic Acids in Chemistry and Biology| veditors = Blackburn GM |pages=191–192 |publisher=Royal Society of Chemistry |edition= 3rd |year= 2006 |isbn=978-0854046546 }}</ref> Unha variación deste método para integrar mutacións non nesgadas nun xene é a [[mutaxénese de saturación de secuencias]].<ref>{{cite journal | vauthors = Wong TS, Tee KL, Hauer B, Schwaneberg U | title = Sequence saturation mutagenesis (SeSaM): a novel method for directed evolution | journal = Nucleic Acids Research | volume = 32 | issue = 3 | pages = 26e–26 | date = febreiro de 2004 | pmid = 14872057 | pmc = 373423 | doi = 10.1093/nar/gnh028 }}</ref> Os produtos de PCR que conteñen mutación(s) son despois [[clonación molecular|clonados]] nun [[vector de expresión]] e as proteínas mutantes producidas poden entón caracterizarse. En estudos en animais de laboratorio, utilizáronse [[axente alquilante|axentes alquilantes]] como a [[ENU|''N''-etil-''N''-nitrosourea]] (ENU) para xerar ratos mutantes.<ref name="Justice_1999">{{cite journal | vauthors = Justice MJ, Noveroske JK, Weber JS, Zheng B, Bradley A | title = Mouse ENU mutagenesis | journal = Human Molecular Genetics | volume = 8 | issue = 10 | pages = 1955–63 | year = 1999 | pmid = 10469849 | doi = 10.1093/hmg/8.10.1955 }}</ref><ref name="Hrabé_de_Angelis_1998">{{cite journal | vauthors = Hrabé de Angelis M, Balling R | title = Large scale ENU screens in the mouse: genetics meets genomics | journal = Mutation Research | volume = 400 | issue = 1–2 | pages = 25–32 | date = May 1998 | pmid = 9685575 | doi = 10.1016/s0027-5107(98)00061-x }}</ref> Tamén se usa a miúdo o [[etil metanosulfonato]] (EMS) para xerar mutantes de animias, plantas e [[virus]].<ref name="Flibotte_2010">{{cite journal | vauthors = Flibotte S, Edgley ML, Chaudhry I, Taylor J, Neil SE, Rogula A, Zapf R, Hirst M, Butterfield Y, Jones SJ, Marra MA, Barstead RJ, Moerman DG | display-authors = 6 | title = Whole-genome profiling of mutagenesis in Caenorhabditis elegans | journal = Genetics | volume = 185 | issue = 2 | pages = 431–41 | date = xuño de 2010 | pmid = 20439774 | pmc = 2881127 | doi = 10.1534/genetics.110.116616 }}</ref><ref name="Bökel_2008">{{cite book | vauthors = Bökel C | title = EMS screens : from mutagenesis to screening and mapping | series = Methods in Molecular Biology | volume = 420 | pages = 119–38 | year = 2008 | pmid = 18641944 | doi = 10.1007/978-1-59745-583-1_7 }}</ref><ref name="Favor_2020">{{cite journal | vauthors = Favor AH, Llanos CD, Youngblut MD, Bardales JA | title = Optimizing bacteriophage engineering through an accelerated evolution platform | journal = Scientific Reports | volume = 10 | year = 2020 | issue = 1 | page = 13981 | pmid = 32814789 | pmc = 7438504 | doi = 10.1038/s41598-020-70841-1 }}</ref> Nunha lei da [[Unión Europea]] (directriz 2001/18), este tipo de mutaxénese pode utilizarse para producir [[organismo modificado xeneticamente|organismos modificados xeneticamente]], pero os produtos están exentos de regulación: non levan etiqueta nin avaliación.<ref name="Krinke_2018">{{cite web | vauthors = Krinke C | title = GMO directive : the origins of the mutagenesis exemption | work = Inf'OGM | date = March 2018 | url = https://www.infogm.org/6509 }}</ref> == Mutaxénese dirixida a sitio == {{Artigo principal|Mutaxénese dirixida a sitio}} Antes do desenvolvemento das técnicas da mutaxénese dirixida a sitio, todas as mutacións eran aleatorias e os científicos tiñan que usar a selección para o [[fenotipo]] desexado e atopar a mutación buscada. As técnicas de mutaxénese aleatoria teñen a vantaxe do modo en que se poden producir moitas mutacións; porén, aínda que a mutaxénese aleatoria pode producir un cambio nun só nucleótido, non ofrece moito control sobre cal é o nucleótido que é cambiado.<ref name="Bushman_2020"/> Moitos investigadores, por tanto, buscaban introducir cambios seleccionados no ADN de forma precisa e específica de sitio. Os intentos iniciais usaron análogos de nucleótidos e outros compostos químicos para xerar [[mutación puntual|mutacións puntuais]] localizadas.<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, DiMaio D, Nathans D | title = Directed mutagenesis | url = https://archive.org/details/sim_annual-review-of-genetics_1981_15/page/265 | journal = Annual Review of Genetics | volume = 15 | pages = 265–94 | year = 1981 | pmid = 6279018 | doi = 10.1146/annurev.ge.15.120181.001405 }}</ref> Entre tales compostos químicos estaba a [[aminopurina]], que induce unha [[transición (xenética)|transición]] de AT a GC,<ref>{{cite journal | vauthors = Caras IW, MacInnes MA, Persing DH, Coffino P, Martin DW | title = Mechanism of 2-aminopurine mutagenesis in mouse T-lymphosarcoma cells | journal = Molecular and Cellular Biology | volume = 2 | issue = 9 | pages = 1096–103 | date = setembro de 1982 | pmid = 6983647 | pmc = 369902 | doi = 10.1128/mcb.2.9.1096 }}</ref> mentres que a [[Metilnitronitrosoguanidina|nitrosoguanidina]],<ref>{{cite journal | vauthors = McHugh GL, Miller CG | title = Isolation and characterization of proline peptidase mutants of Salmonella typhimurium | journal = Journal of Bacteriology | volume = 120 | issue = 1 | pages = 364–71 | date = outubro de 1974 | doi = 10.1128/JB.120.1.364-371.1974 | pmid = 4607625 | pmc = 245771 }}</ref> o [[bisulfito]],<ref>{{cite journal | vauthors = Shortle D, Nathans D | title = Local mutagenesis: a method for generating viral mutants with base substitutions in preselected regions of the viral genome | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 75 | issue = 5 | pages = 2170–4 | date = maio de 1978 | pmid = 209457 | pmc = 392513 | doi = 10.1073/pnas.75.5.2170 | bibcode = 1978PNAS...75.2170S }}</ref> e a N⁴-hidroxicitidina pode inducir unha transición de GC a AT.<ref>{{cite journal | vauthors = Flavell RA, Sabo DL, Bandle EF, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis: effect of an extracistronic mutation on the in vitro propagation of bacteriophage Qbeta RNA | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 72 | issue = 1 | pages = 367–71 | date = xaneiro de 1975 | pmid = 47176 | pmc = 432306 | doi = 10.1073/pnas.72.1.367 | bibcode = 1975PNAS...72..367F }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Müller W, Weber H, Meyer F, Weissmann C | title = Site-directed mutagenesis in DNA: generation of point mutations in cloned beta globin complementary dna at the positions corresponding to amino acids 121 to 123 | journal = Journal of Molecular Biology | volume = 124 | issue = 2 | pages = 343–58 | date = setembro de 1978 | pmid = 712841 | doi = 10.1016/0022-2836(78)90303-0 }}</ref> Estas técnicas permiten que se preparen por enxeñaría mutacións específicas nunha proteína; porén, non son flexibles con respecto aos tipos de mutantes xerados, nin son tan específicas coma os últimos métodos de mutaxénese dirixida a sitio e, por tanto, teñen certo grao de aleatoriedade. Outras tecnoloxías como o corte do ADN en sitios específicos do [[cromosoma]], a adición de novos nucleótidos e o intercambio de pares de bases fixeron posible decidir onde poden estar as mutacións.<ref name="Hrabé_de_Angelis_1998" /><ref name="Blackburn_2006" /> [[Ficheiro:Site Directed Mutagenesis.png|miniatura|upright=1.1|esquerda|Diagrama simplificado da técnica da mutaxénese dirixida a sitio que usa oligonucleótidos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador coa [[ADN polimerase]].]] As técnicas actuais da mutación dirixida a sitio orixínáronse a partir da técnica de extensión de [[cebador]] (''primer'') desenvolvida en 1978. Tales técnicas normalmente implican o uso de oligonucleótidos mutaxénicos prefabricados nunha reacción de extensión de cebador con [[ADN polimerase]]. Estes métodos permiten mutacións puntuais ou [[Deleción (xenética)|delecións]] ou [[Inserción (xenética)|inserción]]s de pequenos tramos de ADN en sitios específicos. Os avances en metodoloxía converteron agora esta mutaxénese nun proceso relativamente simple e eficiente.<ref name="Doering_2018" /> Métodos novos e máis eficientes de mutaxénese dirixida a sitio están en constante desenvolvemento. Por exemplo, unha técnica chamada SLiCE (do inglés "Seamless ligation cloning extract") permite a clonación de certas secuencias de ADN dentro do xenoma e pode inserirse máis dun fragmento de ADN no xenoma á vez.<ref name="Motohashi_2015"/> A mutaxénese dirixida a sitio permite investigar o efecto de mutacións específicas. Ten numerosos usos; por exemplo, foi utilizado para determinar o susceptibles que eran certas especies a compostos químicos que se utilizan decote nos laboratorios. O experimento utilizado usou a mutaxénese dirixida a sitio para imitar as mutacións esperadas do composto químico específico. A mutación tiña como resultado un cambio en aminoácidos específicos e analizáronse os efectos desta mutación.<ref name="Doering_2018"/> [[Ficheiro:Site saturation mutagenesis.svg|miniatura|A [[mutaxénese de saturación de sitios]] é un tipo de mutaxénese dirixida a sitio. Esta imaxe mostra a mutaxénese de saturación dunha soa posición nunha proteína de 10 residuos hipotética. A versión de tipo salvaxe da proteína é a mostrada arriba, onde M representa o primeiro aminoácido, [[metionina]], e * representa a terminación da tradución. Debaixo móstranse todos os 19 mutantes da isoleucina na posición 5.]] A estratexia dirixida a sitio pode facerse sistematicamente en técnicas como a mutaxénese de [[varrido de alanina]], onde os residuos son mutados sistematicamente a [[alanina]] para identificar residuos importantes da estrutura ou función dunha proteína.<ref>{{cite journal |title=Analysis of Large-Scale Mutagenesis Data To Assess the Impact of Single Amino Acid Substitutions|author1=Vanessa E. Gray |author2=Ronald J. Hause |author3=Douglas M. Fowler|journal=Genetics |date= 1 de setembro de 2017 |volume= 207 |number= 1 |pages=53–61 |doi=10.1534/genetics.117.300064|pmid=28751422 |pmc=5586385 }}</ref> Outra estratexia completa é a [[mutaxénese de saturación]] de sitios, onde un [[codón]] ou un conxnto de codóns pode ser substituído por todos os posibles [[aminoácido]]s nas posicións específicas.<ref name=":0">{{cite journal|last=Reetz|first=M. T.|author2=Carballeira J. D. |year=2007|title=Iterative saturation mutagenesis (ISM) for rapid directed evolution of functional enzymes|journal= Nature Protocols|volume= 2|issue= 4|pages=891–903|doi=10.1038/nprot.2007.72|pmid=17446890}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cerchione |first1=Derek |last2=Loveluck |first2=Katherine |last3=Tillotson |first3=Eric L. |last4=Harbinski |first4=Fred |last5=DaSilva |first5=Jen |last6=Kelley |first6=Chase P. |last7=Keston-Smith |first7=Elise |last8=Fernandez |first8=Cecilia A. |last9=Myer |first9=Vic E. |last10=Jayaram |first10=Hariharan |last11=Steinberg |first11=Barrett E. |last12=Xu |first12=Shuang-yong |title=SMOOT libraries and phage-induced directed evolution of Cas9 to engineer reduced off-target activity |journal=PLOS ONE |date=16 de aril de 2020 |volume=15 |issue=4 |pages=e0231716 |doi=10.1371/journal.pone.0231716|pmid=32298334 |pmc=7161989 |bibcode=2020PLoSO..1531716C }}</ref> == Mutaxénese combinatoria == A mutaxénese combinatoria é unha técica de [[enxeñaría de proteínas]] dirixida a sitio na que múltiples mutantes dunha proteína poden ser sometidas a enxeñaría simultaneamente baseándose na análise dos efectos de mutacións individuais aditivas.<ref name="Parker_2011">{{cite journal | vauthors = Parker AS, Griswold KE, Bailey-Kellogg C | title = Optimization of combinatorial mutagenesis | journal = Journal of Computational Biology | volume = 18 | issue = 11 | pages = 1743–56 | date = novembro de 2011 | pmid = 21923411 | pmc = 5220575 | doi = 10.1089/cmb.2011.0152 | bibcode = 2011LNCS.6577..321P }}</ref> Proporciona un método útil para avaliar os efectos combinatorios dun gran número de mutacións sobre a función das proteínas.<ref name="pmid31308554">{{cite journal | vauthors = Choi GC, Zhou P, Yuen CT, Chan BK, Xu F, Bao S, Chu HY, Thean D, Tan K, Wong KH, Zheng Z, Wong AS | title = Combinatorial mutagenesis en masse optimizes the genome editing activities of SpCas9 | journal = Nature Methods | volume = 16 | issue = 8 | pages = 722–730 | date = agosto de 2019 | pmid = 31308554 | doi = 10.1038/s41592-019-0473-0 }}</ref> Grandes cantidades de mutantes poden ser cribados buscando unha característica particular por análise combinatoria.<ref name="Parker_2011" /> Nesta técnica poden modificarse exhaustivamente múltiples posicións ou curtas secuencias ao longo dunha febra de ADN para obter unha biblioteca completa de proteínas mutantes.<ref name="Parker_2011" /> A taxa de incidencia de variantes beneficiosas pode ser mellorada por diferentes métodos para construír bibliotecas de mutaxénese. Unha estratexia desta técnica é extraer e substituír unha porción da [[secuencia de ADN]] por biblioteca de secuencias que conteñen todas as posibles combinacións no sitio de mutación desexado. O contido do segmento inserido pode incluír secuencias de importancia estrutural, propiedades inmunoxénicas ou funcións enerxéticas. Un segmento tamén pode ser inserido aleatoriamente nun xene para avaliar a importancia estrutural ou funcional dunha determinada parte dunha proteína.<ref name="Parker_2011" /> == Mutaxénese insercional == {{Artigo principal|Mutaxénese insercional|Mutaxénese etiquetada con sinatura|Mutaxénese de transposón}} A inserción dun ou máis pares de bases, que orixia mutacións no ADN, tamén se coñece como [[mutaxénese insercional]].<ref>{{cite journal | vauthors = Uren AG, Kool J, Berns A, van Lohuizen M | title = Retroviral insertional mutagenesis: past, present and future | journal = Oncogene | volume = 24 | issue = 52 | pages = 7656–72 | date = novembro de 2005 | pmid = 16299527 | doi = 10.1038/sj.onc.1209043 }}</ref> As mutacións introducidas por enxeñaría como estas poden proporcionar información importante na investigación do cancro, esecialmente sobre a mecánica do desenvolvemento desta doenza. Os [[retrovirus]] e transposóns son as ferramentas instrumentais básicas na mutaxénese insercional. Os retrovirus, como o virus do tumor mamario do rato e o virus da leucemia murina, poden utilizarse para identificar xenes implicados na carcinoxénese e comprender as vías biolóxicas de cancros específicos.<ref name="Vassiliou_2010">{{cite journal | vauthors = Vassiliou G, Rad R, Bradley A | title = The use of DNA transposons for cancer gene discovery in mice | journal = Methods in Enzymology | volume = 477 | pages = 91–106 | date = 2010-01-01 | pmid = 20699138 | doi = 10.1016/s0076-6879(10)77006-3 | publisher = Academic Press | series = Guide to Techniques in Mouse Development, Part B: Mouse Molecular Genetics | isbn = 9780123848802 | edition = 2nd | veditors = Wassarman PM, Soriano PM }}</ref> Os [[transposón]]s, segmentos de ADN que poden sufrir transposición, poden deseñarse e aplicarse á mutaxénese insercional como instrumento para o descubrimento de xenes do cancro.<ref name="Vassiliou_2010" /> Estes segmentos permiten que a mutaxénese insercional se poida aplicar a virtualmente calquera tecido e permite unha secuenciación do ADN mellor, máis completa e sen nesgos.<ref name="Vassiliou_2010" /> Os investigadores atoparon catro mecanismos de mutaxénese insercional que poden utilizarse en humanos. O primeiro mecanismo chámase inserción de [[amplificador (xenética)|amplificador]] (''enhancer insertion''). Os amplificadores ou ''enhancers'' promoven a transcrición dun determinado xene ao interaccionaren cun promotor dese xene. Este mecanismo particular foi utilizado primeiramente para axudar a pacientes gravemente [[inmunocomprometido]]s que necesitaban [[medula ósea]]. Os gammarretrovirus portan amplificadores que foron despois inseridos en pacientes. O segundo mecanismo denomínase inserción de promotor. Os [[promotor (xenética)|promotores]] proporcionan ás células as secuencias específicas necesarias para enmpezar a [[tradución de proteínas|tradución]]. A inserción de promotor axudou os investigadores a aprender máis sobre o virus [[VIH]]. O terceiro mecanismo é a inactivación de xenes. Un exemplo de inactivación de xenes é usar a mutaxénese insercional para inserir un retrovirus que altere o xenoma das [[célula T|células T]] en pacientes de [[leucemia]] e dálles un [[antíxeno]] específico chamado CAR que permite que as células T tomen como diana as células cancerosas. Os mecanismos finais denomínanse substitución de extremo 3' do ARNm. Os nosos xenes ocasionalmente sofren mutacións puntuais causando beta-talasemia, que interrompe a función dos [[glóbulo vermello|glóbulos vermellos]]. Para arranxar este problema é introducida a secuencia xénica correcta para os glóbulos vermellos e faise unha substitución.<ref name="Bushman_2020"/> == Recombinación homóloga == A [[recombinación homóloga]] pode utilizarse para producir mutacións específicas nun organismo. Introdúcese na célula un vector que contén unha secuencia de ADN similar á do xene que vai ser modificado e por un proceso de recombinación substitúe o xene diana no cromosoma. Este método pode utilizarse para introducir unha mutación ou facer o [[knockout de xenes|knockout]] dun [[xene]], por exemplo como o usado na produción dun [[rato knockout]].<ref>{{cite web |url=http://www.bio.davidson.edu/courses/genomics/method/homolrecomb.html |title=Homologous Recombination Method (and Knockout Mouse) |work=Davidson College }}</ref> == CRISPR == Desde 2013 o desenvolvemento da tecnoloxía [[CRISPR]]-Cas9 permitiu a introdución eficiente de diferentes tipos de mutacións no xenoma dunha ampla variedade de organismos. O método non require un sitio de inserción de transposón, non deixa marcador e a súa eficiencia e simplicidade fíxoo o método preferido de [[edición do xenoma|"edición" do xenoma]].<ref>{{cite journal |title=Seamless site-directed mutagenesis of the Saccharomyces cerevisiae genome using CRISPR-Cas9 |author1=Damien Biot-Pelletier |author2=Vincent J. J. Martin|journal=Journal of Biological Engineering|date=2016 |volume=10|page=6 |pmid=27134651 |pmc=4850645 |doi= 10.1186/s13036-016-0028-1}}</ref><ref>{{cite journal |journal= J Genet Genomics|date=20 de agosto de 2015|volume=42|issue=8|pages=413–21| doi= 10.1016/j.jgg.2015.06.005|title=The application of CRISPR-Cas9 genome editing in Caenorhabditis elegans|author=Xu S| pmid=26336798 |pmc=4560834 }}</ref> == Síntese de xenes == A medida que o custo da síntese de [[oligonucleótido]]s de ADN foi baixando, a [[síntese de xenes artificiais|síntese artificial dun xene completo]] converteuse finalmente nun método viable para introducir mutacións nun xene. Este método permite introducir mutacións en moitos sitios, incluíndo o redeseño completo do uso de [[codón]]s por un xene para optimizalo para un determinado organismo.<ref>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=Yg3OBQAAQBAJ&pg=PA13 |title=Artificial DNA: Methods and Applications | veditors = Khudyakov YE, Fields HA |page=13 |publisher= CRC Press|date=25 de setembro de 2002|isbn=9781420040166 }}</ref> == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Enxeñaría xenética]] * [[Oncorrato]] * [[Mutaxénese de saturación]] * [[Evolución dirixida]] {{control de autoridades}} [[Categoría:Mutaxénese]] [[Categoría:Organismos modificados xeneticamente]] [[Categoría:Técnicas de bioloxía molecular]] tn484bphjftjgal246dem56z2i63bvw 4 571368 6168647 6165499 2022-08-28T09:33:33Z AntiaLou 128369 /* Aquarium Finisterrae */ wikitext text/x-wiki ===[[Aquarium Finisterrae]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC)''</small> :<small>''Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220802210107}} ata o <span style="color: red;">{{#time: d-m-Y |20220802210107+30 days}}</span>.''</small> *{{Info}} Artigo completo sobre o museo máis visitado da cidade da Coruña. Está completa a información sobre cada unha das salas, e ten un importante número de referencias. Está ilustrado con unha galería de imaxes das salas e dalgunha das especies representativas. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 14:27 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xabade|Xabade]] ([[Conversa usuario:Xabade|conversa]]) 4 de agosto de 2022 ás 9:33 (UTC) #{{Concordo}}. ----[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 21 de agosto de 2022 ás 20:54 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:31 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xanetas|Xanetas]] ([[Conversa usuario:Xanetas|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 10:34 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:AntiaLou|AntiaLou]] ([[Conversa usuario:AntiaLou|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 9:34 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios t3nlxvj7x4toxtq14em603nd8iqszen 6168660 6168647 2022-08-28T10:27:09Z Lles 83328 /* Aquarium Finisterrae */ wikitext text/x-wiki ===[[Aquarium Finisterrae]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC)''</small> :<small>''Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220802210107}} ata o <span style="color: red;">{{#time: d-m-Y |20220802210107+30 days}}</span>.''</small> *{{Info}} Artigo completo sobre o museo máis visitado da cidade da Coruña. Está completa a información sobre cada unha das salas, e ten un importante número de referencias. Está ilustrado con unha galería de imaxes das salas e dalgunha das especies representativas. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 14:27 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xabade|Xabade]] ([[Conversa usuario:Xabade|conversa]]) 4 de agosto de 2022 ás 9:33 (UTC) #{{Concordo}}. ----[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 21 de agosto de 2022 ás 20:54 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:31 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xanetas|Xanetas]] ([[Conversa usuario:Xanetas|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 10:34 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:AntiaLou|AntiaLou]] ([[Conversa usuario:AntiaLou|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 9:34 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Lles|Lles]] ([[Conversa usuario:Lles|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:26 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios kqihit5oypxje79xtnrv61w4jzal0r2 6168666 6168660 2022-08-28T10:41:06Z Atobar 6939 /* Aquarium Finisterrae */ wikitext text/x-wiki ===[[Aquarium Finisterrae]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC)''</small> :<small>''Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220802210107}} ata o <span style="color: red;">{{#time: d-m-Y |20220802210107+30 days}}</span>.''</small> *{{Info}} Artigo completo sobre o museo máis visitado da cidade da Coruña. Está completa a información sobre cada unha das salas, e ten un importante número de referencias. Está ilustrado con unha galería de imaxes das salas e dalgunha das especies representativas. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 14:27 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xabade|Xabade]] ([[Conversa usuario:Xabade|conversa]]) 4 de agosto de 2022 ás 9:33 (UTC) #{{Concordo}}. ----[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 21 de agosto de 2022 ás 20:54 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:31 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xanetas|Xanetas]] ([[Conversa usuario:Xanetas|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 10:34 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:AntiaLou|AntiaLou]] ([[Conversa usuario:AntiaLou|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 9:34 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Lles|Lles]] ([[Conversa usuario:Lles|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:26 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de agosto de 2022 ás 10:41 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios 0s1bzyttflr9w7kebzqidiznvl26hws 6168669 6168666 2022-08-28T10:43:18Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki ===[[Aquarium Finisterrae]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC)''</small> :<small>''Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220802210107}} ata o <span style="color: red;">{{#time: d-m-Y |20220802210107+30 days}}</span>.''</small> *{{Info}} Artigo completo sobre o museo máis visitado da cidade da Coruña. Está completa a información sobre cada unha das salas, e ten un importante número de referencias. Está ilustrado con unha galería de imaxes das salas e dalgunha das especies representativas. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:Drow male|Drow male]] ([[Conversa usuario:Drow male|conversa]]) 2 de agosto de 2022 ás 21:01 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 3 de agosto de 2022 ás 14:27 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xabade|Xabade]] ([[Conversa usuario:Xabade|conversa]]) 4 de agosto de 2022 ás 9:33 (UTC) #{{Concordo}}. ----[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 21 de agosto de 2022 ás 20:54 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:31 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xanetas|Xanetas]] ([[Conversa usuario:Xanetas|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 10:34 (UTC) <s>#{{Concordo}}. --[[Usuario:AntiaLou|AntiaLou]] ([[Conversa usuario:AntiaLou|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 9:34 (UTC</s>) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Lles|Lles]] ([[Conversa usuario:Lles|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:26 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de agosto de 2022 ás 10:41 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios * Risco o voto de AntíaLou porque aínda non cumpre os requisitos para poder votar. Saúdos.[[Usuario:MAGHOI|MAGHOI]] ([[Conversa usuario:MAGHOI|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 10:43 (UTC) eg8ma4uq62cksx0yx9x7zjy9kqgarcn 0 571559 6168244 6166431 2022-08-27T12:15:31Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «resume» wikitext text/x-wiki {{Biografía |nacionalidade = [[Brasil|brasileira]] |alma_máter = [[Universidade de São Paulo]]<br>[[Universidade Harvard]] |estudos = [[Grao académico|Graduado]] en [[Historia Natural]]<br />[[Doutoramento|Doutor]] en [[Bioloxía]] |ocupación = [[ictiólogo]] e [[docencia|profesor universitario]] |organización = [[Universidade de São Paulo]] }} '''Naércio Aquino de Menezes''', nado en [[1937]], é un [[ictiólogo]] [[Brasil|brasileiro]]. == Taxectoria == Naércio Aquino de Menezes graduouse en [[1962]] en [[Historia Natural]] pola [[Universidade de São Paulo]] (USP) e doutorouse en [[1968]] en [[Bioloxía]] na [[Universidade Harvard]] (HU).<ref name=N>[https://orcid.org/0000-0002-9634-6051 Naercio Aquino Menezes] en ORCID.</ref><ref name=Naercio>[https://mz.usp.br/pt/docentes/naercio-aquino-menezes/ Naercio Aquino Menezes] en Museu de Zoologia da USP].</ref> É profesor titular do Departamento de Zooloxía do Instituto de Biociencias da Universidade de São Paulo, e docente e investigador sénior desta universidade, exercendo tamén como docente no Museo de Zooloxía (Laboratorio de Ictioloxía) da [[Universidade de São Paulo|USP]].<ref name=N/><ref name=Naercio/> É especialista na área de zooloxía, con énfase en [[sistemática]], [[bioxeografía]] e [[evolución]] dos [[peixes]], actuando principalmente nos seguintes temas: sistemática e bioxeografía dos peixes mariños das costas do Brasil e dos peixes de auga doce neotropicais.<ref name=N/><ref name=Naercio/> Menezes é membro da Sociedade Brasileira de Ictiologia.<ref name=N/> Co seu colega [[Mário César Cardoso de Pinna]] foi o descritor da nova [[especie]] ''[[Pristigaster whiteheadi]]''.<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=1010092 ''Pristigaster whiteheadi'' Menezes & de Pinna, 2000] no [[WoRMS]].</ref><ref>[https://www.biolib.cz/en/taxon/id141401/ ''Pristigaster whiteheadi'' Menezes & de Pinna, 2000] na [[BioLib]].</ref> == Algunhas publicacións == *Menezes, N. A. & Weitzman, S. H. (1990): [https://www.biodiversitylibrary.org/page/34591837#page/400/mode/1up "Two new species of ''Mimagoniates'' (Teleostei: Characidae: Glandulocaudinae), their phylogeny and biogeography and a key to the glandulocaudin fishes of Brazil and Paraguay". ''Proceedings of the Biological Society of Washington'' '''103'''(2): 380–426]. *Menezes, N. A. & Weitzman, S. H. (2009): "Systematics of the Neotropical fish subfamily Glandulocaudinae (Teleostei: Characiformes: Characidae)". ''Neotropical Ichthyology'' '''7''' (3): 295–370. ([https://www.scielo.br/j/ni/a/nLncsznFRqG3MTY5ZnKsv5b/?lang=en Resumo]). *Arcila, D., Vari, R. P. & Menezes, N. A. (2014): "Revision of the Neotropical Genus ''Acrobrycon'' (Ostariophysi: Characiformes: Characidae) with Description of Two New Species". ''Copeia'' '''2013''' (4) [2014]: 604–611. *Loeb, M. V. & Menezes, N. A. (2015): "Taxonomic status of ''Engraulis nattereri'' Steindachner, 1880 (Osteichthyes: Clupeiformes: Engraulidae)". ''Zootaxa'' '''3941''' (2): 299–300. *Menezes, N.A., Nirchio, M., De Oliveira, C. & Siccharamirez, R. 2015: Taxonomic review of the species of Mugil (Teleostei: Perciformes: Mugilidae) from the Atlantic South Caribbean and South America, with integration of morphological, cytogenetic and molecular data. Zootaxa 3918(1): 1–38. DOI: 10.11646/zootaxa.3918.1.1. Reference page. *Menezes, N. A., Nirchio, M., Oliveira, C. de & Siccharamirez, R. (2015): "Taxonomic review of the species of ''Mugil'' (Teleostei: Perciformes: Mugilidae) from the Atlantic South Caribbean and South America, with integration of morphological, cytogenetic and molecular data". ''Zootaxa'' '''3918''' (1): 001–038. *Menezes, N. A., Zanata, A. M. & Camelier. P. (2015): "''Nematocharax costai'' Bragança, Barbosa & Mattos a junior synonym of ''Nematocharax venustus'' Weitzman, Menezes & Britski (Teleostei: Characiformes: Characidae)". ''Zootaxa'' '''3920''' (3): 453–462. *Ribeiro, A. C. & Menezes, N. A. (2015): "Phylogenetic relationships of the species and biogeography of the characid genus ''Oligosarcus'' Günther, 1864 (Ostariophysi, Characiformes, Characidae). ''Zootaxa'' '''3949''' (1): 41–81. *Menezes, N. A. & Ribeiro, A. C. (2015): "A new species of the lowland ''Oligosarcus'' Günther species group (Teleostei: Ostariophysi: Characidae). ''Neotropical Ichthyology'' '''13''' (3): 541–546. *Ferreira, K. M., de Faria, E., Ribeiro, A. C., Santana, J. C. O., Quagio-Grassioto, I. & Menezes, N. A. (2018): ''Gephyrocharax machadoi'', a new species of Stevardiinae (Characiformes: Characidae) from the Rio Paraguai basin, central Brazil". ''Zootaxa'' '''4415''' (1): 161–172. *Menezes, N. A., Marinho, M. M. F. (2019): "A new species of ''Knodus'' Eigenmann (Characiformes: Characidae: Stevardiinae) with comments on nuptial tubercles and gill gland in characiform fishes". ''PLoS ONE'' '''14''' (7): e0217915. == Algúns taxons descritos por Menezes == * ''[[Acestrorhynchus grandoculis]]'' * ''[[Acestrorhynchus isalineae]]'' * ''[[Amphiarius]]'' * ''[[Carlarius]]'' * ''[[Chrysobrycon]]'' * ''[[Knodus nuptialis]]'' * ''[[Mimagoniates rheocharis]]'' * ''[[Mimagoniates sylvicola]]'' * ''[[Mugil margaritae]]'' * ''[[Oligosarcus varii]]'' * ''[[Pristigaster whiteheadi]]'' == Abreviatura == A abreviatura '''Menezes''' emprégase para recoñecer a Naércio Aquino de Menezes como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{Wikispecies|Naércio Aquino de Menezes}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Científicos do Brasil]] [[Categoría:Personalidades da zooloxía]] [[Categoría:Alumnos da Universidade de São Paulo]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Harvard]] [[Categoría:Profesores da Universidade de São Paulo]] [[Categoría:Nados en 1937]] alzjjluxr40by2rvwq27wdr5xc8qvyn 0 571744 6168238 6167677 2022-08-27T12:04:47Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «modelado» wikitext text/x-wiki {{Universidade|nome=Universidade de Coímbra|nome nativo=Universidade de Coimbra|imaxe_tamaño=250px|tipo=[[Public research university]]|estudantes=23,386 (2013)<ref name = "data">{{cite web|url=http://www.uc.pt/dados |title=Facts & Figures |website=uc.pt |access-date=7 March 2015}}</ref>|cidade=[[Coimbra]]|país=Portugal|campus=|web={{URL|1=http://www.uc.pt/en|2=uc.pt}}|image=Logo of the University of Coimbra, Portugal.png|fundación=1290 / 1537}} A '''Universidade de Coímbra''' ('''UC''') é unha universidade pública de investigación en [[Coímbra]], [[Portugal]]. Establecida por primeira vez en [[Lisboa]] en [[1290]], cambiou de sede varias veces até ficar definitivamente en Coímbra en [[1537]]. Está entre as universidades máis antigas en funcionamento continuo do mundo, a máis antiga de Portugal, e tivo un papel influente no desenvolvemento da [[Ensino superior|educación superior]] na [[Lusofonía]].<ref name=":0">{{Cita web|título=University of Coimbra &ndash; Alta and Sofia|url=https://whc.unesco.org/en/list/1387/|páxina-web=UNESCO World Heritage Centre|data-acceso=2022-08-05|lingua=en|nome=UNESCO World Heritage|apelidos=Centre}}</ref> En [[2013]], a [[UNESCO]] declarou a universidade [[Patrimonio da Humanidade]], sinalando a súa arquitectura, cultura e tradicións únicas e o seu papel histórico.<ref name=":0" /> A universidade contemporánea está organizada en oito [[Facultade|facultades]], que outorgan títulos de ''[[licenciado]]'', ''[[Mestrado|mestre]]'' (''máster'') e ''[[Doutoramento|doutor]]''. Dá nome ao [[Grupo Coimbra]] de universidades europeas fundado en [[1985]], do que foi membro fundador. Con máis de 20.000 estudantes matriculados, máis do 15% internacionais, é unha das universidades máis cosmopolitas de Portugal.<ref>{{Cita web|url=https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/university-coimbra|páxinaweb=|lingua=en|páxina-web=Times Higher Education (THE): World-university-rankings|título=University Coimbra}}</ref> <ref name="ShanghaiRanking-Univiersities">{{Cita web|url=https://www.shanghairanking.com/institution/university-of-coimbra|páxinaweb=www.shanghairanking.com|título=University of Coimbra}}</ref> Entre os antigos alumnos de Coimbra ao longo dos séculos figuran o poeta nacional portugués [[Luís de Camões]], o matemático [[Pedro Nunes (matemático)|Pedro Nunes]], moitos estadistas, primeiros ministros e presidentes de Portugal e o [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|premio Nobel]] [[António Egas Moniz|António Egaz Moniz]]. == Historia == === Idade Media === [[Ficheiro:Dinis-P.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Dinis-P.jpg/220px-Dinis-P.jpg|esquerda|miniatura| O rei [[Dinís de Portugal|Dinís I de Portugal]] ratificou o Studium Generale en Portugal en [[1290]].]] [[Ficheiro:DinisI-UniCoimbra.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/DinisI-UniCoimbra.jpg/220px-DinisI-UniCoimbra.jpg|esquerda|miniatura|220x220px| Estatua de [[Don Dinís]], en [[Coímbra|Coimbra]]]] A universidade foi fundada en [[1290]] polo [[Dinís de Portugal|rei D. Dinís]], comezando a súa existencia en [[Lisboa]] co nome de Studium Generale (''Estudo Geral'').<ref>{{Cita web|título=University of Coimbra|url=https://www.topuniversities.com/universities/university-coimbra|páxina-web=Top Universities|data-acceso=2022-08-04|lingua=en}}</ref> ''Scientiae thesaurus mirabilis'', a carta real que ratificaba a institución da universidade estaba datada o 1 de marzo dese ano. Tíñanse feito esforzos polo menos desde [[1288]] para crear esta primeira [[universidade]] en Portugal, a segunda máis antiga na [[Península Ibérica]]. A confirmación do [[Nicolao IV, papa|Papa Nicolao IV]] tamén se deu en 1290 (o 9 de agosto); de acordo coa [[Bula]] poderían establecerse todas as Facultades "lícitas", agás a de Teoloxía. As Facultades de Letras, Dereito, Dereito Canónico e Medicina foron as primeiras en crearse. Porén, non permaneceu moito tempo en Lisboa. En [[1308]], probabelmente por problemas de emancipación da Igrexa (as relacións entre esta e o poder político eran algo tensas na época) e conflitos entre os habitantes da cidade e os estudantes, a universidade trasladouse a [[Coímbra]]. Esta vila xa contaba con tradición na educación, sendo sede do colexio do Mosteiro de Santa Cruz. A universidade estableceuse entón no lugar coñecido como "Estudos Velhos", que corresponde [[Grosso modo|''grosso modo'']] á zona onde hoxe se atopa a Biblioteca Principal. En [[1338]], durante o reinado de [[Afonso IV de Portugal|Afonso IV]], foi trasladada de novo a Lisboa, de onde volveu en [[1354]], esta vez ao centro da cidade, daquela en expansión. En [[1377]], durante o reinado do [[Fernando I de Portugal|rei Fernando]], foi trasladada de novo a Lisboa, onde permaneceu durante un século e medio. A autorización para unha Facultade de Teoloxía probabelmente data deste período, arredor de [[1380]]. === Sede definitiva. Idade Moderna e Contemporánea === En [[1537]], durante o reinado de [[Xoán III de Portugal|Xoán III]], a universidade trasladouse definitivamente a Coímbra, onde se instalou no Palacio de Alcaçova, despois adquirido á Familia Real en [[1597]].<ref>{{Cita web|título=University of Coimbra - Visitors and Travel Agents - greathall|url=https://www.uc.pt/en/informacaopara/visit/paco/greathall|páxina-web=www.uc.pt|data-acceso=2022-08-04}}</ref> A institución universitaria, incluíndo todos os libros da súa biblioteca, trasladouse de Lisboa a Coímbra. Aos profesores non se lles garantiu un posto no novo local e moitos non se desprazaron; de feito, a maior parte do novo profesorado estivo anteriormente na [[Universidade de Salamanca]]. Na súa maior parte, o currículo mantívose.<ref>{{Cita libro|título=International Dictionary of University Histories|url=https://books.google.com/books?id=tntEAgAAQBAJ&pg=PA469|editorial=Routledge|data=2013-12-02|ISBN=978-1-134-26217-5|lingua=en|nome=Mary Elizabeth|apelidos=Devine|nome2=Carol|apelidos2=Summerfield}}</ref> Ao mesmo tempo, creáronse colexios universitarios (suprimidos no s. XIX<ref>{{Cita web|título=The Lost Colleges of the University of Coimbra|url=http://collegiateway.org/news/2008-coimbra-university-colleges|páxina-web=collegiateway.org|data-acceso=2022-08-05|lingua=en|nome=Robert James (1959-)|apelidos=O'Hara}}</ref>), acometeuse unha reestruturación dos currículos e admitíronse novos profesores, portugueses e estranxeiros. [[Ficheiro:Joao_iii_REI.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Joao_iii_REI.jpg/220px-Joao_iii_REI.jpg|dereita|miniatura| O rei [[Xoán III de Portugal]] fixo de Coimbra a sede definitiva da universidade.]] No [[século XVIII]], o marqués de Pombal, ministro do [[Reino de Portugal|reino]], realizou reformas na universidade, sobre todo no que respecta ao ensino das ciencias, de acordo co seu credo [[Ilustración|ilustrado]] e anticlerical. Durante moitas décadas foi a única [[universidade]] de Portugal, desde a súa fundación en 1290 até 1559 (unha [[Universidade de Évora|universidade en Évora]] funcionou entre [[1559]] e [[1759]]), e de novo entre 1759 e 1911 (en [[1911]] creáronse a [[Universidade de Lisboa]] e a [[Universidade do Porto|Universidade de Porto]]). === Século XX e XXI === A longa historia e o predominio pasado da Universidade de Coimbra fixeron dela un importante foco de influencia en Portugal, non só educativa, senón tamén política e social. Os primeiros pasos cara a certa converxencia dos sistemas europeos de educación superior déronse coa sinatura da [[Proceso de Boloña|declaración da Sorbona]] polos ministros encargados da educación superior de Francia, Italia, Reino Unido e Alemaña, en [[1998]], e posteriormente, en [[1999]], coa sinatura da declaración de Boloña. O [[proceso de Boloña]], destinado a crear un [[Espazo Europeo de Educación Superior]] mediante a implementación dunha estrutura de títulos comparables, estándares comúns de garantía de calidade e promovendo a mobilidade de estudantes e profesores, supuxo unha revolución no ensino europeo. A [[globalización]], o cambio tecnolóxico e o aumento da competencia internacional pola man de obra altamente cualificada destacaron a importancia de facer que as institucións europeas de educación superior sexan atractivas en todo o mundo. O proceso recibiu críticas referentes á idea de que as reformas pretenden unha progresiva política de [[Privatización|mercantilización]] do [[Universidade|mundo universitario]]<ref>[http://blogs.publico.es/dominiopublico/416/golpe-de-estado-en-la-academia/ "Golpe de Estado en la Academia"] artigo en ''Público''</ref>. A Universidade de Coímbra decidiu aprazar a adopción do novo modelo do [[Proceso de Boloña]] de [[2006]] a [[2007]]/[[2008]] (con excepcións autorizadas para algúns programas nos que se acadara un consenso nacional para o cambio entre as institucións) transición mantendo os máis altos estándares de calidade e integridade académica. Só no curso [[2008]]/[[2009]] toda a universidade adoptou plenamente os novos programas dentro das súas 8 [[Facultade|facultades]]. == Organización == O seu goberno está asegurado polo [[Reitorado|reitor]], o Claustro e a Asemblea Universitaria, último responsable da elección do Reitor e do Claustro. Corresponde ao reitor a principal responsabilidade da dirección estratéxica e da administración xeral da universidade, xunto co Claustro e asistido polo Consello de Administración. A universidade está dividida en oito [[Facultade|facultades]] diferentes (Letras, Dereito, Medicina, Ciencias e Tecnoloxía, Farmacia, Economía, Psicoloxía e Ciencias da Educación e Ciencias do Deporte e Educación Física), que inclúen preto de 25.000 estudantes. A Facultade de Ciencias e Tecnoloxía (FCTUC) é a maior en número de profesores e estudantes, outorga o maior número de títulos académicos e xestiona máis aulas e unidades de investigación que calquera outra da UC. Tanto o Instituto Nacional de Medicina Legal, unha organización baixo a supervisión directa do Ministerio de Xustiza portugués, que presta servizos de ciencia forense ás forzas policiais e axencias gobernamentais de Portugal, como os HUC (''Hospitais da Universidade de Coimbra''), un hospital universitario coñecido como centro de investigación cunha ampla gama de servizos clínicos e especialidades médicas, son xestionados pola Facultade de Medicina (FMUC).<ref>{{Cita web|título=University of Coimbra|url=https://educom.net/university/ad/universidade-de-coimbra,8002|páxina-web=educom.net|data-acceso=2022-08-05|lingua=en-gb}}</ref> [[Ficheiro:Coimbra_November_2012-7.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Coimbra_November_2012-7.jpg/220px-Coimbra_November_2012-7.jpg|esquerda|miniatura| Biblioteca Joanina.]] A universidade alberga unha enorme biblioteca central, xardíns botánicos, estadios e outras instalacións deportivas, un [[observatorio astronómico]], unha [[editorial]], unha [[capela]], un [[Teatro (arquitectura)|teatro]] (Teatro Gil Vicente), e moitas instalacións de apoio como comedores e salas de estudo. Ademais, a universidade xestiona varios [[Museo|museos]] e outras organizacións culturais, incluíndo un [[museo]] [[Ciencia|científico]], un de arte sacra e un museo académico. [[Ficheiro:Paços_das_Escolas_-_Mosaico.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Pa%C3%A7os_das_Escolas_-_Mosaico.jpg/220px-Pa%C3%A7os_das_Escolas_-_Mosaico.jpg|dereita|miniatura| Un mosaico do selo da universidade diante da porta principal.]] A universidade ten cinco campus principais ou outros sitios: * ''Pólo I'' (o monumental núcleo universitario antigo, cos principais servizos de biblioteca e administración, así como facultades de dereito, medicina, letras, psicoloxía e ciencias naturais, activo desde os primeiros tempos universitarios antes do século XVI, con grandes expansións en o século XVIII e dende os anos 40 até os 60, durante o [[Estado Novo]]) * ''Pólo II'' (enxeñaría, ciencias e tecnoloxía - construído durante as décadas de 1990 e 2000) * ''Pólo III'' (medicina, farmacia e hospital universitario - construído na década de 1980 con grandes expansións na década de 2000) * ''Faculdade de Economía'' (Economía, Ciencias Sociais – fundada nos anos 70) * ''Faculdade de Ciências do Desporto e Educação'' <nowiki><i>Física</i></nowiki> == Estudantes == [[Ficheiro:Coimbra_University_robes_burian_5588.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Coimbra_University_robes_burian_5588.jpg/220px-Coimbra_University_robes_burian_5588.jpg|miniatura| Universidade de Coímbra, estudantes en bata para a primeira semana de clases ([[2019]])]] Os estudantes están representados polo sindicato de estudantes Associação Académica de Coimbra (AAC). Constituído o 3 de novembro de [[1887]], é o sindicato universitario máis antigo de Portugal, cunha longa historia de loita contra as políticas estatais impopulares, formando no camiño a destacados políticos e intelectuais. Tamén alberga unha vida asociativa dinámica, con numerosas seccións deportivas e culturais, e outros organismos autónomos. A AAC desenvolve actividades como teatro, cine, emisión de radio e televisión, música, canto coral, xornalismo, filatelia, remo, atletismo e moitos outros deportes. Todo estudante, e ocasionalmente algúns non estudantes, teñen dereito a pertencer a estas seccións. == Cultura, deportes e tradicións == As tradicións e institucións académicas da universidade colorean a vida da cidade. As antigas "Repúblicas" (residencias autónomas de estudantes) permanecen, así como algunhas festas tradicionais, entre as que destaca a ''[[Queima das Fitas]]'' (unha festa de fin de graduación, simbolizada pola queima das cintas coas cores de cada unha das oito). facultades), a ''Festa das Latas'', o uso frecuente da vestimenta tradicional, o ''[[Fado]] de Coimbra'' (que agora se canta en espectáculos organizados máis que nas tradicionais serenatas de rúa), e as cerimonias académicas, como a concesión de títulos de doutoramento. [[Ficheiro:Coimbra_Queima_das_Fitas.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Coimbra_Queima_das_Fitas.jpg/220px-Coimbra_Queima_das_Fitas.jpg|dereita|miniatura| Desfile da ''[[Queima das Fitas]]'' da universidade.]] As cores oficiais das Facultades da Universidade de Coimbra son: * Facultade de [[Dereito]] : Vermella * Facultade de [[Medicina]] : Amarela * Facultade de [[Humanidades]] : Azul escuro * Facultade de [[CTEM|Ciencias e Tecnoloxía]] : Azul Claro * Facultade de [[Farmacia]] : Púrpura * Facultade de Ciencias [[Economía|Económicas]] : Vermello e Branco * Facultade de [[Psicoloxía]] e [[Educación|Ciencias da Educación]] : Laranxa * Facultade de Ciencias do Deporte e da Educación Física : Marrón Estas cores empréganse no selo institucional e outros símbolos de cada facultade, nos actos universitarios de entrega dos títulos de doutoramento, e tamén son empregadas polos estudantes nos seus lazos relacionados coas tradicións académicas (''véxase [[Queima das Fitas]]''). A cor do selo universitario e da Reitoría, que representa a toda a institución no seu conxunto, é verde escuro. A bandeira da Universidade de Coímbra (bandeira branca co selo verde escuro no medio) érguese sempre, enriba da antiga torre da universidade, o 1 de marzo, día da universidade, sendo ocasión durante unha semana de debates, conferencias, obradoiros e eventos especiais relacionados con múltiples aspectos da institución. [[Ficheiro:Coimbra_April_2018-19.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Coimbra_April_2018-19.jpg/220px-Coimbra_April_2018-19.jpg|esquerda|miniatura| Capela de São Miguel da Universidade.]] === A Praxe === É un conxunto de rituais e costumes fundados en tradicións antigas e é unha parte moi controvertida da vida académica de Coímbra.<ref>{{Cita web|título=Praxe, polémica e violência, uma história com séculos|url=https://www.publico.pt/2014/01/25/sociedade/noticia/praxe-polemica-e-violencia-uma-historia-com-seculos-1621112|páxina-web=PÚBLICO|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt|nome=Andreia|apelidos=Sanches}}</ref><ref>{{Cita web|título=Mais antigo Cógido das praxes permite colheradas nas unhas e limpezas forçadas|url=https://www.rtp.pt/noticias/pais/mais-antigo-cogido-das-praxes-permite-colheradas-nas-unhas-e-limpezas-forcadas_n35676|páxina-web=Mais antigo Cógido das praxes permite colheradas nas unhas e limpezas forçadas|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt|nome=Rádio e Televisão de|apelidos=Portugal}}</ref> Aínda que estes rituais son vistos como groseiros e violentos por algúns, seguen sendo unha referencia importante na experiencia académica dos estudantes para outros. As normas da ''praxe'' están recollidas nun libro (''O Código de Praxe Académica'', por un comité de estudantes maiores da AAC), que prescribe o comportamento adecuado do alumnado para actividades como a elaboración, avaliación, grupos ou bandas e as Rituais da queima das cintas. Mesmo dentro da AAC hai grupos ''antipraxe'' e persoas que avogan por reformas máis profundas nos rituais tradicionais. A ''praxe'' case desapareceu nos anos posteriores á [[Revolución dos Caraveis|revolución do 25 de abril]] de [[1974]]. Timidamente foi restablecida na [[década de 1980]]. Non obstante, o significado da vestimenta académica tradicional cambiou substancialmente. Nos séculos anteriores era unha práctica común que un estudante a usase durante os seus estudos. Hoxe o traxe académico é un vestido cerimonial para usar no cerimonial formal dos estudantes. Tamén é algo caro, e non o vestido práctico do tempo pasado. [[Ficheiro:Paços_da_Universidade_ou_Paços_das_Escolas_-_Porta_Férrea.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Pa%C3%A7os_da_Universidade_ou_Pa%C3%A7os_das_Escolas_-_Porta_F%C3%A9rrea.jpg/220px-Pa%C3%A7os_da_Universidade_ou_Pa%C3%A7os_das_Escolas_-_Porta_F%C3%A9rrea.jpg|dereita|miniatura| Porta do Pazo da Universidade.]] === Deportes === As seccións deportivas da AAC xogan un papel importante na vida deportiva de Coimbra, sendo a miúdo o principal representante da cidade nesa zona. Inclúen rugby, balonmán, baloncesto, béisbol, artes marciais, atletismo, ximnasia e natación, entre outros. Do mesmo xeito que ocorre coas seccións culturais, todos os estudantes, incluídos os deportistas profesionais ou semiprofesionais, poden pertencer a eles. O principal club de [[fútbol]] da cidade, coñecido xeralmente como "[[Académica de Coimbra]]" ou "Briosa", é en termos formais un organismo autónomo da AAC e chámase [[Académica de Coimbra|AAC-OAF]], pero en termos prácticos é un club independente, só vagamente conectado á súa nai. institución. É un equipo relativamente importante, sobre todo polo seu gran número de seguidores en todo o país, e xoga nas principais ligas portuguesas de fútbol, sendo o primeiro vencedor da historia da Copa de Fútbol de Portugal, en [[1939]]. === Recepción ao Caloiro === En Portugal, o regreso a casa coñécese como ''Recepción ao Caloiro''. Inclúe numerosos acontecementos e tradicións nadas no s. XIX en Coímbra. Defínese como unha benvida aos novos estudantes, os caloiros '','' e ten lugar a comezos de curso nas cidades universitarias portuguesas. En todas as universidades públicas clásicas de Portugal celébrase anualmente o regreso a casa. Os eventos son seguidos en diferentes graos por outras institucións menos tradicionais ou máis pequenas. Sempre se organiza un desfile de estudantes, concertos e eventos deportivos para a recepción dos estudantes de primeiro ano. O desfile da ''Recepção ao Caloiro'' organizado en varias das principais universidades portuguesas coñécese como ''Latada'', e o seu nome provén da tradición de atar latas ás pernas dos estudantes de primeiro ano.<ref>{{Cita web|título=A Festa das Latas, ou Latada, em Coimbra|url=https://www.360meridianos.com/dica/a-festa-das-latas-em-coimbra|páxina-web=360meridianos|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt-BR}}</ref> [[Ficheiro:Universitat_de_Coïmbra_-_Sala_d'actes.JPG|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Universitat_de_Co%C3%AFmbra_-_Sala_d%27actes.JPG/260px-Universitat_de_Co%C3%AFmbra_-_Sala_d%27actes.JPG|esquerda|miniatura|260x260px| Gran Aula de Exames da Universidade.]] [[Ficheiro:Coimbra_April_2018-35a.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Coimbra_April_2018-35a.jpg/220px-Coimbra_April_2018-35a.jpg|dereita|miniatura| Unha estatua do rei [[Xoán III de Portugal|Xoán III]], quen estableceu a universidade permanentemente en Coimbra.]] [[Ficheiro:CoimbraUniLibrary-CCSA.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/CoimbraUniLibrary-CCSA.jpg/220px-CoimbraUniLibrary-CCSA.jpg|esquerda|miniatura| Biblioteca Joanina da universidade, fundada en 1717]] === Anos da ditadura === Houbo estudantes condenados a sete anos de cárcere por brindar pola liberdade, o que levou directamente á fundación de [[Amnistía Internacional]] en [[1961]]. En [[1968]] algúns estudantes engraxaban rúas para que a policía montada tivese dificultades para perseguilos para romper as manifestacións. == Viveiro de empresas e parque científico == O ''Instituto Pedro Nunes'' (IPN), fundado pola Universidade, é un viveiro de empresas e un centro de innovación e transferencia de tecnoloxía que traballa para as comunidades [[Negocio|empresarial]] e de [[Ciencias aplicadas|investigación aplicada]]. O [[Coimbra iParque]] é un parque científico fundado pola Universidade de Coimbra xunto a outros socios. Entre as empresas emergentes destacadas nadas na Universidade destacan ISA, Critical Software, Crioestaminal, Ciberbit e Feedzai. == Reputación ==   A reputación da Universidade de Coimbra no ensino e investigación está testemuñada por clasificacións e informes externos independentes. Segundo The Times Higher Education Supplement (2007 QS World University Rankings, de QS – Quacquarelli Symonds), a Universidade de Coimbra ocupa o posto número 3 entre as universidades dos [[Comunidade dos Países de Língua Portuguesa|países lusófonos]] (detrás da [[Universidade de São Paulo]] e da Universidade de Campinas), e ocupou o posto 318 da clasificación mundial xeral. En [[2006]] foi clasificada como número un entre as universidades dos países lusófonos.<ref>{{Cita web|url=http://www.topuniversities.com/worlduniversityrankings/results/2007/overall_rankings/top_400_universities/0|páxina-web=www.topuniversities.com|título=Top 400 universities}}</ref> En 2012 ocupa o posto número un en Portugal, o número 3 entre as universidades da [[Comunidade dos Países de Língua Portuguesa|CPLP]] e o 394 do mundo (234 en Ciencias Naturais, 260 en Enxeñaría e TI, 282 en Ciencias Sociais, 290 en Artes e Humanidades, 325 en Ciencias da Vida).<ref>{{Cita web|url=http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2011|páxina-web=www.topuniversities.com|título=World-university-rankings}}</ref> Ademais, conta con estudantes de 70 nacionalidades diferentes; case o 20% dos seus estudantes son estranxeiros, estando entre as universidades máis internacionais de Portugal.<ref name="ShanghaiRanking-Univiersities" /> A Universidade de Coímbra está entre os principais centros científicos e tecnolóxicos de investigación aplicada e fundamental en Portugal. Un dos [[Supercomputadora|supercomputadores]] máis potentes de Portugal pertence á Universidade de Coimbra e está xestionado polo Laboratorio de Computación Avanzada do Departamento de Física da Universidade de Coimbra. Construído a mediados da década de 2000, a supercomputadora chamábase ''Milipeia'', utilizando 528 procesadores e 1000 GB de memoria. A súa capacidade foi ampliada dende entón. As principais tarefas do supercomputador da universidade inclúen modelaxe e cálculo en [[bioloxía molecular]], [[xenética]], física de [[Física de partículas|partículas]], [[astrofísica]], [[matemáticas]], [[enxeñaría]], [[xeofísica]], física da [[Física da materia condensada|materia condensada]], etc. Ademais dos investigadores da Universidade, outros membros da comunidade científica portuguesa poden traballar con ''Milipeia''.<ref>{{Cita web|título=Departamento de Engenharia Civil|url=https://www.uc.pt/fctuc/dec/tambempodeinteressar_viewer/++newsitems++1125877470-n20100322n01|páxina-web=Departamento de Engenharia Civil|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt|nome=Universidade de|apelidos=Coimbra|nome2=Universidade de|apelidos2=Coimbra}}</ref> A universidade tamén é notoria en Portugal por ser a universidade nacional coa maior taxa de endogamia académica, cun 80% do seu profesorado contratado que obtivo os seus títulos de doutoramento en Coímbra,<ref>{{Cita web|título=Endogamia académica: mais vale ser bêbado conhecido do que alcoólico anónimo|url=https://www.publico.pt/2019/02/16/ciencia/prepublicacao/endogamia-academica-vale-bebado-conhecido-alcoolico-anonimo-1862161|páxina-web=PÚBLICO|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Ministro quer autonomia responsável para contrariar endogamia nas universidades|url=https://www.dn.pt/lusa/ministro-quer-autonomia-responsavel-para-contrariar-endogamia-nas-universidades-8787867.html|páxina-web=www.dn.pt|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt-PT}}</ref> este factor é máis acusado na Facultade de Dereito (100%) e a Facultade de Medicina (97%).<ref>{{Cita web|título=Na hora de contratar, universidades apostam na prata da casa e não no mérito|url=https://expresso.pt/sociedade/2017-09-21-Na-hora-de-contratar-universidades-apostam-na-prata-da-casa-e-nao-no-merito|páxina-web=Jornal Expresso|data-acceso=2022-08-05|lingua=pt-PT}}</ref> === Organización e duración dos cursos === [[Ficheiro:UniCoimbra2.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/UniCoimbra2.jpg/220px-UniCoimbra2.jpg|esquerda|miniatura| Patio da antiga Facultade de Farmacia]] O calendario escolar comeza en outubro e remata en xullo. En [[2004]], estivo entre as primeiras universidades de Portugal en limitar o tempo para rematar o título. Os graos teñen un tempo mínimo e máximo estipulado para a súa realización. O prazo é de 6 anos desde a data da primeira matrícula para os de 4 anos e de 8 anos desde a data da primeira matrícula para os graos de 6 anos (Medicina). Despois diso, os estudantes teñen que pagar todos os custos dos seus cursos. O prezo da matrícula dos títulos de grao foi de 356 €/ano no curso 2002/2003. Aumentou a 880 €/ano no 2004/2005 e a 901,23 €/ano no 2005/2006, cota máxima permitida por lei ás universidades estatais. Aínda co límite de tempo e aumento das taxas de matrícula, a universidade tivo un alto número de solicitantes cada ano. As aulas masificadas foron frecuentes nalgunhas disciplinas das Facultades de Ciencias e Tecnoloxía, Dereito e Economía. Nesas ocasións, o alumnado pode estar de pé durante as clases ou mesmo quedar fóra da aula. Estas facultades teñen a taxa de abandono máis alta e o maior tempo medio para rematar o título. Os novos edificios, a ampliación do campus e as infraestruturas modernizadas dende finais dos anos 90 e 2000, moitos destes problemas. === Admisión === [[Ficheiro:Coimbra_November_2012-11.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Coimbra_November_2012-11.jpg/220px-Coimbra_November_2012-11.jpg|dereita|miniatura| Xardín Botánico da Universidade]] A admisión baséase estritamente no mérito e a universidade ten varios departamentos coñecidos por unha selectividade superior á media. [[Numerus clausus]] aplícase para seleccionar entre os candidatos competidores. Para programas como medicina, farmacia, enxeñaría biomédica e arquitectura, a admisión é un proceso extraordinariamente difícil, e esixen unha nota media mínima de bacharelato máis as probas de acceso, que adoitan oscilar entre 170 e 200 (sobre 200). As taxas de aceptación poden variar significativamente de [[facultade]] a facultade ou de departamento a departamento. Os solicitantes estranxeiros supoñen normalmente máis do 10 por cento do grupo de solicitantes, e son considerados individualmente polos méritos acadados no seu respectivo estado de orixe ou mediante protocolos bilaterais entre o goberno de Portugal e os gobernos estranxeiros. Tamén existen outros procesos extraordinarios de admisión para persoas maiores (admisión para candidatos maiores de 23 anos), deportistas, titulares doutras institucións, estudantes doutras institucións (transferencia académico), antigos alumnos (reamisión), etc., que están suxeitos a normas e regulamentos específicos fixados por cada departamento ou facultade. == Antigos alumnos e estudantes destacados == Moitos persoeiros históricos portugueses e profesionais destacados pola súa actividade en campos que van desde a política, a cultura e as ciencias, asistiron á Universidade de Coimbra como estudantes ou profesores. A longa lista de personalidades inclúe a [[Luís de Camões|Luís Vaz de Camões]], considerado o maior poeta de Portugal, o único [[Premio Nobel de Fisioloxía ou Medicina|Premio Nobel de Medicina]] portugués [[António Egas Moniz|Egas Moniz]], o ditador portugués [[António de Oliveira Salazar]], [[Aristides de Sousa Mendes|Arístides de Sousa Mendes]], cónsul xeral en Bordeos, que en xuño de [[1940]] desafiou o réxime de Salazar para emitir decenas de miles de visados aos xudeus, recoñecido postumamente como un [[Xusto entre as nacións|Xusto entre as Nacións]], o primeiro diplomático homenaxeado, ou matemáticos como [[Pedro Nunes (matemático)|Pedro Nunes]], un dos maiores matemáticos portugueses de sempre, e o alemán [[Christopher Clavius]], principal arquitecto do moderno [[calendario gregoriano]]. [[Ficheiro:Coimbra_December_2011-19a.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c0/Coimbra_December_2011-19a.jpg/800px-Coimbra_December_2011-19a.jpg|centro|miniatura|800x800px| Patio do antigo Palacio Real convertido en Universidade]] [[Ficheiro:Coimbra_December_2011-6b.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Coimbra_December_2011-6b.jpg/800px-Coimbra_December_2011-6b.jpg|centro|miniatura|800x800px| Patio do antigo Palacio Real convertido en Universidade]] [[Ficheiro:Panoramic_view_of_Coimbra_from_highest_building.jpg|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/59/Panoramic_view_of_Coimbra_from_highest_building.jpg/800px-Panoramic_view_of_Coimbra_from_highest_building.jpg|centro|miniatura|800x800px| Vista desde o alto do campanario do antigo Palacio Real]] {{Clear}} == Lista de unidades de investigación == Os centros de [[investigación]] e [[Experimento|estudos]] da Universidade de Coimbra inclúen: * [http://www.adai.pt/ Asociación para o Desenvolvemento da Aerodinámica Industrial] * [http://www.aibili.pt/ AIBILI] (Asociación para a Innovación e Investigación Biomédica en Luz e Imaxe) * [http://www.ibili.uc.pt/ Instituto de Investigación Biomédica en Luz e Imaxe] * [https://web.archive.org/web/20050219011726/http://www.uc.pt/histoem/ ''Centro de Histofisiologia, Patologia Experimental e Biologia do Desenvolvimento''] * [http://www.uc.pt/cardiotoracica/ Centro de Cirurxía Cardiotorácica] * [https://web.archive.org/web/20051124060513/http://www.ff.uc.pt/cef/ Centro de Estudos Farmacéuticos] * [https://web.archive.org/web/20010630231448/http://centauro.dem.uc.pt/cemuc/ Centro de Enxeñería Mecánica] * [http://cfe.uc.pt/ Centro de Ecoloxía Funcional] * [http://www.cisuc.uc.pt/ Centro de Informática e Sistemas] * [https://web.archive.org/web/20050414173932/http://www.uc.pt/icems/ Instituto de Ciencia e Enxeñaría de Materiais e Superficies] * Instituto de Sostibilidade e Innovación en Enxeñaría Estrutural * [http://www.inescc.pt/ Instituto de Enxeñaría de Sistemas e Informática de Coimbra] * [http://www.isr.uc.pt/ Instituto de Sistemas e Robótica] * [https://web.archive.org/web/20070428161518/http://pollux.fis.uc.pt/ Centro de Difracción de Raios X para Investigación de Materiais (CEMDRX)] * [http://cfc.fis.uc.pt/ Centro de Física Computacional] * [http://cft.fis.uc.pt/ Centro de Física Teórica] * [https://web.archive.org/web/19961221100018/http://berta.fis.uc.pt/ Centro de Electrónica e Instrumentación] * [http://c-instr.fis.uc.pt/ Centro de instrumentación] * [http://www.coimbra.lip.pt/ Laboratorio de Instrumentación e Física de Partículas – Coimbra] * [http://www.mat.uc.pt/~cmuc/index.php Centro de Matemáticas] * [https://web.archive.org/web/20050602085828/http://www.uc.pt/qfm/ Química Molecular-Física] * [http://www.uc.pt/imar/ Instituto de Investigacións Mariñas – Centro Interdisciplinar de Coimbra] * [https://web.archive.org/web/20050424084541/http://www.uc.pt/iav/ Instituto de Medio Ambiente e Vida] * [http://www.uc.pt/cgeo/ Centro de Xeociencias] * [https://web.archive.org/web/20110514000914/http://www.ces.fe.uc.pt/ Centro de Estudos Sociais] * [http://cias.uc.pt/ Centro de Investigación en Antropoloxía e Saúde] * Centro de Neurociencia e Bioloxía Celular * [https://web.archive.org/web/20041215144612/http://www.uc.pt/ieru/ Instituto de Estudos Urbanos e Rexionais] * [https://web.archive.org/web/20050419201044/http://www.uc.pt/lif/ ''Linguagem, Interpretação e Filosofia''] * [https://web.archive.org/web/20050403234955/http://www.chsc.uc.pt/ Centro de Historia da Sociedade e da Cultura] * [https://web.archive.org/web/20050506203802/http://www.uc.pt/eclassicos/ ''Estudos Clásicos e Humanísticos''] * [http://www.uc.pt/iej/ ''Instituto de Estudos Xornalísticos''] == Na cultura popular == No capítulo 6 da novela de [[Voltaire]] ''[[Cándido ou o optimismo]]'', publicada por primeira vez en 1759, o narrador comenta que a Universidade de Coimbra decidira que "a queima dunhas poucas persoas vivas a lume lento, e con gran cerimonia, é un segredo infalible para estorbar. a terra de tremer". Na serie de banda deseñada [[As aventuras de Tintín|Tintín]], ''Senhor'' Pedro João Dos Santos é un físico portugués da Universidade de Coimbra. Foi membro do equipo de expedición de Decimus Phostle para recuperar mostras dun meteorito caído no Océano Ártico, a Expedición Aurora. Só se ve en [[A estrela misteriosa|A estrela fugaz]], o décimo volume de As aventuras de Tintín. A historia foi publicada diariamente en Le Soir, o principal xornal francófono de Bélxica, desde outubro de 1941 até maio de 1942. == Notas == <div class="reflist" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;"> <references group="" responsive="0"></references> </div> == Véxase tamén == {{Portal|Portugal}} * [[Collegium Conimbricenses]] * [[Lista de universidades medievais]] * [[Lista de universidades de Portugal]] * [[Universidade de Lisboa]] * [[Universidade de Lisboa (1911-2013)]] === Ligazóns externas === * [http://www.uc.pt/ Universidade de Coimbra] (páxina oficial en portugués) * [http://www.uc.pt/en/ Coimbra University] (en inglés) * [https://web.archive.org/web/20081006181708/http://geoimages.berkeley.edu/wwp_rss/go/n1556 Imaxe 3D interactiva: Sección antiga da Universidade] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Patrimonio da Humanidade en Portugal]] [[Categoría:Universidades de Portugal]] [[Categoría:Universidades de Europa]] bxz9rtm0qoo8kdzf5uxuwdanucdotp8 0 571809 6168676 6166827 2022-08-28T10:53:55Z Beninho 865 /* Xeografía */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|57|55|00|N|12|05|00|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Ale|nativo=Ale kommun|imaxe=Ale03b.jpg|pé=Casa do concello de Ale|escudo=Ale kommunvapen - Riksarkivet Sverige.png|landskap=[[Västergötland]]<br>[[Bohuslän]]|condado=[[Västra Götaland]]|capital=[[Nödinge-Nol]]|poboación=32 238|censo=2022|área=332,12|densidade=101,7|mapa=Ale Municipality in Västra Götaland County.png|web=[https://www.ale.se/ ale.se]}} '''Ale''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Västra Götaland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=Statistiska centralbyrån|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-06|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> O municipio cobre a meirande parte do anterior ''[[härad]]'' de Ale e recibe o seu nome deste. A súa capital é a área urbana de [[Nödinge-Nol]]. A casa do concello atópase en Alafors, na parte máis ao norte da capital, pero parte da administración municipal trasladouse a Nödinge.<ref>{{Cita web|título=Ale kommun vill utveckla sina två centralorter - Allmänna nyheter - World In Property|url=https://worldinproperty.se/article/ale-kommun-vill-utveckla-sina-tvaa-centralorter-12747|páxina-web=WorldInProperty.se|data-acceso=2022-08-06|lingua=sv-SE}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.ale.se/download/18.391c3f241690c86c6af459c/1553261539461/Perspektivsammanst%C3%A4llning%20Ale%20i%20360%20grader.pdf|páxina-web=ale.se|título=Ale i 360 grader - Perspektivsammanställning|data-acceso=6 de agosto de 2022}}</ref> O municipio está incluído na área metropolitana de [[Gotemburgo]] (Storgöteborg).<ref>{{Cita web|título=Storstadsområden med ingående kommuner i alfabetisk ordning|url=http://www.scb.se/Grupp/Hitta_statistik/Regional%20statistik/Indelningar/_Dokument/Storstadsomr.pdf|páxina-web=Statistiska centralbyrån|data-acceso=2022-08-06|data-arquivo=15 de maio de 2011|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20110515092910/http://www.scb.se/Grupp/Hitta_statistik/Regional%20statistik/Indelningar/_Dokument/Storstadsomr.pdf|url-morta=unfit}}</ref> A meirande parte da poboación vive nas seis comunidades parcialmente fusionadas de Surte, Bohus, Nödinge, Nol, Alafors e Älvängen. == Administración histórica == A área do municipio correspóndese ás parroquias (''[[socken]]'') de Hålanda, Kilanda, Nödinge, Skepplanda e Starrkärr. Coa reforma municipal de 1862 formáronse nesas parroquias municipios rurais (''landskommun'') co nome correspondente. Coa reforma municipal de 1952 formáronse os grandes municipios ''Skepplanda'' (dos anteriores Hålanda e Skepplanda) e ''Starrkärr'' (de Kilanda e Starrkärr), mentres que o municipio rural de Nödinge permaneceu sen cambios. O municipio de Ale naceu en 1974 tras a reforma municipal de 1971 aos unirse os municipios de Nödinge, Starrkärrs e Skepplanda.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> Dende a súa formación o municipio forma parte do partido xudicial de Alingsås.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=22B98B2183D7E0D2B154D1234F02EF64?dokumentId=21000001428529&thumbnail=false|título=Elsa Trolle Önnerfors: Domsagohistorik - Alingsås tingsrätt (del av Riksantikvarieämbetets Tings- och rådhusinventeringen 1996-2007)|data-acceso=6 de agosto de 2022}}</ref> O municipio leva o nome do härad de Ale, que ademais das parroquias de Ale incluía tamén as de Sankt Peder e Ale-Skövde do municipio de Lilla Edets, e a de Östads no municipio de Lerum. Ale pertenceu ao condado de Älvsborg ata que este se incorporou ao de [[Västra Götaland]] o 1 de xaneiro de 1998. == Xeografía == O municipio está situado na parte occidental do landskap de Västergötland co [[río Göta]] no oeste. Ale limita co municipio de [[Gotemburgo (municipio)|Gotemburgo]] no sur, cos de [[Lerum (municipio)|Lerum]] e [[Alingsås (municipio)|Alingsås]] no leste, cos de [[Trollhättan (municipio)|Trollhättan]] e Lilla Edets no norte, e co municipio de Kungälv no oeste. Unha pequena parte de Ale, Bohus e o norte de Surte, atópase no landskap de [[Bohuslän]]. === Topografía === No sur e no oeste hai zonas densamente poboadas e industrias ao longo do río Göta, a ruta europea E45 e a liña de ferrocarril Norge/Vänerbanan. No leste e o norte hai áreas agrícolas, e están os pobos de Starrkärr, Ryd, Kilanda e Hålanda, así como as vastas e escasamente poboadas áreas naturais de Vättlefjäll, Alefjäll e Risveden. Nas partes do leste do concello atópase Risveden, unha vasta área de natureza salvaxe e un vello ben comunal de grande valor natural, histórico e cultural situado en Västergötland entre o val do Göta no oeste e os lagos Mjörn e Anten no leste. Risveden ten unhas 20 000 hectáreas de extensión (dentro dos límites do ben comunal), cunha superfie maio que a da illa de Hisingen, sendo a área forestal máis grande do oeste de Suecia. Vättlefjäll e Alefjäll son áreas naturais que se estenden dende Lövgärdet en Gotemburgo, a través das partes orientais de Ale ata Gråbo, no concello de Lerum. Nesta zona están as reservas naturais de Vättlefjäll e Anfastebo. O punto máis alto de Ale atópase ao norte do lago Högsjön en Risveden. A montaña acada unha altura máxima de 196 metros sobre o nivel do mar. === Hidrografía === Os lagos máis grandes do municipio de Ale son o Vanderydsvattnet, que comparte cos concellos de Trollhättan e Lilla Edet, e o Tinnsjön, que comparte co municipio de [[Alingsås (municipio)|Alingsås]]. === División administrativa === Ata o ano 2016 o concello estaba dividido nas parroquias de Nödinge, Skepplanda-Hålanda e Starrkärr-Kilanda. A partir dese ano Ale divídese en cinco distritos, que se corresponden aos anteriores ''[[socken]]'': Hålanda, Kilanda, Nödinge, Skepplanda e Starrkärr.<ref>{{Cita web|url=http://rkrattsdb.gov.se/SFSdoc/15/150493.PDF|páxina-web=Regeringskansliets|título=Svensk författningssamling|data-acceso=15 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == Os restos atopados no concello mostran que a zona ten sido habitada dende moi antigo. Atopáronse machadas de pedra, raspadores e puntas de frecha en restos de asentamentos, datados entre o 7 000 e 5 000 a.C.<ref>{{Cita web|título=Ales historia|url=https://www.ale.se/kommun--politik/fakta-om-kommunen/ales-historia.html|páxina-web=www.ale.se|data-acceso=2022-08-15|lingua=sv}}</ref> No ano 1933 atopouse nun dique ao carón do [[río Göta]] en Äskekärr, ao norte da capital, o primeiro barco viquingo conservado en Suecia e un dos exemplares máis antigos de barcos puramente de vela dos [[países nórdicos]].<ref>Nancke-Krogh 1987, p. 13</ref> De tipo [[knarr]] e coñecido como [[Äskekärrskeppet]], é tamén o barco contruído con casco trincado máis antigo de Suecia.<ref>Söderberg 2022, p. 32</ref> O barco construíuse ao redor do ano 900 e utilizouse durante uns 100 anos.<ref>Nancke-Krogh 1987, p. 27</ref> == Áreas urbanas == Na demarcación urbana de 2020 do Instituto Nacional de Estadística de Suecia había cinco áreas urbanas no municipio de Ale. {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación (2020)<ref>https://www.scb.se/contentassets/2ae651f3169142a7a5812c0aaa4a6070/mi0810_2020a01_tatorter2018_bef_arealer.xlsx</ref> |- |1 |'''[[Nödinge-Nol]]''' | align="right" |11 476 |- |2 |[[Surte]] | align="right" |6 490 |- |3 |[[Älvängen]] | align="right" |6 163 |- |4 |[[Skepplanda]] | align="right" |1 875 |- |5 |[[Alvhem]] | align="right" |361 |} == Economía == === Industria === [[Ficheiro:Alafors15.jpg|miniatura|250x250px|Ahlafors Spinneri]] No leste de Alafors atópanse os edificios da antiga fábica téxtil Ahlafors Spinneri, fundada en 1855 polo industrial Alexander Keiller. A fábrica pechou en 1966. A fábrica de vidro de Surte caracterizou a esta pequena localidade dende a súa fundación en 1862 ata o seu peche en 1978. Nas súas antigas instalacións atópase no presente o Glasbruksmuseet, onde se amosa o que producía e que rol xogaba a fábrica na localidade.<ref>{{Cita web|título=Startsida|url=https://www.glasbruksmuseet.se/|páxina-web=Glasbruksmuseet Surte|data-acceso=2022-08-18|lingua=sv-SE}}</ref> O nome de Alexander Samuelson, que traballou na fábrica de Surte antes de emigrar aos Estados Unidos, aparece na patente de 1915 da famosa botella de Coca-Cola. En Älvängen atopábase a fábrica de cordas da empresa P A Carlmarks, que se trasladou alí en 1917. Era a fábrica de cordas máis antiga e máis grande de Suecia. O Repslagarmuseet ten un curso de cordas de 270 metros de longo funcional.<ref>{{Cita web|título=Repslagarbanan i Älvängen – Ett levande museum|url=https://repslagarbanan.se/|páxina-web=repslagarbanan.se|data-acceso=2022-08-18}}</ref> === Servizos e turismo === Ao redor de Ale hai moitos restos antigos, castros, petróglifos, granxas e igrexas antigas que atraen a moitos turistas ao municipio. Varios sendeiros percorren ou atravesan eses lugares. Un deles é o Pilgrimsleden (camiño do peregrino) que se estende dende Gamlestaden a través de Lärjedalen e Vättlefjäll, ata Lödöse e Skara. Ale Vikingagård é un asentaménto agrícola reconstruído da [[era viquinga]] que se atopa ao carón do río Göta. A vella granxa de Prästalund en Starrkärr é un popular destino para celebrar o [[valborg]], o día nacional e midsommar. Entre outras cousas, hai un alpendre de diezmos, levantado no século XVIII para almacenar o diezmo que todos os granxeiros tiñan que pagar como imposto á igrexa en forma de produtos naturais. Porén, o edificio máis antigo é a residencia do coministro da igrexa de Hällebäckahult, construído probablemente ao redor de 1690. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [https://www.ale.se/ Páxina oficial do municipio] == Bibliografía == * Nancke-Krogh, Sören (1987). ”Båtar och skepp: Bilder och verklighet”. ''Fynd : tidskrift för Göteborgs arkeologiska museum och Fornminnesföreningen i Göteborg'' (Göteborg: Göteborgs stadsmuseum och Fornminnesföreningen i Göteborg) (1). ISSN 0282-7301. * Nancke-Krogh, Sören (1987). ”Omkring Äskekärrsskeppet”. ''Fynd : tidskrift för Göteborgs arkeologiska museum och Fornminnesföreningen i Göteborg'' (Göteborg: Göteborgs arkeologiska museum och Fornminnesföreningen i Göteborg) (1). ISSN 0282-7301. * Nancke-Krogh, Sören (1987). ”Hur daterar man?”. ''Fynd : tidskrift för Göteborgs arkeologiska museum och Fornminnesföreningen i Göteborg'' (Göteborg: Göteborgs arkeologiska museum och Fornminnesföreningen i Göteborg) (1). ISSN 0282-7301. * Söderberg, Angelica (2022). ”De bygger båtarna som blivit världsarv”. ''Ny teknik'' (Stockholm: Svenska ingenjörssamfundet och Svenska teknologföreningen) (9). ISSN 0550-8754. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Västra Götaland]] kn1uxkj7gbsq08ud20axhsqkjvw8ptz 0 571832 6168245 6167855 2022-08-27T12:16:02Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «rio» wikitext text/x-wiki {{Universidade | nome = Universidade de Mogi das Cruzes | imaxe = Universidade de Mogi das Cruzes.jpg | rodapé = Universidade de Mogi das Cruzes | localización = [[Mogi das Cruzes]], [[Estado de São Paulo]], [[Brasil]] | fundación = [[1964]] | reitor = Regina Coeli Bezerra de Melo | enderezo = Av. Dr. Cândido Xavier de Almeida e Souza, 200. Mogi das Cruzes, SP | estudantes = 20 000 | web = [https://www.umc.br/ umc.br] | logo = [[Ficheiro:Logo umc1.png|miniatura|centro|230px]] }} A '''Universidade de Mogi das Cruzes''' (UMC) é unha institución de ensino superior privada do Brasil. Está localizada en [[Mogi das Cruzes]], no [[Estado de São Paulo]]. Foi fundada en [[1964]] e ofrece cursos de grao e posgrao en 2 campos, un en [[Mogi das Cruzes]], no barrio da Vila Leopoldina, e o outro en Villa-Lobos/Lapa.<ref>[https://www.umc.br/instituicao/7/a-universidade A Universidade].</ref> == Historia == O 10 de marzo de 1962 o professor e padre xesuíta Manoel Bezerra de Melo foi transferido pola súa orde do [[Río de Xaneiro]] para Mogi das Cruzes. Alí fundou o 28 de maio de 1962 unha escola de ensino fundamental chamada Organização Mogiana de Educação e Cultura. No ano seguinte Melo pasou a integrarse na Secretaría de Educación e Cultura do Estado de São Paulo, sendo nomeado director da División de Relacións Públicas da Secretaría. Tendo unha influencia crecente na rexión de Mogi das Cruzes, o padre Melo solicitou autorización ao Ministerio da Educación para implantar unha Facultade de Filosofía, Ciencias e Letras na cidade. Despois da análise documental, o conselleiro Newton Sucupira (do Consello Federal de Educación) autorizou en decembro de 1963 a apertura da Facultade de Filosofía, Letras e Ciencias de Mogi das Cruzes.<ref name=B>[http://fgv.br/cpdoc/acervo/dicionarios/verbete-biografico/melo-manuel-bezerra-de Manuel Bezerra de Melo. Biografía].</ref> <ref>[http://memoria.bn.br/docreader/DocReader.aspx?bib=093718_04&pagfis=35332 "Faculdade de Filosofia de Mogi das Cruzes"]. ''Diário de Notícias''. 22 de decembro de 1963. Consultado o 2 de agosto de 2022.</ref> Co Golpe de Estado no Brasil de 1964, a Facultade sofreu atrasos na súa implantacón. O padre Melo pasou a buscar o apoio do presidente da Asemblea Lexislativa de São Paulo, o deputado Francisco Franco, e posteriormente de membros da [[Alianza Renovadora Nacional]] (ARENA), o partido gobernamental, para acelerar os trámites.<ref name=B/> despois dunha visita do presidente [[Humberto de Alencar Castelo Branco|Castello Branco]] a Mogi, o padre Melo conseguíu reunirse co mesmo e obtivo a autorización para os primeiros cursos:<ref>[http://www.odiariodemogi.inf.br/chico-ornellas/29946-revelacoes-de-padre-melo.html Chico Ornelas (21 de xuño de 2015): "Revelações de Padre Melo"]. ''O Diário de Mogi''. Consultado o 7 de agosto de 2022.</ref> *Licenciatura en Letras (12 de abril de 1965) *Filosofía A partir de 1966, coa afiliación do padre Melo a ARENA e a súa elección como deputado federal por São Paulo, autorízanse novos cursos:<ref name=MEC>"Universidade de Mogi das Cruzes". Ministerio de Educación de Brasil. Consultado o 7 de agosto de 2022.</ref> *Licenciatura/Bacharelato en Ciencias Biolóxicas (1 de marzo de 1967) *Enxeñaría Civil (1 de maio de 1968) *Bacharelato en Ciencias Contábeis (1 de marzo de 1969) En maio de 1968 o Ministerio de Educación pasou a investir no aproveitamento de excedentes do proba de acceso á universidade e investiu 100 mil novos cruzeiros no Colexio Mogi das Cruzes para recibilos. Con estes recursos, a Facultade puido ampliar os seus cursos e recibir cada vez máis alumnos.<ref>[http://memoria.bn.br/docreader/DocReader.aspx?bib=030015_08&pagfis=115827 ''Jornal do Brasil'', 21 de maio de 1968]. Consultado o 7 de agosto de 2022.</ref> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|University of Mogi das Cruzes}} === Ligazóns externas === * [https://www.umc.br/ Páxina web oficial de Universidade]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Universidades do Brasil]] nk67jgfssn5n4qw2dy2nmlgfontp56n 0 571917 6168663 6155572 2022-08-28T10:31:43Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|67|51|N|020|13|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Kiruna|nativo=Kiruna kommun|imaxe=Kiruna nya stadshus 01.jpg|pé=Nova casa do concello|escudo=Kiruna vapen.svg|landskap=[[Lappland]]|condado=[[Norrbotten]]|capital=[[Kiruna]]|poboación=22 623|censo=2022|área=20 553,28|densidade=1,18|mapa=Kiruna Municipality in Norrbotten County.png|web=[https://kiruna.se/ kiruna.se]}} '''Kiruna''' é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Norrbotten]].<ref name=":0">{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=Statistiska centralbyrån|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-07|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é a cidade de [[Kiruna]]. É o concello máis setentrional e o de maior superficie de [[Suecia]]. O leste do municipio está formado po unha paisaxe boscosa, mentres que a parte occidental consiste nunha zona de alta montaña. Ao redor da capital hai rocas con minerais que son a base da economía local pero tamén a causa da transformación urbana da cidade. Dende a fundación do municipio en 1971 a tendencia de poboación sempre foi negativa, coa excepción da primeira metade dos anos 70 e posteriormente anos soltos. Os socialdemócratas dominaron a vida política do concello ata as eleccións de 2018 e tamén foron parte da meirande parte das coalicións de goberno durante a década de 2000. No mandato de 2018 a 2022 o concello está gobernado por unha coalición integrada polos partidos Centerpartiet, Sjukvårdspartiet, Moderaterna e Kristdemokraterna. == Historia == Os restos arqueolóxicos mostran que as primeiras persoas chegaron á zona hai uns 6 000 anos, cando se retirou a capa de xeo da última glaciación.<ref name=":1">{{Cita web|título=Historia|url=https://kiruna.se/kommun--demokrati/kommunfakta/historia.html|páxina-web=kiruna.se|data-acceso=2022-08-08|lingua=sv}}</ref> No ano 1642 atopouse [[magnetita]] en Masugnsbyn, onde se abriu a primeira mina de ferro en 1647, e a onde chegaron os primeiros poboadores que non eran saami.<ref name=":1" /> A mena de Svappavaara atopouse a finais da década de 1640 ou a principios da de 1650. A primeira mostra de mineral coñecida de Malmberget data da década de 1660, e en 1696 menciónanse por vez primeira as montañas [[Kiirunavaara]] e Luossavaara. A comunidade de Kiruna comezou a medrar a finais do século XIX. Kiruna está na parroquia de [[Jukkasjärvi]], que dende tempos inmemoriais foi fogar dos [[Pobo saami|saami]]. Durante os séculos XVI e XVII estes dividíronse nas aldeas saami (''[[sameby]]'') de Siggevaara e Tingevaara, pero durante o século XVIII estas dividíronse en catro novos: Siggevaara converteuse en Laevas (Kaalasvuoma) e Gabna (Rautusvuoma), mentres que Tingevaara pasou a ser as aldeas saami de Talma e Saarivuoma. A zona recibiu aos seus primeiros poboadores [[fino-suecos do Val de Torne]] (''tornedalska'') durante a primeira metade do século XVII. A poboación do municipio era pequena ata que se iniciou a minería a gran escala nos últimos anos do século XIX. A mediados da década de 1880 comezaron as primeiras perforacións de proba en Kirunavaara.<ref name=":1" /> Dende finais do século XVII sabíase que a zona era rica en menas de ferro, pero non sería ata a década de 1890 cando os métodos de minería perminiron a explotación a gran escala. Isto axudou á chegada de moita xente á comunidade. No ano 1902 completouse a liña ferroviaria de [[Malmbanan]] entre Kiruna e [[Narvik]], o que facilitou enormemente a exportación de mineral. A liña Malmbanan foi inaugurada oficialmente polo rei [[Óscar II de Suecia|Óscar II]] o 14 de xullo de 1903.<ref>{{Cita libro|título=Norrländsk uppslagsbok : ett uppslagsverk på vetenskaplig grund om den norrländska regionen|url=https://www.worldcat.org/oclc/28547897|editorial=Bokförlaget Bra Böcker|data=©1993-©1996|lugar=Höganäs|ISBN=91-972484-1-X|OCLC=28547897}}</ref> A liña electrificouse en 1915. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Norrbotten]] 3akkx4pzja3ero4go3qqt3at4tmu960 0 571948 6168353 6163894 2022-08-27T15:58:10Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|08|N|12|56|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Säffle|nativo=Säffle kommun|imaxe=Säffle stadshus 2010.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Säffle vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Säffle]]|poboación=15 318|censo=2022|área=2 497,51|densidade=12,54|mapa=Säffle Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.saffle.se/ saffle.se]}} '''Säffle''' é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref name=":0">{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=Statistiska centralbyrån|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-08|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> O concello atópase na ribeira do [[lago Vänern]] e limita ao suroeste co municipio de Åmål, ao oeste co de Årjäng, ao norte con [[Arvika (municipio)|Arvika]] e ao nordés co concello de Grums. A súa capital é a cidade de [[Säffle]]. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] imj6s4nt7xcjs76y5x7muzmmk9raq0m 0 572033 6168376 6158591 2022-08-27T16:35:55Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|66|23|N|23|40|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Övertorneå|nativo=Övertorneå kommun<br>Ylitornion kunta|imaxe=Övertorneå centrum bild 16.JPG|pé=Centro de Övertorneå|escudo=Övertorneå kommuns vapensköld.svg|landskap=[[Norrbotten (landskap)|Norrbotten]]|condado=[[Norrbotten]]|capital=[[Övertorneå]]|poboación=4 192|censo=2022|área=2 488,29|densidade=1,78|mapa=Övertorneå Municipality in Norrbotten County.png|web=[http://www.overtornea.se/ overtornea.se]}} '''Övertorneå''' ([[Lingua finesa|finés]]: ''Ylitornion kunta'') é un municipio sueco (''kommun'') do [[condado de Norrbotten]].<ref name=":0">{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=Statistiska centralbyrån|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-09|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Övertorneå]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 4 192 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> O [[río Torne]], un dos ríos suecos máis grandes sen centrais hidroeléctricas, flúe a través do concello. A industria de servizos domina a economía local, aínda que os principais empregadores locais sons os gobernos musicipal e rexional. Dende a fundación do municipio en 1971 a tendencia de poboación ten sido negativa. O concello tivo varios gobernos de coalición, porén o partido máis votado en todas as eleccións foi o sociademócrata. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Norrbotten]] aqur33xzkxzw0z8oh1z2ygo34bfptx1 0 572180 6168270 6156402 2022-08-27T13:23:49Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «soler» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Ángeles López de Ayala|nome_nacemento=Ángeles López de Ayala y Molero|data_de_nacemento={{data|21|09|1856}}|lugar_de_nacemento={{bandeira|España|1785}} [[Sevilla]], [[Andalucía]], [[España]]|data_de_falecemento={{data|29|01|1926}} {{idade|21|09|1856|29|01|1926}}|lugar_de_falecemento={{bandeira|España|1785}} [[España]]|nacionalidade=española|ocupación=[[muller política]], [[feminista]], [[escritora]], [[xornalista]], [[masona]]|Pais=Gonzalo López de Ayala<br>Asunción Molero y Valdivia}} '''Ángeles López de Ayala y Molero''', nada en [[Sevilla]] o [[21 de setembro]] de [[1858]] e finada en [[Barcelona]] o [[29 de xaneiro]] de [[1926]], foi unha [[Dramaturgo|dramaturga]], narradora, [[xornalista]] e [[Activismo|activista]] [[Político, política|política]] [[España|española]]. É considerada a principal intelectual [[Feminismo|feminista]] no país de finais do [[século XIX]] e comezos do [[século XX]].<ref name="escritoras">{{Cita web|url=http://escritoras.com/escritoras/Angeles-Lopez-de-Ayala-y-Molero|título=Ángeles López de Ayala y Molero|data=6 de abril de 2003|data-acceso=11 de maio de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20130624144003/http://escritoras.com/escritoras/Angeles-Lopez-de-Ayala-y-Molero|dataarquivo=24 de xuño de 2013|páxina-web=Escritoras.com}}</ref><ref name="barcelonaenfemeni">{{Cita web|url=http://barcelonaenfemeni.org/Sant%20Andreu/Angeles%20Lopez%20de%20Ayala.htm|título=Ángeles López de Ayala - Escriptora i feminista|lingua=ca|data-acceso=13 de maio de 2013|páxina-web=Barcelona en femení}}</ref><ref name="mcn">{{Cita web|url=http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=lopez-de-ayala-y-molero-angeles|título=López de Ayala y Molero, Ángeles (1856-1926)|apelidos=Fernández de Cano y Martín|nome=J. R.|data-acceso=13 de maio de 2013|páxina-web=MCN biografias}}</ref> [[Republicanismo|Republicana]], [[feminista]] e afiliada á [[Masonaría|francmasonería]], impulsou a creación da Sociedad Autónoma de Mujeres de Barcelona en [[1892]], considerada a primeira organización feminista de España, coa [[anarquista]] [[Teresa Claramunt|Teresa Claramunt i Creus]] e a espiritista [[Amalia Domingo Soler]]. Tamén fundou a Sociedad Progresiva Femenina en [[1898]].<ref>{{Cita web|url=http://www.curiositat.cat/2012/07/13/la-primera-associacio-feminista/|título=La primera associació feminista|data=13 de xullo de 2013|lingua=ca|data-acceso=13 de maio de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120923235324/http://www.curiositat.cat/2012/07/13/la-primera-associacio-feminista/|dataarquivo=23 de setembro de 2012|páxina-web=Curiositat.cat}}</ref> Férrea defensora dos [[dereitos da muller]], afirmaba que estas habían emanciparse tanto da [[Igrexa católica|Igrexa]] (que temía que liberasen a consciencia), como da [[Patriarcado|supremacía masculina]]. [[Ficheiro:Manifestación_mujeres_de_Barcelona.png|ligazón=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Manifestaci%C3%B3n_mujeres_de_Barcelona.png/266px-Manifestaci%C3%B3n_mujeres_de_Barcelona.png|miniatura|266x266px|Manifestación de mulleres de Barcelona a prol do [[ensino]] [[laico]], convocada por Ángeles López de Ayala o [[10 de xullo]] de [[1910]]]] == Traxectoria == Era filla de Gonzalo López de Ayala e de Asunción Molero e Valdivia e sobriña do escritor e político Adelardo López de Ayala.<ref name="mcn">{{Cita web|url=http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=lopez-de-ayala-y-molero-angeles|título=López de Ayala y Molero, Ángeles (1856-1926)|apelidos=Fernández de Cano y Martín|nome=J. R.|data-acceso=13 de maio de 2013|páxina-web=MCN biografias}}</ref> Aos oito anos quedou orfa de nai, polo que o seu pai decidiu deixar a súa crianza e educación en mans duns familiares en [[Morón de la Frontera]] e posteriormente trasladáronse a [[Zahara de la Sierra]]. Recibiu unha primeira instrución no Convento de Santa Catalina en [[Osuna]] e máis adiante entrou como [[noviza]] no Convento de Santa María en [[Marchena]]. Porén, a súa escasa vocación relixiosa fíxoa abandonar os hábitos dous anos despois, e atopou máis tarde unha tendencia cara as letras.<ref name="mcn" /> Con dezaseis anos deu por concluída ''El triunfo de la virtud'', unha novela en catro tomos, e ao pouco tempo comezou a colaborar en publicacións como ''La Educación'', ''El Fígaro'', ''El Hispalense'' e ''El Disparate''. Casou en 1881 e instalouse en Madrid co seu esposo. Perdeu o seu pai e os seus dous irmáns a finais dos [[Década de 1880|anos 1880]].<ref name="Gómez2000">{{Cita libro|título=Mujeres escritoras en la prensa andaluza del siglo XX: (1900-1950)|ano=2000|editorial=Universidad de Sevilla|ISBN=9788447205608|páxinas=203–204|apelidos=Ramírez Gómez|nome=Carmen}}</ref> En [[1887]] publicou a obra ''Los terremotos de Andalucía o Justicia de Dios''. Ao mesmo tempo iniciou unha campaña pública en contra da [[Monarquía española|institución monárquica]], pola que foi arrestada durante un breve período. En [[1889]], cando residía en [[Santander]], o seu fogar sufriu un atentado.<ref name="mcn">{{Cita web|url=http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=lopez-de-ayala-y-molero-angeles|título=López de Ayala y Molero, Ángeles (1856-1926)|apelidos=Fernández de Cano y Martín|nome=J. R.|data-acceso=13 de maio de 2013|páxina-web=MCN biografias}}</ref> En [[1888]] trasladouse a [[Barcelona]], cidade onde fundou varias publicacións: * O semanario ''El Progreso'' ([[1896]]), de ideoloxía republicana, que trataba a cuestión da muller * ''El Gladiador'' ([[1906]]), sobre a condición da muller e a loita feminista en todos os eidos * ''El Libertador'' ([[1910]]), baixo o eslogan "Periódico defensor de la mujer y órgano del librepensamiento" * ''El Gladiador del Librepensamiento'' ([[1914]]), que desapareceu en [[1920]], juntamente coa Sociedad Progresiva.<ref>{{Cita novas|data=16 de agosto de 2010|título=Breve historia del feminismo en Cataluña hasta el final de la guerra civil|url=http://lacomunidad.elpais.com/memoria-historica/2010/8/16/breve-historia-del-feminismo-cataluna-2|data-acceso=13 de maio de 2013|urlarquivo=https://web.archive.org/web/20120924051646/http://lacomunidad.elpais.com/memoria-historica/2010/8/16/breve-historia-del-feminismo-cataluna-2|dataarquivo=24 de setembro de 2012|apelidos=Montagut Contreras|nome=Eduardo|xornal=El País}}</ref> Debido ás persecucións das autoridades, pasou longas tempadas no cárcere polas súas actividades políticas e xornalísticas.<ref name="barcelonaenfemeni"/> Ángeles financiaba unha escola laica nocturna, a cal foi propulsora para a creación da Sociedade Progresiva Feminina. Nela afianzouse o funcionamento dunha escola diúrna para nenas e outra nocturna para adultos. A asociación estaba estreitamente ligada á Loxa Constancia, á que pertencía López de Ayala, e da que fora secretaria en [[1895]].<ref name="SánchezEspinosa1999">{{Cita libro|apelidos=Sánchez Sánchez|nome=Isidro|apelidos2=Villena Espinosa|nome2=Rafael|título=Sociabilidad fin de siglo: espacios asociativos en torno a 1898|url=http://books.google.com/books?id=1buT1OuRc2cC&pg=PA89|dataacceso=18 de maio de 2013|ano=1999|editorial=Universidad de Castilla La Mancha|ISBN=9788489958890|páxinas=89–91|apelidos3=Guareña|nome3=Jean Louis|lingua=es}}</ref><ref name="Lázaro2005">{{Cita libro|título=La Masonería, escuela de formación del ciudadano: La educación interna de los masones españoles en el último tercio del siglo XIX|url=http://books.google.com/books?id=u5G5Y1b3EwYC&pg=PA319|dataacceso=18 de maio de 2013|data=19 de outubro de 2005|editorial=Universidad Pontifica Comillas|ISBN=9788484681755|páxina=319|apelidos=Álvarez Lázaro|nome=Pedro F|edición=3ª|lugar=Madrid|lingua=es}}</ref> Creou, amais, un [[Coro (grupo musical)|orfeón]] e unha compañía de teatro.<ref name="barcelonaenfemeni"/> Ángeles López de Ayala organizou, coa axuda do lerrouxismo, «a manifestación feminina máis importante e multitudinaria da Restauración baixo a bandeira da emancipación da muller, do librepensamento e da república». Levada a cabo en [[Barcelona]] o [[10 de xullo]] de [[1910]],<ref>{{Cita libro|apelidos=Sánchez|nome=Isidro Sánchez|apelidos2=Espinosa|nome2=Rafael Villena|título=Sociabilidad fin de siglo: espacios asociativos en torno a 1898|url=http://books.google.com/books?id=1buT1OuRc2cC&pg=PA89|dataacceso=18 de maio de 2013|ano=1999|editorial=Univ de Castilla La Mancha|ISBN=9788489958890|páxinas=89–91}}</ref> o seu obxectivo era expresar simpatía ante unha proposta do político español [[José Canalejas Méndez|José Canalejas]]. Amais da propia manifestación, logrouse entregarlle ao [[gobernador civil]] unha mensaxe cunhas 22 000 sinaturas que declaraba que todas as españolas eran [[Igrexa católica|católicas]], mais non clericais.<ref name="Pinedo2008">{{Cita libro|título=Dios, Patria y Hogar: la construcción social de la mujer española por el catolicismo y las derechas en el primer tercio del siglo XX|dataacceso=18 de maio de 2013|ano=2008|editorial=Universidad de Cantabria|ISBN=9788481024609|páxina=56|apelidos=Arce Pinedo|nome=Rebeca|url=https://books.google.es/books?id=yCKBUgbp8E4C&pg=PA56&redir_esc=y|lingua=es}}</ref> == Obras (incompleta) == * ''Lo que conviene a un marido'', 1880. Teatro. * ''Don Gonzalo de Córdoba'', 1880. Teatro.<ref name="Gómez2000" /> * ''El triunfo de la virtud'', 1881. Novela. * ''Los terremotos de Andalucía o Justicia de Dios''. Madrid: Tip. Huérfanos, 1886. Novela. * ''Cuentos y cantares para los niños''. Madrid: José Matarredona, 1888. Cuentos. * ''De tal siembra tal cosecha''. Barcelona: Maucci, 1889. Teatro.<ref>{{cite book|last=Ayala|first=Ángeles López de|title=De tal siembra tal cosecha: comedia original en tres actos y en verso|url=http://books.google.com/books?id=x6fdmQEACAAJ|accessdate=18 de maio de 2013|year=1899|publisher=Henrich y Compa}}</ref> * ''Absurdos sociales'', Barcelona, 1899. Novela.<ref name="Gómez2000" /> * ''Primitivo'', 1900. Libro de lectura.<ref name="Gómez2000" /> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Portal|Feminismo}} === Outros artigos === * [[Mercedes Formica|Mercedes Fórmica Corsi]] {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Lopez de Ayala, Angeles}} [[Categoría:Nados en Sevilla]] [[Categoría:Nados en 1858]] [[Categoría:Finados en 1926]] [[Categoría:Masóns de España]] qugdjhle3ehugitjfmjwo2fye8nzaa0 0 572376 6168375 6163898 2022-08-27T16:35:45Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|66|21|N|22|53|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Överkalix|nativo=Överkalix kommun|imaxe=Överkalix - panoramio (5).jpg|pé=Casa do concello|escudo=Överkalix vapen.svg|landskap=[[Norrbotten (landskap)|Norrbotten]]|condado=[[Norrbotten]]|capital=[[Överkalix]]|poboación=3 215|censo=2022|área=2 919,46|densidade=1,16|mapa=Överkalix Municipality in Norrbotten County.png|web=[https://www.overkalix.se/ overkalix.se]}} '''Överkalix''' é un municipio sueco (''kommun'') do [[condado de Norrbotten]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-11|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Överkalix]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 3 215 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> O concello ten unha superficie de 2 919,47 km². Limita ao norte co municipio de [[Pajala (municipio)|Pajala]], ao leste co de [[Övertorneå (municipio)|Övertorneå]], ao sur cos de [[Luleå (municipio)|Luleå]] e [[Kalix (municipio)|Kalix]], e ao oeste cos concellos de [[Gällivare (municipio)|Gällivare]] e [[Boden (municipio)|Boden]]. O municipio de Överkalix ten 14 exclaves dentro dos límites doutros concellos. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Norrbotten]] mfhgprn1y7ufzuqk2b5w3zw0jqi2zrw 0 572386 6168616 6158589 2022-08-28T07:35:23Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|56|15|N|14|04|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Östra Göinge|nativo=Östra Göinge|imaxe=Östra Göinge kommunhus.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Östra Göinge vapen.svg|landskap=[[Skåne]]|condado=[[Escania]]|capital=[[Broby]]|poboación=14 887|censo=2022|área=451,15|densidade=34,49|mapa=Östra Göinge Municipality in Scania County.png|web=[https://www.ostragoinge.se/ ostragoinge.se]}} '''Östra Göinge''' é un municipio sueco (''kommun'') do [[condado de Escania]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-11|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Broby]]. O concello limita con Kristianstad ao sur e sueste, con [[Hässleholm (municipio)|Hässleholm]] ao oeste e con Osby an norte. No ano 2022 o municipio tiña unha poboación de 14 887 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-28|lingua=sv}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Escania]] arh5eg5n12wsv2p98eaxzyxixhry1s2 0 572420 6168285 6167871 2022-08-27T14:16:58Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «y» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Amalia Domingo Soler''', nada en [[Sevilla]] o [[10 de novembro]] de [[1835]] e finada en [[Barcelona]] o [[29 de abril]] de [[1909]], foi unha [[Escritor, escritora|escritora]] e activista polos [[dereitos da muller]]. Está considerada unha importante figura do espiritismo español e da divulgación do mesmo. Traballou con diferentes médiums e publicou as comunicacións que recibían.<ref>{{Cita novas|título=Cuando los espiritistas luchaban por la igualdad de la mujer: el desconocido programa social de Amalia Domingo Soler|url=https://www.eldiario.es/madrid/somos/malasana/cuando-los-espiritistas-luchaban-por-la-igualdad-de-la-mujer-el-desconocido-programa-social-de-amalia-domingo-soler_1_6412714.html|data-acceso=10 de agosto de 2022|data-publicación=1 de novembro de 2019|apelidos=de la Cruz|nome=Luis|xornal=elDiario.es|lingua=es}}</ref> En [[Iberoamérica]], [[España]] e [[Portugal]] é moi coñecida polo seu libro ''Memorias del padre Germán'', ditado a un médium polo guía espiritual de Amalia, o padre Germán. Os seus escritos caracterízanse polo estilo poético e delicado. Tamén se distinguiu pola súa fortaleza e valor en soportar os prexuízos da época sobre as mulleres, malia a súa saúde visual limitada. == Infancia e mocidade == Criouse na cidade de Sevilla. Daquela, España [[España|estaba]] gobernada por [[Isabel II de España|Isabel II]], que subiu ao trono en [[1833]], coa súa nai, [[María Cristina de Borbón-Dúas Sicilias|María Cristina]], como rexente. A súa cidade natal era destino de moitas rutas de alén mar, cando as tropas de [[Napoleón I de Francia|Napoleón]] invadiron España de [[1808]] a [[1814]]. A situación crítica contribuíu a que España perdese gran parte das súas colonias americanas no comezo do século. Pasou grandes dificultades xa dende nena. O seu pai morreu antes de ela nacer, e aos oito anos quedou case [[Cegueira|cega]] e foi parcialmente curada por un [[farmacéutico]]. Nesa etapa foi indispensábel a súa nai, pois os problemas visuais acompañárona toda a vida. Porén, grazas aos esforzos da proxenitora, entre os dous e os cinco anos [[Alfabetización|aprendeu a ler e a escribir]]. Con dez anos empezou a escribir poesía e publicou aos dezaoito. Cando tiña vinte e cinco anos morreu a súa nai. Entrou noutra etapa difícil, e dedicou os seus recursos financeiros ao seu delicado estado de saúde. Non estaba casada e as relacións coa familia paterna eran inestábeis. Familiares e amizades suxeríronlle ideas que ela rexeita: un [[matrimonio]] de conveniencia ou entrar nun [[Monxa|convento]]. Finalmente, resolveu trasladarse a [[Madrid]]. Xa na capital en [[1868]], pasou por novas dificultades: non atopaba traballo, vivía na precariedade e recorría á caridade. Coñecíanse moi poucos detalles sobre os anos previos ao seu contacto co espiritismo (máis aló do seu propio testemuño autobiográfico). Porén, na [[década de 2010]] descubríronse multitude de datos inéditos. Entre outros, sóubose de colaboracións súas en xornais e revistas ou a súa estadía entre 1867 e 1868 en [[Tarragona]], onde publicou o seu primeiro libro.<ref>{{Cita libro|título=‘¿Qué mandáis hacer de mí?’ Una historia desvelada de relecturas teresianas en el contexto cultural de entresiglos|apelidos=Correa Ramón|nome=Amelina|editorial=Iberoamericana Vervuert|ano=2019|ISBN=9788491920786|capítulo=Amalia Domingo Soler, la santa laica del barrio de Gracia|lingua=es|páxinas=79-155}}</ref> == Primeiros contactos co espiritismo == Unha noite, mentres camiñaba, aparecéuselle a súa defunta nai. A visión espantouna, mais recuperou as esperanzas e Amalia lembrou a súa relixión. Buscou axuda nunha igrexa [[Luteranismo|luterana]], o que a impulsou a non darse por vencida e retomar a escritura. A vista volveulle causar angustia e buscou a axuda do médico [[homeópata]] Dr. Hysern, quen a sanou da [[cegueira]]. Este, malia declararse materialista, entregoulle un exemplar de ''El Criterio'', xornal espiritista que circulaba na época. Ese pequeno periódico espiritista espertou a súa curiosidade e, na busca de maiores esclarecementos, Amalia comezou a escribir para revistas espiritistas da época. Decidiu escribir unha poesía para ''El Criterio'' que non foi publicada, mais animou ao editor a enviarlle un exemplar de ''Preliminares del Espiritismo''. == Movemento espiritista == A súa primeira publicación, unha poesía, apareceu no xornal espiritista ''La Revelación''. ''O'' seu primeiro artigo doutrinario, ''La fe espiritista'', sae en 1872 no número 9 de ''El Criterio''.<ref>{{Cita web|url=https://www.cimamovimientoespirita.org/amalia-domingo-soler/|título=Amalia Domingo Soler|data-acceso=7 de febreiro de 2022|data=12 de outubro de 2019|lingua=es}}</ref> Os seus artigos chamaron a atención e Amalia integrouse aos poucos no movemento espiritista español, asistindo a reunións en casas espiritistas. O [[31 de marzo]] de [[1875]], aniversario da desencarnación de [[Allan Kardec]], leu a poesía ''A la memoria de Allan Kardec'' ante os membros da Sociedad Espiritista Española. Pasou así a integrar as filas dos propagandistas da doutrina espiritista. Permanece catro meses en Murcia coa comunidade espiritista en canto se recuperaba dunha [[doenza]]. Amalia cría firmemente que sería un erro vivir do espiritismo, así que seguiu a traballar de día mentres que escribía de noite. Permaneceu en [[Madrid]] até mudarse a [[Barcelona]] o [[10 de agosto]] de [[1876]], convidada polo centro espiritista ''La Buena Nueva''. Aloxouse na casa do seu adaíl, [[Lluís Llach]], coa esperanza de atopar alí mellores condicións de traballo, xa entón unha cidade de gran actividade económica.<ref>{{Cita web|url=https://www.cimamovimientoespirita.org/amalia-domingo-soler/|título=Amalia Domingo Soler|data-acceso=7 de febreiro de 2022|data=12 de outubro de 2019|lingua=es}}</ref> === O Padre Germán === O [[9 de maio]] de [[1879]] aparecéuselle quen sería o seu guía espiritual, o padre Germán. En [[Barcelona]] atopouse cun médium somnámbulo, Eudaldo, quen recibiu varias mensaxes destinadas a Amalia. Moitas delas foron recompiladas no libro ''Memorias del padre Germán'', publicado en partes a partir do [[29 de abril]] de [[1880]]. En [[1891]] Amalia escribe as súas ''Memorias'' baixo a orientación do padre Germán.<ref>{{Cita novas|título=De Buenas Letras. De terremotos y linajes familiares|url=https://www.researchgate.net/publication/349884474_De_Buenas_Letras_De_terremotos_y_linajes_familiares|data-acceso=11 de agosto de 2022|apelidos=Correa Ramón|nome=Amelina|data-publicación=4 de marzo de 2021|xornal=Ideal}}</ref> == Divulgación == O [[22 de maio]] de [[1879]] Amalia publicou o primeiro número de ''La Luz del Porvenir'', dirixido por ela mesma. Nese número saíu o artigo ''La idea de Dios'' que foi denunciado ás autoridades, o que provocou a suspensión do xornal por 42 semanas. Porén, non se intimidou e lanzou outra revista, ''El Eco de la Verdad'', até que a revista suspendida puidese volver funcionar. Así, o xornal circulou despois dun decreto do rei [[Afonso XII de España|Afonso XII]]. Ao ser o [[Igrexa católica|catolicismo]] a relixión oficial de [[España]], reaccionaba ante calquera movemento que puidese ocupar a súa posición. Amalia escribiu para varios xornais, entre eles, ''La Idea de Dios'', ''El Criterio'', ''El Espiritismo'', ''Gaceta de Cataluña'', ''Revista de Estudios Psicológicos'' e ''La Revelación''. Deixoulle un gran legado ao movemento espiritista español e mundial. Finou aos 73 anos por causa dunha [[Pneumonía|broncopneumonía]]. O seu enterro civil tivo lugar no [[cemiterio de Montjuïc]], en [[Barcelona]].<ref>{{Cita web|url=http://www.ecured.cu/index.php/Amalia_Domingo_Soler|páxina-web=Ecured.cu|título=Amalia Domingo Soler|data-acceso=11 de agosto de 2022|lingua=es}}</ref> == Algunhas publicacións == * ''Réplica a la escuela materialista'' * ''El Espiritismo'' * ''Un ramo de amapolas y una lluvia de perlas, o sea, un milagro de la Virgen de la Misericordia'', 1868 * ''Memorias del padre Germán: comunicaciones obtenidas por el médium parlante del centro espiritista La Buena Nueva de la ex-villa de Gracia'', 1900. Editorial Kier. 295 pp. * ''¡Te perdono!: Memorias de un espíritu''. Volumen 2 de la Biblioteca de Novelas Ocultistas. Editorial Kier, 1944 * ''Ramos de violetas''. [//es.wikisource.org/wiki/Ramos_de_violetas En liña en Wikisource] * ''Memorias'', 1891 e 1912, algunhas veces titulado ''Memorias de una mujer'', así como ''Memorias de la insigne cantora del espiritismo'' * ''Hechos que prueban'' * ''Réplicas de Amalia'' * ''La luz del camino'' * ''Cuentos espiritistas'', ed. de Amelina Correa Ramón, ilustraciones de Marina Arespacochaga. Madrid, Ediciones Clan, 2002, 226 pp. ISBN 978-84-89142-57-2 2002 * ''Las grandes virtudes'' * ''Sus más hermosos escritos''. ''Del más allá''. 4ª edición de Editorial Kier, 352 pp. 1952 == Honras == === Eponimia === * Asociación Espírita Andaluza Amalia Domingo Soler.<ref>{{Cita web|url=http://www.andaluciaespiritista.es/|título=Asociación Espírita Andaluza - Amalia Domingo Soler|data-acceso=3 de maio de 2013|obra=Andaluciaespiritista.es|lingua=es|cita=}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Bibliografía == * {{Versaleta|Correa Ramón}}, Amelina, «Librepensamiento y espiritismo en Amalia Domingo Soler, escritora sevillana del siglo XIX», ''Archivo hispalense: Revista histórica, literaria y artística'', 83:254, septiembre-diciembre de 2000, 75-102. * {{Versaleta|Correa Ramón}}, Amelina, «Amalia Domingo Soler, una escritora en la sombra», en Domingo Soler, Amalia, ''Cuentos espiritistas'', ed. Amelina Correa Ramón. Madrid: Clan, 2002, 7-54. * {{Versaleta|Correa Ramón}}, Amelina, «''Ce que dit la bouche d’ombre'': Amalia Domingo Soler y la revelación hispana de las sombras», en Miguel Ángel García y Andrés Soria, eds., ''Volumen de Homenaje a Juan Carlos Rodríguez''. Granada: Editorial Universidad de Granada, 2015. * {{Versaleta|Correa Ramón}}, Amelina, "Amalia Domingo Soler: la santa laica del barrio de Gracia", ''‘¿Qué mandáis hacer de mí?’'' ''Una historia desvelada de relecturas teresianas en el contexto cultural de entresiglos'', Madrid/Frankfurt, Iberoamericana Vervuert, 2019, pp. 79-156. * {{Versaleta|Correa Ramón}}, Amelina, ''Amalia Domingo Soler y el espiritismo de fin de siglo'', Madrid, Editorial Archivos Vola, 2021. * {{Versaleta|Souza Lucen}}, Antônio de, y {{Versaleta|Alves Godoy}}, Paulo. ''Personagens do Espiritismo''. São Paulo: Edições FEESP, 1982. == Ligazóns externas == {{Commonscat|Amalia Domingo Soler}} {{wikisource}} * [http://magazinemodernista.com/2009/04/12/amalia-domingo-soler-una-escritora-espiritista-en-el-siglo-xix/ {{Versaleta|Amelina Correa Ramón}}. «Librepensamiento y espiritismo en Amalia Domingo Soler, escritora sevillana del siglo XIX»] - en ''Archivo hispalense'' (Sevilla), Tomo LXXXIII, n.º 254, septiembre-diciembre de 2000, pp. 75-102. * [https://cursoespirita.com/revista-la-luz-del-porvenir/ Revista La Luz del Porvenir fundada por Amalia Domingo Soler]. * [http://www.youtube.com/watch?v=OnYGhRJg0Sg&feature=player_embedded#! Ver e oír a mensaxe psicofónica de Amalia Domingo Soler por intermedio de Divaldo Pereira Franco, con ocasión do peche da Reunión do Consejo Espírita Internacional - Suramérica (Lima, 11 de outubro de 2008)] - en [[YouTube]], 6.45 [[minuto|min]]. * [https://cursoespirita.com/librosespiritas/ Todos los libros de Amalia Domingo Soler] - en Biblioteca Espírita. * [https://web.archive.org/web/20151117084249/http://www.bibliotecavirtualdeandalucia.es/opencms/lecturas-pendientes/003-cuentos_espiritistas.html ''Cuentos espiritistas'' de Amalia Domingo Soler] - en BibliotecaVirtualAndalucía. * [http://www.facebook.com/pages/Amalia-Domingo-Soler/120073247513 Amalia Domingo Soler] - en [[Facebook]]. {{control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Sevilla]] fh4wjtlx9bakyi6r8ok2q7t0e1g1g91 0 572516 6168640 6158586 2022-08-28T08:57:35Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|57|42|N|11|39|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Öckerö|nativo=Öckerö kommun|imaxe=Öckerö kommunhus.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Öckerö vapen.svg|landskap=[[Bohuslän]]|condado=[[Västra Götaland]]|capital=[[Öckerö]]|poboación=12 864|censo=2022|área=511,4|densidade=499,57|mapa=Öckerö Municipality in Västra Götaland County.png|web=[https://www.ockero.se/ ockero.se]}} '''Öckerö''' é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Västra Götaland]],<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-12|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> Anteriormente era parte do condado de Gotemburgo e Bohus e a súa capital é [[Öckerö]]. O concello está situado no sur do ''landskap'' de Bohuslän e no norte do [[Kattegat|Kattegatt]], ao oeste dos municipios de Gotemburgo e Kungälv. O concello está formado por 10 illas habitadas e xunto con [[Gotland]] é o único municipio de [[Suecia]] que carece de conexión terrestre e depende de [[Transbordador|transbordadores]]. A zona ten unha flora rica e moitas especies de aves, pero ten problemas cos refugallos mariños. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Västra Götaland]] qcnql4yo1baedey2gwyq72rjpp4ky79 0 572583 6168293 6162072 2022-08-27T14:40:50Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|21|N|18|00|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Solna|nativo=Solna kommun|imaxe=Solna-stadshus.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Solna vapen.svg|landskap=[[Uppland]]|condado=[[Condado de Estocolmo|Estocolmo]]|capital=[[Solna]]|poboación=84 620|censo=2022|área=21,66|densidade=4 389|mapa=Solna Municipality in Stockholm County.png|web=[https://www.solna.se/ solna.se]}} '''Solna''' é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Estocolmo]],<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-12|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> situado xusto ao norte do centro da cidade de [[Estocolmo]]. A súa capital é Solna e a meirande parte das densamente poboadas áreas do concello forman parte da área urbana de Estocolmo,<ref>{{Cita web|título=Tätorter 2010|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/miljo/markanvandning/tatorter/pong/publikationer/tatorter-2010/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-12|lingua=sv}}</ref> coa excepción de Sörentorp (coa antiga academia de policía) que no ano 2015 separouse de Estocolmo e incluíuse na agolomeración urbana de Upplands Väsby e Sollentuna. Solna é o terceiro concello máis pequeno de Suecia en extensión, cunha superficie de tan só 20 km². En termos de poboación Solna é o 27º municipio máis grande do país, con 84 620 habitantes en 2022.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> O municipio de Solna está no sur do ''landskap'' de Uppland. Ao sueste, sur e suroeste limita co concello de Estocolmo, ao oeste co de [[Sundbyberg (municipio)|Sundbyberg]], ao noroeste co de Sollentuna e ao nordés co municipio de Danderyd, todos eles no condado de Estocolmo. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Estocolmo]] mrx8gxd88wnoy4256wh59co1cdg649z 0 572594 6168634 6162591 2022-08-28T08:26:37Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|63|11|N|14|40|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Östersund|nativo=Östersunds kommun|imaxe=Östersunds rådhus.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Östersund kommunvapen - Riksarkivet Sverige.png|landskap=[[Jämtland (landskap)|Jämtland]]|condado=[[Jämtland]]|capital=[[Östersund]]|poboación=64 368|censo=2022|área=2 501,17|densidade=29,15|mapa=Östersund Municipality in Jämtland County.png|web=[https://www.ostersund.se/ ostersund.se]}} '''Östersund''' é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Jämtland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-12|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Östersund]], que tamén é a capital do condado. O concello é o máis grande de Jämtland en número de habitantes, o sexto máis grande de Norrland e o 37º de Suecia. No ano 2022 tiña unha poboación de 64 368 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-28|lingua=sv}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Jämtland]] 0ivvfz6ikra3gdn7z3p6rrzy8jrxec7 0 572617 6168237 6167881 2022-08-27T12:04:24Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «milano» wikitext text/x-wiki {{Outros homónimos|l'omonimo psicanalista|Luigi Ballerini (psicanalista)}}{{Biografía|nome=}}'''Luigi Ballerini''', nado en [[Milán]] en [[1940]], é un [[poeta]], [[escritor]] e [[tradutor]] [[Pobo italiano|italiano]]. Desde 2010 vive entre [[Nova York]], Milán e Otranto. É pai do actor e director de cine [[Edoardo Ballerini]]. == Traxectoria == === Primeiros anos === Fillo dunha costureira, Umbertina Santi, e de Ettore Ballerini, un xastre [[morto en combate]] contra os [[nazis]] en [[Cefalonia]], en 1943,<ref>{{Cita publicación periódica|título=Núm. 19 (2014): En record de Primo Levi. Per ricordare Primo Levi ; Quaderns d'Italià|url=https://raco.cat/index.php/QuadernsItalia/issue/view/21603|lingua=ca-ES|apelidos=|data=|revista=}}</ref> Luigi Ballerini creceu na zona de Porta Ticinese. === Formación === Estudou literatura na [[Universidade Católica do Sagrado Corazón|Universidade Cattolica]], viviu un tempo en [[Londres]] <ref name=":0">{{Cita libro|data=2016|páxina=V|título=L. Ballerini. Introduzione, in Beppe Cavatorta (a cura di), Poesie 1972-2015, Oscar Mondadori}}</ref>, nos [[anos 60]] estudou na [[Universidade Wesleyana|Universidade Wesleyan]], [[Connecticut]],<ref>{{Cita web|url=http://dac-collection.wesleyan.edu/obj17734|páxina-web=dac-collection.wesleyan.edu|título=obj}}</ref> e graduouse en [[Boloña]] cunha tese sobre o escritor [[Charles Olson]]. === Carreira literaria === Os seus primeiros poemas, ''Inno alla terra'', apareceron en ''Inventario'' en [[1960]]. En [[1963]] traballou coa editorial Rizzoli, publicando a tradución da ''Storia della follia'' de [[Michel Foucault|Foucault]]. En [[1965]] trasladouse a [[Roma]] onde coñeceu a artistas e poetas neoexperimentais<ref>{{Cita libro|título=Il Movimento Della Poesia Italiana Negli Anni Settanta|url=https://books.google.com/books?id=pkk-LRzNeecC&pg=PA177&lpg=PA177&dq=adriano+spatola+luigi+ballerini&source=bl&ots=xDFghLKrMg&sig=ACfU3U0PeUs-Xqf5xtGcohP-2hgwyYmZzA&hl=it&sa=X&ved=2ahUKEwj5547h0IfpAhUQlnIEHQvjBlQ4ChDoATACegQIChAB#v=onepage&q=adriano%20spatola%20luigi%20ballerini&f=false|editorial=EDIZIONI DEDALO|ISBN=978-88-220-3730-5|lingua=it|nome=Tomaso|apelidos=Kemeny|nome2=Cesare|apelidos2=Viviani}}</ref> como Adriano Spatola, Giulia Niccolai, Nanni Cagnone, Magdalo Mussio, Emilio Villa, Giovanna Sandri, etc, e, sobre todo, [[Elio Pagliarani]], do que se fai colaborador e a través do que coñece ao seu amigo [[Cesare De Michelis]], fundador de Marsilio Editori.<ref>{{Cita web|título=Poesia che merita di esistere|url=http://www.ilsole24ore.com/art/cultura/2016-05-12/poesia-che-merita-esistere-172952.shtml?uuid=ADKMp6D|páxina-web=Il Sole 24 ORE|data-acceso=2022-08-12|lingua=it}}</ref> Con Marsilio publicou o seu primeiro volume de [[crítica literaria]] (''La piramide capovolta'', [[1975]]), ''La sacra Emilia,'' unha escollida antoloxía de poemas de [[Gertrude Stein]], traducida por el mesmo, e algunhas coleccións poéticas (''Il terzo gode'', [[1994]], e a reedición de ''Cefalonia 1943-2001'', en [[2013]]). Mentres, escribe recensións nos xornais ''Avanti!,'' ''L'Unità'' e ''Rinascita'', imparte clases de [[Educación secundaria|secundaria]]<ref name=":0" /> e traduce a escritores [[Estados Unidos de América|estadounidenses]] como [[Herman Melville]], [[Benjamin Franklin]], [[James Baldwin]] ou [[Henry James]]. En [[1971]], traduciu ''Kora in Hell de'' [[William Carlos Williams]]. En homenaxe aos seus setenta anos recompilouse ''Balleriniana'', unha colección de ensaios, lembranzas, anécdotas e outros escritos. === Os anos americanos === Após ter estudado nos EEUU de 1960 a 1962, volveu a [[California]] en [[1969]] e ensina literatura italiana moderna e contemporánea na [[Universidade de California, Os Ánxeles|UCLA]].<ref>{{Cita web|url=https://italian.ucla.edu/person/luigi-ballerini/|páxina-web=italian.ucla.edu|título=Luigi Ballerini|lingua=EN}}</ref> En [[1970]] naceu o seu fillo. Trasladouse a Nova York en [[1971]] para impartir clases no City College e no Graduate Center ([[CUNY]]). En [[1972]] publicou a súa primeira colección de poesía, ''eeccetera. E'' . Chegou a ser director da facultade de estudos italianos da [[Universidade de Nova York|NYU]] en [[1976]], e en [[1990]]<ref>{{Cita web|url=http://www.casaitaliananyu.org/about/history|páxina-web=casaitaliananyu.org|título=History}}</ref> foi director da Casa Italiana Zerilli-Marimò, cargo que deixou para asumir, en [[1992]], o de director do departamento italiano da UCLA. Desde ese ano e até [[2012]], viaxa entre Os Ánxeles e Nova York, a cidade de residencia da súa parella desde [[1986]], a psicanalista Paola Mieli. Nese período colaborou con Angelo Savelli, Salvatore Scarpitta, Charles Traub, o crítico de arte Mario Diacono e os ''[[language poets]]'' Charles Bernstein e Ray di Palma. Coñece e colabora coa crítica e escritora Marjorie Perloff, co poeta e tradutor Paul Vangelisti, co escultor Richard Nonas e co compositor Jed Distler para cuxa obra, ''Tools'', escribe o libreto.<ref>{{Cita web|título="Tools" a Contemporary Opera by Jed Distler|url=https://www.jdistleropera.com/|páxina-web=tools-jdistleropera|data-acceso=2022-08-13|lingua=en}}</ref> Foi promotor da poesía e da cultura italiana entre exposicións (''Italian Visual Poetry 1912-1972'' <ref>{{Cita web|título=Search: NYA_INST:NYARC|url=https://library.nyarc.org/discovery/search?vid=01NYA_INST:NYARC|páxina-web=library.nyarc.org|data-acceso=2022-08-13|lingua=en}}</ref> no Finch College Museum de Nova York e na Galleria Civica de [[Turín]], ''Spelled from Sybil's Leaves'' <ref>{{Cita web|url=https://www.si.edu/object/siris_sil_654991|páxina-web=www.si.edu|título=siris_sil_654991}}</ref> na Power Gallery en [[Sydney]]), conferencias e convencións (''The Disappearing Pheasant I'' en Nova York en [[1991]] e ''The Disappearing Pheasant II'' nos Ánxeles en [[1994]], ''The fight with Proteus'', tamén en [[Os Ánxeles|L.A.]], en [[1997]]). === Poesía e poética === Dezaseis anos despois do lanzamento de ''eccetera. E'' (reeditado por Edizioni Diaforia di Viareggio con prólogo de Cecilia Bello Minciacchi<ref>{{Cita web|título=LUIGI BALLERINI, eccetera. E (1972 vs 2018) – la poetica che procede per ipotesi a lisca di pesce|url=https://www.carteggiletterari.it/2019/04/05/luigi-ballerini-eccetera-e-1972-la-poetica-che-procede-per-ipotesi-a-lisca-di-pesce/|páxina-web=Carteggi Letterari - critica e dintorni ~ Rivista e Casa Editrice|data=2019-04-05|data-acceso=2022-08-13|lingua=it-IT|nome=Francesca|apelidos=Marica}}</ref> e intervencións de Remo Bodei, Giulia Niccolai e Adriano Spatola), Ballerini escribe ''Che figurato muore'', seguida ''de Che oror l'orient'' (Lubrina, [[1991]]), unha colección de poemas e traducións milaneses de Guido Cavalcanti, coa que gañou o Premio Feronia-Città di Fiano. A seguinte colección é ''Il terzo gode'' de [[1994]]. En [[1996]] ''sae Shakespeherian Rags,'' escrito en inglés e publicado pola editorial romana Quasar, co texto traducido polo autor (''Stracci shakespeariani'') con introdución de Filippo Bettini. Séguenlle ''Uno monta la luna'' (Manni, 2001) e, para Mondadori en [[2005]], a súa obra máis famosa, ''Cefalonia'', coa que gañou o Premio Brancati e o Premio Lorenzo Montano de Poesía. A colección completa dos seus poemas na ed. Oscar Mondadori publicouse en [[2016]]. A traxectoria da poesía de Ballerini pódese dividir en tres partes, unha de aprendizaxe influenciada pola neovangarda, unha segunda caracterizada por unha concisión extrema do tecido discursivo e a última, que recolle ''[[grosso modo]]'' os traballos de 1994 a 2020, con numerosos textos organizados como unha sucesión de apódoses e protases, de catalogación [[Polisíndeto|polisindética]] e denominacións despragmatizantes.<ref name=":0" /><ref>{{Cita web|url=http://www.diaforia.org/floema/2018/12/11/eccetera-e-luigi-ballerini/|páxina-web=www.diaforia.org|título=eccetera-e Luigi Ballerini|lingua=IT}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.progettoblio.com/files/1423.pdf|formato=PDF|páxina-web=www.progettoblio.com/|título=1423}}</ref> Ballerini mestura linguas sectoriais, linguas estranxeiras (vivas e mortas), expresións idiomáticas e dialectais. Rico en referencias literarias, nos seus poemas pódense ler pegadas de [[William Shakespeare|Shakespeare]], [[Dante Alighieri|Dante]], [[Ezra Pound]], etc. O seu léxico recolle préstamos de cancións populares e dos ''canovacci'' do espectáculo italiano. === A actividade crítica === Como crítico, Ballerini traballou sobre todo no campo da poesía [[Idade Media|medieval]] (con ensaios sobre Cavalcanti e Stilnovo), do [[futurismo]] (editou en Mondadori as novelas de [[Filippo Tommaso Marinetti]] ''[[:it:Gli_indomabili|Gli indomabili]]'' e di ''[[:it:Mafarka_il_futurista|Mafarka il futurista]]''), de poesía e arte contemporáneas, e como recompilador de antoloxías de poesía italiana e americana. O seu ''4 per Pagliarani'' (Scritture 2008), ''Apollo son of Apelles'' (Marsilio, 2018) recolle as súas reflexións sobre a obra de catro escultores contemporáneos: Lawrence Fane, Marco Gastini., Paolo Icaro e Eliseo Mattiacci . Entre as antoloxías de poesía americana publicadas en Italia destacan ''La rosa'' ''dishabitata'' (con Richard Milazzo, Feltrinelli 1981) e, en colaboración con Paul Vangelisti e Gianluca Rizzo, os catro volumes da nova poesía<ref>{{Cita web|url=https://www.pulplibri.it/nuova-nuovissima-americana/|páxina-web=www.pulplibri.it|título=nuova-nuovissima-americana}}</ref><ref>{{Cita web|título=NUOVA POESIA AMERICANA. CHICAGO E LE PRATERIE #2|url=http://www.nuoviargomenti.net/poesie/nuova-poesia-americana-chicago-e-le-praterie-2/|páxina-web=Nuovi Argomenti|data-acceso=2022-08-13|lingua=it-IT|nome=Maria|apelidos=Borio}}</ref> . Entre as antoloxías de poesía italiana publicadas nos Estados Unidos inclúense: ''Shearsman of sort'' (Forum Italicum, 1992) e ''The Promised Land'' (Sun and Moon Press, 1999). A estes sumáronse os volumes de ''Those Who from far Far Look like Flies'' ( [[Universidade de Toronto|University of Toronto]] Press, 2017), en colaboración con Beppe Cavatorta, dedicado á poesía de investigación e á crítica da poesía de finais do século XX, dos anos de ''Officina'' e de ''Il Verri'' até 2015. === A nova tradución de Spoon River === Despois da versión do ''Benito Cereno'' de [[Herman Melville]], publicada por Marsilio en 2012, e para a que quixo traballar as angularidades léxicas e sintácticas dos seus predecesores e traduce, como escribe na nota ao texto, non tanto ''co'' italiano como ''en'' italiano, é dicir, respectando as esixencias estilísticas e retóricas da lingua de destino que fan xustiza á lucidez do orixinal: os “sabios”, por exemplo, convértense en “os que entenden”. En 2016 publicou en Mondadori unha nova tradución {{'}} ''Spoon River Anthology'' de Edgar Lee Masters, famosa en Italia pola acción conxunta de [[Cesare Pavese]] e Fernanda Pivano.<ref>{{Cita web|título=LA MANO DI PAVESE SU SPOON RIVER - la Repubblica.it|url=https://ricerca.repubblica.it/repubblica/archivio/repubblica/2012/08/27/la-mano-di-pavese-su-spoon-river.html|páxina-web=Archivio - la Repubblica.it|data-acceso=2022-08-13|lingua=it}}</ref> A partir da edición crítica proporcionada por John Hallwas <ref>{{Cita web|título=ONCE MORE THE VOICES OF `SPOON RIVER` ARE HEARD|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-1992-09-06-9203210420-story.html|páxina-web=Chicago Tribune|data-acceso=2022-08-13}}</ref>, a nova edición conta cun ensaio histórico-literario que destaca as circunstancias políticas e culturais que presidiron o nacemento e o desenvolvemento da obra. As notas desta edición<ref>{{Cita web|título=Viaggio a Spoon River|url=https://www.oscarmondadori.it/approfondimenti/viaggio-a-spoon-river/|páxina-web=www.oscarmondadori.it|data-acceso=2022-08-13}}</ref> serven para darlle un rostro aos personaxes de ficción e unha dimensión realista aos lugares onde sucederon as súas accións. Préstase especial atención ao fenómeno da burguesía da que fora, fundamentalmente, unha empresa de agricultores e gandeiros en [[Illinois]]. === A actividade editorial === En 1975, Ballerini fundou en Nova York a OOLP (Out of London Press) coa que publicou títulos dedicados á crítica de arte e á poesía de investigación.<ref>{{Cita libro|título=L'invisibilità del traduttore: una storia della traduzione|url=https://books.google.com/books?id=7odVDwAAQBAJ&pg=PT403&lpg=PT403&dq=out+of+london+press+luigi+ballerini&source=bl&ots=ARZ4gRtTyU&sig=ACfU3U3XpDtwvOKXorIbkc9kXtK2_YGqCg&hl=it&sa=X&ved=2ahUKEwjI26bIu4npAhVsmXIEHXFUC_wQ6AEwEXoECAwQAQ#v=onepage&q=out%20of%20london%20press%20luigi%20ballerini&f=false|editorial=Armando|data=1999|ISBN=978-88-7144-963-0|lingua=it|nome=Lawrence|apelidos=Venuti}}</ref> En 1988, foi editor de Marsilio para os Estados Unidos e finalmente, en 2003, co [[embaixador]] Gianfranco Facco-Bonetti, xefe dos servizos culturais do Ministerio de Asuntos Exteriores, e coa colaboración de Massimo Ciavolella, creou Lorenzo Da Ponte. Biblioteca Italiana, unha serie de clásicos da cultura italiana, nos campos da [[historia]], [[Xurisprudencia|dereito]], [[ciencia política]], [[literatura]], [[lingüística]] e [[filosofía]] e publicado pola Universidade de Toronto. Neses mesmos anos, xunto con Beppe Cavatorta, Gianluca Rizzo e Federica Santini, crea a Agincourt Press,<ref>{{Cita web|título=Agincourt Press|url=https://www.agincourtbooks.com/|páxina-web=Agincourt Press|data-acceso=2022-08-13|lingua=en-US}}</ref> que acolle textos de poesía experimental, ensaios sobre [[psicanálise]] freudiano-lacaniana e filosofía. === Estudos gastronómicos === Ballerini tratou a historia da gastronomía italiana, que se converteu no tema das súas clases na UCLA nos anos de 2005 a 2008. En 2003, para a Universidade de Toronto e precedido dun ensaio introductorio, publicouse a primeira edición completa en inglés da obra de Pellegrino Artusi, ''Science in the Kitchen and the Art of Eating Well'' . En 2004 publicou na [[Universidade de California|University of California]] Press, o ''Libro da Arte Culinaria'' do Mestre Martino, o primeiro cociñeiro da época moderna, cuxa obra, identificada só en 1931, remóntase á segunda metade do século XV. Guido Tommasi Editore publicou en 2001 unha edición do orixinal italiano, ''Libro de arte coquinaria,'' baseada en catro dos cinco manuscritos existentes e editada polo propio Ballerini e Jeremy Parzen. Nos anos 2014, 2015, 2017 e 2019 creou un ciclo de conferencias que leva por título " [https://www.latteelinguaggio.org/ Leite e Lingua]" <ref>{{Cita web|url=https://milano.repubblica.it/tempo-libero/cultura/evento/festival_latte_e_linguaggio_alla_biblioteca_chiesa_rossa-194462.html|data=24 de maio de 2019|páxina-web=milano.repubblica.it|título=Festival Latte e Linguaggio alla Biblioteca Chiesa Rossa}}</ref> . As citas tiveron lugar na antiga casa de campo e agora na Biblioteca Municipal da Igrexa Vermella de Milán. O seu libro ''Herbas para comer'' (receitas de Ada De Santis, pratos de Giuliano Della Casa) foi publicado por Mondadori en 2008 e reeditado en marzo de 2020. Durante moitos anos ocupouse da combinación da gastronomía e das artes plásticas, con especial atención aos lenzos de temas convivenciais e relixiosos pintados no Renacemento. == Obras == * ''eccetera. E,'' Parma, Guanda, 1972. * ''Che figurato muore'', Milán, Scheiwiller, 1988. * ''Che oror l'orient'', prefacio de Giuseppe Pontiggia, Lubrina, 1991. [poesía bilingüe, en italiano e en dialecto milanés] * ''Il terzo gode'', cun ensaio de Remo Bodei, Venecia, Marsilio, 1994. * ''Stracci shakespeariani'', introdución de Filippo Bettini, Quasar, 1996.[poesía bilingüe, en italiano e inglés] * ''Uscita senza strada'', introdución de Filippo Bettini, Edizioni della Battaglia, 2000. * ''Uno monta la luna'', Manni, 2001. * ''Cefalonia 43'', Milán, Mondadori, 2005. [a partir do texto fíxose unha redución teatral en 2007 por Marco Rebeschi, obra gañadora do [[Premio di poesia Lorenzo Montano]] e do [[Premio Brancati]]<ref>{{Cita web|url=http://www.comune.zafferana-etnea.ct.it/Manifestazioni/Albo_doro_brancati.aspx|páxina-web=www.comune.zafferana-etnea.ct.it|título=Albo_doro_brancati}}</ref>. * ''Se il tempo è matto'', Mondadori, 2010. * ''Cefalonia 1943-2001'', Marsilio, 2013. * {{Cita libro|ISBN=978-88-046-6131-3|título=Poesie 1972-2015|lugar=Milán|editorial=Mondadori}} * ''eccetera. E'', Pisa, Diaforia/Il Campano, 2019. === Antoloxías de poesía italiana e americana: comisarios === * Luigi Ballerini, Richard Milazzo (a cura di), ''La rosa disabitata. Poesia trascendentale americana 1960-1980'', Feltrinelli, 1981. * ''Shearsmen of Sorts'', Forum Italicum, 1992. * Luigi Ballerini, Giuseppe Cavatorta, Elena Coda, Paul Vangelisti (a cura di), ''The Promised Land'', Sun & Moon Press, 1999. * Luigi Ballerini, Paul Vangelisti (a cura di), Nuova Poesia Americana. Los Angeles, Mondadori, 2005. * Luigi Ballerini, Paul Vangelisti (a cura di), ''Nuova Poesia Americana. San Francisco'', Mondadori, 2006. * Luigi Ballerini, Gianluca Rizzo, Paul Vangelisti (a cura di), ''Nuova Poesia Americana. New York'', Mondadori, 2009. * Luigi Ballerini, Giuseppe Cavatorta (a cura di), ''Those Who From Afar Look Like Flies'', University of Toronto Press, 2017. * Luigi Ballerini, Gianluca Rizzo, Paul Vangelisti (a cura di), ''Nuova poesia americana. Chicago e le praterie'', Nino Aragno Editore, 2019. === Ensaios críticos === * ''La piramide capovolta: scritture visuali e d'avanguardia'', Collana Saggi, Venezia, Marsilio, 1975. [saggio sulla letteratura e la poesia d'avanguardia dal Futurismo a quella concreta e visiva] * Luigi Ballerini, James Reineking (a cura di), ''Logical Space'', Out of London Press, 1975. * "La legge dell'ingratitudine. Letteratura e industria tra le due guerre", en ''Gli indomabili'', [testo di teoria della poesia], Mondadori, 2000, pp. XXIV-XXV. * ''Colui che vede Amore,'' Olschki, 2004. [en [[Guido Cavalcanti]] ] * ''4 per Pagliarani'', Scritture, 2008. * Luigi Ballerini e William Xerra, ''Peggio per loro. Carteggio con figure sulle vicissitudini del mentire'', Scritture, 2011. * ''Apollo, figlio di Apelle. Quattro artisti del secondo Novecento: Marco Gastini, Paolo Icaro, Eliseo Mattiacci, Lawrence Fane'', Marsilio, 2016. === Estudos sobre a arte culinaria === * ''Maestro Martino, Libro de arte coquinaria;'' Luigi Ballerini, Jeremy Parzen, Guido Tommasi, 2001. * ''Pellegrino Artusi, Science in the Kitchen and the Art of Eating Well'', University of Toronto Press, 2003. * ''Maestro Martino: The Book of the Culinary Art'', University of California Press, 2004. * ''Erbe da mangiare'', ilustracións de Giuliano Della Casa, con receitas de Ada De Santis, Mondadori, 2008. === Traducións === * [[Lionel Abel]], ''Metateatro'', Rizzoli, 1965. * [[Leslie Fiedler]], ''Aspettando la fine'', Rizzoli, 1965. * [[Herman Melville]], ''Taipi,'' Rizzoli, 1966. * [[James Baldwin]], ''Stasera stamattina troppo presto'', Rizzoli, 1967. * [[John Dos Passos]], ''Tre soldati'', Gherardo Casini Editore, 1967. * [[Benjamin Franklin]], ''Autobiografia'', Rizzoli, 1967. * [[Henry James]], ''Una vita londinese'', Rizzoli, 1968. * [[William Carlos Williams]], ''Kora all'inferno'', Guanda, 1971. * [[Kurt Vonnegut]], ''Madre notte'', Rizzoli, 1968. * [[Gertrude Stein]], ''La sacra Emilia e altre poesie, antologia di poesie scelte e tradotte da Luigi Ballerini'', Marsilio, 1999. * Herman Melville, Benito Cereno, Marsilio, 2012. * {{Cita libro|ISBN=978-88-04-66501-4|título=Antologia di Spoon River|nome=Edgad|apelidos=Lee Masters}} === Bibliografía da crítica === * Tibor Wlassics, ''Profili di poesia contemporanea: Luigi Ballerini'', Il Verri numero 4, 1973. * Alfredo Giuliani, Prefacio, en ''Che figurato muore di Luigi Ballerini'', All'insegna del pesce d'oro, 1988, pp. 14-22. * Giuseppe Pontiggia, Prefacio, en ''Che oror l'orient di Luigi Ballerini,'' Pier Luigi Lubrina, 1991. * {{Cita libro|data=1994|título=Effeti di lontananza}} * Filippo Bettini, ''La scrittura e il suo doppio: per un'interpretazione della poesia di Luigi Ballerini'', en Shakespearian Rags - Stracci shakespeariani, Edizioni di Quasar, 1996, pp. 5-26. * {{Cita novas|data=14 de maio de 2005|título=La morale inquietudine lombarda di Ballerini,|data-acceso=}} * Elio Pagliarani, ''La tragedia di Cefalonia narrata in versi da Ballerini,'' Il caffè illustrato 22-26, 2005. * Beppe Cavatorta, Elena Coda (a cura di), ''Balleriniana,'' Danilo Montanari, 2010. * Stefano Colangelo, ''Una pioggia di primi versi. Su alcune morfologie balleriniane'', en Studi novecenteschi, n. 82, 2012. * Elisabetta Graziosi, "Se il tempo è matto" di Luigi Ballerini, en ''Studi novecenteschi'', n. 82, 2012. * Cesare De Michelis, Prefacio, en ''Cefalonia 1943-2001'' de Luigi Ballerini, Marsilio, 2013, pp. 9-16. * Ugo Perolino, ''Il remo di Ulisse - Saggi sulla poesia e la poetica di Luigi Ballerini'', Marsilio, 2021. == Notas == <references /> == Véxase tamén == {{Wikisource}} === Ligazóns externas === * [https://web.archive.org/web/20050421183057/http://www.italian.ucla.edu/faculty/Ballerini_L/ Department of Italian - Faculty] UCLA (archive.org) * [https://www.luigiballerini.com/ Luigi Ballerini - Scrittore, poeta e traduttore italiano] (Sitio oficial) {{Sen imaxe}}{{Control de autoridades}} [[Categoría:Alumnos da Universidade de Boloña]] [[Categoría:Profesores da Universidade de California, Os Ánxeles]] [[Categoría:Tradutores do inglés]] ebh6reas8tkxs199galdn2susz8yc4k 0 572631 6168246 6159002 2022-08-27T12:17:39Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «tercio» wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=Rafael García Valiño|imaxe=|alcume=|data_de_nacemento=24 de outubro de 1898|lugar_de_nacemento=[[Toledo]]|data_de_falecemento=29 de xuño de 1972|lugar_de_falecemento=[[Madrid]]|ocupación=Militar|premios=no}} '''Rafael García-Valiño y Marcén''' nado en [[Toledo]] o 24 de outubro de [[1898]] e finado en [[Madrid]] o 29 de xuño de [[1972]], foi un militar [[España|español]] activo durante a [[guerra do Rif]], a [[Guerra civil española|guerra civil]] e o [[franquismo]]. Na guerra civil participou nas campañas de [[Guipúscoa]], [[Biscaia]], [[Batalla de Teruel|Teruel]], [[Aragón]], [[Levante español|Levante]], [[Batalla do Ebro|Ebro]] e [[Cataluña]]. Na ditadura ocupou o grao de xeneral e ocupou cargos como Xefe do Estado Maior Central do Exército, Capitán Xeneral da I Rexión Militar ou Alto Comisionado de España en [[Marrocos]]. == Traxectoria == === Carreira militar === García Valiño descendía de militares.{{Sfn|Bardavío|Sinova|2000|p=297}} Ingresou aos quince anos na Academia de Infantería, con 18 anos ascendeu a tenente e incorporouse ao Exército de África coa intención de participar nas campañas españolas na zona, convencido de que o final da [[Primeira guerra mundial]] permitiría unha expansión e consolidación das [[Colonialismo|colonias]]. Na [[Guerra do Rif]]{{Sfn|Romero Salvadó|2013|p=114}} tivo encontros ocasionais con bérberes e guerrilleiros, foi ferido varias veces e ascendeu a comandante. === Guerra civil === Cando foi dado o [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|golpe de Estado que provocou a guerra civil]], veraneaba en [[Zarautz|Zarauz]], localidade que non participou no alzamento militar, de onde fuxiu dirixíndose a territorio controlado por [[Bando nacional|sublevados]]. Dirixiuse a [[Hondarribia]], percorreu a pé o camiño a [[Pamplona]] e uniuse ao [[Emilio Mola Vidal|xeneral Mola]], quen lle encomendou o mando do Terzo de Requetés «Montejurra».{{Sfn|Alía Miranda|del Valle Calzado|Morales Encinas|2008|p=1081}} un dos seis que participaron na [[Guerra civil española|guerra]]. O [[2 de setembro|2 de setembro de]] [[1936]], asaltou con ese terzo o monte San Marcial, último lugar fortificado clave de [[Irún]]. Na ofensiva contra [[Bilbao]] era tenente coronel.{{Sfn|Thomas|1976|p=665}} Ao comandante da I Brigada de Navarra, participou nas principais accións que provocaron a ruptura do Cinto de Ferro de Bilbao, precipitando a caída da cidade.{{Sfn|Thomas|1976|p=734}} O [[6 de novembro|6 de novembro de]] [[1937]] o Terzo integrouse na 1ª División de Navarra como parte da 4ª Agrupación, e ao ascender a [[coronel]], obtivo o mando da División; á fronte dela combateu o resto da guerra, participando activamente na [[batalla de Teruel]] e na ofensiva de Aragón, sendo a primeira división sublevada en chegar ao [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo,]] cortando a zona inimiga en dúas. Pouco despois foi cara ao sur, participando na ofensiva de Levante para conquistar [[Valencia]], aínda que a dura resistencia [[Segunda República Española|republicana]] detivo as súas tropas e o plan franquista fracasou.{{Sfn|Thomas|1976|p=893}} No Levante mandou o "Destacamento de Enlace" —1ª e a 84ª división—. {{Sfn|VV.AA.|1990|p=606}} En xullo de [[1938]] pasou ao [[Río Ebro|Ebro]], en cuxa [[Batalla do Ebro|batalla]] participou mandando o ''Cuerpo de Ejército del Maestrazgo'' e ascendeu ao cargo de [[xeneral de brigada]].{{Sfn|Thomas|1976|p=906}} En colaboración co ''Cuerpo de Ejército Marroquí'' de [[Juan Yagüe|Yagüe]], despois de 4 meses de duros combates e importantes baixas, conseguiron expulsar ás tropas republicanas do [[Juan Modesto|coronel Modesto]] ao outro lado do río.{{Sfn|Thomas|1976|p=917}} En xaneiro de 1939 interveu en [[Cataluña]], desfilando en [[Barcelona]] como consecuencia da súa conquista e tras o dominio desta comarca pasou a dirixir o Centro, sorprendendoo co fin da guerra e entrando en [[Cidade Real]] o 1 de abril de [[1939]]. === Posguerra === Ao remate da guerra contou coa simpatía dos que serviron co xeneral Mola. Ascendeu a [[xeneral de división]] e [[Francisco Franco|Franco]] ofreceulle a Comandancia Xeral de Melilla con só 40 anos. Aos 42 anos foi ascendido a Xefe do Estado Maior Central do Exército, sendo un dos xenerais que [[Franco]] consideraba capaz de manter a man de ferro necesaria na [[Segunda guerra mundial|II guerra mundial]].<ref>[http://www.boe.es/datos/pdfs/BOE/1947/014/A00382-00382.pdf Boletín Oficial del Estado núm. 14, de 14 de xaneiro de 1947]</ref> En [[1947]] foi ascendido a tenente xeneral e confirmado como xefe do Estado Maior Central.<ref>[https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1947/014/A00382-00382.pdf ''Decreto ascenso de Rafael García Valiño a Teniente General, confirmándole en la Jefatura del Estado Mayor del Ejército. Gaceta de Madrid.'']</ref> ==== Anos 50 e 60 ==== En [[1950]] foi sucedido polo xeneral Fernando Barrón Ortiz<ref>[https://www.boe.es/datos/pdfs/BOE//1950/088/A01318-01318.pdf ''Decreto nombramiento Jefe del Estado Mayor del Ejército. Gaceta de Madrid.'']</ref> ocupando despois a Capitanía da VII Rexión Militar.<ref>[http://hemeroteca.abcdesevilla.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/1972/06/29/021.html Hemeroteca de ABC. Xornal publicado o 29 de xuño de 1972]</ref> A pretendida apertura do réxime ao exterior aconsellou trasladalo a funcións fóra da [[Península Ibérica|Península]], e en [[1951]] foi nomeado Alto Comisionado do [[Protectorado Español de Marrocos]], cargo que ocupou até [[1956]] cando foi nomeado director da Escola Superior do Exército. De [[1962]] a [[1964]] foi nomeado para a Capitanía da I Rexión Militar. Despois das resolucións da [[Organización das Nacións Unidas|ONU]] sobre a descolonización do [[Sáhara Español|Sahara]], García Valiño é sorprendentemente favorable ás teses internacionais e é destituído de todas as súas funcións. Sería a súa primeira e única incursión na política do réxime. ==== Derradeiros anos. Corrupción ==== Cara ao final da súa vida ocupou o cargo de vicepresidente e membro do Consello de Administración do Grupo Sofico, un "Holding" de empresas españolas cuxa quebra en [[1974]] constituíu un dos grandes escándalos de corrupción do franquismo.<ref>"El presidente y el consejero delegado de Sofico, en la cárcel", en [[El País]], Madrid (22 de maio de 1976)</ref> Valiño morreu en [[Madrid]] en xuño de 1972; {{Sfn|Bardavío|Sinova|2000|p=297}} Como resultado, o escándalo non lle afectou aínda que a súa figura estaba comprometida. Segundo o historiador [[Paul Preston]], Valiño foi un dos xenerais máis novos e capaces de Franco, do que máis tarde se convertería nun activo crítico. <ref>{{Cita publicación periódica|título=Franco y sus generales|data=20 de abril de 2008|url=http://elpais.com/diario/2008/04/20/domingo/1208663558_850215.html|apelidos=Preston|nome=Paul|ligazónautor=Paul Preston}}</ref> === Vida privada === Casou con Dolores Molina González, coa que tivo sete fillos. == Condecoracións == * Cabaleiro Gran Cruz da Orde de San Lázaro de Xerusalén. * Cabaleiro Gran Cruz da Orde de Isabel a Católica. * Cabaleiro Gran Cruz da Orde de Carlos III. * Cabaleiro Gran Cruz da Orde de San Hermenegildo. * Gran Cruz da Orde de Cisneros ao mérito político, concedida no 20 aniversario [[Golpe de Estado do 18 de xullo de 1936|do golpe de Estado de xullo de 1936]].<ref>[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1956/07/18/049.html Hemeroteca de ABC, xornal publicado o 18 de xullo de 1956] (en castelán)</ref> * Medalla Militar Individual.<ref>[http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/madrid/abc/1964/01/31/040.html Hemeroteca de ABC, xornal publicado o 31 de xaneiro de 1964]</ref> * Gran Cordón da Real Orde Alauita. * Medalla de Ouro do Concello de [[Ceuta|Ceuta.]]<ref> {{Cita web|título=NO-DO N 583 A|url=https://www.rtve.es/filmoteca/no-do/not-583/1485899/|data=1954-03-08|data-acceso=2022-08-13|lingua=es|páxina-web=RTVE.es}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Alía Miranda, Francisco; del Valle Calzado, Ángel Ramón; Morales Encinas, Olga M. ([[2008]]). ''La guerra civil en Castilla-La Mancha, 70 años después''. [[Cuenca, España|Cuenca]]: Publi. [[Universidad de Castilla-La Mancha]]. * Bardavío, Joaquín; Sinova, Justino ([[2000]]). ''Todo Franco. Franquismo y antifranquismo de la A a la Z.'' [[Barcelona]]: [[Plaza & Janés]]. * [[Hugh Thomas|Thomas, Hugh]] ([[1976]]). ''Historia de la Guerra Civil Española.'' [[Barcelona]]: Círculo de Lectores. ISBN 84-226-0874-X. * VV.AA. ([[1990]]). ''Historia general de España y América XVII. La segunda república y la guerra civil''. [[Madrid]]: Ediciones Rialp. === Ligazóns externas === * [http://www.requetes.com/rafael.html Glosa de García Valiño] nunha web [[Carlismo|carlista]]. {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en 1898]] [[Categoría:Finados en 1972]] [[Categoría:Nados en Toledo]] [[Categoría:Procuradores en Cortes]] [[Categoría:Militares]] [[Categoría:Franquismo]] 6jwlnrxmykscggw0mtb19bqn33p4ks2 0 572743 6168636 6162590 2022-08-28T08:44:00Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|63|17|N|18|44|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Örnsköldsvik|nativo=Örnsköldsviks kommun<br>Orrestaaren tjïelte|imaxe=Stadshuset Kronan inflyttning mars 2015.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Örnsköldsvik vapen.svg|landskap=[[Ångermanland]]|condado=[[Västernorrland]]|capital=[[Örnsköldsvik]]|poboación=55 763|censo=2022|área=8 428,14|densidade=8,75|mapa=Örnsköldsvik Municipality in Västernorrland County.png|web=[https://www.ornskoldsvik.se/ ornskoldsvik.se]}} '''Örnsköldsvik''' ([[Lingua saami setentrional|saami setentrional]]: ''Orrestaaren tjïelte'') é un municipio [[Suecia|sueco]] (''kommun'') do [[condado de Västernorrland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-13|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> Atópase no landskap de [[Ångermanland]] e a súa capital é [[Örnsköldsvik]], o núcleo urbano máis grande do concello. É o segundo municipio máis poboado de Västernorrland despois do de [[Sundsvall (municipio)|Sundsvall]]. O concello ten costa no [[golfo de Botnia]] e a través da zona flúe, entre outros, o río Gide. A [[Costa Alta]] (''Höga kusten'') é [[Patrimonio da Humanidade]] e inclúe o parque nacional de [[Skuleskogen]]. No concello existe unha longa tradición industrial, en particular vinculada á madeira e a pasta de celulosa. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Västernorrland]] 1b7goxxdz0k15kd8c2kewiegw2qkr0q 0 572750 6168471 6160072 2022-08-27T18:35:27Z One2 785 /* Series de televisión */ wikitext text/x-wiki A '''lista de títulos con versión en galego''' que foron estreados nas plataformas de [[streaming]] inclúe os filmes, series e miniseries das que hai versión en galego, ben sexa [[dobraxe|dobrada]] ou subtitulada. == Netflix == [[Ficheiro:Netflix 2015 logo.svg|frameless|right|alt=Netflix 2015 logo]] === Filmes === {| class="wikitable sortable" style="width:100%;" |- ! Data da estrea ! Título ! Xénero ! Duración ! Versión |- | [[17 de outubro]] de [[2021]] | ''[[Ons (filme)|Ons]]'' | Drama | 86 minutos | style="background: #F8EABA| Orixinal en galego<ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/cultura/ons-primera-pelicula-gallega-disponible-en-version-original-en-netflix|título='Ons', primera película gallega disponible en versión original en Netflix|xornal=El Español|dataacceso=14 de agosto de 2022}}</ref> |- | [[8 de abril]] de [[2022]] | ''[[Metal Lords]]'' | Comedia e drama | 98 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Metal Lords en galego en Netflix|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1517410434135044096|dataacceso=22 de abril de 2021|editor=Manuel Arca Castro}}</ref> |- | [[8 de abril]] de [[2022]] | ''[[The In Between (filme de 2022)|The In Between]]'' | Ciencia ficción e romance | 115 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=The In Between subtitulado en galego|url=https://twitter.com/somosculturagal/status/1518865843123326976|dataacceso=27 de abril de 2021|editor=@somosculturagal}}</ref><ref>{{cita novas|título= Tradución de @abrahamdilo. #quentraduce |url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1518946179656134656|dataacceso=27 de abril de 2021|editor=@manuelarcatrad}}</ref> |- | [[15 de abril]] de [[2022]] | ''[[Choose or Die]]'' | Terror e thriller | 84 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Choose or Die en galego en Netflix|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1517410434135044096|dataacceso=22 de abril de 2021|editor=Manuel Arca Castro}}</ref> |- | [[6 de maio]] de [[2022]] | ''[[Déixate levar]]'' | Drama romántico | 106 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Déixate levar en galego en Netflix|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1522890912657031168|dataacceso=7 de maio de 2022|editor=Manuel Arca Castro}}</ref> |- | [[6 de maio]] de [[2022]] | ''[[Incompatibles 2]]'' | Acción e comedia | 119 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Incompatibles 2 en galego en Netflix|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1522890912657031168|dataacceso=7 de maio de 2022|editor=Manuel Arca Castro}}</ref> |- | [[6 de maio]] de [[2022]] | ''[[365 días (filme)|365 días]]'' | Thriller erótico | 114 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=365 días en galego en Netflix|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1522890912657031168|dataacceso=7 de maio de 2022|editor=Manuel Arca Castro}}</ref> |- | [[13 de maio]] de [[2022]] | ''[[Senior Year (filme de 2022)|Senior Year]]'' | Comedia | 111 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526932677500223491|título=Senior Year con subtítulos en galego|editor=@Fansubgalego|dataacceso=18 de maio de 2022}}</ref> |- | [[19 de maio]] de [[2022]] | ''[[365 dni: Ten dzień]]'' | Thriller erótico | 109 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=365 dni: Ten dzień en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1527190175490646019|dataacceso=19 de maio de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[3 de xuño]] de [[2022]] | ''[[Interceptor (filme)|Interceptor]]'' | Acción | 92 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Interceptor en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1532622538488041472|dataacceso=3 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[8 de xuño]] de [[2022]] | ''[[Hustle (filme de 2022)|Hustle]]'' | Deportivo | 117 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Hustle en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1534435561800441856|dataacceso=10 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[17 de xuño]] de [[2022]] | ''[[Spiderhead]]'' | Thriller e ciencia ficción | 107 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Spiderhead subtitulado en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1537696394898702337|dataacceso=17 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[22 de xuño]] de [[2022]] | ''[[Amor e xeado]]'' | Comedia e romance | 110 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Amor e xeado en galego a través de Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1539508072716111873|dataacceso=23 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[15 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Persuasión (filme de 2022)|Persuasión]]'' | Drama | 109 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|título=Persuasión subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1547850164261765121|editor=@Fansubgalego|data=15 de xullo de 2022|dataacceso=18 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[22 de xullo]] de [[2022]] | ''[[O axente invisible]]'' | Thriller e acción | 129 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1550402860285927424|título=O axente invisible subtitulado en galego|editor=Fansubgalego|data=22 de xullo de 2022|dataacceso=25 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[24 de xullo]] de [[2022]] | ''[[O monstro mariño]]'' | Aventuras | 119 minutos | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1544232138882555904|título="O monstro mariño" en Netflix|editor=@Fansubgalego|data=5 de xullo de 2022|dataacceso=7 de xullo de 2022}}</ref><ref>{{Cita novas|url=https://www.nosdiario.gal/articulo/lingua/monstro-marino-primeira-producion-netflix-galego-estrease-8-xullo/20220706214536147181.html|título='O monstro mariño', primeira produción animada de Netflix en galego, estréase o 8 de xullo|xornal=Nós Diario|data=6 de xullo de 2022|dataacceso=11 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[29 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Corazóns malferidos]]'' | Romance | 122 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1553120505900810240|título=Corazóns malferidos con subtitulado en galego en Netflix|editor=Fansubgalego|data=29 de xullo de 2022|dataacceso=1 de agosto de 2022}}</ref> |- | [[5 de agosto]] de [[2022]] | ''[[O ascenso das Tartarugas Ninja: A película]]'' | Acción | 85 minutos | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref name="VDG">{{Cita web|url=https://twitter.com/manuelarcatrad/status/1555471818835763201|título=O ascenso das Tartarugas Ninja: A película en galego|editor=@manuelarcatrad|dataacceso=6 de agosto de 2022}}</ref> |- | [[12 de agosto]] de [[2022]] | ''[[13 (filme de 2022)|13]]'' | Musical | 124 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado |- | [[12 de agosto]] de [[2022]] | ''[[Day Shift (filme)|Day Shift]]'' | Comedia e acción | 114 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado |} === Series de televisión === {| class="wikitable sortable" style="width:100%;" |- ! Data da estrea ! Título ! Xénero ! Episodios ! Versión |- | [[29 de marzo]] de [[2019]] | ''[[O sabor das margaridas]]'' | Thriller | 12 episodios | style="background: #F8EABA| Orixinal en galego.<ref>{{Cita novas|título=Netflix estrea 'O sabor das margaridas', a primeira serie en galego da plataforma|url=https://www.elprogreso.es/articulo/cultura/netflix-estrea-sabor-das-margaridas-primeira-serie-galego-da-plataforma/201903291950441367953.html|editor=El Progreso|data=29 de marzo de 2019|dataacceso=30 de marzo de 2019}}</ref> |- | [[15 de abril]] de [[2022]] | ''[[Anatomía dun escándalo]]'' | Drama legal e thriller | 6 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Anatomía dun escándalo en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1522968474011967490|dataacceso=7 de maio de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[9 de maio]] de [[2022]] | ''[[Emily en París]]'' | Drama e comedia | 20 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado |- | [[10 de xuño]] de [[2022]] | ''[[First Kill (serie de televisión)|First Kill]]'' | Sobrenatural e adolescente | 8 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=First Kill en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1535156319832969216|dataacceso=10 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[8 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Boo, Bitch]]'' | Comedia | 8 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|título=Boo, Bitch subtitulada en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1545485634600837120|editor=@Fansubgalego|dataacceso=12 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[14 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Resident Evil (serie de televisión)|Resident Evil]]'' | Terror e acción | 8 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|título=Resident Evil subtitulado en galego|url=https://twitter.com/laura_feis/status/1547543777392447493|editor=@laura_feis|data=14 de xullo de 2022|dataacceso=18 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[28 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Segue respirando]]'' | Supervivencia | 6 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Segue respirando en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1552951206414254080|dataacceso=29 de xullo de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[5 de agosto]] de [[2022]] | ''[[Irmáns Robot Superxigantes]]'' | Animación e acción | 10 episodios | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1551530275418656768|título=Irmáns Robot Superxigantes en galego en Netflix|editor=@Fansubgalego|dataacceso=6 de agosto de 2022}}</ref> |- | [[24 de agosto]] de [[2022]] | ''[[Ollie está perdido]]'' | Aventuras | 4 episodios | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1551530323317514240|título=Ollie está perdido outra serie de animación dobrada ó galego|editor=@Fansubgalego|dataacceso=27 de agosto de 2022}}</ref> |} == Amazon Prime Video == [[Ficheiro:Amazon Prime Video logo.svg|alt=|right|200x200px]] === Filmes === {| class="wikitable sortable" style="width:100%;" |- ! Data da estrea ! Título ! Xénero ! Duración ! Versión |- | [[26 de setembro]] de [[2014]] | ''[[O noso último verán en Escocia]]'' | Comedia | 91 minutos | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref>{{cita novas|título=O noso último verán en Escocia subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[24 de xaneiro]] de [[2020]] | ''[[O espía inglés]]'' | Histórico | 111 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://www.primevideo.com/detail/The-Courier/0NYKZOR0F3DZBHXEQQVKTDGDVE/ref=atv_nb_lcl_es_ES?language=es_ES&ie=UTF8|título=The-Courier en Prime Video|páxina-web=primevideo.com|dataacceso=14 de setembro de 2022}}</ref> |- | [[28 de agosto]] de [[2020]] | ''[[Fatima (filme de 2020)|Fatima]]'' | Relixioso | 113 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Fatima subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[19 de maio]] de [[2021]] | ''[[Envole-moi (filme)|Envole-moi]]'' | Romántico | 91 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Envole-moi subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1520102150940069889|dataacceso=27 de xuño de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[1 de setembro]] de [[2021]] | ''[[After We Fell]]'' | Drama romántico | 99 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=After We Fell subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[3 de setembro]] de [[2021]] | ''[[Spencer (filme)|Spencer]]'' | Ficción histórica | 117 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Spencer subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[10 de setembro]] de [[2021]] | ''[[Queenpins]]'' | Comedia | 110 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=After We Fell subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[22 de setembro]] de [[2021]] | ''[[La abuela (filme de 2021)|La abuela]]'' | Terror | 99 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=La abuela subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[31 de xaneiro]] de [[2022]] | ''[[Moonfall (filme)|Moonfall]]'' | Drama e comedia | 130 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=Moonfall en galego en Netflix|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1540214411662606336|dataacceso=27 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[18 de febreiro]] de [[2022]] | ''[[Dog: Unha viaxe salvaxe]]'' | Drama e comedia | 101 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1550449291675811840|título=Dog: Unha viaxe salvaxe subtitulado en galego en Amazon Prime Video|editor=Fansubgalego|data=22 de xullo de 2022|dataacceso=25 de xullo de 2022}}</ref> |- | [[13 de maio]] de [[2022]] | ''[[Axentes 355]]'' | Acción | 124 minutos | style="background: #bfd| Dobrado e subtitulado<ref>{{cita novas|título=Axentes 355 en galego en Amazon Prime Video|url=https://twitter.com/amesanl/status/1534820697599533060|dataacceso=9 de xuño de 2022|editor=@amesanl}}</ref><ref name="créditos">{{cita novas|título=Créditos de Axentes 355 en Amazon Prime Video|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1534602592554188801|dataacceso=9 de xuño de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[13 de maio]] de [[2022]] | ''Lola Índigo. La niña'' | Documental | 80 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita web|título='Lola Índigo. La niña', el documental que estrena Amazon Prime Video sobre la vida de la artista|url=https://www.20minutos.es/noticia/4999273/0/lola-indigo-estrena-documental-sobre-su-vida-en-amazon-prime-video/|editorial=20 minutos|data=12 de maio de 2022|dataacceso=3 de xuño de 2022}}</ref> |- | [[12 de xullo]] de [[2022]] | ''[[O home perfecto]]'' | Romance e ciencia ficción | 105 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=O home perfecto en galego en Amazon Prime Video|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1546778251338682371|dataacceso=12 de xullo de 2022|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[22 de xullo]] de [[2022]] | ''[[Todo é posible]]'' | Comedia romántica | 98 minutos | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1550448736916197376|título=Todo é posible subtitulado en galego en Amazon Prime Video|editor=Fansubgalego|data=22 de xullo de 2022|dataacceso=25 de xullo de 2022}}</ref> |} === Series de televisión === {| class="wikitable sortable" style="width:100%;" |- ! Data da estrea ! Título ! Xénero ! Episodios ! Versión |- | [[23 de febreiro]] de [[2022]] | ''El desafío: 11M'' | Documental | 4 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=En la corte del principito subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |- | [[15 de abril]] de [[2022]] | ''En la corte del principito'' | Programa | 4 episodios | style="background: powderblue | Subtitulado<ref>{{cita novas|título=En la corte del principito subtitulado en galego|url=https://twitter.com/Fansubgalego/status/1526934986535976962|dataacceso=18 de maio de 2021|editor=@Fansubgalego}}</ref> |} == HBO Max == [[Ficheiro:HBO Max Logo.svg|frameless|right|alt=HBO Max logo]] === Filmes === {| class="wikitable sortable" style="width:100%;" |- ! Data da estrea ! Título ! Xénero ! Duración ! Versión |- | [[17 de outubro]] de [[2021]] | ''[[Ons (filme)|Ons]]'' | Drama | 86 minutos | style="background: #F8EABA| Orixinal en galego<ref>{{Cita web|url=https://www.elespanol.com/quincemil/articulos/cultura/ons-primera-pelicula-gallega-disponible-en-version-original-en-netflix|título='Ons', primera película gallega disponible en versión original en Netflix|xornal=El Español|dataacceso=14 de agosto de 2022}}</ref> |} == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Lista de filmes con versión en galego]] * [[Lista de series de televisión con versión en galego]] [[Categoría:Estreas en versión galega]] dc7dzxzf3fuom6rpnfd0edyx8zzb87m 0 572780 6168452 6168131 2022-08-27T17:54:53Z AntiaLou 128369 /* Percorrido xeográfico */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * Mesopotamia (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Contido == {{en uso}} === Primeira parte === '''CAPÍTULO I''' O texto dispoñible evidencia a falla doutras partes anteriores, pois comeza co fragmento final da frase: ''“...ostendebantur iuxta scripturas.”'' (...amosábanse xunto ás escrituras).<ref>{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Neste primeiro dos capítulos que se conservan, Exeria relata a chegada a un val onde se atopa o extenso terreo chamado ''Memoriae Concupiscentiae'' (Sepulcros da Concupiscencia).<ref>{{Cita web|título=Quibrot-hataavá — BIBLIOTECA EN LÍNEA Watchtower|url=https://wol.jw.org/es/wol/d/r4/lp-s/1200002601|páxina-web=wol.jw.org|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Supostamente, alí estaban enterrados os milleiros de israelitas que morreron por fartura de comer carne de [[paspallás]]. Emocionados polo significativo do sitio, Exeria e mailos seus asistentes len a pasaxe da [[Biblia]] que fala do lugar; a narración trata de cando [[Moisés]] manifestou o descontento do pobo por non ter máis comida que o maná e o conseguinte castigo de Deus pola protesta, que foi enviarlles unha praga de paspallases durante un mes enteiro. '''CAPÍTULO II''' Durante o percorrido polo val onde acamparon os [[Hebreos|fillos de Israel]], visitan cada un dos lugares mencionados nas Escrituras. Orientados por veciños, Exeria xunto ós acompañantes descobren o sitio exacto onde se fabricou o [[becerro de ouro]], estaba marcado cun longo [[monólito]]. Tamén chegan a unha capela que sinala o lugar da famosa [[silva ardente]], onde nese momento florecían moitas [[Rubus ulmifolius|silveiras]] que continuaban botando gromos. Cumprindo co ritual que Exeria decidiu levar a cabo durante toda a viaxe, en cada parada proceden á lectura do fragmento da Biblia que fai alusión ó lugar onde se atopan.&nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO III''' Un sábado pola tarde visitan a varios [[Eremita|eremitas]] da zona que se alegran moito de poder acoller a Exeria e á comitiva. Ademais de invitalos a pasar a noite con eles, ofrécense a acompañalos ó día seguinte para indicarlles como subir ó monte ''Sina'' ([[Monte Sinaí]]). O ascenso é complicado, con grandes fatigas. Teñen que ir a pé, pois non poden seguir sobre as monturas. No cumio achan unha pequena igrexa e recíbelles o [[Ascetismo|asceta]] que estaba ó cargo do templo. Antes de marchar, os santos varóns entréganlle a Exeria algunhas ''[[Euloxia|euloxias]]'', que son agasallos para que os leve como recordo da visita. '''CAPÍTULO IV''' Comezan a descender e soben a outro monte contiguo chamado ''Choreb'', onde está a cova que serviu de refuxio ó profeta [[Elías]] cando fuxía do rei Acab. Alí poden ver o altar de pedra onde, supostamente, presentaba as ofrendas a Deus. Non moi lonxe, chegan á enorme rocha circular onde permaneceu [[Aharón|Aarón]] xunto con setenta anciáns mentres Moisés recibía a [[Dez mandamentos|Lei]] para os fillos de Israel. Tantos lugares visitaron ese día que, caendo a tarde, deciden pasar a noite aceptando a hospitalidade dalgúns dos eremitas que vivían nesas terras facendo penitencia. '''CAPÍTULO V''' Nesta parte do relato, Exeria repasa varios dos lugares visitados os últimos días que permanecerán para sempre no seu recordo: onde Deus dixo a Moisés: “Desata as fitas das túas sandalias, pois o chan que pisas é terra sagrada”; a rocha contra a que Moisés estrelou as táboas, arrebatado pola ira; os habitáculos que ocuparon os fillos de Israel, dos que soamente quedaban os cimentos en forma de círculos; onde Moisés deu a orde de correr de porta en porta; o terreo no que finalmente fundiron o becerro que fabricara Aarón; o torrente onde bebeu o pobo hebreo, segundo aparece escrito no [[Éxodo]]; o lugar chamado ''Incendium'' (Incendio) debido ó lume que prendeu nunha parte do campamento ata que Moisés intercedeu e cesaron as chamas; o espazo onde aconteceu a invasión dos paspallases. &nbsp;&nbsp; &nbsp; Exeria recomenda ás destinatarias do relato que lean os libros de Moisés para acadar un maior coñecemento das historias e así ampliar o que ela pode reter na memoria. Tamén agradece a hospitalidade dos eremitas que os acolleron e a bondade dos veciños que se dignaron a acompañalos polos lugares que ela buscaba coas Escrituras na man. Móstrase agradecida e humilde, declarándose pouco merecedora das atencións recibidas. '''CAPÍTULO VI''' Volven a ''Pharan'', que está a trinta e cinco mil pasos de distancia, e aquí comenta que non quere deterse nas explicacións da cidade porque xa o contara antes (seguramente na parte perdida do escrito). Acomodáronse alí durante dous días para repoñer forzas, e no amencer do terceiro saen cara a ''Clesma'', percorrendo o deserto de posta en posta cada día. Algo que chamou a atención de Exeria foi que os nativos da zona viaxaban de noite moito máis rápidos e seguros que o resto dos mortais. Había treitos nos que, bordeando o mar, algunhas ondas chegaban a romper nas mesmas patas das cabalarías, e outras veces había que ir a máis de cincocentos pasos da beira. Non existían camiños marcados, era todo area. Os nativos, acostumados a viaxar por alí, poñían algunhas sinais de referencia e os [[Camelo|camelos]] eran quen de seguilas por si mesmos, aínda en plena noite. &nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO VII''' Exeria manifesta que xa coñecía a terra de ''Gesse'' porque pasara por alí a primeira vez que viaxou a ''Aegyptum'' ([[Exipto (provincia romana)|Exipto]]). Pero nesta ocasión quere contemplar o percorrido que fixo o pobo hebreo ata chegar ó ''Mare Rubrum'' ([[Mar Vermello]]) e, polo tanto, emprende camiño cara á cidade chamada ''Arabia'' que dá nome a todo o territorio coñecido como ''Arabiae''. Son catro xornadas a través do deserto as que fan, contemplando a dereita e esquerda as zonas que percorreron os fillos de Israel na súa travesía. Os soldados e oficiais das gornicións que exercen a autoridade romana en cada posta ofrécense a escoltalos ata a seguinte. Polo camiño, os militares van contándolles historias e lendas dos lugares que transitan. '''CAPÍTULO VIII''' O [[bispo]] de Arabia sáelles ó encontro en ''Ramesse'', unha cidade en ruínas que no pasado tivo numerosos edificios. Con moita amabilidade, o venerable ancián ofrécese como guía para visitar o máis interesante desa enorme extensión calcinada. Cóntalles que cando os fillos de Israel fuxiron de Exipto, o [[faraón]] entrou na cidade co seu exército e prendeu lume por todas partes. Das poucas cousas que quedaron en pé destaca unha enorme pedra con dúas figuras esculpidas que, segundo a tradición, representaban a Moisés e Aarón. Tamén podía verse un [[sicómoro]] moi vello e precario, pero que aínda daba froitos grazas a que o seguían podando para fortalecer algún talo e darlle alivio. O bispo e outros monxes oíron dicir que foi plantado polos patriarcas. O seu nome en grego é “dendros alæthias”, que eles traducen como “arbore da verdade”. === Segunda parte === == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] j51cicrcigrov3dtntx3u68tf91vhpa 6168457 6168452 2022-08-27T18:07:48Z AntiaLou 128369 /* Literatura */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * Mesopotamia (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Contido == {{en uso}} === Primeira parte === '''CAPÍTULO I''' O texto dispoñible evidencia a falla doutras partes anteriores, pois comeza co fragmento final da frase: ''“...ostendebantur iuxta scripturas.”'' (...amosábanse xunto ás escrituras).<ref>{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Neste primeiro dos capítulos que se conservan, Exeria relata a chegada a un val onde se atopa o extenso terreo chamado ''Memoriae Concupiscentiae'' (Sepulcros da Concupiscencia).<ref>{{Cita web|título=Quibrot-hataavá — BIBLIOTECA EN LÍNEA Watchtower|url=https://wol.jw.org/es/wol/d/r4/lp-s/1200002601|páxina-web=wol.jw.org|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Supostamente, alí estaban enterrados os milleiros de israelitas que morreron por fartura de comer carne de [[paspallás]]. Emocionados polo significativo do sitio, Exeria e mailos seus asistentes len a pasaxe da [[Biblia]] que fala do lugar; a narración trata de cando [[Moisés]] manifestou o descontento do pobo por non ter máis comida que o maná e o conseguinte castigo de Deus pola protesta, que foi enviarlles unha praga de paspallases durante un mes enteiro. '''CAPÍTULO II''' Durante o percorrido polo val onde acamparon os [[Hebreos|fillos de Israel]], visitan cada un dos lugares mencionados nas Escrituras. Orientados por veciños, Exeria xunto ós acompañantes descobren o sitio exacto onde se fabricou o [[becerro de ouro]], estaba marcado cun longo [[monólito]]. Tamén chegan a unha capela que sinala o lugar da famosa [[silva ardente]], onde nese momento florecían moitas [[Rubus ulmifolius|silveiras]] que continuaban botando gromos. Cumprindo co ritual que Exeria decidiu levar a cabo durante toda a viaxe, en cada parada proceden á lectura do fragmento da Biblia que fai alusión ó lugar onde se atopan.&nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO III''' Un sábado pola tarde visitan a varios [[Eremita|eremitas]] da zona que se alegran moito de poder acoller a Exeria e á comitiva. Ademais de invitalos a pasar a noite con eles, ofrécense a acompañalos ó día seguinte para indicarlles como subir ó monte ''Sina'' ([[Monte Sinaí]]). O ascenso é complicado, con grandes fatigas. Teñen que ir a pé, pois non poden seguir sobre as monturas. No cumio achan unha pequena igrexa e recíbelles o [[Ascetismo|asceta]] que estaba ó cargo do templo. Antes de marchar, os santos varóns entréganlle a Exeria algunhas ''[[Euloxia|euloxias]]'', que son agasallos para que os leve como recordo da visita. '''CAPÍTULO IV''' Comezan a descender e soben a outro monte contiguo chamado ''Choreb'', onde está a cova que serviu de refuxio ó profeta [[Elías]] cando fuxía do rei Acab. Alí poden ver o altar de pedra onde, supostamente, presentaba as ofrendas a Deus. Non moi lonxe, chegan á enorme rocha circular onde permaneceu [[Aharón|Aarón]] xunto con setenta anciáns mentres Moisés recibía a [[Dez mandamentos|Lei]] para os fillos de Israel. Tantos lugares visitaron ese día que, caendo a tarde, deciden pasar a noite aceptando a hospitalidade dalgúns dos eremitas que vivían nesas terras facendo penitencia. '''CAPÍTULO V''' Nesta parte do relato, Exeria repasa varios dos lugares visitados os últimos días que permanecerán para sempre no seu recordo: onde Deus dixo a Moisés: “Desata as fitas das túas sandalias, pois o chan que pisas é terra sagrada”; a rocha contra a que Moisés estrelou as táboas, arrebatado pola ira; os habitáculos que ocuparon os fillos de Israel, dos que soamente quedaban os cimentos en forma de círculos; onde Moisés deu a orde de correr de porta en porta; o terreo no que finalmente fundiron o becerro que fabricara Aarón; o torrente onde bebeu o pobo hebreo, segundo aparece escrito no [[Éxodo]]; o lugar chamado ''Incendium'' (Incendio) debido ó lume que prendeu nunha parte do campamento ata que Moisés intercedeu e cesaron as chamas; o espazo onde aconteceu a invasión dos paspallases. &nbsp;&nbsp; &nbsp; Exeria recomenda ás destinatarias do relato que lean os libros de Moisés para acadar un maior coñecemento das historias e así ampliar o que ela pode reter na memoria. Tamén agradece a hospitalidade dos eremitas que os acolleron e a bondade dos veciños que se dignaron a acompañalos polos lugares que ela buscaba coas Escrituras na man. Móstrase agradecida e humilde, declarándose pouco merecedora das atencións recibidas. '''CAPÍTULO VI''' Volven a ''Pharan'', que está a trinta e cinco mil pasos de distancia, e aquí comenta que non quere deterse nas explicacións da cidade porque xa o contara antes (seguramente na parte perdida do escrito). Acomodáronse alí durante dous días para repoñer forzas, e no amencer do terceiro saen cara a ''Clesma'', percorrendo o deserto de posta en posta cada día. Algo que chamou a atención de Exeria foi que os nativos da zona viaxaban de noite moito máis rápidos e seguros que o resto dos mortais. Había treitos nos que, bordeando o mar, algunhas ondas chegaban a romper nas mesmas patas das cabalarías, e outras veces había que ir a máis de cincocentos pasos da beira. Non existían camiños marcados, era todo area. Os nativos, acostumados a viaxar por alí, poñían algunhas sinais de referencia e os [[Camelo|camelos]] eran quen de seguilas por si mesmos, aínda en plena noite. &nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO VII''' Exeria manifesta que xa coñecía a terra de ''Gesse'' porque pasara por alí a primeira vez que viaxou a ''Aegyptum'' ([[Exipto (provincia romana)|Exipto]]). Pero nesta ocasión quere contemplar o percorrido que fixo o pobo hebreo ata chegar ó ''Mare Rubrum'' ([[Mar Vermello]]) e, polo tanto, emprende camiño cara á cidade chamada ''Arabia'' que dá nome a todo o territorio coñecido como ''Arabiae''. Son catro xornadas a través do deserto as que fan, contemplando a dereita e esquerda as zonas que percorreron os fillos de Israel na súa travesía. Os soldados e oficiais das gornicións que exercen a autoridade romana en cada posta ofrécense a escoltalos ata a seguinte. Polo camiño, os militares van contándolles historias e lendas dos lugares que transitan. '''CAPÍTULO VIII''' O [[bispo]] de Arabia sáelles ó encontro en ''Ramesse'', unha cidade en ruínas que no pasado tivo numerosos edificios. Con moita amabilidade, o venerable ancián ofrécese como guía para visitar o máis interesante desa enorme extensión calcinada. Cóntalles que cando os fillos de Israel fuxiron de Exipto, o [[faraón]] entrou na cidade co seu exército e prendeu lume por todas partes. Das poucas cousas que quedaron en pé destaca unha enorme pedra con dúas figuras esculpidas que, segundo a tradición, representaban a Moisés e Aarón. Tamén podía verse un [[sicómoro]] moi vello e precario, pero que aínda daba froitos grazas a que o seguían podando para fortalecer algún talo e darlle alivio. O bispo e outros monxes oíron dicir que foi plantado polos patriarcas. O seu nome en grego é “dendros alæthias”, que eles traducen como “arbore da verdade”. === Segunda parte === == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] ak4mspy44a5xquaybgr5ulope8cl2ab 6168499 6168457 2022-08-27T20:10:55Z AntiaLou 128369 /* Bibliografía */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * Mesopotamia (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Contido == {{en uso}} === Primeira parte === '''CAPÍTULO I''' O texto dispoñible evidencia a falla doutras partes anteriores, pois comeza co fragmento final da frase: ''“...ostendebantur iuxta scripturas.”'' (...amosábanse xunto ás escrituras).<ref>{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Neste primeiro dos capítulos que se conservan, Exeria relata a chegada a un val onde se atopa o extenso terreo chamado ''Memoriae Concupiscentiae'' (Sepulcros da Concupiscencia).<ref>{{Cita web|título=Quibrot-hataavá — BIBLIOTECA EN LÍNEA Watchtower|url=https://wol.jw.org/es/wol/d/r4/lp-s/1200002601|páxina-web=wol.jw.org|data-acceso=2022-08-16}}</ref> Supostamente, alí estaban enterrados os milleiros de israelitas que morreron por fartura de comer carne de [[paspallás]]. Emocionados polo significativo do sitio, Exeria e mailos seus asistentes len a pasaxe da [[Biblia]] que fala do lugar; a narración trata de cando [[Moisés]] manifestou o descontento do pobo por non ter máis comida que o maná e o conseguinte castigo de Deus pola protesta, que foi enviarlles unha praga de paspallases durante un mes enteiro. '''CAPÍTULO II''' Durante o percorrido polo val onde acamparon os [[Hebreos|fillos de Israel]], visitan cada un dos lugares mencionados nas Escrituras. Orientados por veciños, Exeria xunto ós acompañantes descobren o sitio exacto onde se fabricou o [[becerro de ouro]], estaba marcado cun longo [[monólito]]. Tamén chegan a unha capela que sinala o lugar da famosa [[silva ardente]], onde nese momento florecían moitas [[Rubus ulmifolius|silveiras]] que continuaban botando gromos. Cumprindo co ritual que Exeria decidiu levar a cabo durante toda a viaxe, en cada parada proceden á lectura do fragmento da Biblia que fai alusión ó lugar onde se atopan.&nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO III''' Un sábado pola tarde visitan a varios [[Eremita|eremitas]] da zona que se alegran moito de poder acoller a Exeria e á comitiva. Ademais de invitalos a pasar a noite con eles, ofrécense a acompañalos ó día seguinte para indicarlles como subir ó monte ''Sina'' ([[Monte Sinaí]]). O ascenso é complicado, con grandes fatigas. Teñen que ir a pé, pois non poden seguir sobre as monturas. No cumio achan unha pequena igrexa e recíbelles o [[Ascetismo|asceta]] que estaba ó cargo do templo. Antes de marchar, os santos varóns entréganlle a Exeria algunhas ''[[Euloxia|euloxias]]'', que son agasallos para que os leve como recordo da visita. '''CAPÍTULO IV''' Comezan a descender e soben a outro monte contiguo chamado ''Choreb'', onde está a cova que serviu de refuxio ó profeta [[Elías]] cando fuxía do rei Acab. Alí poden ver o altar de pedra onde, supostamente, presentaba as ofrendas a Deus. Non moi lonxe, chegan á enorme rocha circular onde permaneceu [[Aharón|Aarón]] xunto con setenta anciáns mentres Moisés recibía a [[Dez mandamentos|Lei]] para os fillos de Israel. Tantos lugares visitaron ese día que, caendo a tarde, deciden pasar a noite aceptando a hospitalidade dalgúns dos eremitas que vivían nesas terras facendo penitencia. '''CAPÍTULO V''' Nesta parte do relato, Exeria repasa varios dos lugares visitados os últimos días que permanecerán para sempre no seu recordo: onde Deus dixo a Moisés: “Desata as fitas das túas sandalias, pois o chan que pisas é terra sagrada”; a rocha contra a que Moisés estrelou as táboas, arrebatado pola ira; os habitáculos que ocuparon os fillos de Israel, dos que soamente quedaban os cimentos en forma de círculos; onde Moisés deu a orde de correr de porta en porta; o terreo no que finalmente fundiron o becerro que fabricara Aarón; o torrente onde bebeu o pobo hebreo, segundo aparece escrito no [[Éxodo]]; o lugar chamado ''Incendium'' (Incendio) debido ó lume que prendeu nunha parte do campamento ata que Moisés intercedeu e cesaron as chamas; o espazo onde aconteceu a invasión dos paspallases. &nbsp;&nbsp; &nbsp; Exeria recomenda ás destinatarias do relato que lean os libros de Moisés para acadar un maior coñecemento das historias e así ampliar o que ela pode reter na memoria. Tamén agradece a hospitalidade dos eremitas que os acolleron e a bondade dos veciños que se dignaron a acompañalos polos lugares que ela buscaba coas Escrituras na man. Móstrase agradecida e humilde, declarándose pouco merecedora das atencións recibidas. '''CAPÍTULO VI''' Volven a ''Pharan'', que está a trinta e cinco mil pasos de distancia, e aquí comenta que non quere deterse nas explicacións da cidade porque xa o contara antes (seguramente na parte perdida do escrito). Acomodáronse alí durante dous días para repoñer forzas, e no amencer do terceiro saen cara a ''Clesma'', percorrendo o deserto de posta en posta cada día. Algo que chamou a atención de Exeria foi que os nativos da zona viaxaban de noite moito máis rápidos e seguros que o resto dos mortais. Había treitos nos que, bordeando o mar, algunhas ondas chegaban a romper nas mesmas patas das cabalarías, e outras veces había que ir a máis de cincocentos pasos da beira. Non existían camiños marcados, era todo area. Os nativos, acostumados a viaxar por alí, poñían algunhas sinais de referencia e os [[Camelo|camelos]] eran quen de seguilas por si mesmos, aínda en plena noite. &nbsp; &nbsp; '''CAPÍTULO VII''' Exeria manifesta que xa coñecía a terra de ''Gesse'' porque pasara por alí a primeira vez que viaxou a ''Aegyptum'' ([[Exipto (provincia romana)|Exipto]]). Pero nesta ocasión quere contemplar o percorrido que fixo o pobo hebreo ata chegar ó ''Mare Rubrum'' ([[Mar Vermello]]) e, polo tanto, emprende camiño cara á cidade chamada ''Arabia'' que dá nome a todo o territorio coñecido como ''Arabiae''. Son catro xornadas a través do deserto as que fan, contemplando a dereita e esquerda as zonas que percorreron os fillos de Israel na súa travesía. Os soldados e oficiais das gornicións que exercen a autoridade romana en cada posta ofrécense a escoltalos ata a seguinte. Polo camiño, os militares van contándolles historias e lendas dos lugares que transitan. '''CAPÍTULO VIII''' O [[bispo]] de Arabia sáelles ó encontro en ''Ramesse'', unha cidade en ruínas que no pasado tivo numerosos edificios. Con moita amabilidade, o venerable ancián ofrécese como guía para visitar o máis interesante desa enorme extensión calcinada. Cóntalles que cando os fillos de Israel fuxiron de Exipto, o [[faraón]] entrou na cidade co seu exército e prendeu lume por todas partes. Das poucas cousas que quedaron en pé destaca unha enorme pedra con dúas figuras esculpidas que, segundo a tradición, representaban a Moisés e Aarón. Tamén podía verse un [[sicómoro]] moi vello e precario, pero que aínda daba froitos grazas a que o seguían podando para fortalecer algún talo e darlle alivio. O bispo e outros monxes oíron dicir que foi plantado polos patriarcas. O seu nome en grego é “dendros alæthias”, que eles traducen como “arbore da verdade”. === Segunda parte === == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] s1xsvpnp5qms243wnrx0xt1nom3vao3 6168500 6168499 2022-08-27T20:16:27Z AntiaLou 128369 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * Mesopotamia (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] 1syq7mrfem1ruy0n1e4wayci5a2nwad 6168502 6168500 2022-08-27T20:30:55Z AntiaLou 128369 /* Estrutura */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * [[Mesopotamia]] (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] 5hwopi9oig11kwac53d8s1axej91jqu 6168536 6168502 2022-08-27T22:22:00Z AntiaLou 128369 /* Estrutura */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razón históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:Madaba Map (détail 2).jpg|alt=Mosaico de Mandaba|esquerda|miniatura|310x310px|Mosaico co mapa da zona de Terra Santa]] [[Ficheiro:Artist's reconstruction of life in a Roman cardo of Jerusalem during the Aelia Capitolina period (15607472376).jpg|alt=Recreación da vida en Xerusalén|esquerda|miniatura|310x310px|Recreación das actividades cotiás en Xerusalén]] {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * [[Mesopotamia]] (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] ovb2cvdu9bqtujy7zagc301w27bp1kt 6168612 6168536 2022-08-28T06:57:56Z AntiaLou 128369 /* Repertorio toponímico */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razóns históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:Madaba Map (détail 2).jpg|alt=Mosaico de Mandaba|esquerda|miniatura|310x310px|Mosaico co mapa da zona de Terra Santa]] [[Ficheiro:Artist's reconstruction of life in a Roman cardo of Jerusalem during the Aelia Capitolina period (15607472376).jpg|alt=Recreación da vida en Xerusalén|esquerda|miniatura|310x310px|Recreación das actividades cotiás en Xerusalén]] {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * [[Mesopotamia]] (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] hiegui4gf60mjoalglj6vjxu69iziuy 6168621 6168612 2022-08-28T07:48:42Z AntiaLou 128369 /* Galicia */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} {{Manuscrito | nome = Itinerario de Exeria | localización = Biblioteca Comunale de [[Arezzo]] (Italia) | imaxe = Galicia, un relato no mundo, 01-24b, Viaxe de Exeria.jpg | descrición = Códice exposto na mostra ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. <p>Unha copia incompleta do escrito orixinal forma parte desta compilación creada no ''scriptorum ''da [[Abadía de Montecassino]].</p> | outros nomes = ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' e ''Peregrinatio ad Loca Sancta'' | tipo = [[Literatura de viaxes]] en forma [[Epístola|epistolar]] | data = Do ano 381 ata o 384 | lugar de orixe = A redacción orixinal fíxose durante unha viaxe dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] | lingua = [[Lingua latina]] (''Sermo cotidianus'') | escriba = | autor = [[Exeria (escritora)|Exeria]] | compilado por = | ilustrado por = | promotor = | dedicado a = | material = [[Pergamiño]] | dimensións = | formato = 262 x 171 mm | condición = | letra = Escritura da escola longobarda casinense | contido = Nas primeiras 15 follas está o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni ''de [[Hilario de Poitiers]]. As seguintes 22 follas conteñen fragmentos do ''Itinerarium'' de [[Exeria (escritora)|Exeria]]. | ilustracións = As probables ilustracións da autora non se conservan na copia do texto. | adicións = | exemplar = | posesións previas = | descuberta = | identificador = | outros = }} O '''''Itinerario de Exeria''''', tamén coñecido como ''Itinerarium Egeriae'', ''Peregrinatio Aetheriae'' ou ''Peregrinatio ad Loca Sancta'', é un conxunto de textos en [[Lingua latina|latín]] escritos por [[Exeria (escritora)|Exeria]] relatando a súa peregrinación dende a [[Gallaecia]] ata [[Terra Santa]] entre os anos [[381]] e [[384]].<ref>{{Cita libro|título=Itinerario|apelidos=Monteverde|nome=Juan|editorial=Maxtor|ano=1955|ISBN=9788497617888|lugar=Buenos Aires}}</ref><ref name=":0">{{Cita libro|título=Itinerario de la Virgen Egeria (381-384)|apelidos=Arce|nome=Agustín|editorial=Biblioteca Autores Cristianos|ano=1974|ISBN=978-84-7914-219-3}}</ref> Como [[Literatura de viaxes|libro de viaxes]], é unha fonte importante para coñecer a situación naquel momento das zonas percorridas. Nel se detallan costumes dos nativos, crenzas populares, rituais relixiosos e expresións da fala vernácula. Está redactado en primeira persoa no [[Latín vulgar|latín coloquial]] utilizado na vida diaria, cunha espontaneidade natural que difire do estilo solemne propio da lingua escrita. O seu valor é [[Filoloxía|filolóxico]], [[Socioloxía|sociolóxico]] e [[Literatura|literario]]. Presentado de forma [[Epístola|epistolar]], o manuscrito documenta o longo itinerario a través dunha serie de cartas que ofrecen datos, anécdotas e detalles interesantes dos lugares visitados. É moito máis que unha simple guía informativa; é unha crónica humana na que a autora expresa os seus sentimentos ante cada situación e describe con [[empatía]] o trato que recibe das persoas coas que se cruza. O [[Discurso (narratoloxía)|relato]] está dirixido a un grupo de mulleres mencionadas coa locución “''dominae sorores''”, unha fórmula habitual para referirse a amigas e compañeiras.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Sobre un documento hispano del bajo imperio|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=4644108|revista=Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea|data=1967|ISSN=0018-0114|páxina=273–289|volume=18|número=55|nome=Julio|apelidos=Campos}}</ref> Algúns expertos consideran que é o primeiro texto dunha [[Escritor, escritora|escritora galega]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria. Viaxe a Terra Santa|apelidos=López Pereira|nome=Xosé Eduardo|editorial=Xerais|ano=1991|ISBN=9788475075440|ligazónautor=Xosé Eduardo López Pereira|lugar=Vigo}}</ref> == Historia == === Descubrimento do manuscrito === No ano [[1884]], [[Gian Francesco Gamurrini]] descubriu un códice na Biblioteca da Confraría de Santa María de Laicos (''Biblioteca della Confraternità dei Laici'') en [[Arezzo]] ([[Italia]]). Eran 37 [[Pergamiño|pergamiños]] copiados no século XI no ''scriptorum'' da [[Abadía de Montecassino]]. Nas primeiras 15 láminas estaba o ''Tractatus de mysteriis'' e os ''Hymni'' de [[Hilario de Poitiers]]; as seguintes 22 contiñan fragmentos dunhas notas de viaxe escritas por unha muller descoñecida dirixíndose a outras mulleres en forma de misivas. No material conservado non aparecían datos que puidesen desvelar a autoría do escrito. [[Ficheiro:Ege_manu.jpg|miniatura|esquerda|257x257px|alt=Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini|Detalle do manuscrito descuberto por Gian Francesco Gamurrini]] Un ano despois, Gamurrini aventurou a hipótese de que a autora do texto era [[Silvia de Aquitania]], de quen se sabía que a finais do século IV viaxara en peregrinación a Terra Santa. [[Ficheiro:Egeria.jpg|miniatura|alt=Posible retrato de Exeria|Pola carta de [[Valerio do Bierzo]] sóubose que a autora do texto é Exeria|200x200px]] Pero en [[1903]], [[Marius Férotin]] atopou a carta que [[Valerio do Bierzo]] dirixiu aos monxes de San Pedro onde falaba de Exeria como autora do ''itinerarium Egeriae'' que el mesmo se encargou de compilar e resumir. Con esa carta quedou disipada calquera dúbida acerca da verdadeira artífice do relato.<ref name=":4">{{Cita web|url=http://www.culturagalega.org/album/docs/valerio_bierzo.pdf|páxina-web=CulturaGalega.gal|título=Carta de Valerio do Bierzo aos monxes de San Pedro onde fala do itinerario de Exeria|data-acceso=15/08/22|apelidos=do Bierzo|nome=Valerio|ligazónautor=Valerio do Bierzo|editor=José Carlos Santos Paz}}</ref> <ref name=":1">{{Cita web|título=bibliotheca Augustana|url=http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html|páxina-web=www.hs-augsburg.de|data-acceso=2022-08-16}}</ref> A partir daquel momento, a descoñecida Exeria entrou na Historia como a escritora que se anticipou varios séculos ó florecemento da literatura de viaxes e da narración epistolar.<ref name=":2">{{Cita libro|título=Viaje de Egeria. El primer relato de una viajera hispana|apelidos=Pascual|nome=Carlos|editorial=La línea del horizonte|ano=2017|ISBN=978-84-15958-63-5|lugar=Madrid}}</ref> O manuscrito non está completo, faltan partes do inicio, do centro e do final da obra. Algúns catálogos de bibliotecas [[Idade Media|medievais]] suxiren que houbo outras copias. En [[1909]] apareceron varias follas soltas do itinerario nos Manuscritos de Toledo da [[Biblioteca Nacional de España]] e en [[2005]] houbo investigacións que identificaron outros dous fragmentos nunha colección privada.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Deux nouveaux fragments de l'« Itinerarium Egeriae » du IXe-Xe siècle|url=https://www.brepolsonline.net/doi/abs/10.1484/J.RB.5.100596|revista=Revue Bénédictine|data=2005-12-01|ISSN=0035-0893|páxina=241–250|volume=115|número=2|doi=10.1484/J.RB.5.100596|nome=Jesús|apelidos=Alturo}}</ref> O texto do Itinerario de Exeria é obxecto de moitas edicións e traducións en todo o mundo, considérase unha das fontes máis valiosas para coñecer a espiritualidade da Antigüidade tardía e o papel da muller nese tempo. O ''Codex Aretinus 405'', do que forma parte o ''Itinerarium Egeriae'', viaxou por primeira vez a Galicia no ano [[2019]] para sumarse á exposición temporal ''[[Galicia, un relato no mundo]]''. Foi exhibido no [[Museo Centro Gaiás]] da [[Cidade da Cultura de Galicia|Cidade da Cultura]] en [[Santiago de Compostela]] co gallo da celebración do [[Ano Santo Xacobeo]]. No catálogo da exposición definen o texto como ''“transcendental para coñecer a nosa historia”'', e a Exeria como “''A primeira escritora de viaxes da Península Ibérica e un referente simbólico da reivindicación da muller en Galicia''”. <ref>{{Cita web|título=Galicia, un relato no mundo - Catálogo da exposición na Cidade da Cultura|url=https://issuu.com/cidadedacultura/docs/grm_catalogo_web|páxina-web=issuu.com|data-acceso=2022-08-20|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|título=Compostela cumple el último deseo de Egeria, la primera escritora de la península|url=https://www.abc.es/cultura/abci-memoria-egeria-primera-escritora-peninsula-201911080145_noticia.html|páxina-web=abc|data=2019-11-08|data-acceso=2022-08-20|lingua=es}}</ref><ref>{{Cita libro|título=Galicia, un relato no mundo : Museo Centro Gaiás, Fundación Cidade da Cultura, Santiago de Compostela|url=https://www.worldcat.org/oclc/1158023640|data=2019|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=978-84-453-5331-8|OCLC=1158023640|ano=2019}}</ref><ref>{{Cita web|título=Nova: O 'itinerario de Exeria' únese á 'Galicia, un relato no mundo'|url=https://www.cultura.gal/gl/nova/56655|páxina-web=www.cultura.gal|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl|nome=Secretaría Xeral de|apelidos=Cultura}}</ref> {{Cadro de citas|||fonte=|corfondo=#D9C1F1|aliñamento=centro|cita=A parte final do Itinerario que chegou ata nós remata cunha petición: :“''Pola vosa parte, señoras, miña luz, dignádevos gardarme na memoria tanto se sigo no meu corpo ou xa fóra del''”. Constantinopla, ano 384 Exeria}} === Precedentes da viaxe === Unha muller percorrendo gran parte do mundo coñecido, no século IV, pode considerarse unha proeza digna de encomio; así o fixo Valerio do Bierzo con admiración: ''“totis nisibus intrepido corde inmensum totius orbis arripuit iter”'' (co seu esforzo e intrépido corazón fixo unha inmensa viaxe por todo o orbe).<ref name=":1" /> Mais non foi Exeria a primeira que se atreveu a explorar o extenso territorio romano. Dez anos antes xa o fixera a aristócrata hispana [[Melania a Vella]], que viaxou ata Exipto con [[Rufino de Aquileia]]. Daquela había unha sorte de tendencia a desprazarse ata Terra Santa desde que se popularizou a suposta noticia do descubrimento da [[Vera Cruz (cristianismo)|Vera Cruz]].<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Piero, arezzo, Discovery and Proof of the True Cross 01.jpg|alt=A descuberta dos restos da Santa Cruz. Piero della Francesca, frescos da Capela Bacci, Arezzo|miniatura|esquerda|300x300px|As peregrinacións a Terra Santa popularizáronse cando se difundiu a noticia de que Helena de Constantinopla descubrira os restos da Vera Cruz]] Foi [[Helena de Constantinopla]], nai de [[Constantino I o Grande|Constantino I]], quen comunicou que achara a Santa Cruz de [[Xesús de Nazaret|Xesucristo]] e convidou a venerala porque concedía grazas especiais. A partir dese momento, comezaron as [[Peregrinación|peregrinacións]] a [[Xerusalén]] integrándose na tradición cristiá, e o feito da descuberta plasmouse en moitas obras de arte.<ref name=":3">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> A propia Exeria dá conta das aglomeracións que acudían a ver as reliquias. Relata que o día da cerimonia do ''Lignum Crucis'' no [[Monte Calvario|Gólgota]], preto da muralla exterior de Xerusalén, viu a moitos [[Peregrino|peregrinos]] desfilando para honrar e bicar o madeiro sagrado; pero había tanta multitude que os diáconos máis fortes tiñan que estar todo o tempo vixiando. Non querían que volvese a suceder o que pasou nalgunha ocasión, que alguén cravou os dentes no madeiro e roubou unha lasca da reliquia.<ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Secunda|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria2.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> Ó longo do seu percorrido, Exeria fala dos encontros con outros peregrinos, como cando foi a [[Isauria]] para visitar o sepulcro de [[Trega de Iconio|Santa Trega]]. Alí levou unha gran alegría ó atopar por sorpresa á súa amiga Marthana que igualmente estaba de paso. Ámbalas dúas xa coincidiran anteriormente en Xerusalén. Elas, como tantos camiñantes, compartían a paixón por viaxar coñecendo xente coa que se comunicaban e vivían experiencias, sempre co obxectivo principal de visitar con fervor relixioso os lugares mencionados nas Escrituras. Sentíanse partícipes dun movemento comunitario, seguindo as palabras do Señor: "''Ambulate dum lucem habetis, ne tenebre uos conprehendant''" (Anda mentres teñas luz, para que non te alcancen as tebras).<ref name=":3" /><ref>{{Cita web|título=Egeria: Itinerarium Pars Prima|url=https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html|páxina-web=www.thelatinlibrary.com|data-acceso=2022-08-17}}</ref> === Contexto histórico === Á parte dos nómades vadíos, dos monxes amparados na caridade incerta e dos comerciantes ambulantes, o feito de emprender estas longas viaxes soamente estaba ó alcance de persoas podentes con dispoñibilidade de tempo e diñeiro. Con toda probabilidade, este último era o caso de Exeria, que ía acompañada dun grupo de axudantes con cabalarías.<ref name=":2" /> Existía unha participación bastante activa no circuíto comercial que conectaba o Mediterráneo oriental co norte de Europa. Corrían tempos propicios e as elites aproveitaron para tecer unha rede de contactos por todo o Imperio. Tamén as peregrinacións comezaban a ser habituais. Eran dous os factores principais que facilitaban os desprazamentos naqueles tempos: a seguridade e os servizos. [[Ficheiro:Tabula Peutingeriana 800x350.jpg|alt=Fragmento da Táboa Peutingeriana|miniatura|350x350px|Na Táboa Peutingeriana estaban representadas as principais redes viarias do Imperio]] Por unha parte, a paz e prosperidade lograda polo Imperio ofrecía seguridade xeral dentro das fronteiras e protección especial con gornicións militares nas zonas que puidesen ser conflitivas. No texto de Exeria aparecen oficiais e soldados que exercían a autoridade en nome de [[Imperio Romano|Roma]] escoltando a comitiva durante algúns tramos; ó mesmo tempo, eses mesmos militares brindábanse para facer de guías culturais relatando crónicas dos lugares por onde pasaban. [[Ficheiro:Miliarios_en_Ponte_Nova._Río_Caldo._Lobios._Galiza_1.jpg|alt= Miliarios romanos en Ponte Nova, Lobios|miniatura|300x300px|As infraestruturas romanas ofrecían rutas seguras que facilitaban os desprazamentos.|esquerda]] Por outro lado, era posible percorrer o territorio de punta a punta grazas á existencia dun sistema de comunicacións moi avanzado. A infraestrutura viaria estaba composta por unha extensa rede de [[Vía romana|camiños e calzadas]], rutas con paradas de postas por etapas ([[mansio|''mansio'']]), sinalización mediante marcos ou [[Miliario|miliarios]] de pedra e documentos escritos para orientarse con indicacións informativas, como o [[itinerario de Antonino]] ou a [[Táboa de Peutinger|Tabula Peutingeriana]].<ref>{{Cita libro|título=Roma antigua y moderna|apelidos=Lafon|nome=Mary|editorial=Wentworth Press|ano=2018|ISBN=9780341571322}}</ref> Exeria aproveitou as facilidades das vías públicas e tamén os privilexios reservados para familias importantes, como os salvocondutos para entrar en contacto coas autoridades civís dos lugares que atravesaba. Tamén os bispos e cargos eclesiásticos saían ó seu paso para recibila con respecto. Ademais, dedúcese polo seu escrito que debeu ter unha personalidade carismática porque atraía a eremitas, soldados e veciños coa súa empatía. No texto amósase agradecida polos continuos xestos de hospitalidade acolledora que recibía e expresa os seus sentimentos de identificación afectiva con todos eles.<ref name=":2" /> Para situar o manuscrito nun contexto real, hai que ter en conta que polo feito de ser cartas dirixidas ás amigas, destácanse nelas abundantes detalles positivos e anécdotas agradables, eludindo as probables penalidades e fatigas do camiño.<ref>{{Cita libro|título=Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso.|apelidos=Esteve|nome=Rafael|editorial=Universidad de Málaga. Servicio de publicaciones e intercambio científico|ano=2002|ISBN=9788474969153}}</ref> [[Ficheiro:San Pablo Ermitaño, por José de Ribera.jpg|alt=Cadro de José Ribera representando a San Paulo, o primeiro ermitán|miniatura|Exeria entrou en contacto con moitos eremitas que vivían no deserto|250x250px]] No contexto relixioso da época é importante lembrar que no [[380]], un ano antes da partida de Exeria, decretouse o [[Edicto de Tesalónica]]. O cristianismo foi desde ese momento a única das relixións permitidas, aínda que o politeísmo mantíñase disfrazado de supersticións. Moitos [[Mitoloxía romana|mitos romanos]] e doutras relixións quedaron absorbidos polo cristianismo, ás veces convertidos en [[Dogmatismo|dogmas]]. A [[Arte da Roma antiga|arte romana]] incorporou elementos do mundo cristián, así os pequenos deuses fóronse transformando en [[Anxo (cristianismo)|anxiños]], os deuses do averno en [[Demo|demos]] e os grandes deuses en [[Arcanxo|arcanxos]].<ref>{{Cita libro|título=La religión romana. Historia política y psicológica.|apelidos=Bayet|nome=Jean|editorial=Ediciones Cristiandad|ano=1969|ISBN=9788470573637}}</ref> Na viaxe de Exeria hai uns personaxes recorrentes que se cruzan con ela continuamente no camiño, son os [[Eremita|eremitas]] que vivían en lugares retirados, dedicados á oración e a facer [[penitencia]]. Unicamente o paso de viaxeiros importantes como Exeria facíalles deter algo a súa dedicación para ofrecerlles hospitalidade e atención cristiá. O movemento eremítico naceu cando se permitiu o cristianismo no Imperio e desapareceron os motivos para ser [[Mártir|martirizados]] pola [[Fe (relixión)|fe]]. Os [[Ascetismo|ascetas]] buscaron outro medio de purificarse e, imitando a Cristo que se retirou ó deserto, abandonaron as cidades para vivir en illamento, dedicándose á vida contemplativa e penitente en condicións extremas. Algúns fixaban a súa misión no coidado dunha ermida dedicada a algún santo, en lugares desérticos e pouco frecuentados. Por iso, cando aparecía algunha comitiva como a de Exeria, acollían aos visitantes con fervor, entregábanlles o pouco que tiñan para cumprir coas normas de hospitalidade e, se non estaban moi enfermos e aínda tiñan forzas, ofrecíanse como guías para acompañalos nalgún tramo do camiño.<ref>{{Cita libro|título=La voz del desierto : el legado espiritual de los eremitas cristianos|url=https://www.worldcat.org/oclc/36981368|editorial=Edaf|data=1997|lugar=Madrid|ISBN=978-84-414-0189-1|OCLC=36981368|apelidos=Martorell|nome=José|ano=1997}}</ref> == Percorrido xeográfico == A pesar de estar incompleto o texto, púidose reconstruír a totalidade do periplo estudando a infraestrutura das vías existentes, comparando con outras viaxes documentadas da mesma época e cos datos da carta de Valerio do Bierzo.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Viatges_de_Egeria_-_ORIGINAL.svg|alt=Infografía da viaxe de Exeria|miniatura|esquerda|Percorrido da viaxe de Exeria|681x681px]] === Do comezo da viaxe ata Xerusalén === [[Ficheiro:Pont Julien, a 3 BC Roman arch bridge over the Calavon river, built on the Via Domitia, France (14531528498).jpg|alt=Pont Julien, na Vía Domitia|miniatura|A vía Domitia era a mellor ruta para ir de Hispania a Italia]] * O inicio foi a principios do 381, comezando nalgún punto da [[Gallaecia]], onde quedarían as súas amigas a quen van dirixidas as misivas. Valerio do Bierzo escribiu: “''extremo occidui maris oceani litore exorta''” (partiu da beira máis afastada do océano occidental). *Probablemente viaxaría ata os [[Pireneos]] para coller a [[Vía Domitia]], a calzada máis importante da época para unir [[Hispania romana|Hispania]] con [[Italia (provincia romana)|Italia]] a través da [[Gallia Narbonensis|Galia Narbonense]] atravesando os [[Alpes]]. * Sabemos que cruzou o [[río Ródano]] porque lembra ese momento moito tempo despois, cando escribe xunto ó [[Río Éufrates|Éufrates]]. &nbsp; * Por terra e mar chegaría a [[Constantinopla]] e continuaría pola vía militar pasando por [[Bitinia e Ponto (provincia romana)|Bitinia]], [[Galacia (provincia romana)|Galacia]] e [[Capadocia (provincia romana)|Capadocia]]. No escrito fala deses mesmos lugares na ruta do regreso. &nbsp; &nbsp; * Despois debeu pasar por [[Tarso (Turquía)|Tarso]] e [[Antioquía]], dende alí por mar a [[Haifa]] e finalmente chegaría a [[Xerusalén]]. [[Ficheiro:Jerusalem Holy Sepulchre BW 22.JPG|alt=Igrexia do Santo Sepulcro - Xerusalén|miniatura|A basílica do Santo Sepulcro foi un dos lugares visitados por Exeria. Dende Xerusalén fixo as distintas expedicións.por Terra Santa. ]] Nesa cidade quedou ata o 384 e durante eses tres anos fixo expedicións, algunha delas de varios meses de duración. === 1ª expedición === * Dende Xerusalén por [[Tafnis]] e [[Menfis]], chegaría ó deserto da [[Tebaida (Exipto)|Tebaida]], unha rexión chea de eremitas vivindo en covas. === 2ª expedición === * Dende Xerusalén a [[Samaria (Israel)|Samaria]] e [[Galilea]], visitando o [[monte Tabor]] e o lago [[Tiberíades]]. Todos estes percorridos anteriores quedarían recollidos, supostamente, na parte inicial desaparecida do manuscrito. No texto que temos no códice, deixa constancia dos seguintes traxectos: === 3ª expedición === * Comeza no [[monte Sinaí]], vai a [[Pharan]], [[Clysma]], a antiga cidade chamada [[Arabia (cidade)|Arabia]] e, pola rexión de [[Gessen]], regresa a Xerusalén. === 4ª expedición === * Dende Xerusalén atravesa o [[río Xordán]] e por [[Ayin Musa]] chega á cima do [[monte Nebo]], visita varios lugares bíblicos da zona e volve a Xerusalén. En Xerusalén pasa a Pascua, que no ano 384 caeu no mes de marzo. Pouco despois inicia o regreso dando un rodeo por [[Mesopotamia (provincia romana)|Mesopotamia]], onde pasa un tempo en [[Edesa]]. A finais de abril diríxese a [[Haran]] intentando seguir os vestixios de [[Abraham]], pero non pode porque os [[Persia|persas]] ocupaban a parte oriental de [[Siria (provincia romana)|Siria]]. Entón decide ir a Antioquía e coller a ruta coñecida que fixo á ida: Tarso, Capadocia, Galacia, Bitinia e Constantinopla. Nalgúns momentos do camiño desviouse para visitar os sepulcros de mártires venerados, como o de Santa Trega en Isauria, onde leva a gran alegría de coincidir coa súa amiga Marthana. En Constantinopla non pensaba quedarse moito tempo, tiña plans de facer outras expedicións por [[Anatolia|Asia Menor]] antes de iniciar o regreso á Gallaecia. A partir de aquí promete seguir mandando noticias e pide ás súas amigas que non a esquezan nunca, tanto se segue viva como se morre. Aquí remata o relato inconcluso. Non se sabe como volveu nin se o fixo.<ref name=":32">{{Cita libro|título=Pelegrinatge|apelidos=Janeras|nome=Sebastiá|editorial=Fundació Bernat Metge|ano=1986|ISBN=84-7225-325-2|lugar=Barcelona}}</ref> === Repertorio toponímico === A riqueza das descricións xeográficas, cos seus nomes utilizados nun momento concreto nunha área determinada, permite facer un seguimento da súa conservación ó longo do tempo, con cambios por razóns históricas, políticas, lingüísticas ou culturais, pero sen perder a raíz [[Etimoloxía|etimolóxica]] na maioría dos casos. No manuscrito de Exeria hai identificados un total de 86 [[Toponimia|topónimos]], listados a continuación tal e como se mencionan no texto latino:<ref>{{Cita libro|título=Hitos para un itinerario: los nombres de lugar en la Peregrinatio Egeriae|url=http://worldcat.org/oclc/1286602659|editorial=Universidad de Sevilla|data=2014|OCLC=1286602659|nome=Tormo Ortiz,|apelidos=Mercedes}}</ref> {{columnas 2|100%}} * Agri specula * Alexandriam * Anthiocia * Arabia * Arabot, montem * Asia * Augustofratensis, prouinciae * Ausitidem, regionem * Basan * Batanis * Belsefon * Bithiniam * Calcedona * Cappadociam * Carneas * cepos tu agiu Iohanni * Chanaan, terram * Charris (Charra) {{nova columna}} * Choreb * Cilicia * Clesma * Constantinopolim * Corico * Corra * Dennaba * Edessam * Edom * Efesum * Egyptum * Enon * Epauleum * Esebon (Exebon) * Eufraten * Fadana * Faran * Feniciis, partes {{nova columna}} * Fogor * Galatiam * Gerapolim (Ierapolim) * Gesse, terra * Helia * Hero (Heroum ciuitas) * Hisauria * Hur * Idumeae * Iericho * Ierusolima * Iordanem * Israhel * Libiada * Magdalum * Mansocrenas * Memoriae concupiscentiae * Mesopotamiam {{nova columna}} * Mesopotamiam Syriae * Moab, terra * Mortuum, mare * Nabau, montem * Nili * Nisibin * Opu Melquisedech * Oton * Palestinam * Parthenicum, mare * Pelusio * Persida * Pithona * Ponpeiopolim * Ramessen * Rodanus * Rubrum, mare * Safdra {{nova columna}} * Salem * Salim * Sedima * Segor * Seleucia Hisauriae * Sirie Celen * Socchoth * Sodomis * Syna * Tatnis * Taurum, mons * Tharso * Thebaida * Thesbe {{final columnas}} == Importancia cultural == [[Ficheiro:Gallaecia petrea 02-24dr.jpg|alt=Mosaico romano procedente das escavacións arqueolóxicas na Praza de San Domingos (Lugo)|miniatura|250x250px|Documentos como o de Exeria e o estudo de restos arqueolóxicos axúdannos a coñecer a cultura do Imperio romano]] A aportación de Exeria considérase moi relevante para o estudo do [[Roma antiga|pobo romano]] e os estilos de vida no século IV. Tamén ten moita importancia polo uso natural da lingua cotiá e a súa expresividade emotiva, tan pouco frecuente nos textos funcionais da época. O alcance cultural do manuscrito pódese analizar destacando tres valores fundamentais: o aspecto filolóxico, o sociolóxico e o literario.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dykinson|ano=2021}}</ref> No contexto da cultura galega, a magnitude desta obra conseguiu que a autora sexa considerada unha figura referencial na historia de Galicia. <ref>{{Cita libro|edición=|título=Eu son Exeria|url=|data=|lugar=Vigo|ISBN=9788491518013|OCLC=|nome=Marisa|apelidos=Vidal Collazo|editorial=Galaxia|ano=2022}}</ref>&nbsp; === Filoloxía === Pola redacción coidada e precisa, feita con moito detalle e cun vocabulario pouco extenso mais efectivo, sabemos que Exeria era unha persoa culta que sabía latín e grego. Tamén demostra ter un gran nivel intelectual e unha actitude empática que lle permite adaptarse ás circunstancias dos interlocutores. Tendo en conta a súa formación, probablemente sería dalgún lugar cunha escola ou universidade importante. Naquela época, as cidades máis destacadas da Gallaecia eran ''Asturica Augusta'', que é a actual [[Astorga]] e ''Lucus Augusti'', a actual [[Lugo]] que naqueles anos estaba rematando a construción da [[Muralla de Lugo|muralla]].<ref>{{Cita libro|título=Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns. Museo das Peregrinacións, Santiago de Compostela (2003)|url=|editorial=Xunta de Galicia|data=|lugar=Santiago de Compostela|ISBN=84-453-3582-0|OCLC=|apelidos=López Pereira|nome=José Eduardo|ano=2003}}</ref> O relato está escrito como se fala, no ''sermo quotidianus (conversa cotiá).'' Nese latín popular detéctanse xa o que hoxe son modismos galegos como “levar os nenos no colo”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-23|lingua=gl-ES}}</ref> Por exemplo, na descrición do [[Domingo de Ramos]] en Xerusalén escribe: &nbsp;“''Et quotquot sunt infantes in hisdem locis, usque etiam qui pedibus ambulare non possunt, quia teneri sunt, in collo illos parentes sui tenent, omnes ramos tenentes alii palmarum, alii oliuarum.”'' (E cantos nenos hai nestes lugares, mesmo os que aínda non poden andar que os pais levan no colo, todos suxeitan pólas, unhas de palmeiras, outras de oliveiras). Polo seu estilo pouco refinado, xunto co uso dun [[Variedade diafásica|rexistro lingüístico]] informal, podería dar a impresión de que quería fuxir do soberbio discurso das escolas mundanas. En calquera caso, parece que a súa intención non foi escribir unha obra literaria, senón unha ''peregrinatio animae'' (viaxe da alma) en forma epistolar, dirixíndose a un grupo de amigas moi concreto.<ref>{{Cita libro|título=Exeria no Album de Galicia|url=http://dx.doi.org/10.17075/adg.2|editorial=Consello da Cultura Galega|data=2019|nome=José Carlos|apelidos=Santos}}</ref> === Socioloxía === A importancia histórica do manuscrito é notable polo cúmulo de datos que aporta, pois ademais da descrición detallada dos actos litúrxicos e lugares sagrados, abunda en detalles históricos, xeográficos, paisaxísticos e culturais. Socioloxicamente, pódese analizar&nbsp; a súa achega ó coñecemento humano da época desde distintas perspectivas, en especial a través das súas facetas como muller, viaxeira e cristiá. [[Ficheiro:Imperium romanum - auth. Phil. Briet - btv1b5963676f.jpg|alt=Mapa do Imperio Romano|esquerda|miniatura|333x333px|O texto de Exeria é un documento importante para comprender a sociedade romana do século IV]] ==== Feminismo ==== Na sociedade do Imperio romano, as mulleres vivían sometidas a unha lexislación feita a partir da visión masculina, cunhas normas morais e sociais que as constrinxían. Esta circunstancia fai máis admirable a obra escrita por Exeria en condicións tan complicadas.<ref>{{Cita libro|título=Un Itinerario en femenino: Egeria|url=http://worldcat.org/oclc/1228052393|data=|OCLC=1228052393|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|editorial=Ediciones Universidad de Valladolid|ano=2020}}</ref> Eran moitas as críticas ás peregrinas que difundían homes ilustres, por exemplo a epístola segunda de [[Gregorio de Nisa|San Gregorio de Nisa]], na que falaba do perigo para as mulleres se acudían ás pousadas e cidades descoñecidas, porque incitaban ó pecado. Tamén [[Xerome de Estridón|San Xerome]] publicou a súa repulsa condenando o ignominioso exemplo que dan as peregrinas perdendo a elegancia en compañías pouco edificantes.<ref>{{Cita libro|edición=1a.|título=La mujer en la sociedad romana del Alto Imperio|url=|editorial=Trabe|data=|lugar=|ISBN=9788480531382|OCLC=|nome=Nieves|apelidos=Borragán|ano=2020}}</ref> [[Ficheiro:Safo-pompeya.jpg|alt=Imaxe dunha escritora romana descoñecida. |miniatura|Esta imaxe de Safo asóciase a Exeria porque contradí a idea de falta de cultura feminina na antigüidade ]] Os documentos oficiais, escritos por autores clásicos, destacan as xestas heroicas e os feitos importantes dos homes, relegando e marxinando a participación da muller na historia. Por estes motivos, o Itinerario de Exeria é apreciado como proclama [[Feminismo|feminista]] que pon en valor a importancia da cultura feminina na antigüidade.<ref>{{Cita libro|edición=1ª|título=Soror: mujeres en Roma|url=|editorial=Desperta Ferro|data=|lugar=Madrid|ISBN=9788412221336|OCLC=|nome=Patricia de los Ángeles|apelidos=González Gutiérrez|ano=2021}}</ref> Hai dúas vertentes polas que se analizou a relevancia do Itinerario. Por unha parte, xa Valerio do Bierzo ponderaba a valentía física e o corazón intrépido para afrontar un reto tan descomunal que superaba a todos os varóns máis fortes do século.<ref name=":4" /> Pero outro mérito, o [[Intelectio|intelectual]] e creativo, fai destacar a obra escrita como referente cultural que expón o ánimo inquedo e desexoso de adquirir un maior coñecemento sobre as persoas e as cousas. Ela mesma confesa que é a [[curiosidade]] a que a fai viaxar cos ollos ben abertos e pedindo explicacións de todo o que ve. Non a cega nin a aceptación submisa das crenzas populares nin o [[Relixiosidade popular|fervor relixioso]]. Ó contrario, coas súas amigas mantén un talante ás veces [[Ironía|irónico]]. Por exemplo, despois de contar que o [[bispo]] de [[Segor]] levounos ó lugar onde a muller de [[Lot (bíblico)|Lot]] quedou convertida en estatua de sal, comenta: “P''ero crédeme, cando inspeccionamos o sitio non vimos sinais da estatua por ningures, para que imos enganarnos''”.<ref>{{Cita publicación periódica|título=Egeria, la Dama Peregrina|url=https://arbor.revistas.csic.es/index.php/arbor/article/view/452|revista=Arbor|data=2005-04-30|ISSN=1988-303X|páxina=451–464|volume=180|número=711/712|doi=10.3989/arbor.2005.i711/712.452|lingua=es|nome=Carlos|apelidos=Pascual}}</ref> Algúns movementos emancipadores da muller salientaron a transcendencia do texto de Exeria como patrimonio literario dirixido a un universo feminino co que quixo compartir a súa experiencoa ata convertirse en testemuña perenne. O concepto de ''[[sororidade]]'' xa estaba presente no seu escrito que non estaba dirixido a un público anónimo, maiormente homes, senón a un grupo de mulleres coas que sentía unha complicidade de introspección feminina. Porque eran esas destinatarias as que podían comprender mellor que ninguén as súas sensacións, apreciando a constante ilusión de cada momento vivido.<ref>{{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|lugar=Madrid|ISBN=9788413770826|OCLC=|apelidos=Bravo Bosch|nome=María José|editorial=Dyckinson|ano=2021}}</ref>[[Ficheiro:Eulogy_ampulla_Louvre_MNC_1926.jpg|alt=Vasilla de terracota exposta no museo do Louvre|miniatura|As ''euloxias ''eran recordos materiais que os anfitrións entregaban ó despedirse|288x288px|esquerda]] ==== Turismo ==== Os antecedentes máis remotos do que hoxe coñecemos por [[turismo]] eran as viaxes para visitar templos, a asistencia a festividades e a concorrencia a [[Termas romanas|baños termais]]. Xa naquela época dispoñían de itinerarios escritos, especificando rutas, distancias e tempos requiridos para viaxar entre os distintos puntos do [[Imperio Romano|Imperio]]. Mais eran textos funcionais sen outro propósito que o informativo. En cambio, con Exeria aparece o relato humano en primeira persoa, cunha narrativa confidencial dos feitos e unha estrutura de crónicas transmisoras de sentimentos.<ref>{{Cita libro|título=El turismo en su historia|apelidos=Lavaur|nome=Luis|editorial=Editur|ano=1974|ISBN=978-84-400-7690-8|lugar=Barcelona}}</ref> O ''itinerarium egeriae'' anticipa o que hoxe son os tres piares básicos da promoción turística: &nbsp;a mensaxe adaptada a un público obxectivo (o seu grupo de amigas), o tratamento da narración como experiencias (a súa testemuña emocional) e a chamada a realizar unha acción concreta (a súa petición de que a garden na memoria). <ref>{{Cita libro|título=Conceptualización, origen y evolución del turismo|apelidos=Acerenza|nome=Miguel Ángel|editorial=Trillas|ano=2006|ISBN=968-24-7644-5|lugar=México D.F.}}</ref> Moito tempo antes de poñerse de moda os “''souvenirs''” (recordos materiais para lembrar a estancia nalgún lugar) era costume que os anfitrións ofreceran “[[Euloxia|''euloxias'']]” aos visitantes. No uso eclesiástico, ese termo aplícabase a [[Bendición|obxectos benditos]], ás veces referíndose á [[eucaristía]]. Para Exeria os agasallos que recibía ó despedirse significaban moito e sentíase feliz, por pequeno que fose o detalle. Entendía que calquera cousa entregada no momento de partir era unha euloxia que selaba o vínculo da hospitalidade para permanecer na memoria. Ela conta que en ocasións consistía nun froito propio do lugar, un doce, unha vasilla de aceite para a lámpada ou simplemente unha pedriña fermosa da terra para lembrar os momentos vividos. Semellando as futuras postais turísticas que aparecerían séculos despois para lembrar imaxes de viaxes, Exeria tamén engadiu ilustracións no seu escrito para describir algúns lugares especiais. Iso despréndese do propio texto cando fai alusión a debuxos nas cartas dirixidas ás súas amigas. Por exemplo, no sepulcro de Job escribe: “''in eo loco facta est ista ecclesia quam videtis''” (neste lugar fixeron esta igrexa que aquí vedes). Esas imaxes perdéronse porque a copia que hai no códice é soamente de texto.<ref name=":2" /> [[Ficheiro:Master of Portillo - The Mass of Saint Gregory the Great - Google Art Project.jpg|alt=Santa Misa|miniatura|275x275px|Exeria detallou moitos rituais e cerimonias relixiosas]] ==== Relixión ==== O Itinerario é unha fonte importante para o coñecemento do [[cristianismo]] na [[antigüidade tardía]].<ref>{{Cita web|título=Egeria - Real Academia de la Historia|url=https://dbe.rah.es/biografias/16013/egeria|páxina-web=dbe.rah.es|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Contén información de primeira orde acerca de Terra Santa, especialmente dos lugares citados no [[Antigo Testamento]] como episodios bíblicos e tamén onde transcorreu a vida de Xesús e os apóstolos, segundo se relata nos [[Evanxeo|Evanxeos]]. A descrición minuciosa de cada escenario, comprobado un a un por Exeria, fai que moitos a consideren unha fiel testemuña que corroborou a información das Escrituras verificando os feitos da historia sagrada.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Cid López|nome=Rosa María|data=Mayo 2010|título=Egeria, peregrina y aventurera. Relato de un viaje a Tierra Santa en el siglo IV|revista=Arenal|ISSN=1134-6396|volume=17|páxinas=5-31|editorial=Universidad de Granada}}</ref> Algúns sectores relixiosos consideran tamén que as visitas a [[Santuario|santuarios]], tumbas de mártires e espazos onde se veneraban reliquias foi unha viaxe espiritual para comunicarse co transcendente e superior, purificar a súa alma e acceder ó encontro co divino. Entenden que toda a escritura do percorrido por eses lugares sagrados tiñan como obxectivo fundamental difundir e fortalecer a [[Fe (relixión)|fe]] da cristiandade.<ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Castro Hernández|nome=Pablo|data=2016|título=La peregrinación de Egeria. Una aproximación a la geografía sagrada y los sucesos milagrosos en Tierra Santa|revista=Historias del Orbis Terrarum|ISSN=0718-7246|volume=11|páxinas=23-52}}</ref> &nbsp; Para os investigadores da historia, as crónicas descritivas das [[Liturxia|liturxias]] e oficios relixiosos teñen unha gran importancia no estudo antropolóxico porque permiten coñecer datos importantes dunha época na que o cristianismo aparece como relixión triunfante no mundo romano e o [[civitio]] grupal ofrece unha [[Identidade cultural|identidade]] comunitaria. Grazas ó texto de Exeria podemos saber con moita precisión como eran no século IV os [[Ritual|rituais]] característicos das celebracións cristiás.<ref>{{Cita libro|título=Viajes y viajeros en el mundo antiguo|url=|editorial=Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha|data=|ISBN=978-84-8427-281-6|OCLC=|nome=Enrique|apelidos=Gozalbes Cravioto|ano=2003|lugar=Cuenca}}</ref> Moitas das primeiras cerimonias relixiosas permaneceron practicamente invariables o longo dos séculos, Exeria incluso compara as similitudes que teñen coas da súa terra de orixe manifestando a unidade de costumes en lugares afastados, aínda que con detalles característicos de cada zona. O texto expón unha documentación salientable da liturxia nas festas da [[epifanía]], do [[bautismo]], das celebracións diarias e dominicais, incluíndo [[Himno|himnos]], lecturas e [[Oración (relixión)|oracións]].<ref>{{Cita publicación periódica|título=Vocabulario litúrgico del Itinerarium Egeriae|url=http://dx.doi.org/10.36576/summa.3150|revista=Helmántica|data=1985|páxina=9–38|volume=36|número=109|doi=10.36576/summa.3150|nome=Claudio|apelidos=Basevi}}</ref> [[Ficheiro:Castelao falando en Montevideo nun acto de Galeuzca en 1945.jpg|alt=Retrato de Castelao falando en Montevideo nun acto da Galeuzca |esquerda|miniatura|262x262px|Castelao nomeou a Exeria na lista de Inmortais Galegos no seu discurso Alba de Gloria ]] ==== Galicia ==== A redacción do manuscrito coincidiu no tempo con [[Prisciliano]], [[Paulo Orosio]], [[Hidacio|Hidacio de Chaves]] e outros escritores galaicorromanos de prestixio, este feito levou a considerar a época como “''o primeiro espertar cultural de Galicia''”.<ref>{{Cita web|título=Guía de nomes galegos|url=https://academia.gal/nomes/-/nome/Exeria|páxina-web=Real Academia Galega|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES}}</ref> Xunto cos ''Tratados'' de Prisciliano, o libro de Exeria constitúe un dos primeiros xermolos literarios que forman parte da historia do pensamento galego.<ref>{{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega. Un simbolo necesario|url=|editorial=Galaxia|data=|OCLC=|nome=Victorino|apelidos=Perez Prieto|ano=2010|ISBN=9788498652215|lugar=Vigo}}</ref> A [[Grupo Nós|Xeración Nós]] sitúa os inicios do feito diferencial galego nos séculos IV-VI. Para salientar a Exeria como figura emblemática, [[Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|Castelao]] incluíuna nos primeiros lugares da procesión da ''Santa Compaña de Inmortais Galegos'' no seu discurso [[Alba de gloria|Alba de Gloria]]: “''Alí distinguimos a Eteria, a escritora pelengrina, con túnica de branco liño e camiñando con arfado compás''”.<ref>{{Cita web|título=Galego: "Alba de groria", nunha edición de 1951, do Centro Gallego de Buenos Aires. Argentina.|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Alba_de_groria,_nunha_edici%C3%B3n_de_1951,_do_Centro_Gallego_de_Buenos_Aires.pdf|data=1948|data-acceso=2022-08-26|nome=Alfonso Daniel Rodríguez|apelidos=Castelao}}</ref><ref>{{Cita web|título=Unha recreación en vídeo do discurso "Alba de gloria" de Alfonso Daniel Rodríguez Castelao|url=https://www.youtube.com/watch?v=0TzduLWOVwE|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl-ES|páxina-web=Consello da Cultura Galega}}</ref> A [[Consellería de Emprego e Igualdade]] da [[Xunta de Galicia]], quixo destacar o Itinerario de Exeria como o primeiro libro de viaxes escrito por unha galega. No proxecto "''Aprende coas mulleres galegas''" achegou unha serie de actividades para coñecer e afondar na vida de diferentes referentes intelectuais de Galicia. Entre elas, a obra de Exeria tivo dedicada unha [[Didáctica|unidade didáctica]] para a utilización nas escolas como recurso [[Pedagoxía|pedagóxico]].<ref>{{Cita web|título=Aprende coas mulleres galegas|url=http://igualdade.xunta.gal/gl/campanas/aprende-coas-mulleres-galegas|páxina-web=igualdade.xunta.gal|data-acceso=2022-08-26|lingua=gl}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://igualdade.xunta.gal/sites/default/files/files/documentos/unidade_didactiva_de_exeria.pdf|título=Aprende coas mulleres galegas. Exeria|data-acceso=26/08/2022}}</ref> O [[Consello da Cultura Galega]] rexistrou a transcendencia da obra de Exeria incorporándoa ó seu [[Álbum de Mulleres]] pertencente o [[Álbum de Galicia]], unha colección de biografías de persoas destacadas que contribuíron de maneira significativa á sociedade galega ao longo da Historia.<ref>{{Cita web|título= Exeria - Álbum de mulleres - Álbum de Galicia - Consello da Cultura Galega|url=http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=164|páxina-web=culturagalega.gal|data-acceso=2022-08-28}}</ref>   Tamén outras institucións, como o concello de [[Santiago de Compostela]], relacionan a Exeria e a súa obra co feito diferencial da [[Cultura de Galicia|cultura galega]]. En decembro do 2020, o Pleno acordou designar co nome de Exeria unha nova praza a través dunha moción conxunta aprobada por unanimidade. Ademais de engadirlle o nome á [[toponimia]] urbana, nun lugar moi utilizado por persoas [[Peregrinación a Santiago de Compostela|peregrinas]] e veciñanza da cidade, acordouse crear alí unha exposición permanente para remarcar a figura da escritora e a importancia da súa creación literaria na cultura galega. [[Ficheiro:Old book bindings cropped.jpg|alt=Libros antigos|miniatura|A obra de Exeria anticipouse a futuros desenvolvementos de xéneros literarios]] === Literatura === Na enciclopedia dirixida por [[Ramón Menéndez Pidal|Menéndez Pidal]] “[[Historia de España de Menéndez Pidal|Historia de España]]”, afírmase que Exeria debe poñerse con todo dereito á fronte das escritoras españolas. Sen ela ser consciente, co seu escrito inicia unhas formas narrativas que máis adiante terían seguidores.<ref>{{Cita web|título=Egeria, escritora y viajera - Biblioteca Nacional de España|url=https://www.bne.es/es/blog/blog-bne/egeria-escritora-y-viajera|páxina-web=www.bne.es|data-acceso=2022-08-26|lingua=es}}</ref> A importancia literaria do Itinerario de Exeria pode contemplarse dende o aspecto de dous xéneros que florecen na súa obra: * ''Literatura periexética''. Este xénero nacido no [[período helenístico]] describe un tránsito xeográfico recollendo información dos lugares que se atravesan. É un antecesor dos libros de viaxes nos que, como fai Exeria no seu Itinerario, fala das persoas que atopa, describe as emocións sentidas e o que vai coñecendo. A expresión humana dos sentimentos é a característica principal que o diferencia do [[periplo]], no que simplemente se documentan as observacións funcionais que servirán para que outros viaxeiros fagan o mesmo percorrido.<ref>{{Cita libro|título=Los mitos del viaje. Estética y cultura viajeras|url=|editorial=Fórcola|data=2019|lugar=Madrid|ISBN=9788417425432|OCLC=|nome=Patricia|apelidos=Almarcegui}}</ref> * ''Literatura epistolar''. A comunicación a través de epístolas ou misivas implica desentrañar significados que non están na escritura, que dependen da relación previa co lector descifrando o que se insinúa, cala ou ignora. No caso de Exeria, o xogo interpretativo aumenta porque non soamente hai que imaxinar as condicións da remitente, senón tamén as das destinatarias que están moi lonxe agardando noticias.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Literatura epistolar|url=https://www.worldcat.org/oclc/1083516350|data=|lugar=Madrid|ISBN=9786077351702|OCLC=|apelidos=Reyes|nome=Alfonso|editorial=Océano|ano=2016}}</ref>  Outra peculiaridade do escrito de Exeria está nalgúns detalles de incipiente manexo da intriga, anticipando contidos que resolve máis adiante mantendo o interese por seguir o relato en sucesivas entregas. Curiosa, como ela mesma se define, a súa exposición cultiva a curiosidade compartida.<ref>{{Cita libro|edición=Primera edición|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=|data=|lugar=León|ISBN=978-84-946559-6-8|OCLC=|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|editorial=Ediciones El Forastero|ano=2017}}</ref> == Estrutura == O contido da obra divídese en dúas partes. Na primeira (capítulos I-XXIII) relata a [[viaxe]] en [[Cronoloxía|orde cronolóxica]]. Na segunda (capítulos XXIV-XLIX) describe os [[Cerimonia|rituais de culto]] en Xerusalén, onde estivo vivindo como lugar base dende onde partiu para as diversas expedicións pola zona.<ref name=":0" /> [[Ficheiro:Madaba Map (détail 2).jpg|alt=Mosaico de Mandaba|esquerda|miniatura|310x310px|Mosaico co mapa da zona de Terra Santa]] [[Ficheiro:Artist's reconstruction of life in a Roman cardo of Jerusalem during the Aelia Capitolina period (15607472376).jpg|alt=Recreación da vida en Xerusalén|esquerda|miniatura|310x310px|Recreación das actividades cotiás en Xerusalén]] {{columnas 2|70%}} === Primeira parte === * Val do Sinaí (I-II) * Ascenso ó Sinaí (III) * Choreb (IV) * Incendium (V) * De Pharan a Clesma (VI) * Cidade Arabia (VII) * Ramesse (VIII) * Epifanía en Arabia e regreso a Xerusalén (IX) * Val do Xordán (X-XI) * Monte Nebo (XII) * Ausitis (XIII) * Melquisedec (XIV) * Enon (XV)) * Val de Corra, Carneas e regreso a Xerusalén (XVI) * [[Mesopotamia]] (XVII) * Río Éufrates (XVIII) * Edesa (XIX) * Harán (XX) * Antioquía (XXI) * Tarso (XXII) * Isauria e regreso a Constantinopla (XXIII) {{nova columna}} === Segunda parte === * Xerusalén: [[Culto]] diario (XXIV-XXV) * Xerusalén: Servizos Dominicais (XXV) * Xerusalén: [[Epifanía]] (XXV-XXVI) * Xerusalén: [[Coresma]] (XXVII-XXIX) * Xerusalén: [[Semana Santa]] e [[Pascua cristiá|Pascua]] (XXIX-XLII) * Xerusalén: [[Pentecoste]] (XLIII–XLIV) * Xerusalén: [[Bautismo]] (XLV–XLVII) * Xerusalén: Aniversario da Fundación das Igrexas (XLVIII–XLIX) {{final columnas}} == Notas == {{listaref|30em}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos=McClure|nome=M. L.|título=The pilgrimage of Etheria|data=1920|url=https://www.worldcat.org/title/68617319|editorial=Nabu Press|isbn=9781294825548|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Egeria: diary of a pilgrimage|url=https://www.worldcat.org/oclc/106701|editorial=Newman Press|data=1970|isbn=0-8091-0029-0|oclc=106701|nome=activeth century-5th century|nome=George E.|apelidos=Gingras|idioma=en}} * {{Cita libro|título=Journal de voyage (Itinéraire)|url=https://www.worldcat.org/oclc/12311831|data=1982|isbn=2-204-01974-7|oclc=12311831|nome=Pierre|apelidos=Maraval|nome2=Manuel C.|apelidos2=Díaz y Díaz|idioma=fr}} * {{Cita libro|título=Pelegrinatge|url=https://www.worldcat.org/oclc/802905169|editorial=Fundació Bernat Metge|data=1986|isbn=84-7225-333-3|oclc=802905169|nome=Sebastià|apelidos=Janeras|idioma=ca}} * {{Cita libro|título=Viaxe a Terra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/30737063|editorial=Edicións Xerais de Galicia|data=1991|isbn=84-7507-544-4|oclc=30737063|nome=X. Eduardo|apelidos=López Pereira|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Itinerario de la virgen Egeria (381-384)|url=https://worldcat.org/es/title/431653999|edición=2ª|editorial=Biblioteca de Autores Cristianos|data=1996|isbn=9788479142193|oclc=758102584|nome=Agustín|apelidos=Arce|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Itinerarios latinos a Jerusalén y al Oriente cristiano|url=https://www.worldcat.org/oclc/47629146|editorial=Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones|data=2000|ISBN=84-472-0616-5|OCLC=47629146|nome=Carmen|apelidos=Arias Abellán|idioma=es}} * {{Cita libro|título=De Fisterra a Xerusalén : Exeria e os primeiros peregrinos cristiáns|url=https://www.worldcat.org/oclc/61079993|editorial=Xunta de Galicia|data=2003|isbn=84-453-3582-0|oclc=61079993|nome=Feliciano|apelidos=Novoa Portela|nome2=Manuel|apelidos2=Arias Martínez|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=ampliada y revisada|título=Viajeras intrepidas y aventureras|url=https://www.worldcat.org/oclc/212840944|data=2007|isbn=978-84-01-37975-8|oclc=212840944|nome=Cristina|apelidos=Morató|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Fasc|título=Eteria itinerario|url=https://www.worldcat.org/oclc/776272678|editorial=Maxtor|data=D.L. 2010|isbn=84-9761-788-6|oclc=776272678|nome=Juan|apelidos=Monteverde|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Prisciliano na cultura galega : un símbolo necesario|url=https://www.worldcat.org/oclc/721086075|editorial=Galaxia|data=2010|isbn=978-84-9865-221-5|oclc=721086075|nome=Victorino|apelidos=Pérez Prieto|idioma=gl}} * {{Cita libro|título=Exeria : nos límites do mundo|url=https://www.worldcat.org/oclc/1044501193|editorial=Asociación Socio-Pedagóxica Galega|data=DL 2014|isbn=84-938747-2-8|oclc=1044501193|nome=Xosé|apelidos=Tomás|idioma=gl}} * {{Cita libro|edición=1ª|título=Viaje de Egeria : el primer relato de una viajera hispana|url=https://www.worldcat.org/oclc/1011340547|editorial=La Línea del Horizonte Ediciones|data=2017|isbn=978-84-15958-63-5|oclc=1011340547|nome=Carlos|apelidos=Pascual|idioma=es}} * {{Cita libro|edición=Primera|título=Los viajes de Egeria del Bierzo a Costantinopla, Tierra Santa, Egipto y Mesopotamia|url=https://www.worldcat.org/oclc/1019897941|data=2017|isbn=978-84-946559-6-8|oclc=1019897941|nome=Saturnino|apelidos=Alonso Requejo|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres viajeras de la Antigüedad : los relatos de Egeria y otras peregrinas en Tierra Santa|url=https://www.worldcat.org/oclc/1046972812|data=2018|isbn=978-84-301-1988-2|oclc=1046972812|nome=Eduardo|apelidos= Otero Pereira|idioma=es}} * {{Cita libro|título=Mujeres en la Hispania romana : una mirada al patrimonio|url=https://www.worldcat.org/oclc/1255525771|data=2021|isbn=978-84-1377-082-6|oclc=1255525771|nome=María José|apelidos=Bravo Bosch|nome2=Rosalía|apelidos2=Rodríguez López|idioma=es}} === Outros artigos === * [[Peregrinación]] * [[Literatura de viaxes]] * [[Manuscrito|Manuscritos]] * [[As mulleres na Roma antiga]] * [[Vía romana|Vías romanas]] === Ligazóns externas === * [https://www.thelatinlibrary.com/egeria1.html ''Texto orixinal do Egeria Itinerarium Peregrinatio en The Latin Library''](en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Egeria/ege_it00.html ''Texto orixinal do Itinerarium Egeriae na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost07/Valerius/val_laus.html ''Texto orixinal da Epístola beatissime Egerie laude de Valerio do Bierzo na Bibliotheca Augustana''] (en latín) * [https://www.abibliagalega.com/pentateuco/ ''Os 5 libros do Pentateuco''] (en galego) * [https://www.youtube.com/watch?v=JITRgfJMtjs Conferencia de Carlos Pascual acerca do Itinerario de Exeria no Instituto Cervantes o 26/01/2021] (en castelán) * [https://www.youtube.com/watch?v=QJegldhWKPc Conferencia de José Alipio Morejón acerca do Itinerario de Exeria en Raíces de Europa o 16/12/2021] (en castelán) {{Control de autoridades}} [[Categoría:Manuscritos]] [[Categoría:Obras literarias en latín]] [[Categoría:Roma_antiga]] [[Categoría:Gallaecia]] [[Categoría:Peregrinación]] mi8u63dpoulnb59qrnqw90g90v7jpqg 0 572851 6168242 6160830 2022-08-27T12:13:48Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «plantel» wikitext text/x-wiki {{biografía}} '''Andrés Picallo Maceiras'''<ref name=":1">{{Cita web|url=https://fene.gal/media/documentos/1195044688TEATRO_AGARIMO_1.pdf|páxina-web=Concello de Fene|título=Historial do grupo de teatro da SCDR Agarimo de Sillobre|data-acceso=15 agosto 2022}}</ref>, nado en [[Sillobre, Fene|Sillobre]] ([[Fene]]), en [[1931]] e falecido na [[Sillobre, Fene|mesma vila]] en agosto de [[2022]], foi un obreiro, promotor cultural, [[dramaturgo]] e director teatral amador [[Galicia|galego]]. ==Traxectoria== Profesionalmente traballou como axudante nunha botica<ref name=":0">{{Cita web|título=Andrés Picallo: «Espero morir con las botas puestas, haciendo teatro hasta el final»|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ferrol/fene/2015/12/31/espero-morir-botas-puestas-haciendo-teatro-final/0003_201512SL31F32991.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2016-01-11|data-acceso=2022-08-15|lingua=es}}</ref> e posteriormente nos [[Estaleiro|estaleiros]] de [[ASTANO|Astano]]<ref>{{Cita web|título=El mundo de la cultura pierde a Andrés Picallo, histórico impulsor del Día das Letras Galegas|url=https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ferrol/2022/08/14/mundo-cultura-pierde-andres-picallo-historico-impulsor-dia-das-letras-galegas/00031660466612436637603.htm|páxina-web=La Voz de Galicia|data=2022-08-14|data-acceso=2022-08-15|lingua=es}}</ref>. Empezou a facer teatro nos estaleiros, primeiro da man de Andrés Bellón e logo con Francisco Martínez<ref name=":0" />. Como promotor cultural fundou en [[1970]] o grupo de teatro<ref>{{Cita web|título=Historia de Agarimo. Saber máis da S.C.R.D. Agarimo · Concello de Fene|url=https://fene.gal/portal-cidadan/info-asociacion/gl/156|páxina-web=fene.gal|data-acceso=2022-08-15}}</ref> amador da sociedade cultural, recreativa e deportiva [[Agarimo]], na súa [[Sillobre, Fene|vila natal]], que se fundara só uns meses antes<ref>{{Cita web|título=A sociedade Agarimo pon en marcha un concurso de teatro afeccionado|url=https://www.diariodeferrol.com/texto-diario/mostrar/2593001/sociedade-agarimo-pon-marcha-concurso-teatro-afeccionado|páxina-web=Diario de Ferrol|data-acceso=2022-08-15|lingua=es}}</ref> que dirixiu moitos anos e onde tamén participou como actor e, especialmente, como [[dramaturgo]]. Formou parte do [[Real Coro Toxos e Froles]], de [[Ferrol]], e organizara, a canda [[Xosemaría Pérez Parallé|Xosé María Pérez Parallé]]<ref name=":0" />, a celebración do primeiro [[Día das Letras Galegas|día das Letras]] en [[Fene]], en 1963 (no [[Círculo Mercantil de Fene]]). ==Obra== A súa obra consiste fundamentalmente en obras representadas polo grupo Agarimo<ref name=":1" /> e permanece inédita. * ''A impostora'' (2010)<ref>{{Cita web|título=A AIC celebra o Samaín con teatro e un magosto popular o 13 de novembro|url=https://www.caamouco.net/portal2/aic-novas/674-a-aic-celebra-o-samain-con-teatro-e-un-magosto-popular-o-13-de-novembro|páxina-web=www.caamouco.net|data-acceso=2022-08-15}}</ref> * ''Dous ligues para unha noite''<ref>{{Cita web|título=El grupo local Licor Café inaugura mañana en Cabanas el ciclo “Sábados Teatrais”|url=https://www.diariodeferrol.com/texto-diario/mostrar/2605987/grupo-local-licor-cafe-inaugura-manana-cabanas-ciclo-sabados-teatrais|páxina-web=Diario de Ferrol|data-acceso=2022-08-15|lingua=es}}</ref> * ''Alma en pena'' (2014) <ref>{{Cita web|título=Andrés Picallo|url=https://www.facebook.com/andres.picallo/posts/pfbid062onMkL5XspuCz8mU1oeSpzywNgjX2KfaiCPgyuhBazAuTKPKNuxCVLrPzAsqzGyl|páxina-web=www.facebook.com|data-acceso=2022-08-15|lingua=gl}}</ref> * ''Vaia panda de ladróns'' (2015)<ref>{{Cita web|título=Novas da C.M.I. Unidade de Fene · Concello de Fene|url=https://fene.gal/portal-cidadan/noticia-asociacion/gl/3675|páxina-web=fene.gal|data-acceso=2022-08-15}}</ref> * ''Aquí mando eu'' (2020)<ref>{{Cita web|título=El Grupo de la SCRD Agarimo de Sillobre representará en el Circulo Mercantil de Fene la obra “Aquí mando eu"|url=http://fenecom1.blogspot.com/2020/01/el-grupo-de-la-scrd-agarimo-de-sillobre.html|data-acceso=2022-08-15}}</ref> ==Notas== {{listaref}} {{ORDENAR:Picallo, Andres}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Dramaturgos de Galicia]] [[Categoría:Directores de teatro de Galicia]] [[Categoría:Nados en Fene]] [[Categoría:Nados en 1931]] [[Categoría:Finados en 2022]] [[Categoría:Personalidades de Galicia sen imaxes]] 438r86czsg17iht29er2f5vt4xgyvpj 0 572947 6168377 6164588 2022-08-27T16:46:14Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] qnfpd6cwkpvh1q4jgytluae0dz7t7wt 6168453 6168377 2022-08-27T17:59:54Z Beninho 865 /* Administración histórica */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con Noruega. Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente quevivía no concello. Estos culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada a cotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref>{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] m25l3bjpcfx9bmjso2qi5tpvauj9d63 6168461 6168453 2022-08-27T18:12:49Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estos culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada a cotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] 93qw29k0ngxep34k8o6sub06afhgger 6168485 6168461 2022-08-27T19:07:18Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] 9j4vpm7zennambsgf0tjbxs5sqx1lmy 6168486 6168485 2022-08-27T19:13:11Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> Estas primeiras igrexas eran de madeira, e foron substituídas polas presentes igrexas de pedra a partir do século XVII. == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] pd0z87qwfeih8wk7hwtfgx7wmhwxs1f 6168614 6168486 2022-08-28T07:15:27Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> Estas primeiras igrexas eran de madeira, e foron substituídas polas presentes igrexas de pedra a partir do século XVII. Dende finais do século XI e ata a reforma 400 anos despois, a zona probablemente tamén recibiu influencias culturais dende o sur, cando milleiros de peregrinos atravesaban principalmente as parroquias de Järnskog e Skillingmark de camiño cara a tumba do [[Olaf Haraldsson|santo Olaf]] en Nidaros ([[Trondheim]]).<ref name=":0" /> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] pavkw69m6bs37m1mkgvabi9lr5q6p9a 6168662 6168614 2022-08-28T10:31:23Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. A fronteira entre Noruega e Suecia non estivo clara durante moito tempo, pero a finais da Idade Media esta fixouse ata máis os menos os límites actuais, aínda que a mediados do século XVIII realizouse unha revisión final da mesma.<ref name=":0" /> Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> Estas primeiras igrexas eran de madeira, e foron substituídas polas presentes igrexas de pedra a partir do século XVII. Dende finais do século XI e ata a reforma 400 anos despois, a zona probablemente tamén recibiu influencias culturais dende o sur, cando milleiros de peregrinos atravesaban principalmente as parroquias de Järnskog e Skillingmark de camiño cara a tumba do [[Olaf Haraldsson|santo Olaf]] en Nidaros ([[Trondheim]]).<ref name=":0" /> Dende mediados do século XVIII desenvolveuse un significativo movemento industrial nesas parroquias. A enerxía hidroeléctrica e os ricos recursos forestais formaron a base para a producción de manufacturas de ferro. O primeiro taller estableceuse en Köla no ano 1744. Chamouse Adolfsfors polo herdeiro ao trono sueco [[Adolfo Federico de Suecia|Adolfo Federico]]. Apenas dez anos despois ampliouse o negocio e construíuse outro taller de Adolfsfors a uns centos de metros ao sur, na granxa de Nore na parroquia de Eda. Finalmente chegou a chamarse Noreborg.<ref name=":0" /> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] gga2kr6eet7ercjn1h54294i1v9g6sq 6168665 6168662 2022-08-28T10:35:30Z Beninho 865 /* Notas */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. A fronteira entre Noruega e Suecia non estivo clara durante moito tempo, pero a finais da Idade Media esta fixouse ata máis os menos os límites actuais, aínda que a mediados do século XVIII realizouse unha revisión final da mesma.<ref name=":0" /> Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> Estas primeiras igrexas eran de madeira, e foron substituídas polas presentes igrexas de pedra a partir do século XVII. Dende finais do século XI e ata a reforma 400 anos despois, a zona probablemente tamén recibiu influencias culturais dende o sur, cando milleiros de peregrinos atravesaban principalmente as parroquias de Järnskog e Skillingmark de camiño cara a tumba do [[Olaf Haraldsson|santo Olaf]] en Nidaros ([[Trondheim]]).<ref name=":0" /> Dende mediados do século XVIII desenvolveuse un significativo movemento industrial nesas parroquias. A enerxía hidroeléctrica e os ricos recursos forestais formaron a base para a producción de manufacturas de ferro. O primeiro taller estableceuse en Köla no ano 1744. Chamouse Adolfsfors polo herdeiro ao trono sueco [[Adolfo Federico de Suecia|Adolfo Federico]]. Apenas dez anos despois ampliouse o negocio e construíuse outro taller de Adolfsfors a uns centos de metros ao sur, na granxa de Nore na parroquia de Eda. Finalmente chegou a chamarse Noreborg.<ref name=":0" /> == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] n5w4yu4ops3x9jykr1bzhelu60otns9 6168679 6168665 2022-08-28T10:55:20Z Beninho 865 /* Historia */ wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|53|N|12|17|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Eda|nativo=Eda kommun|imaxe=Storgatan 2.jpg|pé=Storgatan en Charlottenberg|escudo=Eda vapen.svg|landskap=[[Värmland (landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Charlottenberg]]|poboación=8 521|censo=2022|área=894,95|densidade=10,39|mapa=Eda Municipality in Värmland County.png|web=[https://www.eda.se/ eda.se]}} '''Eda''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-16|data-arquivo=05 de maio de 2017|url-arquivo=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|url-morta=unfit}}</ref> A súa capital é [[Charlottenberg]], o que o converte nun dos 42 concellos que ten como capital a unha antiga localidade municipal. O municipio limita cos concellos de [[Arvika (municipio)|Arvika]] e [[Årjäng (municipio)|Årjäng]] en [[Suecia]], e cos de Eidskog, Kongsvinger e Aurskog-Høland en [[Noruega]]. Eda é parte da rexión de cooperación sueco-norueguesa chamada [[ARKO]].<ref>{{Cita web|título=Medlemmar – Grenseregionen ARKO|url=https://arkoregionen.no/medlemmar/|data-acceso=2022-08-27|lingua=nb-NO}}</ref> == Administración histórica == A área do concello correspóndese ás parroquias de Eda, Järnskog, Köla e Skillingmark. Nesas parroquias fundáronse concellos rurais cos reforma municipal de 1862 cos mesmos nomes. No municipio rural de Eda atopábanse as comunidades municipais de Charlottensberg, establecida o 2 de febreiro de 1906, e Åmotfors, establecida o 18 de novembro de 1904. As dúas disolvéronse o 31 de decembro de 1961. Coa reforma municipal de 1952 o concello rural de Skillingmark incluíuse no de Järnskog, mentres que os de Eda e Köla non se viron afectados. O municipio de Eda fundouse coa reforma municipal de 1971 a partir dos concellos rurais de Eda, Järnskog e Köla.<ref>{{Cita libro|título=Sveriges kommunindelning 1863-1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/33359784|editorial=Bokförlaget Draking|data=1993|lugar=Mjölby|ISBN=91-87784-05-X|OCLC=33359784|nome=Per|apelidos=Andersson}}</ref> O concello estivo incluído dende a súa fundación ata o ano 2005 no partido xudicial de Arvika e dende 2005 foi incluído no partido xudicial de Värmland.<ref>{{Cita web|url=https://bebyggelseregistret.raa.se/bbr2/show/bilaga/showDokument.raa;jsessionid=AC12C311A93098B1A973FE33D4FCFF2A?dokumentId=21000001429682&thumbnail=false|páxina-web=Bebyggelseregistret|título=Domsagohistorik - Arvika tingsrätt|data-acceso=22 de agosto de 2022}}</ref> == Historia == A historia de Eda sempre estivo marcada pola súa posición fronteiriza con [[Noruega]]. A fronteira entre Noruega e Suecia non estivo clara durante moito tempo, pero a finais da Idade Media esta fixouse ata máis os menos os límites actuais, aínda que a mediados do século XVIII realizouse unha revisión final da mesma.<ref name=":0" /> Continuos conflitos fronteirizos, xeralmente como resultado da competencia de Suecia e Dinamarca-Noruega polo poder político na rexión nórdica, afectaron á xente que vivía no concello. Estes culminaron no século XVII e deron lugar á construción de varios fortíns (''skans'') permanentes. Isto ocorreu principalmente na parroquia de Eda, onde unha temperá vía de comunicación conectaba os dous reinos e era usada acotío durante os ataques inimigos. O reconstruído ''skans'' de Eda, entre Charlottenberg e Åmotfors, e un exemplo deste tipo de fortificacións.<ref name=":0">{{Cita web|título=Historia|url=https://www.eda.se/fakta-och-historia/historia__850|páxina-web=www.eda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|título=Eda Skans|url=http://uppleveda.se/eda-skans__30|páxina-web=uppleveda.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Porén, a proximidade con Noruega tamén foi positiva en tempos de paz, ao desenvolverse o comercio entre os dous países. O ferro de pantano sueco intercambiouse por sal norueguesa a través da fronteira. Durante unha gran parte da Unión entre Noruega e Suecia, entre 1814 e 1905, aplicáronse normas aduaneiras favorables e o comercio foi moi activo.<ref name=":0" /> Dende de Noruega tamén chegaron innovacións culturais e relixiosas. Isto levou á cristianización temperá das parroquias fronteirizas, existinto igrexas xa no século XIII.<ref name=":0" /> Estas primeiras igrexas eran de madeira, e foron substituídas polas presentes igrexas de pedra a partir do século XVII. Dende finais do século XI e ata a reforma 400 anos despois, a zona probablemente tamén recibiu influencias culturais dende o sur, cando milleiros de peregrinos atravesaban principalmente as parroquias de Järnskog e Skillingmark de camiño cara a tumba do [[Olaf Haraldsson|santo Olaf]] en Nidaros ([[Trondheim]]).<ref name=":0" /> Dende mediados do século XVIII desenvolveuse un significativo movemento industrial nesas parroquias. A enerxía hidroeléctrica e os ricos recursos forestais formaron a base para a produción de manufacturas de ferro. O primeiro taller estableceuse en Köla no ano 1744. Chamouse Adolfsfors polo herdeiro ao trono sueco [[Adolfo Federico de Suecia|Adolfo Federico]]. Apenas dez anos despois ampliouse o negocio e construíuse outro taller de Adolfsfors a uns centos de metros ao sur, na granxa de Nore na parroquia de Eda. Finalmente chegou a chamarse Noreborg.<ref name=":0" /> A finais da década de 1790 comezou a operar un taller en Häljeboda, na parroquia de Eda, e outro en Skillingmark. O que se convertería na planta industrial máis grande e o que sobrevivíu durante máis tempo construíuse en Charlottenberg en 1827. == Áreas urbanas == Na delimitación de áreas urbanas do Instituto Nacional de Estadística de Suecia o 31 de decembro de 2015 había catro áreas urbanas no municipio de Eda {| class="wikitable" !Nr !Área urbana !Poboación |- |1 |'''[[Charlottenberg]] ''' | align="right" |{{nts|2368}} |- |2 |[[Åmotfors]] | align="right" |{{nts|1347}} |- |3 |[[Koppom]] | align="right" |{{nts|669}} |- |4 |[[Eda glasbruk]] | align="right" |{{nts|215}} |} == Notas == {{listaref|2}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] 71w64qmbl6o9xrxsp6svmfj8fevkgcn 0 572979 6168269 6167800 2022-08-27T13:23:06Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «talla» wikitext text/x-wiki {{Equipo FIBA | nome = Givova Scafati | imaxe = Keddric Mays - Scafati Basket - 2013.JPG | ancho = 283px | fundado = [[1969]] | liga = [[Lega Basket Serie A|LBA]] | patrocinador = Givova | cidade = {{ITAb}} [[Scafati]], [[Italia]] | pavillón = PalaMangano | capacidade = 3&nbsp;700 | inauguración = 2001 | cores = {{color box|#FFF014}} {{color box|#003F64}} [[Amarelo]], [[azul]] | presidente = {{ITAb}} Alessandro Rossano | adestrador = {{ITAb}} Alessandro Rossi | sitio_web = [http://www.scafatibasket.com/ scafatibasket.com] }} O '''Scafati Basket''', actualmente coñecido como '''Givova Scafati''' por motivos de patrocinio, é un equipo de [[baloncesto]] profesional [[Italia|italiano]] con sede en [[Scafati]], [[Campania]]. Fundado en 1969, o club xoga os seus partidos como local no PalaMangano, recinto con capacidade para 3&nbsp;700 espectadores.<ref>{{cite web |title=Scafati's Basketball Court|trans_title=Pavillón de baloncesto do Scafati|url=https://cityseeker.com/naples/387805-palamangano|language=inglés|dataacceso=17 de agosto de 2022}}</ref> Após conseguiren o ascenso desde a [[Serie A2 Basket|Serie A2]] na temporada 2021−22, o equipo compite na [[Lega Basket Serie A|LBA]], a máxima categoría do baloncesto transalpino. == Historia == Os comezos do baloncesto na cidade de Scafati remóntanse ao ano 1949, cando uns rapaces de Acción Católica fundaron o equipo Silvio Pellico, que na Serie C enfrontarase co outro equipo Scafati, o dos monárquicos, chamado Savoia. En 1955 os dúas clubs fusionáronse e deron a luz ao Scafatese Basket. En 1969 refundaso club co nome de Centro Sportivo Scafatese. O punto de inflexión chegou nos anos noventa, cando o presidente, Aniello Longobardi, tomou as rendas do equipo. Entre 1994 e 1998, o Scafati Basket obtivo dous ascensos. O primeiro tivo lugar en 1995 cando o entón Credicoop Scafati, dirixido polo adestrador Ciracì e que contaba con xogadores como Alfonso Girota, Jurich, Giovanni Tramonti, Festinese, Pagano e Grimaldi chegou á serie B2. En 1998 o Credicoop após tres anos consegiu un segundo ascenso, esta vez á Serie B de Excelencia, gañando 28 partidos de 32, baixo a dirección do adestrador Franco Gramenzi. Na temporada 1999−2000 comezou un novo ciclo. A directiva reforzou tanto o equipo e asinou un contrato de patrocinio coa firma Ovito, que asociaba o seu nome ao do primeiro equipo (Ovito Scafati). O campionato rematou para Scafati na sexta posición, logrando clasificarse para o play-off co adestrador Massimo Mangano. Ovito Scafati gañou fóra da casa na primeira rolda do play-off ante un rival de prestixio como o Virtus Imola, pero logo Massimo Mangano sufriu un derramo cerebral e morreu poucos días despois. Mangano foi substituído polo seu segundo, Antonio Petillo, que conseguiu leva a Ovito Scafati á final do play-off ante o Baltur Cento. Despois da vitoria no xogo 1, chegou, porén, unha forte derrota no xogo 2, que levou aos dous equipos a disputar o ascenso no decisivo terceiro partido. O Ovito Scafati foi case sempre en desvantaxe, mais a un segundo do final unha tripla do lesionado Pierfilippo Rossi, levou aos dous equipos á prórroga. Na prórroga o Ovito Scafati consegue sa vitoria, aterrando na [[Serie A2 Basket|Serie A2]], segunda cateogría do baloncesto italiano. Na temporada 2005−2006 o Eurorida Scafati logrou o ascenso á [[Lega Basket Serie A|Serie A]] sen sequera pasar polo play-off. A tempada non comezou do mellor xeito, con dúas derrotas nos dous primeiros partidos ante o Rieti e o Imola, pero tras este incerto inicio o equipo recuperouse e mantivo case sempre o liderado da clasificación, conseguindo o ascenso á máxima categoría cunha xornada de antelación. Na [[Lega Basket Serie A 2006-07|temporada 2006−2007]], o Scafati comeza a tempada co adestrador Aza Petrović e despois continúa con Teoman Alibegović. Nas filas de Legea Scafati hai xogadores do talle de Rick Apodaca, S. Smith, Anthony Carter, que foron a columna vertebral do equipo durante a tempada. A temporada rematou co club na décima posición, preto de clasificarse para o playoff. A [[Lega Basket Serie A 2006-07|seguinte temporada (2007-2008)]] tivo unha tendencia diferente que desembocou co descenso do club xunto co histórico [[Pallacanestro Varese]]. Despois do descenso, o equipo comeza unha nova andaina no campionato da [[Serie A2 Basket|Legadue]]. Na temporada 2011−2012 o Givova Scafati chegou ao xogo 5 das semifinais, perdendo ao final contra o [[Pistoia Basket 2000|Pistoia]]. Na temporada 2012−13 o Scafati foi derrotado polo mesmo equipo, esta vez en cuartos de final. Tras a eliminación ante o Pistoia, o club comunica a súa renuncia a continuar na competición e intercambia a súa praza co Pallacanestro Trapani. Así, o Scafati comeza unha nova etapa na División Nacional B. Tras a cesión da súa praza, o equipo consegue regresar á Serie A2 para a temporada ano 2014−2015. Tras varias temporadas, na temporada 2021−2022 o club consegue xogar a final polo ascenso após ao Assigeco Piacenza nas semifinais polo ascenso. Na final teríanse que enfrontar ao histórico [[Pallacanestro Cantù]], sendo esta eliminatoria decidada no quinto e definitivo encontro disputado en Scafati e coa vitoria do equipo local, que regresaría á máxima categoría despois de 14 anos. == Patrocinios == Por motivos de patrocinio, o club tivo diversos nomes ao longo da súa historia: {{div col|2}} * '''Centro Sportivo Scafatese''' (1969−1995) * '''Credicoop Scafati''' (1995–1999) * '''Ovito Scafati''' (1999−2000) * '''Longobardi Scafati''' (2000−2001) * '''Rida Scafati''' (2001–2003) * '''Eurorida Scafati''' (2003–2006) * '''Legea Scafati''' (2006–2008) * '''Harem Scafati''' (2008–2009) * '''Bialetti Scafati''' (2009–2010) * '''Sunrise Scafati''' (2010–2011) * '''Givova Scafati''' (2011–presente) {{fin div col}} == Xogadores == === Destacados === {{div col|4}} * {{flagicon|Italia}} [[Luigi Datome]] * {{flagicon|Italia}} [[Vincenzo Esposito]] * {{flagicon|Arxentina}} [[Nicolás Gianella]] * {{flagicon|Arxentina}} [[Maximiliano Stanic]] * {{flagicon|Arxentina}} [[Lucas Victoriano]] * {{flagicon|Arxentina}} [[Rubén Wolkowyski]] * {{flagicon|Australia}} [[Jason Mathew Smith|Jason Smith]] * {{flagicon|Bélxica}} [[Dimitri Lauwers]] * {{flagicon|Canadá}} [[Greg Newton]] * {{flagicon|Dinamarca}} [[Michael Andersen]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Lamont Barnes]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Michael Campbell]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Anthony Carter]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[James Collins]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Randolph Childress]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Marcus Hatten]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Harold Jamison]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Linton Johnson]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Doron Lamb]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Josh Powell]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Jamal Robinson]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Curtis Staples]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Chandler Thompson]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Frankie Williams]] * {{flagicon|Estados Unidos}} [[Darryl Wilson]] * {{flagicon|Lituania}} [[Steponas Babrauskas]] * {{flagicon|Reino Unido}} [[Nkechi Ezugwu]] * {{flagicon|Reino Unido}} [[Mike Lenzly]] {{fin div col}} == Adestradores == {{div col|4}} * {{flagicon|Italia}} Lillino Ciracì (1994−1997) * {{flagicon|Italia}} Gianluca Tucci (1998−1999) * {{flagicon|Italia}} Tony Trullo (1999) * {{flagicon|Italia}} Massimo Mangano (1999−2000) * {{flagicon|Italia}} Antonio Petillo (2000) * {{flagicon|Italia}} Giovanni Gebbia (2000−2001) * {{flagicon|Italia}} Marcello Perazzetti (2001) * {{flagicon|Italia}} Virginio Bernardi (2001) * {{flagicon|Italia}} Francesco Vitucci (2002−2003) * {{flagicon|Italia}} Franco Marcelletti (2003−2004) * {{flagicon|Italia}} Marcello Perazzetti (2004) * {{flagicon|Italia}} Franco Gramenzi (2004−2005) * {{flagicon|Italia}} Giorgio Valli (2005−2006) * {{flagicon|Croacia}} Aza Petrović (2006) * {{flagicon|Eslovenia}} Teoman Alibegović (2006−2007) * {{flagicon|Italia}} Marco Calvani (2007−2008) * {{flagicon|Italia}} Franco Gramenzi (2008−2009) * {{flagicon|Italia}} Luigi Gresta (2009) * {{flagicon|Italia}} Maurizio Bartocci (2009) * {{flagicon|Italia}} Marco Calvani (2009−2010) * {{flagicon|Italia}} Giulio Griccioli (2010−2012) * {{flagicon|Italia}} Maurizio Bartocci (2012−2013) * {{flagicon|Italia}} Domenico Sorgentone (2013−2014) * {{flagicon|Italia}} Francesco Ponticiello (2014) * {{flagicon|Italia}} Giovanni Putignano (2014−2015) * {{flagicon|Italia}} Alessandro Finelli (2015) * {{flagicon|Italia}} Giovanni Perdichizzi (2015−2016) * {{flagicon|Italia}} Andrea Zanchi (2016) * {{flagicon|Macedonia do Norte}} Zare Markovski (2016) * {{flagicon|Italia}} Giovanni Perdichizzi (2016−2018) * {{flagicon|Italia}} Marco Calvani (2018) * {{flagicon|Italia}} Lino Lardo (2018−2019) * {{flagicon|Italia}} Giulio Griccioli (2019) * {{flagicon|Italia}} Giovanni Perdichizzi (2019−2020) * {{flagicon|Italia}} Alessandro Finelli (2020−2021) * {{flagicon|Italia}} Alessandro Rossi (2021−presente) {{fin div col}} == Palmarés == '''Copa da Legadue (2ª Categoría)''' * '''Campións (1):''' 2006 '''Copa da LNP (2ª Categoría)''' * '''Campións (1):''' 2016 == Notas == {{Referencias}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://www.scafatibasket.com/ Páxina web oficial] {{it}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Scafati Basket}} [[Categoría:Equipos de baloncesto de Italia]] q982nm26rm903mypcgvx8ihrvr9yjzb 0 573113 6168234 6163138 2022-08-27T12:03:28Z Breobot 98629 Reemplazos con [[Usuario:Benjavalero/Replacer|Replacer]]: «los» wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Klára (Klari) Dán Von Neumann,''' nada en [[Budapest]] o [[18 de agosto|18 de agosto de]] [[1938|1911]] e finada en [[San Diego]], o [[10 de novembro|10 de novembro de]] [[1957|1963]], foi unha científica estadounidense pioneira na [[programación]]. <ref>{{Cita web|url=https://mujeresconciencia.com/2021/01/06/klara-dan-von-neumann-desconocida-pionera-de-la-programacion/|título=Klára Dán Von Neumann, desconocida pionera de la programación|apelidos=Marta Macho Stadler|data=6 de xaneiro de 2021|data-acceso=13 de setembro de 2021}}</ref> <ref>{{Cita novas|url=https://www.elconfidencial.com/tecnologia/2017-10-21/klara-von-neumann-programadora-pionera-eniac_1464078/|título=Klara von Neumann: la programadora pionera que fue olvidada por la historia|xornal=El Confidencial|apelidos=Cristina Sánchez|data=21 de outubro de 2017|data-acceso=}}</ref> <ref>{{Cita web|url=http://self.gutenberg.org/article/WHEBN0035278855/Klara%20Dan%20von%20Neumann|título={{!}} Project Gutenberg Self-Publishing - eBooks {{!}} Read eBooks online|data-acceso=13 de xuño de 2017|apelidos=Gutenberg|nome=Project}}</ref> == Traxectoria == Era filla de Károly - Karl Dán e Camila Stadler. <ref name="GT">{{Cita web|apelidos=Chen, J with Su-I Lu, and Dan Vekhter|título=Von Neumann and the Development of Game Theory|url=http://www-cs-faculty.stanford.edu/~eroberts/courses/soco/projects/1998-99/game-theory/neumann.html|data-acceso=31 de marzo de 2012}}</ref> <ref name=":0">{{Cita libro|edición=First Vintage books edition|título=Turing's cathedral : the origins of the digital universe|url=https://www.worldcat.org/oclc/843124457|dataacceso=2021-01-26|ISBN=978-1-4000-7599-7|OCLC=843124457|apelidos=Dyson, George, 1953-}}</ref> O seu pai servira anteriormente no exército austrohúngaro como oficial durante [[Primeira guerra mundial|a Primeira Guerra Mundial]], e trasladáronse a [[Viena]] para escapar de [[Béla Kun|Bela Kun]] . Non volveron a Hungría ata que o réxime foi derrocado. A súa familia era rica e adoitaba organizar festas nas que Dán podía coñecer a moita xente de diferentes ámbitos. Aos 14 anos, foi [[Patinaxe artística sobre xeo|campioa nacional de patinaxe artística]], <ref name=":0">{{Cita libro|edición=First Vintage books edition|título=Turing's cathedral : the origins of the digital universe|url=https://www.worldcat.org/oclc/843124457|dataacceso=2021-01-26|ISBN=978-1-4000-7599-7|OCLC=843124457|apelidos=Dyson, George, 1953-}}</ref> e foi enviada a Inglaterra para estudar nun internado pouco despois. Morreu en 1963 en circunstancias misteriosas: despois de abandonar unha festa en homenaxe á gañadora do Premio Nobel [[Maria Goeppert-Mayer]], conduciu desde a súa casa ata a praia e morreu afogado. O seu cadáver foi atopado na praia de La Jolla . <ref>{{Cita libro|apelidos=Ulam|nome=S. M.|título=Adventures of a Mathematician|url=https://books.google.es/books?id=U2_zEZOHdU4C&pg=PA110&lpg=PA110&dq=Klara+Dan+von+Neumann+drowning&source=bl&ots=1xudlY8KO2&sig=JkkqqOPNuNxtf-4J51W8o7Pvd9g&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiL-ajF4brUAhVMExoKHfdgBXwQ6AEIUTAJ#v=onepage&q=drowning&f=false|dataacceso=13 de junio de 2017|data=1991|editorial=University of California Press|ISBN=9780520910553|lingua=en}}</ref> A policía considerou a súa morte como un suicidio. <ref name=":0">{{Cita libro|edición=First Vintage books edition|título=Turing's cathedral : the origins of the digital universe|url=https://www.worldcat.org/oclc/843124457|dataacceso=2021-01-26|ISBN=978-1-4000-7599-7|OCLC=843124457|apelidos=Dyson, George, 1953-}}</ref> === Carreira === Dán foi unha das primeiras programadoras do mundo e axudou a resolver problemas matemáticos mediante código informático. <ref name="KDM">{{Cita web|título=John von Neumann: The Father of the Modern Computer|url=https://www.maa.org/external_archive/devlin/devlin_12_03.html}}</ref> Escribiu o código usado na máquina MANIAC I desenvolvida por [[John von Neumann]] e Julian Bigelow no [[Laboratorio Nacional de Los Alamos]].<ref name="KK">{{Cita web|título=Q&A: Hacker Historian George Dyson Sits Down With Wired’s Kevin Kelly|url=https://www.wired.com/2012/02/ff_dysonqa/all/1|editorial=Wired}}</ref> Tamén participou no deseño de novos controis para a [[ENIAC]] e foi unha das súas principais programadoras. <ref>{{Cita web|apelidos=Coyle|nome=Karen|título=Turing's Cathedral, or Women Disappear|url=http://kcoyle.blogspot.com.au/2012/11/turings-cathedral-or-women-disappear.html|editorial=Karen Coyle|data-acceso=8 de diciembre de 2013}}</ref> <ref>{{Cita publicación periódica|apelidos=Andrieu|nome=Christophe|apelidos2=de Freitas|nome2=Nando|apelidos3=Doucet|nome3=Arnaud|apelidos4=Jordan|nome4=Michael I.|título=An Introduction to MCMC for Machine Learning|data=2003|volume=50|número=1/2|páxinas=5–43|doi=10.1023/A:1020281327116|url=http://www.cs.ubc.ca/~nando/papers/mlintro.pdf}}</ref> Ensinoulles aos científicos daquela temperá idade a programar. <ref>{{Cita libro|título=A Vast Machine: Computer Models, Climate Data, and the Politics of Global Warming|ano=2010|editorial=The MIT Press|ISBN=978-0262013925|url=http://mitpress.mit.edu/catalog/item/default.asp?ttype=2&tid=12080|dataacceso=13 de junio de 2017}}</ref> Escribiu o prefacio das influentes ''Silliman Lectures'' de John von Neumann, publicadas póstumamente e posteriormente editadas e publicadas pola [[Yale University Press]] como ''"The Computer and the Brain"'' . <ref>{{Cita web|apelidos=von Neumann|nome=Klara|título=Preface, Von Neumann Silliman lectures|url=http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Extras/Von_Neumann_Silliman.html|editorial=School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews Scotland|data-acceso=31 de marzo de 2012}}</ref> <ref>{{Cita libro|título=The computer and the brain|ano=2000|editorial=Yale Nota Bene|lugar=New Haven, Conn. [u.a.]|ISBN=9780300084733|edición=2nd|url=https://archive.org/details/computerbrain0000vonn}}</ref> Aparece como unha figura relevante no libro de historia da computación ''"Turing's Cathedral: The Origins of the Digital Universe"'' de George Dyson . <ref name=":0">{{Cita libro|edición=First Vintage books edition|título=Turing's cathedral : the origins of the digital universe|url=https://www.worldcat.org/oclc/843124457|dataacceso=2021-01-26|ISBN=978-1-4000-7599-7|OCLC=843124457|apelidos=Dyson, George, 1953-}}</ref> == Notas == {{Listaref|2}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Dyson, G., ''La catedral de Turing: Los orígenes del universo digital'', Debate 2015. ISBN 9788499922508 . {{Control de autoridades}} [[Categoría:Nados en Budapest]] [[Categoría:Personalidades da informática]] [[Categoría:Científicos de Hungría]] [[Categoría:Científicos dos Estados Unidos de América]] ac0fgr42wuk3oebznp8627oibdkbqsh 0 573455 6168617 6165543 2022-08-28T07:36:54Z Norrin strange 839 wikitext text/x-wiki {{Eclesiástico |lugar de nacemento=[[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Departamento de Mancha|Mancha]]) |data de nacemento=[[19 de xaneiro]] de [[1854]] |lugar de pasamento=[[París]] |data de pasamento=[[21 de abril]] de [[1938]] |orde relixiosa=[[Congregación do Espírito Santo]] |título=Arcebispo |igrexa=[[Igrexa católica latina]] |cargo principal=Vigairo apostólico |diocese=[[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] |dende=[[1892]] |até=[[1896]] |ch=leroya }} '''Alexandre Le Roy''', C.S.Sp., nado en [[Saint-Senier-de-Beuvron]], no departamento de [[Departamento de Mancha|Mancha]] o [[19 de xaneiro]] de [[1854]] e finado en [[París]] o [[21 de abril]] de [[1938]], foi un relixioso [[Congregación do Espírito Santo|espiritano]] e arcebispo [[católico latino]] [[Pobo francés|francés]], vigairo apostólico de [[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] de 1892 a 1896, antes de ser elixido superior xeral da súa congregación. == Traxectoria == Naceu nunha familia de granxeiros formada por Jean Le Roy e Victoire Grezel, en [[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Normandía]]), o [[19 de xaneiro]] de [[1854]].<ref name="Yates2017">{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |isbn=9781538110126 |páxina=273}}</ref><ref name="CTHSSavantes">{{cita web |nome1=Bruno |apelidos1=Delmas |nome2=Michel |apelidos2=Capot |data=04 de febreiro de 2011 |dataacceso=23/08/2022 |publicación=Annuaire prosopographique: la France savante |editorial=Comité des travaux historiques et scientifiques, Institut rattaché à l’École nationale des chartes |título=LE ROY Alexandre |url=https://cths.fr/an/savant.php?id=104118}}</ref> Logo de pasar polo seminario de Coutances, foi [[ordenado sacerdote]] da [[Congregación do Espírito Santo]] o [[10 de agosto]] de [[1876]].<ref name="CTHSSavantes"/> En [[1877]] foi enviado a [[Departamento de Reunión|Reunión]] como profesor, e en [[1881]] viaxou por vez primeira a África, nunha viaxe misioneira por [[Tanzania]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> O [[3 de xullo]] de [[1892]] foi nomeado vigairo apostólico de [[vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] e bispo titular de ''Alinda''.<ref name="Yates2017"/> Recibiu a consagración episcopal o [[9 de outubro]] do mesmo ano de mans do bispo de [[diocese católica latina de Coutances|Coutances]] [[Abel-Anastase Germain]]. Como vigairo apostólico foi en contra da política [[colonialismo|colonial]] de [[Asimilación (colonialismo francés)|asimilación]] dos nativos, ensinando o [[catecismo]] aos nenos na súa propia lingua no canto de ensinarlles francés;<ref name="Yates2017"/> durante o seu exercicio fundou novas misións no interior de [[Gabón]] e fixo unha intensa labor catequética.<ref name="Yates2017"/> O [[24 de maio]] de [[1896]] foi elixido superior xeral da Congregación do Espírito Santo, cargo que mantivo durante trinta anos, até o [[18 de xuño]] de [[1926]].<ref name="Yates2017"/> Durante ese período foi elevado á dignidade de arcebispo, co título de arcebispo titular de ''Caria'', o [[13 de maio]] de [[1921]].<ref>Noutras obras (''{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |páxina=273}}'') indícase o [[13 de maio]].</ref> Foi membro de varias sociedades académicas, como a [[Sociedade de Xeografía de París|Sociedade de Xeografía]] entre 1906 e 1938, a sociedade ''Les Amis de l’Éléphant'' entre 1905 e 1910, e membro titular da primeira sección da [[Academia de Ciencias de Ultramar]] dende a súa fundación en 1922 até 1938.<ref name="CTHSSavantes"/> Finou en París o [[21 de abril]] de [[1938]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> == Obra == *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro (Afrique orientale) |ano=1893 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798855v}} *{{Cita libro |título=Sur terre et sur l’eau. Voyage d’exploration en Afrique orientale |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798882r}} *{{Cita libro |título=Un coin de l’Arabie heureuse. — Le Long des côtes d’Aden à Zanzibar |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798869j}} *{{Cita libro |título=À travers le Zanguebar. Voyage dans l’Oudoé, l’Ouzigoua, l’Oukwèré, l’Oukami et l’Ousagara |ano=1899 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb300690730}} *{{Cita libro |título=Les Pygmées. Négrilles d’Afrique et Négritos de l’Asie |ano=1905 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798878}} *{{Cita libro |título=La religion des primitifs |ano=1908}} *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro. Histoire de la fondation d’une mission catholique en Afrique orientale |ano=1930 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb32376351s}} == Premios e distincións == == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Le Roy, Alexandre}} [[Categoría:Nados en 1854]] [[Categoría:Nados no departamento de Mancha]] [[Categoría:Finados en 1938]] [[Categoría:Relixiosos católicos de Francia]] [[Categoría:Espiritanos]] [[Categoría:Bispos católicos do século XIX]] [[Categoría:Bispos católicos do século XX]] [[Categoría:Bispos católicos de Francia]] [[Categoría:Bispos católicos de Gabón]] [[Categoría:Arcebispos da Igrexa católica latina]] 8wzerz064r99qj07ia353g4gdyzai6s 6168618 6168617 2022-08-28T07:37:28Z Norrin strange 839 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Eclesiástico |lugar de nacemento=[[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Departamento de Mancha|Mancha]]) |data de nacemento=[[19 de xaneiro]] de [[1854]] |lugar de pasamento=[[París]] |data de pasamento=[[21 de abril]] de [[1938]] |orde relixiosa=[[Congregación do Espírito Santo]] |título=Arcebispo |igrexa=[[Igrexa católica latina]] |cargo principal=Vigairo apostólico |diocese=[[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] |dende=[[1892]] |até=[[1896]] |ch=leroya }} '''Alexandre Le Roy''', C.S.Sp., nado en [[Saint-Senier-de-Beuvron]], no departamento de [[Departamento de Mancha|Mancha]] o [[19 de xaneiro]] de [[1854]] e finado en [[París]] o [[21 de abril]] de [[1938]], foi un relixioso [[Congregación do Espírito Santo|espiritano]] e arcebispo [[católico latino]] [[Pobo francés|francés]], vigairo apostólico de [[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] de 1892 a 1896, antes de ser elixido superior xeral da súa congregación. == Traxectoria == Naceu nunha familia de granxeiros formada por Jean Le Roy e Victoire Grezel, en [[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Normandía]]), o [[19 de xaneiro]] de [[1854]].<ref name="Yates2017">{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |isbn=9781538110126 |páxina=273}}</ref><ref name="CTHSSavantes">{{cita web |nome1=Bruno |apelidos1=Delmas |nome2=Michel |apelidos2=Capot |data=04 de febreiro de 2011 |dataacceso=23/08/2022 |publicación=Annuaire prosopographique: la France savante |editorial=Comité des travaux historiques et scientifiques, Institut rattaché à l’École nationale des chartes |título=LE ROY Alexandre |url=https://cths.fr/an/savant.php?id=104118}}</ref> Logo de pasar polo seminario de Coutances, foi [[ordenado sacerdote]] da [[Congregación do Espírito Santo]] o [[10 de agosto]] de [[1876]].<ref name="CTHSSavantes"/> En [[1877]] foi enviado a [[Departamento de Reunión|Reunión]] como profesor, e en [[1881]] viaxou por vez primeira a África, nunha viaxe misioneira por [[Tanzania]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> O [[3 de xullo]] de [[1892]] foi nomeado vigairo apostólico de [[vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] e bispo titular de ''Alinda''.<ref name="Yates2017"/> Recibiu a consagración episcopal o [[9 de outubro]] do mesmo ano de mans do bispo de [[diocese católica latina de Coutances|Coutances]] [[Abel-Anastase Germain]]. Como vigairo apostólico foi en contra da política [[colonialismo|colonial]] de [[Asimilación (colonialismo francés)|asimilación]] dos nativos, ensinando o [[catecismo]] aos nenos na súa propia lingua no canto de ensinarlles francés;<ref name="Yates2017"/> durante o seu exercicio fundou novas misións no interior de [[Gabón]] e fixo unha intensa labor catequética.<ref name="Yates2017"/> O [[24 de maio]] de [[1896]] foi elixido superior xeral da Congregación do Espírito Santo, cargo que mantivo durante trinta anos, até o [[18 de xuño]] de [[1926]].<ref name="Yates2017"/> Durante ese período foi elevado á dignidade de arcebispo, co título de arcebispo titular de ''Caria'', o [[13 de maio]] de [[1921]].<ref>Noutras obras (''{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |páxina=273}}'') indícase o [[13 de maio]].</ref> Foi membro de varias sociedades académicas, como a [[Sociedade de Xeografía de París|Sociedade de Xeografía]] entre 1906 e 1938, a sociedade ''Les Amis de l’Éléphant'' entre 1905 e 1910, e membro titular da primeira sección da [[Academia de Ciencias de Ultramar]] dende a súa fundación en 1922 até 1938.<ref name="CTHSSavantes"/> Finou en París o [[21 de abril]] de [[1938]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> == Obra == *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro (Afrique orientale) |ano=1893 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798855v}} *{{Cita libro |título=Sur terre et sur l’eau. Voyage d’exploration en Afrique orientale |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798882r}} *{{Cita libro |título=Un coin de l’Arabie heureuse. — Le Long des côtes d’Aden à Zanzibar |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798869j}} *{{Cita libro |título=À travers le Zanguebar. Voyage dans l’Oudoé, l’Ouzigoua, l’Oukwèré, l’Oukami et l’Ousagara |ano=1899 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb300690730}} *{{Cita libro |título=Les Pygmées. Négrilles d’Afrique et Négritos de l’Asie |ano=1905 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798878}} *{{Cita libro |título=La religion des primitifs |ano=1908}} *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro. Histoire de la fondation d’une mission catholique en Afrique orientale |ano=1930 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb32376351s}} == Premios e distincións == == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Le Roy, Alexandre}} [[Categoría:Nados en 1854]] [[Categoría:Nados no departamento de Mancha]] [[Categoría:Finados en 1938]] [[Categoría:Relixiosos católicos de Francia]] [[Categoría:Espiritanos]] [[Categoría:Bispos católicos do século XIX]] [[Categoría:Bispos católicos do século XX]] [[Categoría:Bispos católicos de Francia]] [[Categoría:Bispos católicos de Gabón]] [[Categoría:Arcebispos da Igrexa católica latina]] 544vdss2cimaxisnv22laxfv4iyvq57 6168619 6168618 2022-08-28T07:37:40Z Norrin strange 839 /* Premios e distincións */ wikitext text/x-wiki {{Eclesiástico |lugar de nacemento=[[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Departamento de Mancha|Mancha]]) |data de nacemento=[[19 de xaneiro]] de [[1854]] |lugar de pasamento=[[París]] |data de pasamento=[[21 de abril]] de [[1938]] |orde relixiosa=[[Congregación do Espírito Santo]] |título=Arcebispo |igrexa=[[Igrexa católica latina]] |cargo principal=Vigairo apostólico |diocese=[[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] |dende=[[1892]] |até=[[1896]] |ch=leroya }} '''Alexandre Le Roy''', C.S.Sp., nado en [[Saint-Senier-de-Beuvron]], no departamento de [[Departamento de Mancha|Mancha]] o [[19 de xaneiro]] de [[1854]] e finado en [[París]] o [[21 de abril]] de [[1938]], foi un relixioso [[Congregación do Espírito Santo|espiritano]] e arcebispo [[católico latino]] [[Pobo francés|francés]], vigairo apostólico de [[Vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] de 1892 a 1896, antes de ser elixido superior xeral da súa congregación. == Traxectoria == Naceu nunha familia de granxeiros formada por Jean Le Roy e Victoire Grezel, en [[Saint-Senier-de-Beuvron]] ([[Normandía]]), o [[19 de xaneiro]] de [[1854]].<ref name="Yates2017">{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |isbn=9781538110126 |páxina=273}}</ref><ref name="CTHSSavantes">{{cita web |nome1=Bruno |apelidos1=Delmas |nome2=Michel |apelidos2=Capot |data=04 de febreiro de 2011 |dataacceso=23/08/2022 |publicación=Annuaire prosopographique: la France savante |editorial=Comité des travaux historiques et scientifiques, Institut rattaché à l’École nationale des chartes |título=LE ROY Alexandre |url=https://cths.fr/an/savant.php?id=104118}}</ref> Logo de pasar polo seminario de Coutances, foi [[ordenado sacerdote]] da [[Congregación do Espírito Santo]] o [[10 de agosto]] de [[1876]].<ref name="CTHSSavantes"/> En [[1877]] foi enviado a [[Departamento de Reunión|Reunión]] como profesor, e en [[1881]] viaxou por vez primeira a África, nunha viaxe misioneira por [[Tanzania]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> O [[3 de xullo]] de [[1892]] foi nomeado vigairo apostólico de [[vigairía apostólica católica latina de Gabón|Gabón]] e bispo titular de ''Alinda''.<ref name="Yates2017"/> Recibiu a consagración episcopal o [[9 de outubro]] do mesmo ano de mans do bispo de [[diocese católica latina de Coutances|Coutances]] [[Abel-Anastase Germain]]. Como vigairo apostólico foi en contra da política [[colonialismo|colonial]] de [[Asimilación (colonialismo francés)|asimilación]] dos nativos, ensinando o [[catecismo]] aos nenos na súa propia lingua no canto de ensinarlles francés;<ref name="Yates2017"/> durante o seu exercicio fundou novas misións no interior de [[Gabón]] e fixo unha intensa labor catequética.<ref name="Yates2017"/> O [[24 de maio]] de [[1896]] foi elixido superior xeral da Congregación do Espírito Santo, cargo que mantivo durante trinta anos, até o [[18 de xuño]] de [[1926]].<ref name="Yates2017"/> Durante ese período foi elevado á dignidade de arcebispo, co título de arcebispo titular de ''Caria'', o [[13 de maio]] de [[1921]].<ref>Noutras obras (''{{cita libro |título=Historical Dictionary of Gabon |nome=Douglas A. |apelidos=Yates |editorial=Rowman & Littlefield |ano=2017 |páxina=273}}'') indícase o [[13 de maio]].</ref> Foi membro de varias sociedades académicas, como a [[Sociedade de Xeografía de París|Sociedade de Xeografía]] entre 1906 e 1938, a sociedade ''Les Amis de l’Éléphant'' entre 1905 e 1910, e membro titular da primeira sección da [[Academia de Ciencias de Ultramar]] dende a súa fundación en 1922 até 1938.<ref name="CTHSSavantes"/> Finou en París o [[21 de abril]] de [[1938]].<ref name="Yates2017"/><ref name="CTHSSavantes"/> == Obra == *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro (Afrique orientale) |ano=1893 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798855v}} *{{Cita libro |título=Sur terre et sur l’eau. Voyage d’exploration en Afrique orientale |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798882r}} *{{Cita libro |título=Un coin de l’Arabie heureuse. — Le Long des côtes d’Aden à Zanzibar |ano=1894 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798869j}} *{{Cita libro |título=À travers le Zanguebar. Voyage dans l’Oudoé, l’Ouzigoua, l’Oukwèré, l’Oukami et l’Ousagara |ano=1899 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb300690730}} *{{Cita libro |título=Les Pygmées. Négrilles d’Afrique et Négritos de l’Asie |ano=1905 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb30798878}} *{{Cita libro |título=La religion des primitifs |ano=1908}} *{{Cita libro |título=Au Kilima-Ndjaro. Histoire de la fondation d’une mission catholique en Afrique orientale |ano=1930 |url=http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb32376351s}} == Notas == {{Listaref|30em}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Le Roy, Alexandre}} [[Categoría:Nados en 1854]] [[Categoría:Nados no departamento de Mancha]] [[Categoría:Finados en 1938]] [[Categoría:Relixiosos católicos de Francia]] [[Categoría:Espiritanos]] [[Categoría:Bispos católicos do século XIX]] [[Categoría:Bispos católicos do século XX]] [[Categoría:Bispos católicos de Francia]] [[Categoría:Bispos católicos de Gabón]] [[Categoría:Arcebispos da Igrexa católica latina]] mlen3fxoq70n3x38zubj1q2nrc1nyjc 4 573507 6168667 6166174 2022-08-28T10:42:17Z Atobar 6939 /* O reino de Galicia na historiografía tradicional española */ wikitext text/x-wiki ===[[O reino de Galicia na historiografía tradicional española]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) (Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220822235106}} ata, polo menos, o <span style="color: blue;">{{#time: d-m-Y |20220822235106+15 days}}</span><span style="color: black;">)</span>''</small> *{{Info}} MÉRITOS DO ARTIGO: Artigo moi completo sobre o reino de Galicia e a visión deturpada que del ten a historiografía española. Conta con infinidade de referencias e está amplamente ilustrado, sendo ademais un traballo propio da Galipedia. Podía ser perfectamente un artigo de calidade. --[[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) #{{Concordo}}--[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 23 de agosto de 2022 ás 12:28 (UTC) #{{Concordo}}.--[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 24 de agosto de 2022 ás 10:52 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 24 de agosto de 2022 ás 10:59 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de agosto de 2022 ás 10:42 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios * {{Comentario}}. Do 19 ao 22 de setembro celebrarase no Museo do Pobo Galego o I Congreso Internacional sobre o Reino Medieval de Galicia polo que quizais era boa idea metelo xa en setembro. [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) ::[[Usuario:One2|One2]], o artigo non pode ir en setembro, o prazo mínimo de votación remata o día seis dese mes. Por outra banda, nove días son demasiado pouco tempo para valorar un artigo deste tamaño se realmente queremos facer unha valoración en profundidade da súa calidade. ::Sobre o artigo en cuestión, lendo cousas soltas un pouco de pasada, vexo que se xustifica moito a existencia do reino, achegando as fontes, o cal non está mal (ao contrario), o que vexo eu discutible é que esa información teña que ir neste artigo senón máis ben no propio artigo do [[reino de Galicia]]. Pode que estea errado e sexan partes concretas do artigo que non mostren a realidade do conxunto, xa que non o lin entier non en moita profundidade. ::Como conclusión, deixaría que se cumprira o prazo de votación dun mes para valoralo ben, se corrixan posibles aspectos mellorables (de habelos), e se pasado ese tempo hai posibilidade de presentalo para artigo de calidade, abrir a votación. Temos artigos seleccionados para esta sección nos meses de setembro e outubro, co cal podería chegar a ir á portada xa coa estrela de calidade (o que na miña opinión sempre é positivo). Un saúdo, [[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:16 (UTC) :::Se non pode ir en setembro non vai e xa está, non pasa nada. Sobre o outro, non entendín moi ben o que queres dicir. No artigo do reino de Galicia xa ten a súa sección de historiografía, que enlaza a estoutro artigo. E nestoutro preséntanse (nos primeiros puntos) as aparicións do reino na documentación medieval, polo cal se segue, como consecuencia, a súa historia medieval. Quizais haxa algún dato destes que se poida engadir no outro (non sei se te refires a iso), mais é fundamental amosar primeiro a realidade, desde as propias fontes históricas, para despois continuar coa visión dos historiadores. [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 18:39 (UTC) 2umtehtwin12k4drweead9hadpnf5e3 6168693 6168667 2022-08-28T11:24:09Z Xabade 31997 /* O reino de Galicia na historiografía tradicional española */ wikitext text/x-wiki ===[[O reino de Galicia na historiografía tradicional española]]=== <noinclude>{{Wikipedia/Votación|oculto=si}}</noinclude><!-- Cambia este modelo por {{Wikipedia/Votación pechada|resumo=|inicio=|fin=|si=|non=|neutro=|conclusión=}} ao rematar a votación --> <!-- Non edites nada do que hai por riba. Asegúrate de incluíres os motivos da túa proposta. --> :<small>''Proposto por: [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) (Período de votación: dende o {{#time: d-m-Y |20220822235106}} ata, polo menos, o <span style="color: blue;">{{#time: d-m-Y |20220822235106+15 days}}</span><span style="color: black;">)</span>''</small> *{{Info}} MÉRITOS DO ARTIGO: Artigo moi completo sobre o reino de Galicia e a visión deturpada que del ten a historiografía española. Conta con infinidade de referencias e está amplamente ilustrado, sendo ademais un traballo propio da Galipedia. Podía ser perfectamente un artigo de calidade. --[[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) ;A favor #{{Concordo}}. --[[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) #{{Concordo}}--[[Usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:90%;color:maroon;text-shadow:peru 1px 1px 1px;">. '''''HombreDHojalata'''''</span>.]]^{[[Conversa usuario:HombreDHojalata|<span style="font-size:86%;color:brown;">conversa</span>]]} 23 de agosto de 2022 ás 12:28 (UTC) #{{Concordo}}.--[[Usuario:Jockerouac|Jockerouac]] ([[Conversa usuario:Jockerouac|conversa]]) 24 de agosto de 2022 ás 10:52 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Breogan2008|Breogan2008]] ([[Conversa usuario:Breogan2008|conversa]]) 24 de agosto de 2022 ás 10:59 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Atobar|Atobar]] ^{([[Conversa Usuario:Atobar|conversa comigo]])} 28 de agosto de 2022 ás 10:42 (UTC) #{{Concordo}}. --[[Usuario:Xabade|Xabade]] ([[Conversa Usuario:Xabade|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 11:24 (UTC) ;En contra ;Neutros ;Comentarios * {{Comentario}}. Do 19 ao 22 de setembro celebrarase no Museo do Pobo Galego o I Congreso Internacional sobre o Reino Medieval de Galicia polo que quizais era boa idea metelo xa en setembro. [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 22 de agosto de 2022 ás 23:51 (UTC) ::[[Usuario:One2|One2]], o artigo non pode ir en setembro, o prazo mínimo de votación remata o día seis dese mes. Por outra banda, nove días son demasiado pouco tempo para valorar un artigo deste tamaño se realmente queremos facer unha valoración en profundidade da súa calidade. ::Sobre o artigo en cuestión, lendo cousas soltas un pouco de pasada, vexo que se xustifica moito a existencia do reino, achegando as fontes, o cal non está mal (ao contrario), o que vexo eu discutible é que esa información teña que ir neste artigo senón máis ben no propio artigo do [[reino de Galicia]]. Pode que estea errado e sexan partes concretas do artigo que non mostren a realidade do conxunto, xa que non o lin entier non en moita profundidade. ::Como conclusión, deixaría que se cumprira o prazo de votación dun mes para valoralo ben, se corrixan posibles aspectos mellorables (de habelos), e se pasado ese tempo hai posibilidade de presentalo para artigo de calidade, abrir a votación. Temos artigos seleccionados para esta sección nos meses de setembro e outubro, co cal podería chegar a ir á portada xa coa estrela de calidade (o que na miña opinión sempre é positivo). Un saúdo, [[Usuario:Piquito|Piquito]] ([[Conversa usuario:Piquito|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 07:16 (UTC) :::Se non pode ir en setembro non vai e xa está, non pasa nada. Sobre o outro, non entendín moi ben o que queres dicir. No artigo do reino de Galicia xa ten a súa sección de historiografía, que enlaza a estoutro artigo. E nestoutro preséntanse (nos primeiros puntos) as aparicións do reino na documentación medieval, polo cal se segue, como consecuencia, a súa historia medieval. Quizais haxa algún dato destes que se poida engadir no outro (non sei se te refires a iso), mais é fundamental amosar primeiro a realidade, desde as propias fontes históricas, para despois continuar coa visión dos historiadores. [[Usuario:One2|One2]] ([[Conversa usuario:One2|conversa]]) 23 de agosto de 2022 ás 18:39 (UTC) 1gdgryuzzps5zk57ta5nuq357im4qua 0 573603 6168409 6167169 2022-08-27T17:08:37Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Biografía|nome=}} '''Mike Seeger''' nado en [[Nova York]] o 15 de agosto de [[1933]] e finado o 7 de agosto de [[2009]] foi un [[Música folk|músico]] e folclorista estadounidense. Foi un cantante e instrumentista consumado que tocaba [[autoarpa]], [[banxo]], ''feedle'' ([[violín]] tradicional), [[salterio dos Apalaches]], [[guitarra]], ''dobro'' (un tipo de guitarra acústica), [[harmónica]], [[mandolina]], [[Birimbao (instrumento musical)|arpa birimbao]] e [[frauta de Pan]].<ref name="Smithsonian-Seeger-Revivalist-2007">{{Cita novas|url=http://www.smithsonianglobalsound.org/feature_21A.aspx|ano=2007; smithsonianglobalsound.org|título=Mike Seeger: Musician, Cultural Scholar, and Advocate|data-acceso=|lingua=en}}</ref> <ref>{{Cita novas|título=Mike Seeger Cleared Paths, Showed Us The Way|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=111693752|xornal=NPR.org|data-acceso=2022-08-23|lingua=en}}</ref> Mike Seeger, medio irmán de [[Pete Seeger]], produciu máis de 30 gravacións documentais e actuou noutras máis de 40 gravacións. Desexaba con elas dar a coñecer aos coidadores da cultura que o inspiraron e ensinaron.<ref name="NEA-National Heritage Fellowships-2009">{{Cita web|url=http://www.arts.gov/honors/heritage/fellows/fellow.php?id=2009_10|ano=2009|páxina-web=arts.gov|título=Honors; heritage; fellows}} </ref> == Traxectoria == === Familia e vida temprana === Seeger creceu en [[Maryland]] e [[Washington DC]]. O seu pai, [[Charles Louis Seeger|Charles Louis Seeger Jr.]], foi un compositor e [[Etnomusicoloxía|etnomusicólogo]] pioneiro, que investigou tanto o [[Música folk|folk]] estadounidense como a música non occidental. A súa nai, [[Ruth Crawford Seeger]], era compositora.<ref>{{Cita novas|título=VIOLINIST TO WED COMPOSER.; Miss Constance Edson to Become Bride of C.L. Seeger, Jr., on Friday.|url=https://www.nytimes.com/1911/12/19/archives/violinist-to-wed-composer-miss-constance-edson-to-become-bride-of.html|xornal=The New York Times|data=1911-12-19|data-acceso=2022-08-23|issn=0362-4331|lingua=en-US}}</ref> O seu medio irmán maior, Charles Seeger III, era un radio-[[astrónomo]], e o seu medio irmán máis vello, John Seeger, ensinou durante anos na Dalton School de [[Manhattan]]. O seu seguinte medio irmán maior foi [[Pete Seeger]]. O seu tío, [[Alan Seeger]], o poeta que escribiu "''Teño unha cita coa morte''" (recollido en ''Poems''), foi asasinado na [[Primeira guerra mundial]]. Mike Seeger foi un músico autodidacta que comezou a tocar instrumentos de corda aos 18 anos. Tamén cantou [[Sacred Harp|''Sacred Harp'']] co cantante folk británico Ewan MacColl e o seu fillo, Calum. A irmá de Seeger, [[Peggy Seeger]], tamén coñecida intérprete de [[Música folk|folk]], casou con MacColl, e a súa irmá Penny casou con John Cohen, membro do grupo musical de Mike, [[Novos Lost City Ramblers|New Lost City Ramblers]].<ref>[http://weeklywire.com/ww/08-18-97/austin_music_feature3.html A Vision Shared, Austin Chronicle, weeklywire.com, 18 August 1997]. Consultado o 2 de maio de 2009.</ref> A familia trasladouse a [[Washington DC]] en [[1936]] despois do nomeamento do seu pai na división de música da Administración de Reasentamento. Mentres estaba en Washington DC, Ruth Seeger traballou en estreita colaboración con [[John Lomax|John]] e [[Alan Lomax]] no Archive of American Folk Song da [[Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos de América|Biblioteca do Congreso]] para preservar e ensinar a música folk americana. Os arranxos e interpretacións de Ruth Seeger das cancións populares tradicionais americanas nos [[Anos 1930|anos 30]], [[Década de 1940|40]] e [[Década de 1950|50]] son ben consideradas.  === Carreira Musical === Ao redor dos seus 20 anos, Mike Seeger comezou a recoller cancións de músicos tradicionais nunha gravadora.<ref name="Smithsonian-Seeger-Revivalist-2007" /> Músicos folk como [[Woody Guthrie]], Lead Belly, John Jacob Niles e outros foron convidados frecuentes na casa de Seeger.<ref name="Smithsonian-Seeger-Revivalist-2007" /> <ref>{{Cita web|url=http://www.folkways.si.edu/mike-seeger/true-vine/old-time/music/album/smithsonian|páxinaweb=|páxina-web=Smithsonian Folkways Recordings, folkways.si.edu|título=Smithsonian}}</ref> En [[1958]] cofundou os New Lost City Ramblers, unha banda de cordas antiga na cidade de Nova York, durante o Folk Revival . Os outros membros fundadores incluían John Cohen e Tom Paley. Paley deixou o grupo máis tarde en [[1962]] e foi substituído por Tracy Schwarz. Os New Lost City Ramblers influíron directamente en incontables músicos nos anos seguintes. Os Ramblers distinguíronse por centrarse nos estilos de interpretación tradicionais que escoitaban nos vellos discos de 78 rpm de músicos gravados durante as décadas de 1920 e 1930. Tracy tamén estivo na outra banda de Mike, Strange Creek Singers. Tamén estaba a antiga esposa de Mike, Alice Gerrard. Era Alice Seeger nesa banda e nela cantaba e tocaba a guitarra. As outras persoas en Strange Creek Singers eran o baixista e cantante Hazel Dickens e o banjo Lamar Grier. Mike cantou e tocou a guitarra, o banjo, o violín, a mandolina, a autoarpa e a harmónica na banda.   Seeger recibiu seis nomeamentos aos [[Grammy]] e recibiu catro subvencións da National Endowment for the Arts,<ref name="Smithsonian-Seeger-Revivalist-2007" /> incluíndo unha National Heritage Fellowship de [[2009]], que é a máxima honra do goberno dos Estados Unidos nas artes populares e tradicionais. A súa influencia na escena folk foi descrita por [[Bob Dylan]] na súa autobiografía, ''Chronicles: Volume One''.<ref>{{Cita web|título=Mike Seeger: Folk musician who influenced Bob Dylan and the Grateful|url=https://www.independent.co.uk/news/obituaries/mike-seeger-folk-musician-who-influenced-bob-dylan-and-the-grateful-dead-1775851.html|páxina-web=The Independent|data=2009-08-21|data-acceso=2022-08-24|lingua=en}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Mike Seeger, according to Bob Dylan|url=https://bibliolore.org/2013/08/15/mike-seeger-by-bob-dylan/|páxina-web=Bibliolore|data=2013-08-15|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|apelidos=}}</ref> Foi un presentador e intérprete popular en encontros de música tradicional como Breakin' Up Winter. Oito días antes do seu 76 aniversario, Mike Seeger morreu na súa casa de Lexington, Virxinia, o 7 de agosto de 2009, tras interromper o tratamento contra o cancro.<ref name="NPR-Brown-Cleared Paths-2009-08-08"> {{Cita novas|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=111693752|título=Story; www.npr.org|data-acceso=}} </ref> A Colección Mike Seeger, que inclúe gravacións orixinais de son e vídeo de Mike Seeger, atópase na colección Southern Folklife da Wilson Library da [[Universidade de Carolina do Norte en Chapel Hill]].<ref>{{Cita web|url=http://finding-aids.lib.unc.edu/20009/|páxinaweb=|páxina-web=finding-aids.lib.unc.edu|título=2009|lingua=en}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Música}} {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Pete Seeger]] * [[Alan Seeger]] * [[Ruth Crawford Seeger]] * [[Woody Guthrie]] * [[Bob Dylan]] === Ligazóns externas ===  * [https://web.archive.org/web/20190726185241/http://mikeseeger.info/ Sitio oficial] * [http://countrymusicpride.com/mike-seeger/ "Last Known Interview",] de Elizabeth Bissette, 18 de setembro de 2008, CountryMusicPride.com * [https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=111690155&from=mobile1 "Folk Music's Mike Seeger Dead"] - Obituario de NPR * [http://finding-aids.lib.unc.edu/20009/ Colección Mike Seeger, Colección] Southern Folklife, Biblioteca Wilson, Universidade de Carolina do Norte en Chapel Hill * "Silent Strings: Mike Seeger Loses Battle with Cancer" por Bob Cherry, 8 de agosto de 2009, Cybergrass.com. * [http://bluegrasstoday.com/6193/mike-seeger-to-hospice-care/ "Mike Seeger to Hospice Care"] John Lawless, 29 de xullo de 2009, BluegrassToday.com * [https://web.archive.org/web/20090523015500/http://www.smithsonianglobalsound.org/feature_21A.aspx Mike Seeger Folk Revivalist and Historian] Ensaio biográfico do artista destacado no sitio do Smithsonian Global Sound, 2007. Consultado en agosto de 2009. * [https://www.loc.gov/folklife/Seegersymposium/ How Can I Keep From Singing?: A Seeger Family Tribute], [[Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos de América|Library of Congress]], American Folklife Center, simposio e concerto de marzo de 2007. Todos os eventos están dispoñibles como transmisións web a través do sitio. Consultado o 25 de agosto de 2009. * [http://www.downhomeradioshow.com/2008/01/interview-with-mike-seeger/ Entrevista de radio por Internet con Mike Seeger, fala de Elizabeth Cotten, Dock Boggs, Henry Thomas, Alan Lomax, o estado actual da música folk e toca o banjo de calabaza e a arpa de mandíbula en directo ao aire.] * [https://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/culture-obituaries/music-obituaries/6011622/Mike-Seeger.html Mike Seeger] - Obituario no Daily Telegraph [[Categoría:Finados en 2009]] [[Categoría:Nados en 1933]] [[Categoría:Cantantes dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Musicólogos]] 8abvpej2notuhunjinfppy7ei3xid2h 0 573607 6168262 6166023 2022-08-27T12:41:16Z EmausBot 17467 Bot: Arranxo a redirección dobre cara a "[[Aríidos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Aríidos]] m0o9pkeg6gtqm69kcq2akgitfnjb1lo 0 573661 6168459 6166482 2022-08-27T18:12:06Z One2 785 engado a [[Categoría:Series de televisión con versión galega]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Serie de televisión|cadea=[[Netflix]]|creador=[[William Joyce]] e [[Shannon Tindle]]|número_de_episodios=4|director=[[Peter Ramsey]]|produtor=[[21 Laps entertainment]] e [[Industrial Light & Magic]]|duración=50' cada epidosio|país=[[Estados Unidos]] e [[Canadá]]|lingua=V.O. en inglés, dobraxe en galego e outras linguas|web=https://www.netflix.com/watch/80126490|primeiro_episodio=24 de agosto de [[2022]]}}'''''Lost Ollie''''', dobrada ao [[Lingua galega|galego]] como '''''Ollie está perdido''''' é unha [[Estados Unidos de América|serie]] de [[Serie de televisión|televisión]] que combina [[animación por ordenador]] con [[imaxe real]] creada por [[Shannon Tindle]]. A serie está baseada no libro infantil ''Ollie's Odyssey'' de [[2016]] de [[William Joyce]]. Foi estreada en [[Netflix]] o 24 de agosto de [[2022]].<ref>{{Cita web|título=Netflix Plans a Summer of Family Fun with First Looks at 'Lost Ollie', 'Rise of the TMNT' & More|url=https://www.animationmagazine.net/2022/06/netflix-plans-a-summer-of-family-fun-with-first-looks-at-lost-ollie-rise-of-the-tmnt-more/|páxina-web=Animation Magazine|data=2022-06-30|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Mercedes|apelidos=Milligan}}</ref> == Produción == O 6 de outubro de [[2020]], o director de [[Netflix]] Teddy Biaselli revelou que a plataforma adquirira o proxecto ''Lost Ollie'' e que a serie levaba en produción desde [[2016]].<ref>{{Cita web|título=Shannon Tindle, Peter Ramsey to Adapt William Joyce’s ‘Ollie’s Odyssey’ for Netflix|url=https://variety.com/2020/tv/news/lost-ollie-shannon-tindle-peter-ramsey-ollies-odyssey-netflix-1234793559/|páxina-web=Variety|data=2020-10-06|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Elaine|apelidos=Low|nome2=Elaine|apelidos2=Low}}</ref> O 9 de marzo de [[2021]], Jonathan Groff foi elixido para o papel principal, xunto coas voces de Mary J. Blige, Tim Blake Nelson, Gina Rodríguez, Jake Johnson e Kesler Talbot. A produción comezou en [[Vancouver]].<ref>{{Cita web|título=Gina Rodriguez, Jake Johnson to Star in Netflix Family Drama ‘Lost Ollie’|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-news/gina-rodriguez-jake-johnson-to-star-in-netflix-live-action-animated-drama-lost-ollie-4145661/|páxina-web=The Hollywood Reporter|data=2021-03-09|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Lesley|apelidos=Goldberg|nome2=Lesley|apelidos2=Goldberg}}</ref> <ref>{{Cita web|título=‘Lost Ollie’: Jonathan Groff, Mary J. Blige, Gina Rodriguez Among Six Cast In Netflix Family Series|url=https://deadline.com/2021/03/lost-ollie-jonathan-groff-mary-j-blige-gina-rodriguez-tim-blake-nelson-jake-johnson-kesler-talbot-netflix-family-series-1234709485/|páxina-web=Deadline|data=2021-03-09|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Denise|apelidos=Petski|nome2=Denise|apelidos2=Petski}}</ref> A rodaxe principal da serie comezou o 1 de febreiro de [[2021]] e tivo lugar dentro e fóra de College Park Elementary en [[Port Moody]], na Metro Vancouver, [[Columbia Británica]]. Segundo ''Production Weekly'', a rodaxe concluíu en marzo de 2021.<ref>{{Cita web|título='Lost Ollie' Netflix Series: Everything You Need to Know|url=https://www.whats-on-netflix.com/news/lost-ollie-netflix-limited-series-what-we-know-so-far-2022/|páxina-web=What's on Netflix|data=2022-07-29|data-acceso=2022-08-24|lingua=en|nome=Tigran|apelidos=Asatryan}}</ref> === Sinopse === ''Lost Ollie'' trata dun xoguete abandonado que percorre un camiño por diversas localizacións en busca do neno que perdeu moito máis que un mellor amigo.<ref>{{Cita web|título=Lost Ollie Family Series in the Works at Netflix from Director Peter Ramsey|url=https://collider.com/lost-ollie-netflix-show/|páxina-web=Collider|data=2020-10-06|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Jeff|apelidos=Sneider}}</ref> === Elenco === Voces orixinais en inglés: * Jonathan Groff como Ollie * Mary J. Blige como Rosy * Tim Blake Nelson como Zozo * Gina Rodríguez como nai * Jake Johnson como o pai * Kesler Talbot como Billy A versión en galego foi realizada por [[SDI Media]], traducida por [[Manuel Arca Castro]] e dirixida por Gonzalo Faílde. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons}} === Ligazóns externas === * [https://www.youtube.com/watch?v=774bsdUtsy8 Tráiler en galego] * [https://momotimetoread.blogspot.com/2017/11/ollies-odyssey-by-william-joyce.html Recensión do libro ''Ollie's Odyssey''] * [https://kidslitreview.com/2016/06/19/889-ollies-odyssey-by-william-joyce/ Recensión con imaxes das páxinas ilustradas do libro en Kids Lit Review] {{Televisión en progreso}} [[Categoría:Series de televisión dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Debuxos animados]] [[Categoría:Series de televisión iniciadas en 2022]] [[Categoría:Series de televisión de Netflix]] [[Categoría:Artigos sen imaxes]] [[Categoría:Dobraxe]] [[Categoría:Series de televisión con versión galega]] adg34y5e16qhyqpl8guzu3b3osjatl3 6168504 6168459 2022-08-27T20:48:22Z Breogan2008 23204 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki {{Serie de televisión|cadea=[[Netflix]]|creador=[[William Joyce]] e [[Shannon Tindle]]|número_de_episodios=4|director=[[Peter Ramsey]]|produtor=[[21 Laps entertainment]] e [[Industrial Light & Magic]]|duración=50' cada epidosio|país=[[Estados Unidos]] e [[Canadá]]|lingua=V.O. en inglés, dobraxe en galego e outras linguas|web=https://www.netflix.com/watch/80126490|primeiro_episodio=24 de agosto de [[2022]]}}'''''Lost Ollie''''', dobrada ao [[Lingua galega|galego]] como '''''Ollie está perdido''''' é unha [[Estados Unidos de América|serie]] de [[Serie de televisión|televisión]] que combina [[animación por ordenador]] con [[imaxe real]] creada por [[Shannon Tindle]]. A serie está baseada no libro infantil ''Ollie's Odyssey'' de [[2016]] de [[William Joyce]]. Foi estreada en [[Netflix]] o 24 de agosto de [[2022]].<ref>{{Cita web|título=Netflix Plans a Summer of Family Fun with First Looks at 'Lost Ollie', 'Rise of the TMNT' & More|url=https://www.animationmagazine.net/2022/06/netflix-plans-a-summer-of-family-fun-with-first-looks-at-lost-ollie-rise-of-the-tmnt-more/|páxina-web=Animation Magazine|data=2022-06-30|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Mercedes|apelidos=Milligan}}</ref> == Produción == O 6 de outubro de [[2020]], o director de [[Netflix]] Teddy Biaselli revelou que a plataforma adquirira o proxecto ''Lost Ollie'' e que a serie levaba en produción desde [[2016]].<ref>{{Cita web|título=Shannon Tindle, Peter Ramsey to Adapt William Joyce’s ‘Ollie’s Odyssey’ for Netflix|url=https://variety.com/2020/tv/news/lost-ollie-shannon-tindle-peter-ramsey-ollies-odyssey-netflix-1234793559/|páxina-web=Variety|data=2020-10-06|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Elaine|apelidos=Low|nome2=Elaine|apelidos2=Low}}</ref> O 9 de marzo de [[2021]], Jonathan Groff foi elixido para o papel principal, xunto coas voces de Mary J. Blige, Tim Blake Nelson, Gina Rodríguez, Jake Johnson e Kesler Talbot. A produción comezou en [[Vancouver]].<ref>{{Cita web|título=Gina Rodriguez, Jake Johnson to Star in Netflix Family Drama ‘Lost Ollie’|url=https://www.hollywoodreporter.com/tv/tv-news/gina-rodriguez-jake-johnson-to-star-in-netflix-live-action-animated-drama-lost-ollie-4145661/|páxina-web=The Hollywood Reporter|data=2021-03-09|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Lesley|apelidos=Goldberg|nome2=Lesley|apelidos2=Goldberg}}</ref> <ref>{{Cita web|título=‘Lost Ollie’: Jonathan Groff, Mary J. Blige, Gina Rodriguez Among Six Cast In Netflix Family Series|url=https://deadline.com/2021/03/lost-ollie-jonathan-groff-mary-j-blige-gina-rodriguez-tim-blake-nelson-jake-johnson-kesler-talbot-netflix-family-series-1234709485/|páxina-web=Deadline|data=2021-03-09|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Denise|apelidos=Petski|nome2=Denise|apelidos2=Petski}}</ref> A rodaxe principal da serie comezou o 1 de febreiro de [[2021]] e tivo lugar dentro e fóra de College Park Elementary en [[Port Moody]], na Metro Vancouver, [[Columbia Británica]]. Segundo ''Production Weekly'', a rodaxe concluíu en marzo de 2021.<ref>{{Cita web|título='Lost Ollie' Netflix Series: Everything You Need to Know|url=https://www.whats-on-netflix.com/news/lost-ollie-netflix-limited-series-what-we-know-so-far-2022/|páxina-web=What's on Netflix|data=2022-07-29|data-acceso=2022-08-24|lingua=en|nome=Tigran|apelidos=Asatryan}}</ref> === Sinopse === ''Lost Ollie'' trata dun xoguete abandonado que percorre un camiño por diversas localizacións en busca do neno que perdeu moito máis que un mellor amigo.<ref>{{Cita web|título=Lost Ollie Family Series in the Works at Netflix from Director Peter Ramsey|url=https://collider.com/lost-ollie-netflix-show/|páxina-web=Collider|data=2020-10-06|data-acceso=2022-08-24|lingua=en-US|nome=Jeff|apelidos=Sneider}}</ref> === Elenco === Voces orixinais en inglés: * Jonathan Groff como Ollie * Mary J. Blige como Rosy * Tim Blake Nelson como Zozo * Gina Rodríguez como nai * Jake Johnson como o pai * Kesler Talbot como Billy A versión en galego foi realizada por [[SDI Media]], traducida por [[Manuel Arca Castro]] e dirixida por Gonzalo Faílde. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons}} === Ligazóns externas === * [https://www.youtube.com/watch?v=774bsdUtsy8 Tráiler en galego] * [https://momotimetoread.blogspot.com/2017/11/ollies-odyssey-by-william-joyce.html Recensión do libro ''Ollie's Odyssey''] * [https://kidslitreview.com/2016/06/19/889-ollies-odyssey-by-william-joyce/ Recensión con imaxes das páxinas ilustradas do libro en Kids Lit Review] {{Televisión en progreso}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Series de televisión dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Debuxos animados]] [[Categoría:Series de televisión iniciadas en 2022]] [[Categoría:Series de televisión de Netflix]] [[Categoría:Artigos sen imaxes]] [[Categoría:Series de televisión con versión galega]] cvtynorvzw1m13epatuqb73aj1nzeha 1 573685 6168418 6166511 2022-08-27T17:17:19Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{Traducido de|en|Shannon Tindle|13 de agosto de 2022|1104246072}} {{visitas}} 6bv1oz1uvdx05exo34c887sd8n27t0a 0 573714 6168625 6167467 2022-08-28T08:08:25Z Xabade 31997 Inclusión dunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:AKCapBldg HDR 194.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Alasca, sede da Lexislatura]] As '''Cortes de Alasca''' (en inglés, ''Alaska Legislature'') é a institución que exerce o [[poder lexislativo]] no estado de [[Alasca]] nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. As súas facultades están determinadas polo artigo 2 da constitución de Alasca de 1956, que tamén establece a súa división entre unha cámara de representantes e o senado. A súa sede está no Capitolio Estatal de Alasca, en [[Juneau]]. == Composición == As Cortes de Alasca están integradas por dúas cámaras: * A Cámara de Representantes: é a cámara baixa do parlamento e está composta por corenta membros escollidos cada dous anos. * O Senado: é a cámara alta e está composto por 20 membros escollidos cada 4 anos. Renóvase por metades cada dous anos. As persoas que se presenten ás eleccións para ser lexislador do estado debe contar con tres anos de residencia no estado e, polo menos, un no distrito polo que se presenta. Existen requisitos de idade para ser membro do lexislativo: así para senador débese contar, como mínimo, con 25 anos, mentres que para ser deputado débense ter, polo menos, 21.<ref>{{Cita web|título=Alaska’s Constitution|url=https://ltgov.alaska.gov/information/alaskas-constitution/|páxina-web=ltgov.alaska.gov|data-acceso=2022-08-25}}</ref> == Procedemento lexislativo == [[Ficheiro:Alaska Senate deliberations.jpg|miniatura|Grupo de senadores conversan na sala do Senado de Alasca o 24 de maio de 2020.]] As leis poden ser propostas por un dos lexisladores ou por algún dos seus comités. Unha vez proposta, a iniciativa pasa ao comité correspondente que se encarga de valorara, tomar os testemuños públicos e facer as modificacións que considere. Tamén pode ser que o comité renuncie a estes pasos coa finalidade de impulsar o proceso. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa á consideración dos plenarios das cámaras: no caso de seren modificados nunha das cámaras, a outra debe ratificalos para aprobar o mesmo texto. Unha vez votada nas cámaras, a lei é remitida ao gobernador de Alasca para que a asine e entre en vigor. Se o gobernador veta unha lei, as Cortes poden revogar o veto se nunha sesión conxunta de ambas as dúas cámaras se consegue o voto favorable de dous terzos dos seus membros. O ''quorum'' é máis elevado en determinadas cuestións, como os orzamentos, nas que se precisan tres cuartos para salvar o veto.<ref>{{Cita web|título=Alaska Legislature - The Alaska Center|url=https://akcenter.org/democracy/alaska-legislature/,%20https://akcenter.org/democracy/alaska-legislature/|data=2021-02-26|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Alasca]] === Ligazóns externas: === * [https://akleg.gov Páxina web da Lexislatura de Alasca] (en inglés) [[Categoría:Alasca]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] bcyk5amz6rxxw0akm4hcn5wnmx6p5ly 0 573718 6168626 6167477 2022-08-28T08:09:08Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Alabama.svg|miniatura|Selo de Alabama]] As '''Cortes de Alabama''' (en inglés, ''Alabama Legislature'') é a institución que ostenta o [[poder lexislativo]] no estado de [[Alabama]] nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. As súas facultades están determinadas polo artigo 3 e 4 da constitución de Alabama de 1901. A súa sede está na Casa do Estado de Alabama, na capital do estado, [[Montgomery]]. == Composición == A sección 44 da Constitución de Alabama de 1901 establece que as Cortes están compostas por dúas cámaras:<ref>{{Cita web|título=SECTION 44 of the Constitution of Alabama (1901)|url=http://alisondb.legislature.state.al.us/alison/CodeOfAlabama/Constitution/1901/CA-245579.htm|páxina-web=alisondb.legislature.state.al.us|data-acceso=2022-08-25}}</ref> * A Cámara de Representantes conformado por 105 membros. * O Senado integrado por 35 membros e presidido polo tenente gobernador, aínda que entre os seus integrantes se escolle a un presidente para as sesións das que se ausente o tenente gobernador. Ambas cámaras renóvanse na súa totalidade cada catro anos. [[Ficheiro:President Reagan's Speech to the Alabama State Legislature on March 15, 1982.webm|miniatura|[[Ronald Reagan]], [[presidente dos Estados Unidos]], dirixindo un discurso ás Cortes de Alabama (15 de marzo de 1982)]] == Procedemento lexislativo == Un membro da calquera das cámara pode presentar unha proposta de lei. Na súa primeira lectura, dáse a coñecer o título do proxecto e asígnase a un comité. Nel é valorada e unha vez feito, de continuar co proceso, o proxecto é remitido ao pleno da cámara. A cámara debate nunha sesión o proxecto de lei, e unha vez discutida é votada polos membros. No caso de ser aprobada, pasa á outra cámara da Lexislatura para a súa consideración e votación.<ref>{{Cita web|url=https://www.alarise.org/wp-content/uploads/2018/11/Alabama-Legislative-Process.pdf|páxina-web=Arise Citizens’ Policy Project|título=Alabama’s Legislative Process}}</ref> Unha vez aprobada polas cámaras, o proxecto de lei é remitido ao gobernador que pode rexeitala (vetala) ou aprobala (asinala). As Cortes teñen capacidade para revogar o veto do gobernador por maioría simple das cámaras.<ref>{{Cita web|título=SECTION 125 of the Constitution of Alabama (1901)|url=http://alisondb.legislature.state.al.us/alison/CodeOfAlabama/Constitution/1901/CA-245662.htm|páxina-web=alisondb.legislature.state.al.us|data-acceso=2022-08-25}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Alabama|Estado de Alabama]] === Ligazóns externas: === * [https://alison.legislature.state.al.us Páxina web da Lexislatura de Alabama] [[Categoría:Alabama]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] bv0t7kmd02fqvhbff7zj953ny6hwo0j 0 573749 6168629 6167751 2022-08-28T08:10:23Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Capitolio de Puerto Rico (28755163211).jpg|miniatura|Capitolio de Porto Rico, sede da Asemblea Lexislativa, en [[San Xoán, Porto Rico|San Xoán]].]] A '''Asemblea Lexislativa de Porto Rico''' (en español, ''Asamblea Legislativa de Puerto Rico''; e en inglés, ''Legislative Assembly of Puerto Rico'') é a institución que exerce o poder lexislativo do [[Porto Rico|Estado Libre Asociado de Porto Rico]]. Está composta polo Senado e a Cámara de Representantes e o Capitolio, na cidade de [[San Xoán, Porto Rico|San Xoán]], é a súa sede. == Antecedentes == === Disposicións españolas === A finais do [[século XIX]] o independentismo de Porto Rico e as presións dos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]], levaron a [[España]] a modificar a súa política con respecto ás súas [[Colonialismo|colonias]] das [[Caribe (rexión)|Antillas]]. Así en [[1897]], o goberno do [[Partido Liberal Fusionista|liberal]] [[Práxedes Mateo Sagasta]] aprobou unha serie de decretos que extendían os dereitos individuais consagrados na [[Constitución española de 1876|Constitución de 1876]] e o sufraxio universal masculino para os habitantes de Porto Rico.<ref name=":0">{{Cita web|título=La Carta Autonómica de Puerto Rico, 1897|url=https://enciclopediapr.org/content/la-carta-autonomica-de-1897/|páxina-web=EnciclopediaPR|data-acceso=2022-08-25|lingua=en-US}}</ref> Nesta liña, que pretendía conter as pulsións independentistas, o 25 de novembro de 1897 a raíña [[Rexencia|rexente]], [[María Cristina de Habsburgo-Lorena]] sancionou a Carta Autonómica de Porto Rico. A Carta Autonómica confírelle ás "cámaras insulares" a facultade de "lexislar sobre asuntos coloniais".<ref>{{Cita web|título=Carta Autonómica de 1897 de Puerto Rico en LexJuris.com|url=https://www.lexjuris.com/lexlex/lexotras/lexcartaautonomica.htm|páxina-web=www.lexjuris.com|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Estas cámaras, iguais en funcións, eran o Consello de Administración a Cámara de Representantes. A primeira estaba integrada por 15 membros dos que 8 eran escollidos por sufraxio, mentres que os 7 restantes eran designados polo Gobernador en nome do [[Reis de España|rei de España]]. A Cámara de Representantes contaría cun deputado por cada 25 000 habitantes. Aínda que se fixaron eleccións para o 27 de marzo de 1898, a [[Guerra hispano-estadounidense|invasión estadounidense da illa]] deixou sen efecto a Carta Autonómica.<ref name=":0" />[[Ficheiro:Sello Oficial de la Cámara de Representantes de Puerto Rico.png|miniatura|Selo oficial da Cámara de Representantes]] === Disposicións estadounidenses === Logo da vitoria dos Estados Unidos sobre España, o [[Congreso dos Estados Unidos de América|Congreso dos Estados Unidos]] fixo leis para a administración de Porto Rico. O [[Senado dos Estados Unidos de América|senador]] por [[Ohio]] Joseph Foraker propuxo a lei que estableceu un goberno civil na illa, é a ''Organic Act'' de [[1900]] ou Lei Foraker. Nela determinouse que o lexislativo estaría conformado por unha Asemblea Lexislativa integrada polo Consello Executivo (integrado por 11 membros, dos que 5 debían ser portorriqueños, escollidos polo presidente dos Estados Unidos para un período de 4 anos) e a Cámara de Delegados (formado por 35 membros escollidos cada dous anos).<ref>{{Cita web|título=1900 Foraker Act [31 Stat. 77 (1900)] · PRCAP (PR Citizenship Archives Project)|url=https://scholarscollaborative.org/PuertoRico/items/show/103|páxina-web=scholarscollaborative.org|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Malia a que a Asemblea Lexislativa contaba con autonomía para os asuntos internos da illa, as leis aprobadas por ela debían ser remitidas ao Congreso dos Estados Unidos, institución que poderían anular a lexislación portorriqueña. En [[1917]], o presidente [[Thomas Woodrow Wilson|Woodrow Wilson]] asinou a Lei Jones-Shafroth que viña de ser aprobada polo Congreso. Esta lei supuxo un cambio significativo pois establecía unha [[separación de poderes]] efectiva. O lexislativo foi outorgado a un parlamento propio de Porto Rico que mantiña a denominación de Asemblea Lexislativa, composta polo Senado, de 19 interantes, e a Cámara de Representantes, de 39 deputados. Tanto os representantes como os senadores eran escollidos cada catro anos polos portorriqueños.<ref>{{Cita web|título=Acta Jones, Carta Orgánica de 1917 de Puerto Rico en LexJuris.com|url=https://www.lexjuris.com/LEXLEX/lexotras/lexactajones.htm|páxina-web=www.lexjuris.com|data-acceso=2022-08-25}}</ref> == Composición == A Constitución do Estado Libre Asociado de Porto Rico, aprobada o 25 de xullo de 1952, determina no seu artigo 3º a composición e atribucións da Asemblea Lexislativa:<ref>{{Cita web|título=Constitución del Estado Libre Asociado de Puerto Rico - Wikisource|url=https://es.wikisource.org/wiki/Constituci%C3%B3n_del_Estado_Libre_Asociado_de_Puerto_Rico|páxina-web=es.wikisource.org|data-acceso=2022-08-25|lingua=es}}</ref> * O Senado: con 27 membros electos cada catro anos. * A Cámara de Representantes: de 51 membros electos cada catro anos. Os lexisladores deben saber ler e escribir en [[Lingua inglesa|inglés]] ou en [[Lingua castelá|castelán]] e deben ser cidadáns de Estados Unidos e de Porto Rico, residindo na illa durante, polo menos, os dous anos previos á súa elección. Existen uns requerimentos de idade, así para ser representante cómpre ter 25 anos e 30 para senador. En 2005 levouse a cabo un [[referendo]] no que se consultou á cidadanía sobre se a Asemblea Lexislativa debía conservar a súa bicameralidade ou se debía ser unicameral. O resultado mostrou unha posición favorable á unicameralidade co 83,8% fronte o 16% de votos que defenderon a estrutura bicameral. No plebiscito participou o 22,6% do censo.<ref>{{Cita web|url=http://209.68.12.238/sobreCee/leyElectoral/pdf/El%20Referendum%20sobre%20el%20Sistema%20Cameral%20de%20la%20Asamblea%20Legislativa.pdf|páxina-web=Comisión Estatal de Elecciones - Estado Libre Asociado de Puerto Rico|título=Referéndum sobre el sistema cameral de la Asamblea Legislativa - 2005}}</ref> Malia a isto, non se desenvolveu lexislación para aplicar o resultado da consulta. == Procedemento lexislativo == [[Ficheiro:Senate of Puerto Rico parliament.jpg|miniatura|Hemiciclo do Senado de Porto Rico]] Os lexisladores deben presentar o seu proxecto de lei, baixo o seu nome, na oficina de trámites (rexistro) da cámara á que pertenzan. Alí é enviado á comisión correspondente e tamén é lida por primeira vez ante o plenario. A comisión, valorado o texto, elabora un informe que pode recomendar a aprobación con ou sen emendas, a súa sustitución por outro proxecto, ou que sexa rexeitado. Posteriormente, o proxecto pasa á cámara para o seu debate, modificación e voto. No caso de ser aprobada, o texto pasa á outra cámara colexisladora onde o procedemento é o mesmo. Unha lei aprobada pola Asemblea Lexislativa portorriqueña debe ser asinada polo gobernador para entrar en vigor. Se é rexeitada, a Asemblea Lexislativa pode revogar o veto co voto favorable de dous terzos dos seus integrantes. == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Porto Rico]] === Ligazóns externas: === * [https://www.oslpr.org Páxina web da Oficina dos Servizos Lexislativos da Asemblea Lexislativa](en castelán) * [https://senado.pr.gov Páxina web do Senado] (en castelán) * [https://www.camara.pr.gov Páxina web da Cámara de Representantes](en castelán) [[Categoría:Porto Rico]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 6iqt8xx7trgiek10adj7545yups2jzs 0 573752 6168627 6167485 2022-08-28T08:09:36Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Arizona Capitol Museum 2014.jpg|miniatura|Capitolio de Arizona (Phoenix), sede das Cortes do Estado.]] As '''Cortes do Estado de Arizona''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Arizona State Legislature'') é a institución que ostenta o [[poder lexislativo]] no estado de [[Arizona]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. As súas competencias determínaas o artigo 4 da constitución de Arizona de [[1910]]. A súa sede está no Complexo do Capitolio de Arizona, na capital do estado, [[Phoenix]]. == Composición == As Cortes do Estado de Arizona teñen unha estrutura bicameral:<ref>{{Cita web|título=Arizona State Constitution - Article 4 Section 1. Legislative authority; initiative and referendum|url=https://www.azleg.gov/viewDocument/?docName=http://www.azleg.gov/const/4/1.p1.htm|páxina-web=www.azleg.gov|data-acceso=2022-08-25}}</ref> * O Senado: conformado por 30 membros. * A Cámara de Representantes: integrado por 60 membros. O territorio de Arizona está dividido en distritos, e correspondéndolles aos cidadáns de cada un deles escolleren un senador e dous representantes. Para poder ser escollido lexislador débese posuír a cidadanía estadounidense, ter, polo menos, 25 anos de idade, residir dende hai 3 no estado e morar polo menos dende o ano anterior ás eleccións no distrito polo que se concorre.<ref>{{Cita web|título=Arizona State Constitution: Article 4 Section 2. Qualifications of members of legislature|url=https://www.azleg.gov/viewDocument/?docName=http://www.azleg.gov/const/4/2.p2.htm|páxina-web=www.azleg.gov|data-acceso=2022-08-25}}</ref> Existe un límite de mandatos: logo de 8 anos consecutivos como lexislador, deben pasar 2 antes de recuperar a condición de elixible para esa mesma cámara. As Cortes do Estado de Arizona teñen capacidade de revogar o veto do gobernador a unha lei aprobada polas súas cámaras, para isto cómpre o voto favorable de tres quintos dos seus membros. Ademais, tamén poden convocar un [[referendo]] para a aprobación dunha lei, e nese caso o gobernador non ten potestade para vetar a decisión saída do plebiscito. == Notas == <references /> == Véxase tamén: == === Outros artigos: === * Arizona === Ligazóns externas: === * [https://www.azleg.gov Páxina web da Arizona State Legislature] (en inglés) [[Categoría:Arizona]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] tknqxmqv1k0x9yomtztyl0afnki1ty4 0 573760 6168628 6167090 2022-08-28T08:09:58Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Arkansas State Capitol.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Arcansas, sede da súa Asemblea Xeral, en [[Little Rock]].]] A '''Asemblea Xeral de Arcansas''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''General Assembly of Arkansas'') é o parlamento do estado de [[Arcansas]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A Asemblea Xeral ten unha estrutura bicameral, sendo conformada pola Cámara de Representantes e o Senado. A súa sede está no Capitolio Estatal de Arcansas, en [[Little Rock]]. == Composición e funcións == A Asemblea Xeral de Arcansas como órgano que exerce o poder lexislativo naceu en [[1836]] coa primeira [[constitución]] do estado. A actual constitución, a de [[1871]], determina no seu artigo 5 as súas facultades lexislativas e a súa organización. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Arcansas está integrada por:<ref>{{Cita libro|título=Arkansas Constitution of 1874|url=https://en.wikisource.org/wiki/Arkansas_Constitution_of_1874|nome=the Fifth Constitutional|apelidos=Convention}}</ref> * O Senado: é a cámara alta da Asemblea, componse de 35 membros, electos cada catro anos. As eleccións organízanse de tal xeito que se renoven parcialmente cada dous anos. Os senadores non poden exercer o cargo máis de oito anos consecutivos. * A Cámara de Representantes: é a cámara baixa da Asemblea, está conformada por 100 membros. A Cámara de Representantes renóvase cada dous anos mediante eleccións. Os electos teñen o límite de tres mandatos de dous anos (seis anos consecutivos). O procedemento lexislativo é semellante ao seguido na maioría dos [[Estados dos Estados Unidos de América|estados dos Estados Unidos]]. As leis propostas polos lexisladores, derívanse a un comité que as analiza e que logo remite ao plenario da cámara onde foi proposta. Alí é votada tras varias lecturas nas que se debatiron as diferentes emendas. Unha vez aprobada por unha cámara, remíteselle á outra para o seu estudo, debate e aprobación. A Asemblea Xeral ten capacidade de revogar o veto do gobernador por maioría simple dos seus membros. == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Arcansas]] === Ligazóns externas: === * [https://www.arkleg.state.ar.us Páxina web da Asemblea Xeral de Arcansas] (en inglés) [[Categoría:Arcansas]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] l96lgjxixfjsnaz80inb4azdwiz6tkr 0 573879 6168333 6167932 2022-08-27T15:17:02Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan un movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros gametos, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilio nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usand ouns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] 5pm6pf5jw3hk8md5f3z0fjyrbxie7gp 6168345 6168333 2022-08-27T15:27:57Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros gametos, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilio nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usand ouns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] n8k2zkq402jftdbnyrszz5gfoqs9dur 6168346 6168345 2022-08-27T15:29:13Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros gametos, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilio nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usand ouns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] r3tauqlah4fpuo7raxerd9ahc6900pw 6168357 6168346 2022-08-27T16:04:58Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros gametos, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilio nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] 2uf757i76y57vdjunt7adg75etiyny6 6168358 6168357 2022-08-27T16:05:30Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros gametos, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilios nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] 96o88tg833o7lcaabpj6aroowg03dgs 6168359 6168358 2022-08-27T16:06:16Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros [[gameto]]s, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariótico. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilios nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] smpfd4cldiy8aldddz7iucet6aa392c 6168360 6168359 2022-08-27T16:06:40Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name=DRAG/> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros [[gameto]]s, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariota. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilios nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] 0rjmndmxpwgi7z3svmap2nfe5jmi1f7 6168395 6168360 2022-08-27T16:55:39Z MAGHOI 15490 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[Bacterias|bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[Microvilli|microvilosidades]] intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name="DRAG" /> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros [[gameto]]s, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariota. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[Flavobacteriia|flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilios nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[Pilus|pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref|30em}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] 1l1elcijkn34mbus8oiele3rwn0mbon 6168469 6168395 2022-08-27T18:28:36Z Miguelferig 27155 /* Nivel celular */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:flagella.png|miniatura|200px|dereita|Moitas bacterias presentan motilidade por medio dun movemento flaxelar e poden ter máis dun flaxelo. Os diferentes tipos de disposición dos flaxelos bacterianos: A-Monotrico; B-Lofotrico; C-Anfitrico; D-Peritrico.]] A '''motilidade'''<ref name=DRAG>{{DRAG|motilidade}}</ref><ref>{{DiGalego|44160|motilidade}}</ref> é a capacidade dun [[ser vivo|organismo]] de moverse independentemente ou mover algunha das súas partes usando enerxía metabólica. Pode referirse á motilidade dun organismo enteiro, dunha célula (motilidade dos [[espermatozoide]]s, dunha [[Bacterias|bacteria]], etc.) ou de partes dunha célula (motilidade das [[Microvilli|microvilosidades]] intestinais). == Definicións == A motilidade é a capacidade dun organimso de moverse independentemente usando enerxía metabólica,<ref name="rupress">{{cite web |title=Motility |url=http://jcb.rupress.org/content/jcb/91/3/148s.full.pdf |access-date=10 de marzo de 2018}}</ref> e está en contraposición á [[sesilidade]], que é o estado do organismo que non posúe un medio de autolocomoción e que normalmente é inmóbil. Motilidade e mobilidade son case sinónimas nalgunhas das súas acepcións, pero diferéncianse en que '''mobilidade''' é a capacidade dun obxecto de ser movido,<ref>{{DRAG|mobilidade}}</ref> mentres que motilidade é a capacidade de moverse el por si mesmo.<ref name="DRAG" /> De todos modos, ás veces utilízanse practicamente como sinónimas. O termo '''vaxilidade''' comprende ambos os conceptos de motilidade e mobilidade; os organismos sésiles, como plantas e fungos, a miúdo teñen partes con vaxilidade como froitos, sementes ou esporas dispersables por outros axentes como o vento, auga ou outros organismos.<ref name="nerd word">{{cite web |title=Botanical Nerd Word: Vagile |url=https://torontobotanicalgarden.ca/blog/word-of-the-week/botanical-nerd-word-vagile/ |website=torontobotanicalgarden.ca/ |date=7 de novembro de 2016 |access-date=29 de setembro de 2020}}</ref> A motilidade está determinada xeneticamente,<ref>{{cite book |last=Nüsslein-Volhard |first=Christiane |title=Coming to life: how genes drive development |date=2006 |publisher=Kales Press |location=San Diego, California |isbn=978-0979845604 |page=75 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=n19wkrmFJhwC&pg=PA73 |chapter=6 Form and Form Changes |quote=Duranto o desenvolvemento, calquera cambio na forma da célula é precedido dun cambio na actividade xénica.}}</ref> pero pode ser afectada por factores ambientais como [[toxina]]s. O [[sistema nervioso]] e o musculoesquelético dos animais proporciona a maior parte da súa motilidade.<ref>{{cite book |last=Fullick |first=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=138 |chapter=7.1}}</ref><ref>{{cite book |last1=Fullick |first1=Ann |title=Edexcel A2-level biology |date=2009 |publisher=Pearson |location=Harlow |isbn=978-1-4082-0602-7 |page=67 |chapter=6.1 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=E. Cooper |first1=Chris |last2=C. Brown |first2=Guy |title=The inhibition of mitochondrial cytochrome oxidase by the gases carbon monoxide, nitric oxide, hydrogen cyanide and hydrogen sulfide: chemical mechanism and physiological significance |journal=Journal of Bioenergetics and Biomembranes |date=outubro de 2008 |volume=40 |issue=5 |pages=533–539 |doi=10.1007/s10863-008-9166-6 |pmid=18839291 }}</ref> Ademais da [[locomoción animal]], a maioría dos animais teñen motilidade, aínda que algúns teñen vaxilidade, descrita como locomoción pasiva. Moitas [[bacterias]] e outros [[microorganismo]]s e organismos multicelulares son mótiles; algúns mecanismos para o fluxo de fluídos e órganos e tecidos son tamén considerados exemplos de motilidade, como a [[fisioloxía gastrointestinal|motilidade intestinal]] (que fai que se nos movan as tripas) ou en células e tecidos (motilidade das [[microvilosidade]]s intestinais ou dos [[cilio]]s de epitelios ciliados). Os [[animais mariños]] adoitan chamarse nadadores libres,<ref>{{cite journal |last1=Krohn |first1=Martha M. |last2=Boisdair |first2=Daniel |title=Use of a Stereo-video System to Estimate the Energy Expenditure of Free-swimming Fish |journal=Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences |date=maio de 1994 |volume=51 |issue=5 |pages=1119–1127 |doi=10.1139/f94-111}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cooke |first1=Steven J. |last2=Thorstad |first2=Eva B. |last3=Hinch |first3=Scott G. |title=Activity and energetics of free-swimming fish: insights from electromyogram telemetry |journal=Fish and Fisheries |date=marzo de 2004 |volume=5 |issue=1 |pages=21–52 |doi=10.1111/j.1467-2960.2004.00136.x }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Carey |first1=Francis G. |last2=Lawson |first2=Kenneth D. |title=Temperature regulation in free-swimming bluefin tuna |journal=Comparative Biochemistry and Physiology A |date=febreiro de 1973 |volume=44 |issue=2 |pages=375–392 |doi=10.1016/0300-9629(73)90490-8 |quote= |pmid=4145757}}</ref> e os organismos mótiles e non [[parasito]]s denomínanse de vida libre.<ref>{{cite web |title=About Parasites |url=https://www.cdc.gov/parasites/about.html |publisher=Centers for Disease Control |access-date=29 de setembro de 2020 |quote=Os protozoos son organismos microscópicos unicelulares que poden ser pola súa natureza de vida libre ou parasitos.}}</ref> A motilidade inclúe a capacidade dun organimso de facer que se mova a comida ao longo do seu [[tracto gastrointestinal]]. Hai dous tipos de motilidade intestinal: [[peristalse]] e [[contraccións de segmentación]].<ref>EMedicine 179937 [https://emedicine.medscape.com/article/179937-overview Intestinal Motility Disorders]</ref> Esta motilidade débese á contracción de fibras de [[músculo liso|músculos lisos]] na parede do tracto gastrointestinal que mestura o contido [[lume (bioloxía)|luminal]] con varias secrecións e móveis desde a boca ao ano.<ref>{{Cite book |title=Vander's Human Physiology: The Mechanisms of Body Function (14th ed). |author1=Wildmarier, Eric P. |author2=Raff, Hershel |author3=Strang, Kevin T. |publisher=McGraw Hill |year=2016 |location=New York, NY |pages=528 }}</ref> == Nivel celular == {{Véxase tamén|Migración celular}} [[Ficheiro:Subcellular-and-supracellular-mechanical-stress-prescribes-cytoskeleton-behavior-in-Arabidopsis-elife01967v001.ogv|miniatura|O [[citoesqueleto]] eucariota induce o movemento das células a través de líquidos ou sobre superficies, a división que orixina novas células así como guía o transporte de orgánulos polo interior da célula. Este vídeo captura os citoesqueletos tinguidos dun corte transversal dunha folla de ''[[Arabidopsis thaliana]]''.<ref>{{cite book |last1=Alberts |first1=Bruce |last2=Johnson |first2=Alexander |last3=Lewis |first3=Juian |last4=Raff |first4=Martin |last5=Roberts |first5=Keith |last6=Walter |first6=Peter |title=Molecular biology of the cell |date=2008 |publisher=Garland Science |location=New York |isbn=978-0-8153-4106-2 |page=965 |edition=5th |chapter=16 |quote=}}</ref>]] [[Ficheiro:Sperm-20051108.jpg|miniatura|O espermatozoide é unha das células con motilidade do corpo humano, neste caso por medio de flaxelos. Outras móvense por movementos [[ameboide]]s.]] Os elementos do [[citoesqueleto]] como os [[microfilamento]]s de actina do [[citoplasma]] e [[microtúbulo]]s (do eixe de cilios e flaxelos) son responsables da maioría dos tipos de motilidade de toda a célula no seu conxunto ou de partes internas da mesma. A contracción muscular, que move todo o organismo depende tamén de filamentos citoesqueléticos contráctiles. Durante a formación dos tecidos no desenvolvemento embrionario, a curación de feridas e a resposta inmune son necesarios movementos orquestrados das células en determinadas direccións para chegaren a lugares específicos, que se denominan [[migración celular]]. A nivel celular existen diferentes tipos de movemento: * [[Motilidade flaxelar]], é un movemento parecido ao natatorio dun [[flaxelo]], que impulsa a célula. Obsérvase nos [[espermatozoide]]s, propulsados polo batido regular do seu flaxelo, e noutros [[gameto]]s, como os anterozoides de musgos e fentos, en protistas e en moitas bacterias, como, por exemplo, ''[[E. coli]]'', que nada rotando helicoidalemtne un flaxelo procariota. * Motilidade [[cilio|ciliar]]. O movemento dos cilios que rodean a célula permite aos protozoos [[ciliados]] nadar en medios líquidos. * [[Movemento ameboide]], é un movemento de arrastre sobre un substrato baseado na emisión e retraemento de [[pseudópodo]]s, que fai tamén posible a natación en medios líquidos<ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0027532 |pmid=22096590 |pmc=3212573 |title=Amoeboid Cells Use Protrusions for Walking, Gliding and Swimming |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=11 |pages=e27532 |year=2011 |last1=Van Haastert |first1=Peter J. M. |bibcode=2011PLoSO...627532V }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1073/pnas.1011900107 |pmid=20921382 |pmc=2973909 |title=On the swimming of Dictyostelium amoebae |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=44 |pages=E165–6 |year=2010 |last1=Bae |first1=A. J. |last2=Bodenschatz |first2=E. |bibcode=2010PNAS..107E.165B |arxiv=1008.3709 }}</ref> * [[Escorregamento bacteriano|Motilidade de escorregamento]]. Típico dalgunas bacterias dos grupos das [[cianobacterias]], [[mixobacteria]]s, ''[[Cytophaga]]'', [[Flavobacteriia|flavobacterias]] e [[micoplasma]]s. Móvense en medios sólidos sen utilizar cilios nin flaxelos. O mecaniso é moi variado, dependendo do tipo de bacteria. * [[Motilidade de enxameamento]] (''swarming''). Algunhas bacterias presentan un comportamento consistente en xuntarse formando agregados, para o cal se desprazan cando se produce a [[percepción do quórum]]. Poden facelo por medio de flaxelos ou movemento a tiróns. * [[Motilidade a tiróns]] ou sacudidas (''twitching''), unha forma de motilidade usada por bacterias para reptar sobre superficies usando uns filamentos con forma de ganchos chamados [[Pilus|pili de tipo IV]]. Por exemplo, en ''[[Pseudomonas aeruginosa]]''. * [[Filopodio]]s, permiten o movemento e crecemento do [[cono de crecemento]] [[axón|axonal]] en [[neurona]]s.<ref name="Gilbert">{{cite book |last1=Gilbert |first1=Scott |title=Developmental biology |date=2006 |publisher=Sinauer Associates, Inc. Publishers |location=Sunderland, Mass. |isbn=9780878932504 |page=395 |edition= 8th.}}</ref> Non obstante, hai moitas células que non son mótiles, como as das bacterias ''[[Klebsiella pneumoniae]]'' e ''[[Shigella]]'', e outras son inmóbiles en certas circunstancias, como ''[[Yersinia enterocolitica]]'' cando está a 37&nbsp;°C.<ref>Badger JL, Miller VL. Expression of invasin and motility are coordinately regulated in Yersinia enterocolitica. J Bacteriol. 1998 Feb;180(4):793-800. doi: 10.1128/JB.180.4.793-800.1998. PMID 9473031; PMCID: PMC106956. </ref> == Movementos == {{Véxase tamén |Taxia}} Os eventos percibidos como movementos poden estar dirixidos: * ao longo dun gradiente químico ([[quimiotaxia]]) * ao longo dun gradiente de temperatura ([[termotaxia]]) * ao longo dun gradiente de luz ([[fototaxia]]) * ao longo das liñas dun campo magnético ([[magnetotaxia]]) * ao longo dun campo eléctrico ([[galvanotaxia]]) * ao longo da dirección da forza da gravidade ([[gravitaxia]]) * ao longo dun gradiente de rixidez ([[durotaxia]]) * ao longo dun gradiente de sitios de adhesión celular ([[haptotaxia]]) * ao longo doutras células ou [[biopolímero]]s. == Notas == {{listaref|30em}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Fisioloxía]] [[Categoría:Movemento celular]] jwuzezxh4om57d6tp0z9o9rdyj80y86 0 573884 6168596 6167714 2022-08-28T03:04:47Z EmausBot 17467 Bot: Retiro 1 ligazóns interlingüísticas, proporcionadas agora polo [[d:|Wikidata]] en [[d:Q1155944]] wikitext text/x-wiki '''Universidade París-Descartes''' (en {{lang-fr|Université Paris-Descartes}}) ou simplemente '''U Paris 5''', foi unha universidade francesa creada o [[1 de xaneiro]] de [[1971]]. Desapareceu o [[1 de xaneiro]] de [[2020]] en favor da [[Universidade Paris Cité]] tras a publicación no Diario Oficial do decreto de creación da nova universidade o 20 de marzo de 2019.<ref>[https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/JORFTEXT000038252458/ Décret n° 2019-209 du 20 mars 2019 portant création de l'université Paris Cité et approbation de ses statuts]</ref> == Graduados famosos == * [[François Fillon]], un político francés que dende o 17 de maio de 2007 ata o 15 de maio de 2012 ocupou o cargo de Primeiro Ministro de Francia durante a presidencia de Nicolas Sarkozy == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Université Paris-Descartes}} === Ligazóns externas === * [https://u-paris.fr/ Páxina web oficial da Université Paris Cité] {{en}} {{fr}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Francia]] [[Categoría:París]] o8pz0htdusp1xq2fnteib5v7w8kmd27 0 573892 6168524 6168178 2022-08-27T21:39:08Z HombreDHojalata 5863 corrixo wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = André Étienne Justin Pascal Joseph François d'Audebert de Férussac |data_de_nacemento = [[30 de decembro]] de [[1786]] |lugar_de_nacemento = Chartron, preto de [[Lauzerte]], [[Provincia de Quercy]] (hoxe [[Tarn-et-Garonne]]) |data_de_falecemento = [[21 de xaneiro]] de [[1836]] |lugar_de_falecemento = [[París]] |nacionalidade = [[Francia|francesa]] |ocupación = [[naturalista]] |pai = [[Jean Baptiste Louis d'Audibert de Férussac]] |nai = Marie Catherine Josèphe de Rozet |premios = Oficial da Lexión de Honor<br>Membro da [[Academia alemá das ciencias naturais Leopoldina]]<br>Membro da Academia de Ciencias de Turín }} O Barón '''André Étienne Justin Pascal Joseph François d'Audebert de Férussac''', nado o [[30 de decembro]] de [[1786]] na vila de Chartron, preto de [[Lauzerte]], antiga [[Provincia de Quercy]] (hoxe departamento de [[Tarn-et-Garonne]]), e finado o [[21 de xaneiro]] de [[1836]] en [[París]], foi un [[naturalista]] [[Francia|francés]]. == Traxectoria == === Xuventude === Férussac era fillo de [[Jean Baptiste Louis d'Audibert de Férussac]], [[naturalista]], e de Marie Catherine Josèphe de Rozet. Seu pai publicara innumerábeis artigos sobre os [[moluscos]]. Ao ser alistado seu padre na Armada francesa do [[Rin]], o pequeno de Férussac foi levado á casa dos seus parentes maternos, en [[Arbois]]. Alí formou abundantes coleccións de [[mineral|minerais]], [[fósil]]es, [[cuncha]]s e [[insectos]]. Estudiou particularmente Linguas e Matemáticas. Aos 18 anos leu ante a [[Academia de Ciencias de Francia]] unha ''Mémoire sur de petits crustacés'' que observara en Chartron. Celebrado por [[Georges Cuvier]], o seu traballo foi publicado nos ''Annales du Muséum d'histoire naturelle''. == No exército == En [[1811]] Férussac enrolouse no exército de [[Napoléon Bonaparte]] e combateu en [[Jena]] e en [[Batalla de Austerlitz|Austerlitz]]. Foi gravemente ferido durante a campaña de [[España]], no sitio de [[Zaragoza]]. Recuperado das súas feridas, chegou a ser o axudante de campo do xeneral Daricaud, seguíndoo a [[Andalucía]]. Debeu abandonar España por enfermidade, e deixou o servizo militar co grao de [[capitán]]. Foi nomeado subprefecto da [[illa de Oléron]] en [[1812]]. Publicou en [[1813]], o seu ''Journal de mes campagnes en Espagne, contenant un coup d'œil sur l'Andalousie; une dissertation sur Cadix et son île, la Relation histoire du siège de Saragosse''. Debeu deixar as súas funcións en [[1814]], coa protección do emperador. Durante os [[Cen Días]], foi brevemente subprefecto de [[Compiègne]]. == En París == Férussac reiniciou a súa carreira militar e obtivo en [[1816]] o grao de subxefe, e en [[1818]] foi o Xefe do Estado Maior da duodécima división. Trasladouse a [[París]], onde estivo a cargo das cátedras de [[Xeografía]] e de [[Estatística]] na Escola Militar de Aplicación. Renunciou a elas en [[1819]] para traballar co Ministro da Guerra. Publicuó en [[1821]] ''De la géographie et de la statistique considérées dans leurs rapports avec les sciences qui les avoisinent de plus près''. En [[1822]] publicou ''Tableau systématique des animaux mollusques'', e proseguiu unha publicación comezada polo seu pai baixo o título de ''Histoire naturelle générale et particulière des mollusques terrestres et fluviatiles'' (4 vols. 1820-1851). Lanzou en [[1823]] o ''Bulletin général et universel des annonces et des nouvelles scientifiques'', onde suxire a idea dun sistema de telegrafía mundial para permitir a difusión inmediata do coñecemento. Este proxecto durou nove anos e contou con 170 tomos en nove seccións: [[Matemática]], [[Historia natural]], [[Medicina]], [[Agronomía]], [[Tecnoloxía]], [[Xeografía]], [[Historia]] e [[exército|Ciencia militar]]. A lista de colaboradores foi extremadamente variábel e, a pesar dos seus esforzos, foi un fracaso comercial. Publicou un gran número de artigos nas revistas científicas da súa época, notabelmente en ''Annales du Muséum'', ''Annales générales de sciences physiques'' (1819-1821), ''Journal de physique'', ''Dictionnaire classique d'histoire naturelle''(1822-1831) de Bory de Saint-Vincent, ''Bulletin des sciences'' etc. En [[1828]], obtén do gobernador Martignac a autorización para dar comezo aos alicerces dun Museo de [[Etnografía]], reunindo coleccións chegadas dos catro puntos do planeta, e en contra do proxecto concorrente de [[Jomard]]. De Férussac tivo grandes amigos nos irmáns Champollion ([[Jean-François Champollion]], Thérèse Champollion e Marie Champollion). Redirixiu as instrucións das [[exploración]]s de [[D'Orbigny]] e de [[Jules Dumont D'Urville|Dumont d'Urville]]. == Algúns taxons descritos por Férusac == Férussac nomeou e describiu numerosos [[taxon]]s de [[gasterópodos]], incluíndo: * ''Cochlodina'' Férussac, 1821, un [[genus|xénero]] de [[caracol]] terrestre * ''Helicostyla'' Férussac, 1821, un xénero de caracol terrestre * [[Ostreida]] Férussac, 1822 , unha [[orde (bioloxía)|orde]] de [[bivalvos]] == Algunhas publicacións == Entre as obras escritas por Férussac están: * Férussac A. E. J. P. J. F. d'Audebard de (1821–1822): [https://archive.org/details/tableauxsystma00fr ''Tableaux systématiques des animaux mollusques classés en familles naturelles, dans lesquels on a établi la concordance de tous les systèmes; suivis d'un prodrome général pour tous les mollusques terrestres ou fluviatiles, vivants ou fossiles'']. Paris, Londres: Bertrand, Sowerby. * As 28 primeiras partes da ''Histoire naturelle générale et particulière des mollusques terrestres et fluviatiles'' (4 volumes, 1819–1832), orixinariamente comezado polo seu pai e posteriormente rematado por [[Gérard Paul Deshayes]]. * A introdución e as 11 primeiras partes da ''Histoire naturelle générale et particulière des céphalopodes acétabulifères'' (Paris, 1834-1835), posteriormente revisada e completada por [[d'Orbigny]]. Foi tamén, desde [[1822]], o editor do ''Bulletin général et universel des annonces et des nouvelles scientifiques''. == Abreviaturas == * A abreviatura '''Férussac''' emprégase para indicar a André Étienne Justin Pascal Joseph François d'Audebert de Férussac como [[autoridade]] na descrición e [[clasificación científica]] dos [[vexetal|vexetais]]. * A abreviatura '''Férussac''' emprégase para recoñecer a André Étienne Justin Pascal Joseph François d'Audebert de Férussac como autoridade na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. {{ORDENAR:d'Audebert}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Francia]] [[Categoría:Nobres de Francia]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en 1786]] [[Categoría:Finados en 1836]] [[Categoría:Membros da Leopoldina]] oj2ndcat4sigw2is8jeno8euxj9dqte 0 573893 6168289 6168005 2022-08-27T14:35:59Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Colorado.svg|miniatura|Selo de Colorado]] A '''Asemblea Xeral de Colorado''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Colorado General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]). Os seus poderes derívanse da constitución estatal de [[1876]] e ten unha estrutura bicameral, estando composto por un senado e unha cámara de representantes. O Capitolio Estatal de Colorado, en [[Denver]], alberga a súa sede. [[Ficheiro:Carrie-Clyde-Holly-1895.png|miniatura|Retrato de Carrie C. Holly, das primeiras deputadas de Colorado e a primeira muller en conseguir a aprobación dunha lei nos Estados Unidos.]] == Composición: == O artigo 5 da constitución de Colorado de 1876 determina que está integrada por:<ref>{{Cita libro|título=Constitution of the State of Colorado|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_the_State_of_Colorado_(2020)#A5|nome=Colorado Constitutional|apelidos=Convention}}</ref> * O Senado: a cámara alta conta con 35 membros escollidos cada catro anos. O Senado renóvase por partes cada dous anos. Ata 1974 o tenente gobernador de Colorado exercía a presidencia da cámara, dende entón, os senadores escollen entre eles a un para exercer a presidencia.<ref>{{Cita web|título=PRESIDENTS AND SPEAKERS OF THE COLORADO GENERAL ASSEMBLY|url=https://web.archive.org/web/20150115013255/http://www.colorado.gov/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application/pdf&blobkey=id&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1251852515742&ssbinary=true|páxina-web=|data=2015-01-15|data-acceso=2022-08-26}}</ref> * A Cámara de Representantes: a cámara baixa ten 65 integrantes escollidos cada dous anos. Os lexisladores non poden exercer o cargo durante máis de oito anos consecutivos. A Cámara de Representantes de Colorado foi a primeira cámara parlamentaria dos Estados Unidos en contar con [[Muller|mulleres]] entre os seus deputados. As pioneiras foron [[Clara Cressingham]], [[Frances S. Klock]] e [[Carrie Clyde Holly]], as tres escollidas polo [[Partido Republicano (Estados Unidos de América)|Partido Republicano]] en [[1894]].<ref>{{Cita web|título=Milestones for Women in American Politics|url=https://cawp.rutgers.edu/facts/milestones-women-american-politics|páxina-web=cawp.rutgers.edu|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> Ademais, Carrie C. Holly foi a primeira lexisladora en propoñer e conseguir a aprobación dunha lei: foi en [[1895]] para fixar nos 18 anos a idade de consentimento sexual da muller.<ref>{{Cita web|título=Colorado Elected The Nation’s First Female Lawmakers. Here’s What One Of Them Accomplished|url=https://www.cpr.org/2020/03/18/colorado-elected-the-nations-first-female-lawmakers-heres-what-one-of-them-accomplished/|páxina-web=Colorado Public Radio|data-acceso=2022-08-26|lingua=en|nome=Shanna|apelidos=Lewis}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] === Ligazóns externas: === * [https://leg.colorado.gov Páxina web oficial da Asemblea Xeral de Colorado] (en inglés) [[Categoría:Colorado]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] g3osobu0a823alh5ypkop9y3i7l9ysa 6168465 6168289 2022-08-27T18:18:55Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Colorado.svg|miniatura|Selo de Colorado]] A '''Asemblea Xeral de Colorado''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Colorado General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]). Os seus poderes derívanse da constitución estatal de [[1876]] e ten unha estrutura bicameral, estando composto por un senado e unha cámara de representantes. O Capitolio Estatal de Colorado, en [[Denver]], alberga a súa sede. [[Ficheiro:Carrie-Clyde-Holly-1895.png|miniatura|Retrato de Carrie C. Holly, das primeiras deputadas de Colorado e a primeira muller en conseguir a aprobación dunha lei nos Estados Unidos.]] == Composición == O artigo 5 da constitución de Colorado de 1876 determina que está integrada por:<ref>{{Cita libro|título=Constitution of the State of Colorado|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_the_State_of_Colorado_(2020)#A5|nome=Colorado Constitutional|apelidos=Convention}}</ref> * O Senado: a cámara alta conta con 35 membros escollidos cada catro anos. O Senado renóvase por partes cada dous anos. Ata 1974 o tenente gobernador de Colorado exercía a presidencia da cámara, dende entón, os senadores escollen entre eles a un para exercer a presidencia.<ref>{{Cita web|título=PRESIDENTS AND SPEAKERS OF THE COLORADO GENERAL ASSEMBLY|url=https://web.archive.org/web/20150115013255/http://www.colorado.gov/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application/pdf&blobkey=id&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1251852515742&ssbinary=true|páxina-web=|data=2015-01-15|data-acceso=2022-08-26}}</ref> * A Cámara de Representantes: a cámara baixa ten 65 integrantes escollidos cada dous anos. Os lexisladores non poden exercer o cargo durante máis de oito anos consecutivos. A Cámara de Representantes de Colorado foi a primeira cámara parlamentaria dos Estados Unidos en contar con [[Muller|mulleres]] entre os seus deputados. As pioneiras foron [[Clara Cressingham]], [[Frances S. Klock]] e [[Carrie Clyde Holly]], as tres escollidas polo [[Partido Republicano (Estados Unidos de América)|Partido Republicano]] en [[1894]].<ref>{{Cita web|título=Milestones for Women in American Politics|url=https://cawp.rutgers.edu/facts/milestones-women-american-politics|páxina-web=cawp.rutgers.edu|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> Ademais, Carrie C. Holly foi a primeira lexisladora en propoñer e conseguir a aprobación dunha lei: foi en [[1895]] para fixar nos 18 anos a idade de consentimento sexual da muller.<ref>{{Cita web|título=Colorado Elected The Nation’s First Female Lawmakers. Here’s What One Of Them Accomplished|url=https://www.cpr.org/2020/03/18/colorado-elected-the-nations-first-female-lawmakers-heres-what-one-of-them-accomplished/|páxina-web=Colorado Public Radio|data-acceso=2022-08-26|lingua=en|nome=Shanna|apelidos=Lewis}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] === Ligazóns externas: === * [https://leg.colorado.gov Páxina web oficial da Asemblea Xeral de Colorado] (en inglés) [[Categoría:Colorado]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] 81geqq32z3epmphmv1oni7yc522ba3d 6168633 6168465 2022-08-28T08:12:28Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Colorado.svg|miniatura|Selo de Colorado]] A '''Asemblea Xeral de Colorado''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Colorado General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]). Os seus poderes derívanse da constitución estatal de [[1876]] e ten unha estrutura bicameral, estando composto por un senado e unha cámara de representantes. O Capitolio Estatal de Colorado, en [[Denver]], alberga a súa sede. [[Ficheiro:Carrie-Clyde-Holly-1895.png|miniatura|Retrato de Carrie C. Holly, das primeiras deputadas de Colorado e a primeira muller en conseguir a aprobación dunha lei nos Estados Unidos.]] == Composición == O artigo 5 da constitución de Colorado de 1876 determina que está integrada por:<ref>{{Cita libro|título=Constitution of the State of Colorado|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_the_State_of_Colorado_(2020)#A5|nome=Colorado Constitutional|apelidos=Convention}}</ref> * O Senado: a cámara alta conta con 35 membros escollidos cada catro anos. O Senado renóvase por partes cada dous anos. Ata 1974 o tenente gobernador de Colorado exercía a presidencia da cámara, dende entón, os senadores escollen entre eles a un para exercer a presidencia.<ref>{{Cita web|título=PRESIDENTS AND SPEAKERS OF THE COLORADO GENERAL ASSEMBLY|url=https://web.archive.org/web/20150115013255/http://www.colorado.gov/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application/pdf&blobkey=id&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1251852515742&ssbinary=true|páxina-web=|data=2015-01-15|data-acceso=2022-08-26}}</ref> * A Cámara de Representantes: a cámara baixa ten 65 integrantes escollidos cada dous anos. Os lexisladores non poden exercer o cargo durante máis de oito anos consecutivos. A Cámara de Representantes de Colorado foi a primeira cámara parlamentaria dos Estados Unidos en contar con [[Muller|mulleres]] entre os seus deputados. As pioneiras foron [[Clara Cressingham]], [[Frances S. Klock]] e [[Carrie Clyde Holly]], as tres escollidas polo [[Partido Republicano (Estados Unidos de América)|Partido Republicano]] en [[1894]].<ref>{{Cita web|título=Milestones for Women in American Politics|url=https://cawp.rutgers.edu/facts/milestones-women-american-politics|páxina-web=cawp.rutgers.edu|data-acceso=2022-08-26|lingua=en}}</ref> Ademais, Carrie C. Holly foi a primeira lexisladora en propoñer e conseguir a aprobación dunha lei: foi en [[1895]] para fixar nos 18 anos a idade de consentimento sexual da muller.<ref>{{Cita web|título=Colorado Elected The Nation’s First Female Lawmakers. Here’s What One Of Them Accomplished|url=https://www.cpr.org/2020/03/18/colorado-elected-the-nations-first-female-lawmakers-heres-what-one-of-them-accomplished/|páxina-web=Colorado Public Radio|data-acceso=2022-08-26|lingua=en|nome=Shanna|apelidos=Lewis}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Colorado, Estados Unidos de América|Colorado]] === Ligazóns externas: === * [https://leg.colorado.gov Páxina web oficial da Asemblea Xeral de Colorado] (en inglés) [[Categoría:Colorado]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 803oher3ryyfcw4ospqkh025zriz5te 0 573898 6168525 6168203 2022-08-27T21:40:21Z HombreDHojalata 5863 elimino a [[Categoría:Cidades e vilas de Francia]]; engado a [[Categoría:Occitania (rexión administrativa)]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|44|15|21|N|1|08|15|E|display=title}} {{Cidade |nome_local = Lauzerte |escudo = Blason ville fr Lauzerte (Tarn-et-Garonne).svg |bandeira = |imaxe = Lauzerte.png |pé = Vista panorámica de Lauzerte |país = [[Francia]] |bandeirapaís = {{FRAb}} |división 1 = Rexión |nome división 1 = [[Occitania (rexión administrativa)|Occitania]] |división 2 = Departamento |nome división 2 = [[Tarn-et-Garonne]] |división 3 = Distrito |nome división 3 = [[Castelsarrasin]] |división 4 = Cantón |nome división 4 = [[Pays de Serres Sud-Quercy]] |altitude = 98 – 270 |superficie = 44,56 km<small>^2</small> |poboación = 1 454 habitantes (2019) |densidade = 33 hab./km<small>^2</small> |código postal = 82110 |alcalde = François-Thierry Le Moing<br>(2020–2026).<ref>"Répertoire national des élus: les maires". ''data.gouv.fr'' Plateforme ouverte des données publiques françaises. 2 de decembro de 2020. Consultado o 26 de agosto de 2022.</ref> |código ISO = |xentilicio = lauzertins, lauzertines }} [[Ficheiro:Lauzerte paving.jpg|miniatura|305px|Pavimentación da ''Place des Cornières'', 1988]] '''Lauzerte''' é unha [[vila]] e unha [[comuna francesa]], na rexión de [[Occitania (rexión administrativa)|Occitania]], [[departamentos de Francia|departamento]] de [[Tarn-et-Garonne]] e no [[distrito de Castelsarrasin]]. É a cabeceira do cantón homónimo. Está integrada en la ''Communauté de communes Communauté de communes Quercy Pays de Serres''. == Xeografía == Situada a una altitude entre os 98 e os 270 [[msnm]], o [[municipio]] ocupa unha superficie de 44,56 km<small>^2</small>. Segundo o censo de [[2019]] a súa poboación era de 1 454 habitantes,<ref>[https://www.insee.fr/fr/recherche?q=Laucerte&debut=0 Lacerte]. [[INSEE]].</ref> polo que a súa densidade de pobación, nese ano, era de 33 hab./km<small>^2</small>. ==Demografía== {{demografía |1962=1 816|1968=1 802|1975=1 654|1982=1 635|1990=1 529|1999=1 487 |fonte=INSEE-fr}} == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Lauzerte}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Occitania (rexión administrativa)]] bfdrqs5r1j309c9ys3cowuo5hkh1ojb 14 573899 6168528 6167981 2022-08-27T21:41:43Z HombreDHojalata 5863 wikitext text/x-wiki {{lixo|baleira, sen uso}} 7hkrrra3blrqpnwnpkvf2vvmq3rgo26 0 573920 6168429 6168072 2022-08-27T17:30:33Z Gasparoff 111586 /* Conclusión */ wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}} A '''''Hexenkartothek''''' foi unha empresa [[científica]] [[Estado|estatal]] a gran escala na [[Alemaña nazi]] para investigar a [[Caza de bruxas|persecución das bruxas]].<ref>{{Cita web|título=La cartoteca de las brujas, un peculiar proyecto del nazismo|url=https://www.muyhistoria.es/contemporanea/articulo/la-cartoteca-de-las-brujas-un-peculiar-proyecto-del-nazismo-601639931926|páxina-web=MuyHistoria.es|data=2021-12-21|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref> O interese do [[Reichsführer|Reichsführer SS]] [[Heinrich Himmler]] pola historia das primeiras cazas de [[Bruxaría|bruxas]] na [[Idade Moderna]] levou a unha empresa de [[investigación]] [[Institución|institucionalizada]] pouco despois de que os [[Nazismo|nazis]] tomasen o poder.<ref name=":0">{{Cita web|título=Heinrich Himmlers Hexen-Wahn|url=https://www.stern.de/politik/geschichte/zeitgeschichte-heinrich-himmlers-hexen-wahn-3218250.html|páxina-web=stern.de|data-acceso=2022-08-27|lingua=de}}</ref> == O interese de Heinrich Himmler polas cazas de bruxas == A historia dos primeiros xuízos modernos das [[Caza de bruxas|bruxas]] foi un dos temas favoritos do xefe das [[SS]] Heinrich Himmler. Os investigadores sospeitan que unha razón para tal interese obcecado nunha lenda da familia Himmler: un curmán chamado Wilhelm August Patin, oficial das SS e cóengo do mosteiro da Hofkirche de [[Múnic]], difundíu que unha antepasada dos Himmler chamada ''Passaquay'' fora queimada como [[meiga]] (''Hexe'').<ref name=":0" /> Como parte da "investigación sobre a bruxería" atopouse un suposto antepasado de Himmler chamado Margareth Himbler de Markelsheim, que morreu o 4 de abril de [[1629]] en Mergentheim, queimada como bruxa. Pretendían que ao final da guerra, todos os lugares de execución anteriores se investigasen de forma [[Interdisciplinariedade|interdisciplinar]]. A razón disto foi proporcionada por [[Hermann Göring]], quen unha vez mencionou casualmente que se decatara de que ''os corvos aínda se asentan en gran parte nos lugares de execución anteriores''. No seu interese pola caza de bruxas, Himmler presentaba os feitos como un [[crime]] da [[Igrexa católica|Igrexa Católica]] e un intento de destruír a [[Pobos xermánicos|antiga herdanza xermánica]]. Tamén sospeitaba dunha conspiración [[Xudaísmo|xudía]] detrás. == Hexenkartothek: a biblioteca de tarxetas de meigas == O interese de Heinrich Himmler pola persecución das bruxas levou pouco despois da "Machtergreifung" (toma do poder) do [[Partido Nacionalsocialista Alemán dos Traballadores|NSDAP]] a un proxecto no que ía ser procesado cientificamente. Por instigación de Himmler, creouse en [[1935]] unha empresa de investigación, que se dedicou a este tema en detalle até [[1944]]. Esta empresa, tamén coñecida como "H(exen)-Sonderauftrag", foi creada dentro do [[Sicherheitsdienst|Sicherheitdienstes (SD)]]. A partir de [[1939]], a orde formou un departamento separado na Oficina Principal de Seguridade do Reich, Oficina II, e desde [[1941]] na Oficina VII ("Investigación e Avaliación Ideolóxicas"). En [[1935]], outro centro de investigación "Das Ahnenerbe e. V.” foi fundada. Durante a [[Segunda guerra mundial]], "Das Ahnenerbe" recorreu cada vez máis ás [[ciencias naturais]] e ás tarefas de investigación relacionadas coa guerra. A partir de [[1935]], investigadores internos das SS, dos cales só 14 eran empregados a tempo completo (incluíndo Rudolf Levin, Friedrich Murawski, Wilhelm August Patin, Wilhelm Spengler) peitearon máis de 260 [[Biblioteca|bibliotecas]] e [[Arquivo|arquivos]] en busca de vestixios de todos os xuízos das bruxas dende a [[Idade Media]]. Realizaron as investigacións na súa maioría encubertas e avaliaron arquivos e literatura de [[investigación]]. Por exemplo, facíanse pasar por estudantes da [[Universidade Humboldt de Berlín|Universidade de Berlín]] ou da [[Universidade de Leipzig]], investigaban co pretexto da [[Xenealoxía|investigación familiar]] e foron traballar desde enderezos secretos. Axudáronlles cartas de recomendación co membrete do ''seminario de ciencias auxiliares históricas do instituto histórico da Universidade de Leipzig'' ou papeis con membrete da dirección dos estudantes do ''Reich''. Dado que en 1935 predominaban os estudos locais e rexionais e faltaban estudos exhaustivos, os [[Sicherheitsdienst|investigadores da SD]] tiveron que buscar o seu camiño nos arquivos do Reich. En 33.846 fichas índice de gran formato, tamén coñecidas como ''follas de bruxas'', documentaron casos de caza de bruxas e queimas de bruxas de toda Alemaña. As súas investigacións foron até a [[India]] e [[México]]. O primeiro cuestionario cuberto será o día 12 Data de agosto de 1935. As follas índice son follas índice DIN A4 con 37 campos preimpresos nos que, por exemplo, se rexistraban en viñetas o nome, o enderezo, as circunstancias familiares, as datas de detención, o curso do xuízo, a confesión, o veredicto e a execución do condenado. A documentación da biblioteca de tarxetas de meiga está, pois, orientada cara ás vítimas. As propias follas de índice foron grapadas en 3621 cartafoles por localización e clasificáronse alfabeticamente polo nome do lugar. Dos mapas de localidades, 3104 corresponden a [[Alemaña]], o resto foi máis aló de Alemaña. Nos 9 anos de investigación creáronse 3670 arquivos adxuntos con máis de 30.000 cuestionarios ("H[exen]-Blätter"), transcricións, copias de arquivos, [[Bibliografía|bibliografías]] temáticas estruturadas rexionalmente, publicacións proxectadas pola editorial Nordland e películas históricas. Das 30.000 tarxetas da ''Kartothek'' , 6.153 (= 20,5 %) eran do territorio do actual estado federal de [[Baviera]]. O índice de tarxetas de bruxa tamén inclúe un documento, lugar, persoa, literatura, arquivo e ficheiro de "ficha de problemas I-VIII". Aínda non é posible responder a que funcións serviu o ficheiro do problema. Os "H(exen)-Blätter" tamén conteñen unha colección de fontes e imaxes que, xunto coa biblioteca de servizos da orde especial H e os ficheiros de servizo, forman o legado dos investigadores de bruxas SS. O medio máis moderno de [[propaganda]], os [[Filme|filmes]], tamén foi incluído no tema das bruxas do Reichsführer SS. O escritor alemán dos Sudetes Friedrich Norfolk, contratado por Himmler para escribir literatura xuvenil folclórica e [[Novela histórica|novelas históricas]] sobre o tema das bruxas, tamén traballou nos entón "fíos de película H comandados". Norfolk tiña o plan para unha triloxía de bruxas, para a que planeou ''de dous a tres anos'' . Heinrich Himmler considerou isto demasiado caro. O seu obxectivo era ''un montón de historias de bruxas máis pequenas de 60-100 páxinas que se poidan ler facilmente nun curto espazo de tempo.'' O xefe da misión especial H era Rudolf Levin. A partir de [[1941]], o grupo en torno a Levin probablemente non só seguiu os enfoques da investigación das vítimas, senón que tamén buscou probas de culpabilidade contra a ''Weltjudentum'' (conspiración xudía mundial). En [[1938]], Levin describiu o perfil do seu grupo de investigación. O traballo do grupo centrouse nos seguintes problemas: # Investigación sobre as consecuencias [[Racismo|raciais]] e históricas poboacionais dos xuízos ás bruxas # a valoración das [[Muller|mulleres]] nos xuízos de bruxas e # unha panorámica da literatura previa sobre os xuízos das bruxas, así como a elaboración dunha [[bibliografía]] temática. Desde [[1941]] Levin dirixiu a Sección C3 "ordes especiais científicas" na Oficina VII, tamén unha "sección auxiliar permanente para a investigación H". Ademais do seu traballo no servizo de seguridade do Reichsführer SS, Rudolf Levin intentou establecerse no [[Universidade|mundo académico]] para seguir os pasos do seu xefe de oficina, Franz Alfred Six, pero como asistente quedou eclipsado. Os líderes das SS que actuaban a través da H-Sonderauftrag foron tamén Franz Alfred Six e Wilhelm Spengler. Mesmo despois de nove anos de intenso traballo, non se publicou nin un só libro sobre o tema, e moito menos foi impreso. Rudolf Levin xa non era capaz de [[Habilitación|habilitarse]] no tema. En [[1944]], a súa tese de habilitación foi incluso rexeitada por profesores coidadosamente seleccionados da [[Universidade de Múnic]]. A ambición científica de Levin era maior que a súa capacidade. O plan de traballo de [[1942]] incluía máis dunha ducia de tratados elaborados, incluíndo, por exemplo, un estudo sobre os ''fundamentos científicos e humanísticos do complexo H'', ''as consecuencias económicas dos procesos H'' e un ''libro básico sobre a investigación H.'' As restricións relacionadas coa guerra no uso de arquivos e bibliotecas tamén dificultaron a investigación, e a investigación dos expedientes dos xuízos por bruxas foi moito menos importante que o traballo que foi esencial para o esforzo bélico. O 19 de xaneiro de 1944, o Servizo de Seguridade (SD) parou o traballo de gravación debido á guerra, xa que, segundo Levin, "outros temas de actualidade política son agora moi urxentes". Trasladada ao castelo dos condes Haugwitz preto de Glogau, a ''Kartothek'' ou biblioteca de tarxetas de bruxas sobreviviu ao colapso do [[Terceiro Reich]] e agora está nos Arquivos do Estado en [[Poznan|Poznań]], [[Polonia]];<ref>{{Cita web|url=https://czasopisma.marszalek.com.pl/images/pliki/hso/33/hso3304.pdf|páxina-web=czasopisma.marszalek.com.pl|título=Kartoteka procesów o czary” z Archiwum. Państwowego w Poznaniu. Twórcy zespołu, proces jego powstawania, struktura i przydatność do badań nad polowaniami na czarownice}}</ref> unha copia pódese ver nos Arquivos Federais, Berlin-Lichterfelde. Hoxe é grazas ao profesor Gerhard Schormann que se coñeceu o material sobre os distintos xuízos ás bruxas a [[Década de 1980|principios dos anos 80]].<ref>{{Cita libro|título=Der Dreissigjährige Krieg|url=https://books.google.es/books/about/Der_Dreissigj%C3%A4hrige_Krieg.html?id=HVTjxNsj2y4C&redir_esc=y|editorial=Vandenhoeck & Ruprecht|data=1985|ISBN=978-3-525-33506-2|lingua=de|nome=Gerhard|apelidos=Schormann}}</ref> Segundo Schormann, a ciencia actual propúxose dous obxectivos: # clasificar a H-Sonderauftrag como unha institución das [[SS]] na historia do [[nazismo]], # o beneficio científico do traballo para a investigación daquela e presente sobre a [[caza de bruxas]]. == Conclusión == Os investigadores da misión especial H non avanzaron moito máis aló da etapa de recollida de material. O motivo disto non foi só a falta de tempo, senón quizais tamén a falta de cualificación e coñecementos por parte dos investigadores. O proxecto foi sobredimensionado e non se puido realizar en pouco tempo. Ademais, o "resultado" xa estaba [[Ideoloxía|ideoloxicamente]] predeterminado: a culpa da [[Igrexa (comunidade)|igrexa]] e a rebelión [[Xudaísmo|xudeo]]-[[Cristianismo|cristiá]] contra a [[cultura]] [[Pobos xermánicos|xermánica]].<ref name=":0" /> En [[1945]], porén, o próximo fin da guerra xa non permitiu que a xente das SS avaliase o proxecto. Hoxe, os rexistros dos investigadores de SS deben ser vistos con precaución, xa que o ficheiro de tarxetas contén información incompleta e erros, especialmente nos detalles. A falta de regulamentos fixo que os empregados da Oficina Principal de Seguridade do Reich non aplicasen criterios de avaliación uniformes á hora de compilar o expediente. O valor do ficheiro de tarxetas para a investigación sobre as cazas de bruxas no período moderno non pode determinarse en termos xerais. Porén, no Terceiro Reich esta investigación axudou a fundamentar historicamente a [[ideoloxía]] imperante. Gerhard Schormann, que foi un dos primeiros en investigar o índice de fichas, xa nomeou o seu dobre propósito: "''atopar restos de [[Paganismo nórdico|antigas crenzas xermánicas]] e utilizar o material atopado nos xuízos por bruxas para a propaganda anticristiá dirixida especificamente contra a [[Igrexa católica|Igrexa Católica]]"''. O valor do índice da ''Kartothek'' débese a que a SS utilizaba material de arquivo que xa se perdera ou que fora completamente eliminado para a investigación. Xurdiron datas e cifras de bruxas acusadas que hoxe valen como estimacións [[Estatística|estatísticas]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Portal|Historia}} {{Portal|Segunda Guerra Mundial|Alemaña}} === Outros artigos === * [[Caza de bruxas]] * [[Nazismo]] * ''[[Peinliche Befragung|Peinliche Gerichtsbarkeit]]'' * [[Xurisdición de sangue]] * ''[[Zettelkasten]]'' === Bibliografía === * Sönke Lorenz, Dieter R. Bauer, Wolfgang Behringer, Jürgen Michael Schmidt (Hrsg.): ''Himmlers Hexenkartothek.'' ''Das Interesse des Nationalsozialismus an der Hexenverfolgung'' (= ''Hexenforschung.'' 4). 2. Auflage. Verlag für Regionalgeschichte, [[Bielefeld]] [[2000]], ISBN 3-89534-273-4. * Robert Wistrich: ''Wer war wer im Dritten Reich?'' ''Ein biographisches Lexikon. Anhänger, Mitläufer, Gegner aus Politik, Wirtschaft, Militär, Kunst und Wissenschaft'' (= ''Fischer.'' 4373). Überarbeitet und erweitert von Hermann Weiß. Fischer-Taschenbuch-Verlag, [[Frankfurt]] [[1987]], ISBN 3-596-24373-4. * Hans Michael Kloth: "Wo die Raben kreisen". En: ''Der Spiegel''. Nr. 2, [[2000]], Páx. 42 f. (online – 10 de xaneiro de 2000).  * Vicki Prause: Aufsatz "Die Hexenkartothek: Himmlers Interesse an der Hexenverfolgung", Universität Koblenz-Landau, Abteilung Koblenz Institut für Geschichte, [[2002]]. * DVD: ''Hexen – Magie, Mythen und die Wahrheit.'' Von Jan Peter und Yury Winterberg: erschienen 2004 bei Icestorm Entertainment, der 3. Teil der Reihe beschäftigt sich mit dem H-Sonderauftrag der SS. === Ligazóns externas === * Jürgen Michael Schmidt: ''[https://www.historicum.net/purl/44zqa/ Hexen-Sonderauftrag; Hexenkartothek] ([https://www.historicum.net/purl/44zqa/ Encargo especial das bruxas; biblioteca de tarxetas de meiga] )''. En: ''Historicum.net'', 13 de decembro de [[1999]]. * Franz Wegener: ''[http://www.franz-wegener.de/images/hexen_bibliographie/ Bibliografía duns 440 títulos da 'orde especial para as bruxas' do Reichsführer SS]'' . 19 marzo 2005. (Escaneos dos ficheiros da Oficina Principal de Seguridade do Reich, a RSHA, Arquivo Federal Berlin-Lichterfelde, BArch R 58 7484, folla 01-69 cunha pequena introdución) [[Categoría:Bruxas]] [[Categoría:Bruxaría]] [[Categoría:Nazismo]] {{control de autoridades}} 98z7c7qxc2z4q21ebdkgr6d3u8b1i5x 0 573927 6168363 6168106 2022-08-27T16:08:28Z EmausBot 17467 Bot: Retiro 1 ligazóns interlingüísticas, proporcionadas agora polo [[d:|Wikidata]] en [[d:Q1235608]] wikitext text/x-wiki '''Universidade París-Diderot''' (en {{lang-fr|Université Paris-Diderot}}) ou simplemente '''U Paris 7''', foi unha universidade francesa creada o [[1 de xaneiro]] de [[1971]]. Desapareceu o [[1 de xaneiro]] de [[2020]] en favor da [[Universidade Paris Cité]] tras a publicación no Diario Oficial do decreto de creación da nova universidade o 20 de marzo de 2019.<ref>[https://www.legifrance.gouv.fr/loda/id/JORFTEXT000038252458/ Décret n° 2019-209 du 20 mars 2019 portant création de l'université Paris Cité et approbation de ses statuts]</ref> == Graduados famosos == * [[Sihem Badi]], unha política tunisiana e membro do Congreso para a República (CPR) * [[Joana Masó]], unha filóloga, investigadora, tradutora, editora e profesora universitaria española == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commons|Université Paris-Diderot}} === Ligazóns externas === * [https://u-paris.fr/ Páxina web oficial da Université Paris Cité] {{en}} {{fr}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Universidades de Francia]] [[Categoría:París]] 9cwrmbku1q3u3rpypovrqhfzsxsklpb 0 573928 6168630 6168114 2022-08-28T08:11:10Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of the General Assembly of Connecticut.png|miniatura|Selo da Asemblea Xeral de Connecticut]] A '''Asemblea Xeral de Connecticut''' (en inglés, ''Connecticut General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Connecticut]] ([[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]). A institución ten unha estrutura bicameral e a súa sede está en [[Hartford, Connecticut|Hartford]], a capital estatal. == Composición == A constitución de Connecticut de [[1965]] precisa as competencias e organización da A Asemblea Xeral de Connnecticut. Deste xeito, o seu artigo 3 determina que se compón de dous corpos colexisladores:<ref>{{Cita web|url=https://www.cga.ct.gov/asp/Content/constitutions/CTConstitution.htm|páxina-web=Connecticut General Assembly|título=Constitution of the state of Connecticut}}</ref> * O Senado: a cámara alta está conformada por 36 membros. O tenente gobernador do estado preside o Senado, aínda que o pleno tamén escolle a un presidente entre os seus membros para cubrir a ausencia do primeiro. * A Cámara de Representantes: a cámara baixa está integrada por 151 delegados. Os lexisladores de ambas as dúas cámaras son electos cada dous anos por distritos uninominais, ademais non existe límite de mandatos. As sesións ordinarias da Asemblea Xeral prolónganse de xaneiro a xuño nos anos impares e de febreiro a maio nos pares.<ref>{{Cita web|url=https://www.cga.ct.gov/asp/Content/FAQs.asp|páxina-web=Connecticut General Assembly|título=Frequently Asked Questions}}</ref> As sesións da Asemblea Xeral son retransmitidas pola canle de [[televisión por cable]] Connecticut Network (CT-N) dende [[1999]] e en [[streaming]] por [[YouTube|Youtube]].<ref>{{Cita web|url=https://ct-n.com/about_mission.asp|páxina-web=Connecticut Network|título=Our Mission}}</ref> == Historia == [[Ficheiro:Roger Sherman 1721-1793 by Ralph Earl.jpeg|miniatura|Roger Sherman, un dos "pais fundadores" dos Estados Unidos, foi membro da Asemblea Xeral entre 1766 e 1785.]][[Ficheiro:Connecticut State Capitol full view.jpg|miniatura|Capitolio de Connecticut, sede da Asemblea Xeral, en [[Hartford, Connecticut|Hartford]].]] A colonia de Connecticut contou dende [[1636]] coa chamada Corte Xeral (''General Corte'', en inglés) integrada por seis [[Maxistrado, maxistrada|maxistrados]] electos e tres representantes das poboacións de [[Hartford, Connecticut|Hartford]], [[Wethersfield]] e [[Windsor]]. En [[1698]], a Asemblea Xeral, como empezaba a ser chamada, foi dividida entre o Consello (de doce membros chamados asistentes) e a Cámara de Representantes. A constitución de [[1818]] confirmou o carácter bicameral da Asemblea Xeral mais trocou a denominación do Consello polo de Senado.<ref>{{Cita web|url=https://www.cga.ct.gov/hco/his-history.asp|páxina-web=cga.ct.gov|título=HISTORY OF THE CONNECTICUT HOUSE OF REPRESENTATIVES}}</ref> Dende [[1701]] ata [[1874]] a sede da Asemblea Xeral rotou entre a cidade de [[Hartford, Connecticut|Hartford]] e [[New Haven, Connecticut|New Haven]] (antiga capital da colonia homónima que se integrou en Connecticut na segunda metade do [[século XVII]]). Dende 1874 a súa sede permanente está na capital estatal, onde se edificou un novo Capitolio para albergar a ambas cámaras. Na actualidade, no Capitolio celébranse as sesións plenarias dos senadores e representantes, mentres que a maior parte dos comités parlamentarios e as oficinas dos lexisladores están no veciño Edificio da Oficina Lexislativa, LOB polas súas siglas en inglés.<ref>{{Cita web|url=https://www.cga.ct.gov/cop/cap-lob.asp|páxina-web=www.cga.ct.gov|título=Legislative Offices}}</ref> Entre os membros senlleiros que integraron a Asemblea Xeral de Connecticut, destacan [[William Samuel Johnson]] e [[Roger Sherman]] membros durante a segunda metade do século XVIII e redactores da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Connecticut|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-connecticut|páxina-web=National Archives|data=2015-11-02|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> As primeiras mulleres lexisladoras da Asemblea Xeral foron electas en 1921.<ref>{{Cita web|url=https://portal.ct.gov/-/media/SOTS/Education/WomenCandidates/50-Years-of-Women-Candidates-Report.pdf?la=en|páxina-web=porta.ct.gov|título=Fifty Years of Women Candidates. Connecticut suffrage centenial}}</ref> == Procedemento lexislativo == O proceso de elaboración dunha [[lei]] en [[Connecticut]] comeza cando un lexislador rexistra na secretaría da cámara á que pertence a súa proposta. Entón, o título da proposta de lei, o número de rexistro e o nome do seu promotor son publicados polos xornais de ambas cámaras. Segundo a materia que aborde, a proposta remítese a un dos comités da Asemblea onde se farán as comparecencias públicas oportunas e valorará o texto nun informe. Unha vez superado o paso polo comité, a Comisión Lexislativa da Asemblea Xeral analizará a constitucionalidade da lei e a Oficina de Análise Fiscal estimará o seu custo económico. Logo de ser fixado un día para o seu debate, o pleno da cámara debátea e vota as emendas. Unha vez superado o proceso nunha das cámaras, a lei é enviada á outra para ser considerada. Se na segunda cámara o texto é emendado, a primeira deberá tamén votar o texto resultante. Finalmente, a lei aprobada pola Asemblea Xeral é presentada ao gobernador de Connecticut que pode vetala. En tal caso, a Asemblea Xeral pode revogar a decisión do gobernador se así o votan, polo menos, dous terzos de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|url=https://portal.ct.gov/AG/Childrens-Issues/Kids-News/How-a-Bill-Becomes-a-Law|páxina-web=portal.ct.gov|título=How a bill becomes a law in Connecticut}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Connecticut]] === Ligazóns externas: === * [https://www.cga.ct.gov Páxina web oficial da Asemblea Xeral de Connecticut] (en inglés) * [https://www.ctatatelibrarydata.org/connecticut-general-assembly-members/ Base de datos dos lexisladores da Asemblea Xeral dende 1776] (en inglés) [[Categoría:Connecticut]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 8wyqd30ilbrhvfvptvh7m2ywzozvfz0 0 573930 6168227 6168221 2022-08-27T12:00:22Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da alfa-II espectrina en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A primeira recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente protico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóblo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto da espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos monómeros αI e βI para formar un dímero. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta, por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 únese á rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra q importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na β_H-espectrina en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na β-espectrina de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de α ou β-espectrinas en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas α-espectrinas (αI e αII) e cinco β-espectrinas (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da aII-espectrina coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a alfa-II espectrina {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] m5hx73elwu0epowgffjqaq3rhd570qs 6168235 6168227 2022-08-27T12:03:53Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A primeira recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente protico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóblo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto da espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos monómeros αI e βI para formar un dímero. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta, por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 únese á rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra q importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] clqsq535y32kfinb90enc4ekd1toy5c 6168236 6168235 2022-08-27T12:04:22Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A primeira recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente protico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóblo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto da espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos monómeros αI e βI para formar un dímero. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta, por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 únese á rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra q importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] h28rn4w38w6m89roau64hy0zi7741xu 6168292 6168236 2022-08-27T14:39:25Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto da espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos monómeros αI e βI para formar un dímero. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta, por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 únese á rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra q importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] 7qfiehlqj9j19jagqs1ulda7w1x2yo9 6168294 6168292 2022-08-27T14:41:32Z Miguelferig 27155 /* En eritrocitos */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta, por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 únese á rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra q importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] 4untsmq6qedf2wsqviitjox1ql1ybzo 6168295 6168294 2022-08-27T14:44:09Z Miguelferig 27155 /* En eritrocitos */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causa defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demis normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutción na espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación Unc-70 tamén produce [[neurona]]s defectuosas. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectoso. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] ptes10k35uw6li6i1e6sfu76rygyqf7 6168302 6168295 2022-08-27T14:50:47Z Miguelferig 27155 /* En invertebrados */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] j9opbw95ykuskte4obk8kf86l6vjss5 6168303 6168302 2022-08-27T14:51:19Z Miguelferig 27155 /* En invertebrados */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do ún ico xene α e os dous β que hai en invertebrfados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] h7jwsnh523wlcf86fsgz2uwn2872wx7 6168304 6168303 2022-08-27T14:52:03Z Miguelferig 27155 /* Xenes de espectrina en vertebrados */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do único xene α e os dous β que hai en invertebrados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] eu44osuqgy5m6q3w464noopvri9ekkj 6168305 6168304 2022-08-27T14:52:36Z Miguelferig 27155 /* Papel no tecido muscular */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do único xene α e os dous β que hai en invertebrados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase]] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforaza a evidencia da existencia dun papel exercido pola espectrina citoesquelética en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] 3bbq3pgd8hyvxudcvb6aur204mwb4c4 6168307 6168305 2022-08-27T14:54:11Z Miguelferig 27155 /* Papel no tecido muscular */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do único xene α e os dous β que hai en invertebrados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e as [[miofibrila]]s da membrana plasmática.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase]] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃ teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforza a evidencia de que a espectrina citoesquelética exerce un papel en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] k5do6sep6mclndldcdmgnma714wtmdc 6168310 6168307 2022-08-27T15:00:37Z Miguelferig 27155 /* Papel no tecido muscular */ wikitext text/x-wiki {{en tradución}} [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do único xene α e os dous β que hai en invertebrados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e estabiliza os compoñentes da membrana plasmática en relación coas [[miofibrila]]s.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase]] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃ teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforza a evidencia de que a espectrina citoesquelética exerce un papel en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] fmmp1v9gu1tufja6pls8vfe163ldyun 6168312 6168310 2022-08-27T15:04:22Z Miguelferig 27155 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Cytoskeleton (Elliptocytosis).png|miniatura|300px|Diagrama esquemático da espectrina e outras moléculas citoesqueléticas.]] [[Ficheiro:Spectrin localization under the neuronal plasme membrane..jpg|miniatura|300px|Localización da espectrina alfa-II en cor verde baixo a membrana plasmática de neuronas de rata en cultivo de tecidos vista con [[microscopio confocal]] e [[inmunofluorescencia]]. Os núcleos das células están en azul polo uso da tinguidura do ADN [[DAPI]].]] A '''espectrina''' é unha [[proteína]] [[citoesqueleto|citoesquelética]] que cobre o lado intracelular da [[membrana plasmática]] dos [[eritrocito]]s e outras células como as [[neurona]]s. A espectrina forma agrupacións pentagonais e hexagonais, formando un armazón e exercendo un importante papel no mantemento da integridade da membrana plasmática e da estrutura citoesquelética.<ref name="Huh">{{cite journal | pmid = 11720774 | volume=316 | issue=1 | title=Calpain proteolysis of alpha-II-spectrin in the normal adult human brain |date=decembro de 2001 | journal=Neurosci. Lett. | pages=41–4 | doi=10.1016/S0304-3940(01)02371-0| last1=Huh | first1=Gi-Yeong | last2=Glantz | first2=Susan B. | last3=Je | first3=Soojung | last4=Morrow | first4=Jon S. | last5=Kim | first5=Jung H. }}</ref> Estas agrupacións hexagonais están formadas por [[tetrámero]]s de subunidades de espectrina asociados con curtos filamentos de [[actina]] a ambos os extremos do tetrámero. Estes curtos filamentos de actina funcionan como complexos de unión que permiten a formación da rede hexagonal. A proteína recibe o nome de espectrina porque foi primeiramente illada como un compoñente proteico principal dos glóbulos vermellos ou eritrocitos humanos que foran tratados con deterxentes suaves; os deterxentes lisaban as células e a [[hemoglobina]] e outros compoñentes [[citoplasma|citoplasmáticos]] eran retirados por lavado. No [[microscopio óptico]] a forma básica do glóbulo vermello podía aínda percibirse como o citoesqueleto submembranoso perservado que contiña espectrina co mesmo perfil da célula. A isto chamóuselle "fantasma" (ou espectro) do glóbulo vermello, e a principal proteína deste fantasma denominouse espectrina. En certos tipos de lesións cerebrais como a [[lesión axonal difusa]], a espectrina é cortada irreversiblemente polo [[encima]] [[proteólise|proteolítico]] [[calpaína]], destruíndo así o [[citoesqueleto]].<ref name="Büki">{{cite journal | url = http://www.jneurosci.org/cgi/content/abstract/20/8/2825 | pmid = 10751434 | volume=20 | issue=8 | title=Cytochrome c release and caspase activation in traumatic axonal injury |date=April 2000 | journal=J. Neurosci. | pages=2825–34| last1 = Büki | first1 = A. | last2 = Okonkwo | first2 = D. O. | last3 = Wang | first3 = K. K. | last4 = Povlishock | first4 = J. T. | doi = 10.1523/JNEUROSCI.20-08-02825.2000 | pmc = 6772193 }}</ref> O corte da espectrina causa que a membrana forme os chamados ''[[Bleb (bioloxia celular)|blebs]]'' e finalmente sexa degradada, normalmente causando a morte da célula.<ref name="Castillo and Babson">{{cite journal | last1 = Castillo | first1 = MR | last2 = Babson | first2 = JR. | year = 1998 | title = Ca²⁺-dependent mechanisms of cell injury in cultured cortical neurons | journal = Neuroscience | volume = 86 | issue = 4| pages = 1133–1144 | pmid = 9697120 | doi=10.1016/S0306-4522(98)00070-0}}</ref> As subunidades de espectrina poden tamén ser cortadas polos encimas da familia da [[caspase]], e a calpaína e a caspase producen diferentes produtos da degradación da espectrina que poden detectrse por [[western blot]] con [[anticorpo]]s apropiados. O corte feito pola calpaína pode indicar a activación da [[necrose]], mentres que o corte que fai a caspase pode indicar [[apoptose]].<ref name="Li">{{cite journal | pmid = 21150538 | volume=69 | issue=6 | title=Biomarkers associated with diffuse traumatic axonal injury: exploring pathogenesis, early diagnosis, and prognosis. |date=decembro de 2010 | journal=J. Trauma | pages=1610–1618 | doi=10.1097/TA.0b013e3181f5a9ed| last1=Li | first1=Jia | last2=Li | first2=Xue-Yuan | last3=Feng | first3=Dong-Fu | last4=Pan | first4=Dong-Chao }}</ref> == En eritrocitos == A conveniencia de usar [[eritrocito]]s comparados con outro tipo de células fixo que se converresen no modelo estándar para a investigción do citoesqueleto de espectrina. A espectrina dimérica fórmase pola asociación lateral dos [[monómero]]s αI e βI para formar un [[dímero]]. Os dímeros despois asócianse nunha formación cabeza-cabeza para producir o tetrámero. A asociación cola-cola destes tetrámeros con curtos filamentos de actina produce os complexos hexagonais observados. En humanos, a asociación coa cara intracelular da [[membrana plasmática]] é por interacción indirecta establecida por medio de interaccións esta vez directas coa [[proteína 4.1]] e a [[anquirina]], co transportador de ións transmembrana [[banda 3]]. A proteína 4.2 une a rexión da cola da espectrina á proteína transmembrana [[GYPA|glicoforina A]].<ref>Pathologic Basis of Disease, 8ª edición Robbins and Cotran (2010) páxina 642</ref> En animais, a espectrina forma a rede estrutural que lle dá a súa forma aos eritrocitos. O modelo dos [[eritrocito]] demostra a importancia do citoesqueleto de espectrina porque as [[mutación]]s na espectrina adoitan causar defectos nos eritrocitos, incluído a [[eliptocitose hereditaria]] e raramente a [[esferocitose hereditaria]].<ref>{{cite journal | last = Delaunay | first =J | title =Genetic disorders of the red cell membranes | journal =FEBS Letters | volume =369 | issue =1 | pages =34–37 | year =1995 | doi = 10.1016/0014-5793(95)00460-Q| pmid =7641880 }}</ref> == En invertebrados == Hai tres espectrinas en [[invertebrados]], α, β e β_H. As mutacións na espectrina β_H en ''[[Caenorhabditis elegans]]'' causan defectos na morfoxénese orixinando como resultado un animal significativamente máis curto, pero polo demais normal, que se move e reproduce. Estes animais, chamados "sma" (de [[fenotipo]] ''small'', pequeno), levan mutacións no xene sma-1 gene de ''C. elegans''. <ref name="McKeown">{{cite journal | last =McKeown | first =C |author2=Praitis VM |author3=Austin JA | title =sma-1 encodes a betaH-spectrin homolog required for Caenorhabditis elegans morphogenesis. | journal =Development| volume =125 | issue =11|pages = 2087–98 | year = 1998 | url =http://dev.biologists.org/content/125/11/2087.long | pmid =9570773 }}</ref> Unha mutación no xene ''unc-70'' da espectrina β de ''C. elegans'' causa un fenotipo descoordinado no cal estes vermes están paralizados e son moito máis curtos que os de [[tipo silvestre]].<ref name="Hammarlund">{{cite journal | last =Hammarlund | first =M |author2=Davis WS |author3=Jorgensen EM | title =Mutations in β-Spectrin Disrupt Axon Outgrowth and Sarcomere Structure | journal =Journal of Cell Biology| volume =149 | issue =4|pages = 931–942 | year = 2000 | doi = 10.1083/jcb.149.4.931| pmid =10811832 | pmc =2174563}}</ref> Ademais dos efectos morfolóxicos, a mutación no xene ''unc-70'' tamén produce [[neurona]]s e músculos defectuosos. A cantidade de neuronas é a normal, pero o brote neuronal é defectuoso, e nos músculos as [[miofibrila]]s están desorganizadas. De xeito similar, a espectrina exerce unha función nas neuronas de ''[[Drosophila]]''. Os [[knockout de xenes|knockouts]] de espectrinas α ou β en ''[[Drosophila melanogaster|D. melanogaster]]'' orixinan neuronas que son morfoloxicamente normais pero que teñen unha [[neurotransmisión]] reducida na [[unión neuromuscular]].<ref name="Featherstone ">{{cite journal | last =Featherstone | first =DE |author2=Davis WS |author3=Dubreuil RR |author4=Broadie K | title =Drosophila alpha- and beta-spectrin mutations disrupt presynaptic neurotransmitter release | journal =Journal of Neuroscience | volume =21 | issue =12 | pages =4215–4224 | year =2001 | url =http://www.jneurosci.org/cgi/content/full/21/12/4215 | pmc=6762771 | doi = 10.1523/JNEUROSCI.21-12-04215.2001| pmid =11404407 | access-date =2007-02-11}}</ref> == En vertebrados == === Xenes de espectrina en vertebrados === A familia xénica da espectrina experimentou unha expansión no decurso da [[evolución]]. En vez do único xene α e os dous β que hai en invertebrados, en vertebrados hai dúas espectrinas α (αI e αII) e cinco espectrinas β (de βI a V), nomeadas pola orde en que se descubriron. En humanos os xenes son: * Alfa: [[SPTA1]], [[SPTAN1]] * Beta: [[SPTB]], [[SPTBN1]], [[SPTBN2]], [[SPTBN4]], [[SPTBN5]] A produción de espectrina é promovida polo [[factor de transcrición]] [[GATA1]]. === Papel no tecido muscular === Hai algunhas probas do papel das espectrinas nos [[tecido muscular|tecidos musculares]]. En [[cardiomiocito|células do miocardio]], a distribución da espectrina αII coincide cos discos Z do [[sarcómero]] e estabiliza os compoñentes da membrana plasmática en relación coas [[miofibrila]]s.<ref>{{cite journal | last =Bennett | first =PM |author2=Baines AJ |author3=Lecomte MC |author4=Maggs AM |author5=Pinder JC | title = Not just a plasma membrane protein: in cardiac muscle cells alpha-II spectrin also shows a close association with myofibrils| journal =Journal of Muscle Research and Cell Motility | volume =25 | issue =2 | pages =119–126 | year =2004 | doi = 10.1023/B:JURE.0000035892.77399.51| pmid =15360127}}</ref> Ademais, os [[rato knockout|ratos con knockout]] para a [[anquirina]] (ankB) presentan unha alteración da [[homeostase]] do calcio no [[miocardio]]. Os ratos afectados teñen bandas Z e morfoloxía dos sarcómeros distorsionadas. Neste modelo experimental os [[receptor (bioquímica)|receptores]] de rianodina e IP₃ teñen unha distribución anormal en [[miocito]]s cultivados. A [[sinalización por calcio]] das células cultivadas está alterada. En humanos, unha mutación no xene AnkB ten como resultado a [[síndrome de QT longa]] e morte súbita, o que reforza a evidencia de que a espectrina citoesquelética exerce un papel en tecidos excitables. == Notas == {{listaref|2}} == Véxase tamén == === Outros artigos === *[[Repetición de espectrina]] *[[Glicoforina C]], axuda a ancorar o citoesqueleto de espectrina-actina á membrana celular en eritrocitos === Ligazóns externas === *{{Proteopedia|2fot}} - complexo entre a [[calmodulina]] e a espectrina alfa-II {{control de autoridades}} [[Categoría:Citoesqueleto]] [[Categoría:Proteínas]] nho9vu64xslfk3h28a7nh6ojafkkeuv 0 573931 6168249 6168226 2022-08-27T12:21:51Z Paradanta 16394 /* Traxectoria */ Fontes: en.wiki e a referencia. wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]+. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou estaba encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención ás conclusións de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutalas, cualificounas como "consideracións importantes" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 2003 [1872]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] n0149g9yq5ql18wmusrbauhzo6c9gv2 6168250 6168249 2022-08-27T12:23:10Z Paradanta 16394 wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]+. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou estaba encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención ás conclusións de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutalas, cualificounas como "consideracións importantes" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] hj013o9sz907lx44epyevavjyl9kooe 6168251 6168250 2022-08-27T12:23:59Z Paradanta 16394 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo (pseudociencia)|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]+. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou estaba encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención ás conclusións de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutalas, cualificounas como "consideracións importantes" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] 8x9q2s24faz27zstdbsfrn5ca22559x 6168252 6168251 2022-08-27T12:24:32Z Paradanta 16394 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo (pseudociencia)|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]]. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou estaba encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención ás conclusións de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutalas, cualificounas como "consideracións importantes" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] 4f3umlq6cv0p41fiqvm6i2kcz4n0tle 6168255 6168252 2022-08-27T12:26:22Z Paradanta 16394 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo (pseudociencia)|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]]. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención ás conclusións de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutalas, cualificounas como "consideracións importantes" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] rscbjlqwqbwuduri4k1sxe7s7c0dn67 6168256 6168255 2022-08-27T12:27:35Z Paradanta 16394 /* Traxectoria */ wikitext text/x-wiki {{Científico |nome = Hugh Falconer |imaxe = |ancho_imaxe = |texto_imaxe = |nacemento = [[29 de febreiro]] de [[1808]] |lugar_nacemento = [[Forres]], [[Escocia]] |morte = [[31 de xaneiro]] de [[1865]] |lugar_morte = [[Londres]], [[Inglaterra]] |residencia = |nacionalidade = [[Gran Bretaña|británico]] |cónxuxe = |etnia = |campo = [[Paleontoloxía]] e [[xeoloxía]] |alma_máter = |director_tese = |alumnos_tese = |coñecido = |influíu = |influído = |premios = |relixión = |notas = |sinatura = }} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo (pseudociencia)|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]]. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención a esta afirmación de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutala, cualificouna como "consideración importante" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] s0ikkj24cemb1wtg4mxipxw2gw7s12w 6168264 6168256 2022-08-27T13:00:36Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Científico}} '''Hugh Falconer''', nado en [[Forres]], [[Escocia]], o [[29 de febreiro]] de [[1808]] e finado en [[Londres]], [[Inglaterra]], o [[31 de xaneiro]] de [[1865]], foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Botánica|botánico]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[Paleoaontropoloxía|paleoantropólogo]] escocés. Foi o primeiro en suxerir a moderna [[equilibrio interrompido|teoría do equilibrio puntuado]]. == Traxectoria == Estudou a [[flora]] e [[fauna]] da [[India]], [[Assam]] e [[Birmania]], así como de moitas illas do [[Mar Mediterráneo|Mediterráneo]]. Tamén investigou os fósiles da cordilleira [[Sivalik]], entre a India e o [[Paquistán]], onde realizou o que foi, probablemente, o primeiro achado dun fósil dun [[simio]]. Falconer era nun principio un [[creacionismo (pseudociencia)|creacionista]] que negaba a [[evolución|teoría evolutiva]]. Porén, en [[1859]] [[Charles Darwin]] envioulle unha copia da súa obra [[A orixe das especies]], cunha carta na que dicía: "Estou totalmente convencido de que, ano tras ano, volveraste menos firme na túa crenza na inmutabilidade das especies". En xuño de 1861, Falconer expresou o seu respecto polo biólogo nunha carta a Darwin por recibir o libro. A principios da década de 1860 volveu avaliar a súa visión do mundo e chegou a abrazar a evolución a partir dos seus estudos sobre o rexistro fósil. En 1863, Falconer escribiu unha monografía sobre o [[elefante]] fósil [[América|americano]] das rexións que bordean o [[Golfo de México]]. Un ano antes enviara en privado o seu traballo a Darwin, quen se amosou encantado de lela. Nel observou longos períodos de estase evolutiva en mamíferos fósiles con períodos curtos de rápido cambio evolutivo ao longo do tempo xeolóxico. Esta observación amosa unha gran previsión. [[Niles Eldredge]] e [[Stephen Jay Gould]] desenvolveron a mesma teoría básica un século despois, unha teoría coñecida como equilibrio puntuado. Segundo Gould, o traballo "anticipa unha inferencia primaria de equilibrio puntuado: que un patrón local de substitución brusca non significa transformación macromutacional in situ, senón unha orixe da especie posterior a partir dunha poboación ancestral que vive noutro lugar, seguida da migración cara ao lugar local". Darwin incluíu unha mención a esta afirmación de Falconer nas edicións posteriores d'A orixe das especies. Lonxe de refutala, cualificouna como "consideración importante" <ref>{{Cita libro|título = A orixe das especies|apelidos = Darwin|nome = Charles|editorial = Universidade de Santiago de Compostela|ano = 1872 [2003]|ISBN = 84-9750-144-6}}</ref>. == Notas== {{listaref}} {{control de autoridades}} {{ORDENAR:Falconer}} [[Categoría:Xeólogos do Reino Unido]] [[Categoría:Nados en 1808]] [[Categoría:Finados en 1865]] 1t52gsob6kwlu567rn89gh3djf4nrtv 0 573932 6168254 2022-08-27T12:25:01Z Xoio 22795 1ª edición con información da wiki en castelán wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Coordenadas|44|26|51|N|1|26|26|E|display=title}} [[Ficheiro:Cahors pont Valentre vgen.jpg|miniatura|250px|Cahors. Pont Valentré]] '''Cahors''' (en [[Lingua occitana|occitano]] ''Caors'') é unha [[cidade]] e [[comuna francesa]] situada na rexión de [[Occitania (rexión administrativa)|Occitania]], no departamento de [[Lot]]. Con 19 907 habitantes, nunha aglomeración de 41 607 habitantes (''Grand Cahors''), Cahors foi a capital histórica da antiga [[provincia de Quercy]]. O seu xentilicio en francés é ''cadurciens'' (antigamente ''cahorsins'') e en occitano ''caorsins''. Elevada nun meandro do [[río Lot]], rodeada de outeiros escarpados e de altas mesetas calcarias áridas, o seu casco histórico está dotado dun rico conxunto patrimonial de gran diversidade, herdado notabelmente da [[Antigüidade clásica|Antigüidade]] e da [[Idade Media]], e coñecida pola súa popular ponte Valentré, incluída na lista de [[Patrimonio Mundial da Humanidade]] da [[UNESCO]], xa que forma parte do [[Camiño Francés]], polo seu centro histórico de rúas estreitas e os sus ricos palacios, pola Catedral de Santo Esteban e o seu claustro, polo seu mercado tradicional premiado en [[2018]] como o mercado máis fermoso de [[Mediodía-Pireneos]] e polo seu mercado de abastos do [[século XIX]], que constitúe a "alma da cidade"'. {{Commonscat|Cahors}} {{en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Francia]] + l0iygy5w0r6kwh231xh93vno492g6ec 6168257 6168254 2022-08-27T12:29:44Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Coordenadas|44|26|51|N|1|26|26|E|display=title}} [[Ficheiro:Cahors pont Valentre vgen.jpg|miniatura|250px|Cahors. Pont Valentré]] '''Cahors''' (en [[Lingua occitana|occitano]] ''Caors'') é unha [[cidade]] e [[comuna francesa]] situada na rexión de [[Occitania (rexión administrativa)|Occitania]], no departamento de [[Lot]]. Con 19 907 habitantes, nunha aglomeración de 41 607 habitantes (''Grand Cahors''), Cahors foi a capital histórica da antiga [[provincia de Quercy]]. O seu xentilicio en francés é ''cadurciens'' (antigamente ''cahorsins'') e en occitano ''caorsins''. Elevada nun meandro do [[río Lot]], rodeada de outeiros escarpados e de altas mesetas calcarias áridas, o seu casco histórico está dotado dun rico conxunto patrimonial de gran diversidade, herdado notabelmente da [[Antigüidade clásica|Antigüidade]] e da [[Idade Media]], e coñecida pola súa popular ponte Valentré, incluída na lista de [[Patrimonio Mundial da Humanidade]] da [[UNESCO]], xa que forma parte do [[Camiño Francés]], polo seu centro histórico de rúas estreitas e os sus ricos palacios, pola Catedral de Santo Esteban e o seu claustro, polo seu mercado tradicional premiado en [[2018]] como o mercado máis fermoso de [[Mediodía-Pireneos]] e polo seu mercado de abastos do [[século XIX]], que constitúe a "alma da cidade"'. {{comunas de Lot}} {{Commonscat|Cahors}} {{en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Cidades de Francia]] juvfsplfgdqhrncclvj4ojegjp4tzt1 0 573933 6168258 2022-08-27T12:36:54Z Xabade 31997 Creación do artigo wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a cámara baixa e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> == Notas == == Véxase tamén == === Outros artigos: === * Delaware === Ligazóns externas: === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] hd5x9pd1vfvab9m2vwfidno3jlr10rt 6168259 6168258 2022-08-27T12:38:04Z Xabade 31997 Axustes wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a [[cámara baixa]] e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Delaware]] === Ligazóns externas: === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] k84ei0tfayjh2wj2mkrmht7rck7blqr 6168291 6168259 2022-08-27T14:38:34Z Xabade 31997 /* Composición */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a [[cámara baixa]] e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. O territorio de Delaware está dividido en [[Distrito electoral|circunscricións]] uninominais para a elección dos lexisladores, habendo polo tanto 21 distritos senatoriais e 41 distritos para a elección de representantes. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Delaware]] === Ligazóns externas: === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] rmyikyp8myqhw3xwoe55flj7zdp7ns2 6168631 6168291 2022-08-28T08:12:06Z Xabade 31997 Inclusión nunha nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a [[cámara baixa]] e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. O territorio de Delaware está dividido en [[Distrito electoral|circunscricións]] uninominais para a elección dos lexisladores, habendo polo tanto 21 distritos senatoriais e 41 distritos para a elección de representantes. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Delaware]] === Ligazóns externas: === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 6rksdbsepbsdvk6nvzip4qizk2kb6ht 6168648 6168631 2022-08-28T09:47:49Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a [[cámara baixa]] e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. O territorio de Delaware está dividido en [[Distrito electoral|circunscricións]] uninominais para a elección dos lexisladores, habendo polo tanto 21 distritos senatoriais e 41 distritos para a elección de representantes. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> En 2020, a demócrata [[Sarah McBride]] foi electa senadora estatal, sendo a primeira persoa [[Transxénero|transxéreno]] en ser escollida para ese posto en todos os Estados Unidos.<ref>{{Cita novas|título=Sarah McBride wins her State Senate race in Delaware, a landmark for transgender legislators.|url=https://www.nytimes.com/2020/11/03/us/politics/sarah-mcbride-wins-her-state-senate-race-in-delaware-a-landmark-for-transgender-legislators.html|xornal=The New York Times|data=2020-11-04|data-acceso=2022-08-28|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Matt|apelidos=Stevens}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Delaware]] === Ligazóns externas: === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] fkmx29hsjej35zrn4za0a1mucyfrx9z 6168680 6168648 2022-08-28T10:56:51Z MAGHOI 15490 /* Véxase tamén */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Delaware State Capitol.jpg|miniatura|O ''Legislative Hall'' en [[Dover, Delaware|Dover]] acolle á Asemblea Xeral de Delaware]] A '''Asemblea Xeral de Delaware''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Delaware General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Delaware]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A institución é bicameral e ten a súa sede en [[Dover, Delaware|Dover]], a capital do estado. Os membros da Asemblea Xeral de Delaware son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. == Composición == A vixente constitución de Delaware, aprobada en 1897, establece as funcións do seu poder lexislativo, outorgándollo á Asemblea Xeral. A organización e funcionamento da mesma son determinadas no artigo 2º da carta magna. Deste xeito, a Asemblea Xeral de Delaware está conformada por dúas cámaras que son:<ref>{{Cita web|título=ARTICLE II. LEGISLATURE|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-03.html#|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * O Senado: é a [[Cámara Alta|cámara alta]] e conta con 21 membros cuxos mandatos son de catro anos. O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. * A Cámara de Representantes: é a [[cámara baixa]] e intégrana 41 membros escollidos cada dous anos. O territorio de Delaware está dividido en [[Distrito electoral|circunscricións]] uninominais para a elección dos lexisladores, habendo polo tanto 21 distritos senatoriais e 41 distritos para a elección de representantes. Para poder ser electo membro da Asemblea Xeral débese contar con tres anos de residencia en Delaware e un no distrito polo que se presenta. Ademais, para os candidatos a senador deben ter, polo menos, 27 anos, e os candidatos a representante, polo menos, 24. Non existen límites de mandatos en ningunha das cámaras. == Funcións == [[Ficheiro:Seal of Delaware.svg|miniatura|Selo do estado de Delaware]] Como institución depositaria do poder lexislativo, o rol fundamental das cámaras da Asemblea Xeral é a de lexislar. No proceso interveñen ambas cámaras. O proceso lexislativo comeza cando un membro eleva unha proposta de lei. Unha vez é considerada inicialmente, a iniciativa pasa a un comité relacionado coa temática que aborda. No comité é valorada, tómanse os testemuños públicos fanse as modificacións que se consideren oportunas. Tamén pode ser que o comité renuncie a continuar coa lei ou que a remita a outro comité. Unha vez superado o comité, a proxecto de lei pasa ao plenario da cámara: alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para que a asine. A Asemblea Xeral pode revogar o veto do gobernador se así o votan tres quintos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process - Delaware General Assembly|url=https://legis.delaware.gov/LawsOfDE/LegislativeProcess|páxina-web=legis.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O Senado, a diferenza da Cámara de Representantes, debe confirmar ou rexeitar algúns nomeamentos do gobernador para cargos estatais como o de secretario de estado.<ref>{{Cita web|título=The Delaware Constitution, article III. Executive.|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-04.html#P363_47209|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Ademais, a Asemblea Xeral de Delaware é a única competente en aprobar unha emenda á [[constitución]] estatal se así o fan dous terzos dos membros de ambas as dúas cámaras.<ref>{{Cita web|título=ARTICLE. XVI AMENDMENTS AND CONVENTIONS|url=https://delcode.delaware.gov/constitution/constitution-17.html#P1000_159475|páxina-web=delcode.delaware.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> Isto é unha particularidade única nos Estados Unidos, pois no resto de estados, cómpre un referendo para a ratificalo.<ref>{{Cita web|título=Delaware Constitution|url=https://ballotpedia.org/Delaware_Constitution|páxina-web=Ballotpedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Historia == As orixes da Asemblea Xeral de Delaware remóntase á Constitución de [[1776]] que, no contexto da [[Guerra de Independencia dos Estados Unidos de América|independencia dos Estados Unidos]]. Este texto establecía unha bicameral Asemblea Xeral pois estaba conformada por un Consello de nove membros e unha Cámara da Asemblea de 21.<ref>{{Cita web|título=The Federal and State constitutions, colonial charters, and other organic laws of the state[s], territories, and colonies now or heretofore forming the United States of America /compiled and edited under the Act of Congress of June 30, 1906|url=https://avalon.law.yale.edu/18th_century/de02.asp|páxina-web=avalon.law.yale.edu|data=1998-12-18|data-acceso=2022-08-27|nome=Francis Newton|apelidos=Thorpe}}</ref> A Constitución de [[1792]] xa estableceu as actuais denominacións de Senado e Cámara de Representantes para as cámaras da Asemblea Xeral.<ref>{{Cita libro|título=Constitution of Delaware|url=https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Delaware_(1792)}}</ref> A Asemblea Xeral de Delaware en [[1787]] convocou a elección dunha convención constitucional para valorar a aprobación da [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]] que viña de ser finalizada. Así o [[7 de decembro]] dese ano, Delaware foi o primeiro estado da [[Estados Unidos de América|Unión]] en ratificala.<ref>{{Cita web|título=About Delaware Day|url=https://delawareday.delaware.gov/about-delaware-day/|páxina-web=Delaware Day - State of Delaware|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> Membros destacados da Asemblea Xeral foron os "pais fundadores" dos Estados Unidos [[Richard Bassett]], [[John Dickinson]] e [[Jacob Broom]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Delaware|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-delaware|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> Ademais, a primeira muller electa foi a republicana [[Florence Wood Hanby]] en [[1924]].<ref>{{Cita libro|título=Women in American Politics: History and Milestones|url=https://books.google.es/books?id=wW5wumFHKSEC&pg=PP1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editorial=SAGE|data=2012-01-20|ISBN=978-1-60871-007-2|lingua=en|nome=Doris|apelidos=Weatherford}}</ref> En 2020, a demócrata [[Sarah McBride]] foi electa senadora estatal, sendo a primeira persoa [[Transxénero|transxéreno]] en ser escollida para ese posto en todos os Estados Unidos.<ref>{{Cita novas|título=Sarah McBride wins her State Senate race in Delaware, a landmark for transgender legislators.|url=https://www.nytimes.com/2020/11/03/us/politics/sarah-mcbride-wins-her-state-senate-race-in-delaware-a-landmark-for-transgender-legislators.html|xornal=The New York Times|data=2020-11-04|data-acceso=2022-08-28|issn=0362-4331|lingua=en-US|nome=Matt|apelidos=Stevens}}</ref> == Notas == {{Listaref|30em}} == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Delaware]] === Ligazóns externas === * [https://legis.delaware.gov Páxina web da Asemblea Xeral de Delaware] (en inglés) {{control de autoridades}} [[Categoría:Delaware]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] pprnwzeln2gmr3zh03iuvud3f9pn0th 0 573934 6168271 2022-08-27T13:33:24Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Ostreoides]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ostreoides]] gf2a9jiqhf6jpd7skq36s6k7olp1iqt 1 573935 6168275 2022-08-27T13:52:44Z Breogan2008 23204 Nova páxina: "{{Visitas}}" wikitext text/x-wiki {{Visitas}} mjrme7egla3w9c3qvxo8kql5gyq949i 0 573936 6168277 2022-08-27T13:59:13Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/61319583|Proclamação do Império Alemão]]" wikitext text/x-wiki '''A proclamación do [[Imperio Alemán]]''' foi o proceso de fundación dun imperio nos territorios que hoxe maiormente se corresponden con [[Alemaña]]. == Historia == Debido á [[Unificación Alemá|unificación alemá]], [[Otto von Bismarck]] e os seus políticos tiñan en mente construír un [[imperio]] glorioso en [[Alemaña]], que acabaría con todos os estados alemáns. O [[18 de xaneiro|18 de xaneiro de]] [[1871]], a emancipación política alemá chegou ao seu punto máximo e proclamouse un imperio (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Deutsche Reichsgründung''). Pero pouco despois de [[Otto von Bismarck|Bismarck]], novos movementos antiimperialistas tomaron diferentes camiños políticos, aderíndose ao [[marxismo]], cuxo libro ''[[Das Kapital]]'' comezou a ser venerado polos funcionarios públicos do [[proletariado]]. O proxecto de [[Otto von Bismarck|Bismarck]] funcionou, pero o [[Káiser|Kaiser]] tivo políticas sanguinarias, que maltrataban o [[pobo]], sen tolerancia cos opositores [[Marxismo|marxistas]], e transformouse nunha [[ditadura]] imperialista. Segundo o historiador Hans-Ulrich Wehler, o control de Bismarck sobre o sistema político foi tan completo que cabe falar de "dictadura plebiscitaria de tipo bonapartista"<ref>{{Cita web|título=Alemania entre 1871 y 1900|url=https://www.artehistoria.com/es/contexto/alemania-entre-1871-y-1900|páxina-web=www.artehistoria.com|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref> [[Otto von Bismarck|Bismarck]] era un home imperialista, conseguiu crear un [[imperio]] que remataría na [[Primeira guerra mundial]] coa derrota do [[Káiser|Kaiser]], dando paso á [[República de Weimar]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Historia|Alemaña}} * [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] * [[Prusia]] * [[Reino de Baviera]] * [[Unificación Alemá|Unificación alemá]] * [[Imperio Alemán|Imperio alemán]] * [[Imperio Austrohúngaro|Imperio austrohúngaro]] * [[República de Weimar]] * [[Terceiro Reich]] [[Categoría:Historia de Alemaña]] 68i5fe3q8ixc5kspi7zjqi28bluy0ud 6168278 6168277 2022-08-27T13:59:29Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki '''A proclamación do [[Imperio Alemán]]''' foi o proceso de fundación dun imperio nos territorios que hoxe maiormente se corresponden con [[Alemaña]]. == Historia == Debido á [[Unificación Alemá|unificación alemá]], [[Otto von Bismarck]] e os seus políticos tiñan en mente construír un [[imperio]] glorioso en [[Alemaña]], que acabaría con todos os estados alemáns. O [[18 de xaneiro|18 de xaneiro de]] [[1871]], a emancipación política alemá chegou ao seu punto máximo e proclamouse un imperio (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Deutsche Reichsgründung''). Pero pouco despois de [[Otto von Bismarck|Bismarck]], novos movementos antiimperialistas tomaron diferentes camiños políticos, aderíndose ao [[marxismo]], cuxo libro ''[[Das Kapital]]'' comezou a ser venerado polos funcionarios públicos do [[proletariado]]. O proxecto de [[Otto von Bismarck|Bismarck]] funcionou, pero o [[Káiser|Kaiser]] tivo políticas sanguinarias, que maltrataban o [[pobo]], sen tolerancia cos opositores [[Marxismo|marxistas]], e transformouse nunha [[ditadura]] imperialista. Segundo o historiador Hans-Ulrich Wehler, o control de Bismarck sobre o sistema político foi tan completo que cabe falar de "ditadura plebiscitaria de tipo bonapartista"<ref>{{Cita web|título=Alemania entre 1871 y 1900|url=https://www.artehistoria.com/es/contexto/alemania-entre-1871-y-1900|páxina-web=www.artehistoria.com|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref> [[Otto von Bismarck|Bismarck]] era un home imperialista, conseguiu crear un [[imperio]] que remataría na [[Primeira guerra mundial]] coa derrota do [[Káiser|Kaiser]], dando paso á [[República de Weimar]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Historia|Alemaña}} * [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] * [[Prusia]] * [[Reino de Baviera]] * [[Unificación Alemá|Unificación alemá]] * [[Imperio Alemán|Imperio alemán]] * [[Imperio Austrohúngaro|Imperio austrohúngaro]] * [[República de Weimar]] * [[Terceiro Reich]] [[Categoría:Historia de Alemaña]] i2o0tangoghjohphzp8ykx0fsbxsuwq 6168279 6168278 2022-08-27T14:01:01Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:A_v_Werner_-_Kaiserproklamation_am_18_Januar_1871_(3._Fassung_1885).jpg|thumb|Bismarck no Salón dos Espellos. ''Kaiserproklamation ''o 18 de xaneiro de 1871.]] '''A proclamación do [[Imperio Alemán]]''' foi o proceso de fundación dun imperio nos territorios que hoxe maiormente se corresponden con [[Alemaña]]. == Historia == Debido á [[Unificación Alemá|unificación alemá]], [[Otto von Bismarck]] e os seus políticos tiñan en mente construír un [[imperio]] glorioso en [[Alemaña]], que acabaría con todos os estados alemáns. O [[18 de xaneiro|18 de xaneiro de]] [[1871]], a emancipación política alemá chegou ao seu punto máximo e proclamouse un imperio (en [[Lingua alemá|alemán]]: ''Deutsche Reichsgründung''). Pero pouco despois de [[Otto von Bismarck|Bismarck]], novos movementos antiimperialistas tomaron diferentes camiños políticos, aderíndose ao [[marxismo]], cuxo libro ''[[Das Kapital]]'' comezou a ser venerado polos funcionarios públicos do [[proletariado]]. O proxecto de [[Otto von Bismarck|Bismarck]] funcionou, pero o [[Káiser|Kaiser]] tivo políticas sanguinarias, que maltrataban o [[pobo]], sen tolerancia cos opositores [[Marxismo|marxistas]], e transformouse nunha [[ditadura]] imperialista. Segundo o historiador Hans-Ulrich Wehler, o control de Bismarck sobre o sistema político foi tan completo que cabe falar de "ditadura plebiscitaria de tipo bonapartista"<ref>{{Cita web|título=Alemania entre 1871 y 1900|url=https://www.artehistoria.com/es/contexto/alemania-entre-1871-y-1900|páxina-web=www.artehistoria.com|data-acceso=2022-08-27|lingua=es}}</ref> [[Otto von Bismarck|Bismarck]] era un home imperialista, conseguiu crear un [[imperio]] que remataría na [[Primeira guerra mundial]] coa derrota do [[Káiser|Kaiser]], dando paso á [[República de Weimar]]. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}}{{Portal|Historia|Alemaña}} * [[Sacro Imperio Romano Xermánico]] * [[Prusia]] * [[Reino de Baviera]] * [[Unificación Alemá|Unificación alemá]] * [[Imperio Alemán|Imperio alemán]] * [[Imperio Austrohúngaro|Imperio austrohúngaro]] * [[República de Weimar]] * [[Terceiro Reich]] [[Categoría:Historia de Alemaña]] g1ukcyq7bqur8nzbrhsuroa6z3sk911 0 573937 6168287 2022-08-27T14:19:54Z Xoio 22795 1ª edición redactada con informacións das referencias wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Grifeidos<br />''Gryphaeidae'' | fossil_range = [[Triásico]] ― [[Holoceno|Actualidade]] <ref>{{Cite journal|author1=Michael Hautmann |author2=David Ware |author3=Hugo Bucher |year=2017 |title=Geologically oldest oysters were epizoans on Early Triassic ammonoids |journal=Journal of Molluscan Studies |volume=83 |issue=3 |pages=253–260 }}</ref> | image = Naturalis Biodiversity Center - ZMA.MOLL.4827 - Hyotissa hyotis (Linnaeus, 1758) - Gryphaeidae - Mollusc shell.jpeg | image_width = 270px | image_caption = Cunchas de ''Hyotissa hyotis'' <small>(Linnaeus, 1758)</small> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = '''Gryphaeidae''' | familia_authority = [[Oleg Stepánovich Vyálov|Vyalov]], [[1936]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Subfamilias]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''grifeidos''' (''Gryphaeidae'') é unha [[Familia (bioloxía)|familia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], unha das dúas integradas na [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1936]] polo [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]] [[Oleg Stepánovich Vyálov]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> === Subfamilia === * [[Pycnodonteinae]] Stenzel, 1959 == Notas == {{listaref}} hrq6ejank6kpdmyq4jqpj1tsg8pft8y 6168297 6168287 2022-08-27T14:45:22Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Taxobox | name = Grifeidos<br />''Gryphaeidae'' | fossil_range = [[Triásico]] ― [[Holoceno|Actualidade]] <ref>{{Cite journal|author1=Michael Hautmann |author2=David Ware |author3=Hugo Bucher |year=2017 |title=Geologically oldest oysters were epizoans on Early Triassic ammonoids |journal=Journal of Molluscan Studies |volume=83 |issue=3 |pages=253–260 }}</ref> | image = Naturalis Biodiversity Center - ZMA.MOLL.4827 - Hyotissa hyotis (Linnaeus, 1758) - Gryphaeidae - Mollusc shell.jpeg | image_width = 270px | image_caption = Cunchas de ''Hyotissa hyotis'' <small>(Linnaeus, 1758)</small> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = '''Gryphaeidae''' | familia_authority = [[Oleg Stepánovich Vyálov|Vyalov]], [[1936]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Subfamilias]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''grifeidos''' (''Gryphaeidae'') é unha [[Familia (bioloxía)|familia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], unha das dúas integradas na [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1936]] polo [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]] [[Oleg Stepánovich Vyálov]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> noseu traballo: :Vialov, O. (1936): "Sur la classification des huîtres". ''Comptes Rendus (Doklady) de l'Académie des Sciences de l'URSS. ser. 2'' '''4''' (1): 17-20. === Subfamilias === Actulmente a familia só conta cunha subfamilia con [[especies]] viventes:<ref name=W/> * [[Pycnodonteinae]] <small>Stenzel, 1959</small> Pero tamén se describiron, por Vialov, dúas [[extinta]]s:<ref name=W/> * Exogyrinae † <small>, 1936</small> * Gryphaeinae † <small>, 1936</small> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado, segundo a norma, pola raíz do nome do seu [[xénero tipo]], ''Gryphaea'' <small>Lamarck, 1801 †</small>,<ref name=W/> coa adición do sufixo do [[latín científico]] -''ĭdae'', propio dos nomes das familias de animais. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] a4cpv4lyct8e0h4q1rizbd7rnmv8aww 6168298 6168297 2022-08-27T14:46:35Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Grifeidos<br />''Gryphaeidae'' | fossil_range = [[Triásico]] ― [[Holoceno|Actualidade]] <ref>{{Cite journal|author1=Michael Hautmann |author2=David Ware |author3=Hugo Bucher |year=2017 |title=Geologically oldest oysters were epizoans on Early Triassic ammonoids |journal=Journal of Molluscan Studies |volume=83 |issue=3 |pages=253–260 }}</ref> | image = Naturalis Biodiversity Center - ZMA.MOLL.4827 - Hyotissa hyotis (Linnaeus, 1758) - Gryphaeidae - Mollusc shell.jpeg | image_width = 270px | image_caption = Cunchas de ''Hyotissa hyotis'' <small>(Linnaeus, 1758)</small> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = '''Gryphaeidae''' | familia_authority = [[Oleg Stepánovich Vyálov|Vyalov]], [[1936]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Subfamilias]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''grifeidos''' (''Gryphaeidae'') é unha [[Familia (bioloxía)|familia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], unha das dúas integradas na [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1936]] polo [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]] [[Oleg Stepánovich Vyálov]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> noseu traballo: :Vialov, O. (1936): "Sur la classification des huîtres". ''Comptes Rendus (Doklady) de l'Académie des Sciences de l'URSS. ser. 2'' '''4''' (1): 17-20. === Subfamilias === Actulmente a familia só conta cunha subfamilia con [[especies]] viventes:<ref name=W/> * [[Pycnodonteinae]] <small>Stenzel, 1959</small> Pero tamén se describiron, por Vialov, dúas [[extinta]]s:<ref name=W/> * Exogyrinae † <small>, 1936</small> * Gryphaeinae † <small>, 1936</small> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado, segundo a norma, pola raíz do nome do seu [[xénero tipo]], ''Gryphaea'' <small>Lamarck, 1801 †</small>,<ref name=W/> coa adición do sufixo do [[latín científico]] -''ĭdae'', propio dos nomes das familias de animais. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] invo2vg7d1dblddbze9f66r7nfnlh9v 6168475 6168298 2022-08-27T18:39:19Z Xoio 22795 a wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Grifeidos<br />''Gryphaeidae'' | fossil_range = [[Triásico]] ― [[Holoceno|Actualidade]] <ref>{{Cite journal|author1=Michael Hautmann |author2=David Ware |author3=Hugo Bucher |year=2017 |title=Geologically oldest oysters were epizoans on Early Triassic ammonoids |journal=Journal of Molluscan Studies |volume=83 |issue=3 |pages=253–260 }}</ref> | image = Naturalis Biodiversity Center - ZMA.MOLL.4827 - Hyotissa hyotis (Linnaeus, 1758) - Gryphaeidae - Mollusc shell.jpeg | image_width = 270px | image_caption = Cunchas de ''Hyotissa hyotis'' <small>(Linnaeus, 1758)</small> | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = '''Gryphaeidae''' | familia_authority = [[Oleg Stepánovich Vyálov|Vyalov]], [[1936]] | subdivision_ranks = [[Familia (bioloxía)|Subfamilias]] | subdivision = :''Véxase o texto'' }} A dos '''grifeidos''' (''Gryphaeidae'') é unha [[Familia (bioloxía)|familia]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], unha das dúas integradas na [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]]. == Taxonomía == === Descrición === A familia foi descrita en [[1936]] polo [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]] [[Oleg Stepánovich Vyálov]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> no seu traballo: :Vialov, O. (1936): "Sur la classification des huîtres". ''Comptes Rendus (Doklady) de l'Académie des Sciences de l'URSS. ser. 2'' '''4''' (1): 17-20. === Subfamilias === Actulmente a familia só conta cunha subfamilia con [[especies]] viventes:<ref name=W/> * [[Pycnodonteinae]] <small>Stenzel, 1959</small> Pero tamén se describiron, por Vialov, dúas [[extinta]]s:<ref name=W/> * Exogyrinae † <small>, 1936</small> * Gryphaeinae † <small>, 1936</small> === Etimoloxía === O [[nome científico]] da familia está formado, segundo a norma, pola raíz do nome do seu [[xénero tipo]], ''Gryphaea'' <small>Lamarck, 1801 †</small>,<ref name=W/> coa adición do sufixo do [[latín científico]] -''ĭdae'', propio dos nomes das familias de animais. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] qxctf9afatp75fr8kq8it11vs8e9300 1 573938 6168331 2022-08-27T15:14:54Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 15:14 (UTC) pj4fv9j2w9rbi526247ifplkg9nmmzx 6168332 6168331 2022-08-27T15:15:03Z Gasparoff 111586 O contido da páxina foi substituído por "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 573939 6168347 2022-08-27T15:30:51Z Xoio 22795 1ª edición redactada con informacións das referencias wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía |nome = Oleg Stepánovich Vyálov |data_de_nacemento = [[23 de xaneiro]] de [[1904]] |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |data_de_falecemento = [[1 de xuño]] de [[1988]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |soterrado = Lychakivskiy Cemetery, [[Lviv]] |nacionalidade = Cidadán da [[URSS]] |profesión = [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' foi un [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]]. == Traxectoria == Nado o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] en [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]], e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]], foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[RSS de Ucraína]].<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov Oleg Stepanovich Vyalov] en Find a Grave (''findagrave.com'') {{en}}.</ref> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> == Abreviatura == A abreviatura == Notas == {{listaref}} nbjegogoeb9vkti29dpzjaszpdegz1b 6168348 6168347 2022-08-27T15:42:16Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{Biografía |nome = Oleg Stepánovich Vyálov |data_de_nacemento = [[23 de xaneiro]] de [[1904]] |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |data_de_falecemento = [[1 de xuño]] de [[1988]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |soterrado = Lychakivskiy Cemetery, [[Lviv]] |nacionalidade = Cidadán da [[URSS]] |profesión = [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' foi un [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]]. == Traxectoria == Nado o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] en [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]], e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]], foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[RSS de Ucraína]].<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov Oleg Stepanovich Vyalov] en Find a Grave (''findagrave.com'') {{en}}.</ref> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] id1dl36iyh2u2z9x2kj8osw7qesexbm 6168349 6168348 2022-08-27T15:42:39Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Oleg Stepánovich Vyálov |data_de_nacemento = [[23 de xaneiro]] de [[1904]] |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |data_de_falecemento = [[1 de xuño]] de [[1988]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |soterrado = Lychakivskiy Cemetery, [[Lviv]] |nacionalidade = Cidadán da [[URSS]] |profesión = [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' foi un [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]]. == Traxectoria == Nado o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] en [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]], e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]], foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[RSS de Ucraína]].<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov Oleg Stepanovich Vyalov] en Find a Grave (''findagrave.com'') {{en}}.</ref> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] 31cxpjo7ev41yuayujdfdjwql72l5sa 6168352 6168349 2022-08-27T15:50:01Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Oleg Stepánovich Vyálov |data_de_nacemento = [[23 de xaneiro]] de [[1904]] |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |data_de_falecemento = [[1 de xuño]] de [[1988]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |soterrado = Lychakivskiy Cemetery, [[Lviv]] |nacionalidade = Cidadán da [[URSS]] |profesión = [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov''') foi un [[xeólogo]] e [[paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]]. == Traxectoria == Nado o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] en [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]], e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov Oleg Stepanovich Vyalov] en Find a Grave (''findagrave.com'') {{en}}.</ref> foi un [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[RSS de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] 75xgs52mvt56to3byxvoovy5v9j19go 6168388 6168352 2022-08-27T16:50:59Z MAGHOI 15490 ligazóns internas wikitext text/x-wiki {{Biografía |nome = Oleg Stepánovich Vyálov |data_de_nacemento = [[23 de xaneiro]] de [[1904]] |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |data_de_falecemento = [[1 de xuño]] de [[1988]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] |soterrado = Lychakivskiy Cemetery, [[Lviv]] |nacionalidade = Cidadán da [[URSS]] |profesión = [[xeólogo]], [[paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov''') foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] [[Ucraína|ucraíno]]. == Traxectoria == Nado o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] en [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]], e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov Oleg Stepanovich Vyalov] en Find a Grave (''findagrave.com'') {{en}}.</ref> foi un xeólogo, paleontólogo e [[taxonomía|taxónomo]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína|RSS de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] 32xrfjwnl7pi7bjp3a8nik9df9862kp 6168431 6168388 2022-08-27T17:30:55Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), nado en [[Lviv]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína|RSS de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] qzrnoon690zzhqtq45ia7kpe1cffnkq 6168448 6168431 2022-08-27T17:47:43Z Estevoaei 1131 engado a [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] mediante [[commons:Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), nado en [[Lviv]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína|RSS de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] r2747lc66p9r29j074ltiyipwzm7b0v 6168458 6168448 2022-08-27T18:08:17Z Xoio 22795 arranxos wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), nado en [[Lviv]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == Premio Stalin<br>Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía<br>Científico de Honor de Ucraína<br>Orde de Lenin<br>Orde da Insignia de Honra<br>Medalla do "Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945"<br>Medalla "Pola Defensa de Leningrado"<br>Orde da Amizade dos Pobos == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] inzgvj8je44u20fdal91iy0y1rngggz 6168460 6168458 2022-08-27T18:12:09Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), nado en [[Lviv]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == Premio Stalin<br>Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía<br>Científico de Honor de Ucraína<br>Orde de Lenin<br>Orde da Insignia de Honra<br>Medalla do "Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945"<br>Medalla "Pola Defensa de Leningrado"<br>Orde da Amizade dos Pobos == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] j7cembnl8ar9v0b4880v89o53h9the7 6168464 6168460 2022-08-27T18:17:19Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''' nado en [[Taskent]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado na mesma cidade o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]] e [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == Premio Stalin<br>Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía<br>Científico de Honor de Ucraína<br>Orde de Lenin<br>Orde da Insignia de Honra<br>Medalla do "Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945"<br>Medalla "Pola Defensa de Leningrado"<br>Orde da Amizade dos Pobos == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] gn3t5155m7xkc6u8mhiskfipx75swx4 6168466 6168464 2022-08-27T18:22:11Z Xoio 22795 arranxiños wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no Lychakivskiy Cemetery de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == Premio Stalin<br>Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía<br>Científico de Honor de Ucraína<br>Orde de Lenin<br>Orde da Insignia de Honra<br>Medalla do "Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945"<br>Medalla "Pola Defensa de Leningrado"<br>Orde da Amizade dos Pobos == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] 3l87bh4lbaj9wqobxm233er2cbr0y85 6168468 6168466 2022-08-27T18:24:47Z Xoio 22795 arranxiños wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == Premio Stalin<br>Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía<br>Científico de Honor de Ucraína<br>Orde de Lenin<br>Orde da Insignia de Honra<br>Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945<br>Medalla Pola Defensa de Leningrado<br>Orde da Amizade dos Pobos == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] 2tzdavozcfj269rrlp44qo5ucph9iff 6168473 6168468 2022-08-27T18:37:43Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] 7dmzfa8mx69gegdnb87jhc88fresybi 6168602 6168473 2022-08-28T04:20:03Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{ORDENAR:Vyálov, Oleg Stepánovich}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] md5moqfal26g75s6l6f60vc6opmq97l 6168603 6168602 2022-08-28T04:26:42Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov. Oleg Stepanovich Vyalov] en ''findagrave.com''.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{ORDENAR:Vyálov, Oleg Stepánovich}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] d5tdaz372uwxq237sepvf582t6ecue6 6168604 6168603 2022-08-28T04:28:33Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov. Oleg Stepanovich Vyalov] en ''findagrave.com''.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{ORDENAR:Vyálov, Oleg Stepánovich}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Estatal de San Petersburgo]] [[Categoría:Nados en Lviv]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] ffr7gjml0sr5r9ohlglt3zgpht1nf7q 6168605 6168604 2022-08-28T04:29:37Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{Biografía |lugar_de_nacemento = [[Tashkent]], [[Imperio Ruso]] |lugar_de_falecemento = [[Lviv]], [[Ucraína]], [[Unión Soviética]] | soterrado = Cemiterio Lychakiv de [[Lviv]] |nacionalidade = [[Rusia|rusa]] |alma_máter = [[Universidade Estatal de San Petersburgo]] |ocupación = [[xeólogo]], [[paleontólogo]], [[taxonomía|taxónomo]] |premios = ''Véxase o texto'' }} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>[https://es.findagrave.com/memorial/210586587/oleg-stepanovich-vyalov. Oleg Stepanovich Vyalov] en ''findagrave.com''.</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{ORDENAR:Vyálov, Oleg Stepánovich}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Estatal de San Petersburgo]] [[Categoría:Nados en Tashkent]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] iyjxkya9vmbxvrdysnbc3psgaq1b35e 6168609 6168605 2022-08-28T05:58:36Z Estevoaei 1131 wikitext text/x-wiki {{Biografía}} '''Oleg Stepánovich Vyálov''' (grafado ás veces como '''Oleg Stepanovich Vialov'''), en [[lingua rusa|ruso]] '''Оле́г Степа́нович Вя́лов''', nado en [[Taskent]], [[Imperio Ruso]] o [[23 de xaneiro]] de [[1904]] e finado en [[Lviv]], [[Ucraína]] o [[1 de xuño]] de [[1988]],<ref name=F>{{Find a Grave|210586587}}</ref> foi un [[Xeoloxía|xeólogo]], [[Paleontoloxía|paleontólogo]] e [[taxonomía|taxónomo]] [[Ucraína|ucraíno]], especializado no estudo dos [[moluscos]] [[bivalvos]]. == Traxectoria == É coñecido por ser o descritor da [[familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], e de varios outros [[taxon]]s de [[moluscos]] [[bivalvos]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=23048 Gryphaeidae Vialov, 1936] no [[WoRMS]].</ref> Foi elixido en [[1948]] membro da Academia de Ciencias da [[República Socialista Soviética de Ucraína]].<ref name=F/> Está enterrado no cemiterio Lychakivskiy de [[Lviv]].<ref name=F/> == Premios == {{Div col|cols=2}} *Premio Stalin *Premio Estatal de Ucraína en Ciencia e Tecnoloxía *Científico de Honor de Ucraína *Orde de Lenin *Orde da Insignia de Honra *Medalla do Mérito de Traballo da Gran Guerra Patriótica 1941-1945 *Medalla Pola Defensa de Leningrado *Orde da Amizade dos Pobos {{Fin div col}} == Abreviatura == A abreviatura '''Vialov''' emprégase para recoñecer a Oleg Stepánovich Vyálov como [[autoridade]] na descrición e [[taxonomía]] en [[zooloxía]]. == Notas == {{listaref}} == Véxase tmén == === Ligazóns externas === *[https://www.nas.gov.ua/EN/PersonalSite/Pages/default.aspx?PersonID=0000002256 Datos sobre o autor {{en}} e fotografía] {{ORDENAR:Vyálov, Oleg Stepánovich}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Científicos de Ucraína]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da xeoloxía]] [[Categoría:Personalidades da paleontoloxía]] [[Categoría:Personalidades da malacoloxía]] [[Categoría:Alumnos da Universidade Estatal de San Petersburgo]] [[Categoría:Nados en Tashkent]] [[Categoría:Nados en 1904]] [[Categoría:Finados en 1988]] [[Categoría:Personalidades sen imaxes]] i2vaksr8d3bpe42ftwwb3ktgc19ri9k 0 573940 6168350 2022-08-27T15:43:54Z Beninho 865 básico de sv.wiki wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|20|N|13|26|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Hammarö|nativo=Hammarö kommun|imaxe=Hammarö kommunhus.JPG|pé=Casa do concello|escudo=Hammarö vapen.svg|landskap=[[Värmland(landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Skoghall]]|poboación=16 804|censo=2022|área=464,15|densidade=282,66|mapa=Hammarö Municipality in Värmland County.png|web=[http://www.hammaro.se/ hammaro.se]}} '''Hammarö''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]]. O concello atópase principalmente na illa de [[Hammarön]] e limita ao norte co municipio de [[Karlstad (municipio)|Karlstad]]. A súa capital é [[Skoghall]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 16 804 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] 4nmw06u2keko5ybko3ijk77pf4apw8s 6168351 6168350 2022-08-27T15:47:20Z Beninho 865 wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|20|N|13|26|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Hammarö|nativo=Hammarö kommun|imaxe=Hammarö kommunhus.JPG|pé=Casa do concello|escudo=Hammarö vapen.svg|landskap=[[Värmland(landskap)|Värmland]]|condado=[[Värmland]]|capital=[[Skoghall]]|poboación=16 804|censo=2022|área=464,15|densidade=282,66|mapa=Hammarö Municipality in Värmland County.png|web=[http://www.hammaro.se/ hammaro.se]}} '''Hammarö''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Värmland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-27}}</ref> O concello atópase principalmente na illa de [[Hammarön]] e limita ao norte co municipio de [[Karlstad (municipio)|Karlstad]]. A súa capital é [[Skoghall]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 16 804 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Värmland]] hr7z0u87iad00q3tixtiezn2a1v7vvr 0 573941 6168355 2022-08-27T16:02:01Z Xabade 31997 Creación do artigo wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Georgia State Capitol, Capitol Square, Atlanta, Fulton County, GA HABS GA,61-ATLA,3- (sheet 13 of 52).tif|miniatura|Alzado do Capitolio Estatal de Xeorxia, sede da Asemblea Xeral, en Atlanta ]] A '''Asemblea Xeral de Xeorxia''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Georgia General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Xeorxia, Estados Unidos de América|Xeorxia]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Os 236 membros da Asemblea Xeral de Xeorxia son escollidos por sufraxio universal e exercen o [[poder lexislativo]]. A súa fundación remóntase a [[1777]] e ten a súa sede no Capitolio Estatal de Xeorxia, en [[Atlanta]]. == Composición == O artigo 3º da Constitución de Xeorxia determina que a Asemblea Xeral está integrada por:<ref>{{Cita web|título=Art. III|url=https://law.justia.com/constitution/georgia/conart3.html|páxina-web=Justia Law|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> * O Senado: que non pode contar con máis de 56 membros (número que ten na actualidade). O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. Os senadores deben ter, polo menos 25 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos e levar dous anos de residencia en Xeorxia. * A Cámara de Representantes: que non pode contar con menos de 180 deputados (número que ten na actualidade). Os representantes son escollidos en distritos uninominais e deben ter, polo menos, 21 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos, levar dous anos residindo en Xeorxia e un na circunscrición pola que concorre. Ambas as dúas cámaras son colexisladoras pois teñen funcións similares, se ben o Senado debe ratificar ou rexeitar determinados nomeamentos feitos polo gobernador, e a Cámara de Representantes ten un papel destacado nas leis de tipo fiscal.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process|url=https://www.georgiaencyclopedia.org/articles/government-politics/legislative-process-overview/|páxina-web=New Georgia Encyclopedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> A Asemblea Xeral renóvanse cada dous anos na súa totalidade e non existe límite de mandatos para os lexisladores. == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse á Oficina de Consello Lexislativo, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada. Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á primeira lectura, é dicir, o título da lei é lido na cámara e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor. Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan dous terzos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=The Life of a Law|url=https://georgia.gov/life-law|páxina-web=Georgia.gov|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Membros destacados == [[Ficheiro:Portrait of Jimmy Carter by Ansel Adams (1979).jpg|miniatura|O posterior Presidente Jimmy Carter foi senador estatal durante dous mandatos entre 1962 e 1966. ]] Ao longo da súa historia, as cámaras da Asemblea Xeral de Xeorxia contaron con destacados políticos como [[William Pierce]], [[William Few]] e [[Abraham Baldwin]], que tamén participaron na Convención Constitucional que redactou a [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Georgia|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-georgia|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> En [[1868]], logo da Guerra Civil, foron electos os primeiros lexisladores afroamericanos que son chamados colectivamente "''Original 33''". Con todo, as manobras dos seus compañeiros de Asemblea lograron a expulsión destes 30 representantes e 3 senadores, en setembro de 1868. En [[1870]], o [[Tribunal Supremo de Xeorxia]] obrigaría a readmitilos. As primeiras mulleres lexisladoras foron [[Bessie Kempton]] e [[Viola Ross Napier]] electas representantes no ano [[1922]].<ref>{{Cita web|título=September 13, 1922: Viola Ross Napier and Bessie Kempton Crowell|url=https://www.todayingeorgiahistory.org/tih-georgia-day/viola-ross-napier-and-bessie-kempton-crowell/|data-acceso=2022-08-27|páxina-web=Today in Georgia History}}</ref> Ademais, entre [[1962]] e [[1966]] [[Jimmy Carter]] foi senador estatal de Xeorxia. Este foi o primeiro cargo electo gañado polo que sería Presidente dos Estados Unidos entre [[1977]] e [[1981]].<ref>{{Cita web|título=Jimmy Carter: Life Before the Presidency|url=https://millercenter.org/president/carter/life-before-the-presidency|páxina-web=millercenter.org|data=2016-10-04|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Notas == == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Xeorxia]] === Ligazóns externas: === * [http://www.legis.state.ga.us Páxina web da Asemblea Xeral de Xeorxia] (en inglés) [[Categoría:Xeorxia, Estados Unidos de América]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] gesgt1yw96qzafuidbzem4acuzcswkd 6168356 6168355 2022-08-27T16:03:56Z Xabade 31997 /* Notas */ wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Georgia State Capitol, Capitol Square, Atlanta, Fulton County, GA HABS GA,61-ATLA,3- (sheet 13 of 52).tif|miniatura|Alzado do Capitolio Estatal de Xeorxia, sede da Asemblea Xeral, en Atlanta ]] A '''Asemblea Xeral de Xeorxia''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Georgia General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Xeorxia, Estados Unidos de América|Xeorxia]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Os 236 membros da Asemblea Xeral de Xeorxia son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. A súa fundación remóntase a [[1777]] e ten a súa sede no Capitolio Estatal de Xeorxia, en [[Atlanta]]. == Composición == O artigo 3º da Constitución de Xeorxia determina que a Asemblea Xeral está integrada por:<ref>{{Cita web|título=Art. III|url=https://law.justia.com/constitution/georgia/conart3.html|páxina-web=Justia Law|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> * O Senado: que non pode contar con máis de 56 membros (número que ten na actualidade). O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. Os senadores deben ter, polo menos 25 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos e levar dous anos de residencia en Xeorxia. * A Cámara de Representantes: que non pode contar con menos de 180 deputados (número que ten na actualidade). Os representantes son escollidos en distritos uninominais e deben ter, polo menos, 21 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos, levar dous anos residindo en Xeorxia e un na circunscrición pola que concorre. Ambas as dúas cámaras son colexisladoras pois teñen funcións similares, se ben o Senado debe ratificar ou rexeitar determinados nomeamentos feitos polo gobernador, e a Cámara de Representantes ten un papel destacado nas leis de tipo fiscal.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process|url=https://www.georgiaencyclopedia.org/articles/government-politics/legislative-process-overview/|páxina-web=New Georgia Encyclopedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> A Asemblea Xeral renóvanse cada dous anos na súa totalidade e non existe límite de mandatos para os lexisladores. == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse á Oficina de Consello Lexislativo, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada. Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á primeira lectura, é dicir, o título da lei é lido na cámara e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor. Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan dous terzos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=The Life of a Law|url=https://georgia.gov/life-law|páxina-web=Georgia.gov|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Membros destacados == [[Ficheiro:Portrait of Jimmy Carter by Ansel Adams (1979).jpg|miniatura|O posterior Presidente Jimmy Carter foi senador estatal durante dous mandatos entre 1962 e 1966. ]] Ao longo da súa historia, as cámaras da Asemblea Xeral de Xeorxia contaron con destacados políticos como [[William Pierce]], [[William Few]] e [[Abraham Baldwin]], que tamén participaron na Convención Constitucional que redactou a [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Georgia|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-georgia|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> En [[1868]], logo da Guerra Civil, foron electos os primeiros lexisladores afroamericanos que son chamados colectivamente "''Original 33''". Con todo, as manobras dos seus compañeiros de Asemblea lograron a expulsión destes 30 representantes e 3 senadores, en setembro de 1868. En [[1870]], o [[Tribunal Supremo de Xeorxia]] obrigaría a readmitilos. As primeiras mulleres lexisladoras foron [[Bessie Kempton]] e [[Viola Ross Napier]] electas representantes no ano [[1922]].<ref>{{Cita web|título=September 13, 1922: Viola Ross Napier and Bessie Kempton Crowell|url=https://www.todayingeorgiahistory.org/tih-georgia-day/viola-ross-napier-and-bessie-kempton-crowell/|data-acceso=2022-08-27|páxina-web=Today in Georgia History}}</ref> Ademais, entre [[1962]] e [[1966]] [[Jimmy Carter]] foi senador estatal de Xeorxia. Este foi o primeiro cargo electo gañado polo que sería Presidente dos Estados Unidos entre [[1977]] e [[1981]].<ref>{{Cita web|título=Jimmy Carter: Life Before the Presidency|url=https://millercenter.org/president/carter/life-before-the-presidency|páxina-web=millercenter.org|data=2016-10-04|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Xeorxia]] === Ligazóns externas: === * [http://www.legis.state.ga.us Páxina web da Asemblea Xeral de Xeorxia] (en inglés) [[Categoría:Xeorxia, Estados Unidos de América]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] qajquowxbueriw6t809qghekx4e1q7o 6168624 6168356 2022-08-28T08:06:42Z Xabade 31997 Inclusión nova categoría: parlamentos wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Georgia State Capitol, Capitol Square, Atlanta, Fulton County, GA HABS GA,61-ATLA,3- (sheet 13 of 52).tif|miniatura|Alzado do Capitolio Estatal de Xeorxia, sede da Asemblea Xeral, en Atlanta ]] A '''Asemblea Xeral de Xeorxia''' (en [[Lingua inglesa|inglés]], ''Georgia General Assembly)'' é o parlamento do estado de [[Xeorxia, Estados Unidos de América|Xeorxia]], nos [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. Os 236 membros da Asemblea Xeral de Xeorxia son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. A súa fundación remóntase a [[1777]] e ten a súa sede no Capitolio Estatal de Xeorxia, en [[Atlanta]]. == Composición == O artigo 3º da Constitución de Xeorxia determina que a Asemblea Xeral está integrada por:<ref>{{Cita web|título=Art. III|url=https://law.justia.com/constitution/georgia/conart3.html|páxina-web=Justia Law|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> * O Senado: que non pode contar con máis de 56 membros (número que ten na actualidade). O tenente gobernador do estado é o presidente do Senado, aínda que só vota cando se produce un empate. Os senadores tamén escollen entre eles a un presidente para cando o tenente gobernador non asiste ás sesións. Os senadores deben ter, polo menos 25 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos e levar dous anos de residencia en Xeorxia. * A Cámara de Representantes: que non pode contar con menos de 180 deputados (número que ten na actualidade). Os representantes son escollidos en distritos uninominais e deben ter, polo menos, 21 anos, ser cidadáns dos Estados Unidos, levar dous anos residindo en Xeorxia e un na circunscrición pola que concorre. Ambas as dúas cámaras son colexisladoras pois teñen funcións similares, se ben o Senado debe ratificar ou rexeitar determinados nomeamentos feitos polo gobernador, e a Cámara de Representantes ten un papel destacado nas leis de tipo fiscal.<ref>{{Cita web|título=Legislative Process|url=https://www.georgiaencyclopedia.org/articles/government-politics/legislative-process-overview/|páxina-web=New Georgia Encyclopedia|data-acceso=2022-08-27|lingua=en-US}}</ref> A Asemblea Xeral renóvanse cada dous anos na súa totalidade e non existe límite de mandatos para os lexisladores. == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse á Oficina de Consello Lexislativo, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada. Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á primeira lectura, é dicir, o título da lei é lido na cámara e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor. Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan dous terzos de cada cámara.<ref>{{Cita web|título=The Life of a Law|url=https://georgia.gov/life-law|páxina-web=Georgia.gov|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Membros destacados == [[Ficheiro:Portrait of Jimmy Carter by Ansel Adams (1979).jpg|miniatura|O posterior Presidente Jimmy Carter foi senador estatal durante dous mandatos entre 1962 e 1966. ]] Ao longo da súa historia, as cámaras da Asemblea Xeral de Xeorxia contaron con destacados políticos como [[William Pierce]], [[William Few]] e [[Abraham Baldwin]], que tamén participaron na Convención Constitucional que redactou a [[Constitución dos Estados Unidos de América|Constitución dos Estados Unidos]].<ref>{{Cita web|título=The Founding Fathers: Georgia|url=https://www.archives.gov/founding-docs/founding-fathers-georgia|páxina-web=National Archives|data=2015-11-06|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> En [[1868]], logo da Guerra Civil, foron electos os primeiros lexisladores afroamericanos que son chamados colectivamente "''Original 33''". Con todo, as manobras dos seus compañeiros de Asemblea lograron a expulsión destes 30 representantes e 3 senadores, en setembro de 1868. En [[1870]], o [[Tribunal Supremo de Xeorxia]] obrigaría a readmitilos. As primeiras mulleres lexisladoras foron [[Bessie Kempton]] e [[Viola Ross Napier]] electas representantes no ano [[1922]].<ref>{{Cita web|título=September 13, 1922: Viola Ross Napier and Bessie Kempton Crowell|url=https://www.todayingeorgiahistory.org/tih-georgia-day/viola-ross-napier-and-bessie-kempton-crowell/|data-acceso=2022-08-27|páxina-web=Today in Georgia History}}</ref> Ademais, entre [[1962]] e [[1966]] [[Jimmy Carter]] foi senador estatal de Xeorxia. Este foi o primeiro cargo electo gañado polo que sería Presidente dos Estados Unidos entre [[1977]] e [[1981]].<ref>{{Cita web|título=Jimmy Carter: Life Before the Presidency|url=https://millercenter.org/president/carter/life-before-the-presidency|páxina-web=millercenter.org|data=2016-10-04|data-acceso=2022-08-27|lingua=en}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Xeorxia]] === Ligazóns externas: === * [http://www.legis.state.ga.us Páxina web da Asemblea Xeral de Xeorxia] (en inglés) [[Categoría:Xeorxia, Estados Unidos de América]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 0zkjjjczps8gb3oiad5hgjla0y2ovn8 0 573942 6168361 2022-08-27T16:06:57Z Beninho 865 básico de sv.wiki wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|37|N|16|15|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Hallstahammar|nativo=Hallstahammar kommun|imaxe=Hallstahammar kommunhus.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Hallstahammar vapen.svg|landskap=[[Västmanland (landskap)|Västmanland]]|condado=[[Västmanland]]|capital=[[Hallstahammar]]|poboación=16 707|censo=2022|área=180,25|densidade=98,55|mapa=Hallstahammar Municipality in Västmanland County.png|web=[https://www.hallstahammar.se/ hallstahammar.se]}} '''Hallstahammar''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Västmanland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-27}}</ref> A súa capital é o núcleo urbano de [[Hallstahammar]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 16 707 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> O municipio atópase ao carón da canle de Strömsholm/río Kolbäcksån. Hallstahammar está incluído dende o 1 de xaneiro de 2010 na área adminstrativa para a lingua finesa, que garante dereitos especiais aos habitantes que falan ese idioma.<ref>{{Cita web|título=Fakta förvaltningsområden|url=https://www.minoritet.se/forvaltningsomraden-for-minoritetssprak|páxina-web=Minoritet.se|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref><ref>{{Cita web|título=Finskt förvaltningsområde - Hallstahammars kommun|url=https://web.archive.org/web/20160812183341/http://www.hallstahammar.se/Kommun-politik/Kommunorganisation/Forvaltningar/Kommunstyrelseforvaltningen/Finskt-forvaltningsomrade/|páxina-web=web.archive.org|data=2016-08-12|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Västmanland]] sc006f20h03efj8vdp4u6446su369ey 0 573943 6168366 2022-08-27T16:09:41Z Beninho 865 básico de sv.wiki wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|56|40|N|12|51|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Halmstad|nativo=Halmstad kommun|imaxe=Halmstad IMG 5254 raadhuset.jpg|pé=Casa do concello|escudo=Halmstad stora vapen.svg|landskap=[[Halland (landskap)|Halland]]|condado=[[Halland]]|capital=[[Halmstad]]|poboación=104 789|censo=2022|área=1 699,66|densidade=103,35|mapa=Halmstad Municipality in Halland County.png|web=[https://www.halmstad.se/index.html halmstad.se]}} '''Halmstad''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Halland]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-27}}</ref> A súa capital é a cidade de [[Halmstad]], que tamén é a capital do condado.<ref>{{Cita web|título=Halmstad - Uppslagsverk - NE.se|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/halmstad|páxina-web=www.ne.se|data-acceso=2022-08-27}}</ref> No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 104 789 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-27|lingua=sv}}</ref> O municipio está no [[Kattegat|Kattegatt]], no centro do landskap de Halland. Limita ao norte cos concellos de [[Falkenberg (municipio)|Falkenberg]] e [[Hylte (municipio)|Hylte]], e ao sur co de Laholm, todos no condado de Halland, e tamén limita ao leste co municipio de Ljungby no [[condado de Kronoberg]]. A través do concello flúe o río Nissan. O 14 de febreiro de 2018 o municipio de Halmstad celebrou o feito de qye o concello acadase a cifra dos 100 000 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Halmstad firar 100 000 invånare - Halmstads kommun|url=https://web.archive.org/web/20180215023718/https://www.halmstad.se/kommunpolitik/faktaomhalmstad/halmstadfirar100000invanare.23137.html|páxina-web=web.archive.org|data=2018-02-15|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Halland]] jn3t4y7bh51xbicfkyykql2zgcxqi5g 1 573944 6168378 2022-08-27T16:46:44Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573945 6168379 2022-08-27T16:47:02Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573946 6168380 2022-08-27T16:47:15Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573947 6168381 2022-08-27T16:47:28Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573948 6168382 2022-08-27T16:48:00Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573949 6168383 2022-08-27T16:48:20Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573950 6168385 2022-08-27T16:49:05Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573951 6168386 2022-08-27T16:49:33Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573952 6168387 2022-08-27T16:50:01Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573953 6168392 2022-08-27T16:54:09Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573954 6168396 2022-08-27T16:55:54Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573955 6168398 2022-08-27T16:56:37Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573956 6168399 2022-08-27T16:57:20Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 6168419 6168399 2022-08-27T17:18:52Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{BPV}} {{Traducido de|pt|Mísula}} {{visitas}} 25tl4a4x5fz9hwv4okdeuum4r57r8ik 6168433 6168419 2022-08-27T17:31:42Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Mísula}} {{visitas}} dzu4euw4m86ki0r62f1k7wk67zr57g5 1 573957 6168410 2022-08-27T17:10:01Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|de|Selbständige Gemeinde}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|de|Selbständige Gemeinde}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:10 (UTC) g8b8qx2rkof9zotkmsu1xm3x6204f6w 6168411 6168410 2022-08-27T17:10:13Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|de|Selbständige Gemeinde}} {{visitas}} ohzlp1rucibhf3w7bwawjxgexofzsag 1 573958 6168414 2022-08-27T17:15:04Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|ca|Lost Ollie|6 de setembro de 2022|30579269}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|ca|Lost Ollie|6 de setembro de 2022|30579269}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:15 (UTC) 5l9jpyfbxrsey2lm5409muk2n7ojbok 6168415 6168414 2022-08-27T17:15:25Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|ca|Lost Ollie|6 de setembro de 2022|30579269}} {{visitas}} e549v0632ycz89zihvgyoo0vcumb9q1 1 573959 6168426 2022-08-27T17:27:35Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|pt|Proclamação do Império Alemão}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Proclamação do Império Alemão}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:27 (UTC) fx0gauis6ublb76t3qhqg11diwu4zlc 6168427 6168426 2022-08-27T17:27:46Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Proclamação do Império Alemão}} {{visitas}} ajek35fxwe80hlbzufsxvt9dpr94de8 1 573960 6168434 2022-08-27T17:32:56Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|de|Hexenkartothek|28 de abril de 2022|222442366}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|de|Hexenkartothek|28 de abril de 2022|222442366}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:32 (UTC) hb9tckzbjx5war6byh6rfvbtribmyde 6168435 6168434 2022-08-27T17:33:06Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|de|Hexenkartothek|28 de abril de 2022|222442366}} {{visitas}} g4eg4g0z3bxuiixlua7ctpu1addynhl 1 573961 6168436 2022-08-27T17:33:59Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|es|Universidad de Múnich}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|es|Universidad de Múnich}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:33 (UTC) kpie76h8lir6d5o7w3znsj39zjuk3wa 6168437 6168436 2022-08-27T17:34:09Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|es|Universidad de Múnich}} {{visitas}} mxtqm7xtgdy50lepz8u6ef4ed93u1m4 10 573962 6168438 2022-08-27T17:36:10Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_7_(60,80%) id:AB value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG_2_(20,86%)..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_7_(60,80%) id:AB value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG_2_(20,86%) id:AC value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE_2_(18,06%) PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:PPdeG from:0 till:7 color:AA bar:BNG from:0 till:2 color:AB bar:PSdeG-PSOE from:0 till:2 color:AC bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(140,386) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(140,374) text:"eleccións municipais do 25 de maio de 2003" pos:(140,362) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 2003|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> 4fvzc4qnde42nwzpb4paildrg7bepm0 1 573963 6168439 2022-08-27T17:36:59Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|en|Zettelkasten}} {{Traducido de|fr|Zettelkasten}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|en|Zettelkasten}} {{Traducido de|fr|Zettelkasten}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:36 (UTC) buklvg6g28vz494xrygdjc18qkix8kp 6168440 6168439 2022-08-27T17:37:09Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|en|Zettelkasten}} {{Traducido de|fr|Zettelkasten}} {{visitas}} 1nyira327b9st8phuegaleigufm4rul 1 573964 6168441 2022-08-27T17:37:57Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|pt|Metadados}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Metadados}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:37 (UTC) rhbdgt1onia16lb29hhyk4n4t2jr73x 6168442 6168441 2022-08-27T17:38:07Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Metadados}} {{visitas}} hy5oajickdvwkqlil5prsemh2b3i4cn 1 573965 6168444 2022-08-27T17:45:36Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{Traducido de|pt|Ficha catalográfica}} {{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Ficha catalográfica}} {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 17:45 (UTC) 56ig32q7rrfsr24mhkeek5aso0ns42n 6168445 6168444 2022-08-27T17:45:50Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Traducido de|pt|Ficha catalográfica}} {{visitas}} f3ei78ergrszctt1lglrtw3cd59m7pf 10 573966 6168447 2022-08-27T17:47:41Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_7_(60,94%) id:AB value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE_3_(..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_7_(60,94%) id:AB value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE_3_(24,31%) id:AC value:rgb(0.64,0.78,0.89) legend:BNG_1_(14,42%) PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:PPdeG from:0 till:7 color:AA bar:PSdeG-PSOE from:0 till:3 color:AB bar:BNG from:0 till:1 color:AC bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(140,386) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(140,374) text:"eleccións municipais do 13 de xuño de 1999 " pos:(140,362) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1999|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> ovhyab1n7wfuxs39w1c2ykxozuxe7op 10 573967 6168450 2022-08-27T17:51:02Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_11_(98,01%) PlotData= width:30 mark:(line,white) align:left fon..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_11_(98,01%) PlotData= width:30 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:PPdeG from:0 till:11 color:AA bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(240,400) text:"Distribución dos 11 concelleiros" pos:(240,388) text:"de Dozón nas eleccións municipais" pos:(240,376) text:"do 28 de maio de 1995" pos:(240,364) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1995|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> 16q1ipx3kyqz8hqqsfuovproj88q3ca 10 573968 6168451 2022-08-27T17:53:57Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_10_(82,46%) id:AB value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE_1..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:11 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.00,0.37,0.72) legend:PPdeG_10_(82,46%) id:AB value:rgb(0.85,0.16,0.11) legend:PSdeG-PSOE_1_(9,26%) PlotData= width:30 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:PPdeG from:0 till:10 color:AA bar:PSdeG-PSOE from:0 till:1 color:AB bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(160,392) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(160,380) text:"eleccións municipais do 26 de maio de 1991" pos:(160,368) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1991|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> qam6i93kgfrjlhp9le4lmul5d195iip 10 573969 6168454 2022-08-27T18:02:44Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:7 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS_4_(37,45%) id:AB value:pink legend:CID_3_(24,52%)..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:7 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS_4_(37,45%) id:AB value:pink legend:CID_3_(24,52%) id:AC value:rgb(0.30,0.58,0.02) legend:PNG_2_(17,13%) id:AD value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP_2_(17,04%) PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:CDS from:0 till:4 color:AA bar:CID from:0 till:3 color:AB bar:PNG from:0 till:2 color:AC bar:AP from:0 till:2 color:AD bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(140,350) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(140,338) text:"eleccións municipais do 10 de xuño de 1987" pos:(140,326) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1987|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> i0ohea74d0tsbkhoubhlepa3t2ksoei 6168462 6168454 2022-08-27T18:12:54Z Penidos 103786 wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:7 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:rgb(0.02,0.58,0.34) legend:CDS_4_(37,45%) id:AB value:tan2 legend:CID_3_(24,52%) id:AC value:rgb(0.30,0.58,0.02) legend:PNG_2_(17,13%) id:AD value:rgb(0.98,0.83,0.16) legend:AP_2_(17,04%) PlotData= width:25 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:CDS from:0 till:4 color:AA bar:CID from:0 till:3 color:AB bar:PNG from:0 till:2 color:AC bar:AP from:0 till:2 color:AD bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(140,350) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(140,338) text:"eleccións municipais do 10 de xuño de 1987" pos:(140,326) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1987|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> bl8poyor7ksxvc2uw7bs2tblxypusla 10 573970 6168456 2022-08-27T18:06:38Z Penidos 103786 Nova páxina: "<timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:pink legend:IND_7_(63,83%) id:AB value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD_4_(32,52%)..." wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:pink legend:IND_7_(63,83%) id:AB value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD_4_(32,52%) PlotData= width:30 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:IND from:0 till:7 color:AA bar:UCD from:0 till:4 color:AB bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(150,390) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(150,378) text:"eleccións municipais do 3 de abril de 1979 " pos:(150,366) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1979|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> 6fp05xizgptndj2lrgsxjnyjuvus05m 6168463 6168456 2022-08-27T18:15:57Z Penidos 103786 wikitext text/x-wiki <timeline> ImageSize = width:420 height:420 PlotArea = width:300 height:260 left:50 bottom:150 AlignBars = late Legend = columns:1 left:52 top:100 columnwidth:100 DateFormat = yyyy Period = from:0 till:9 TimeAxis = orientation:vertical ScaleMajor = unit:year increment:1 start:0 Colors= id:AO value:white legend:Total_11 id:A1 value:gray(0.8) id:AA value:tan1 legend:IND_7_(63,83%) id:AB value:rgb(0.09,0.49,0.20) legend:UCD_4_(32,52%) PlotData= width:30 mark:(line,white) align:left fontsize:7 bar:IND from:0 till:7 color:AA bar:UCD from:0 till:4 color:AB bar:_ at:0 barset:Dummy # barra baleira ao final. Mellora visualización. LineData= at:6 color:A1 width: 0.1 # liña da maioría absoluta TextData= pos:(150,390) text:"Distribución dos 11 concelleiros de Dozón nas " pos:(150,378) text:"eleccións municipais do 3 de abril de 1979 " pos:(150,366) text:"(porcentaxes sobre votos válidos)" </timeline><noinclude>[[Categoría:Marcadores de eleccións municipais en Galicia 1979|{{PAGENAME}}]] [[Categoría:Dozón]]</noinclude> mb55f2htorbnc4gy0k0f02z1vhglysl 0 573971 6168483 2022-08-27T18:58:48Z Xoio 22795 Redirixida cara a "[[Grifeidos]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Grifeidos]] qnpocbjq8hpk08pztltzco44fgo54jo 0 573972 6168497 2022-08-27T20:06:52Z Xoio 22795 1ª edición con información da wiki en castelán e das referencias wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea'' | fossil_range = [[Xurásico]] ― [[Eoceno]] | image = Gryphaea arcuata fossil oyster (Blue Lias, Lower Jurassic; coastal cliffs near Lyme Regis, far-western Dorset County, southwestern England) 1 (15206675956).jpg | image_width = 270px | image_caption = Cuncha de ''Gryphaea arcuata'', fósil do xurásico | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = '''Gryphaea''' | genus_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] | type_species = Gryphaea arcuata <small>''Lamarck, 1801 †''</small> | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Gryphaea''''' é un [[genus|xénero]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] [[fósil]]es da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref name=W/> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente váliddo, o xénero coñeceuse tamén polo sinónimos: *''Gryphaea (Africogryphaea)'' <small>, 1965 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Bilobissa)'' <small>, 1971 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Gryphaea)'' <small>Lamarck, 1801 †</small> (representación alternativa) *''Liogryphaea'' <small>Fischer, 1886 † </small> === Especies === No xénero recoñécense na actualidade as seguintes tres especies:<ref name=W/> *''[[Gryphaea arcuata]]'' <small>Lamarck, 1801 †</small> *''[[Gryphaea bilobata]]'' <small>J. de C. Sowerby, 1840 †</small> *''[[Gryphaea costellata]]'' <small>(Douvillé, 1816) †</small> == Características == Estas especies, que habitaron entre os períodos [[Xurásico]] e [[Eoceno]] (entre os 208 e os 36,6 millóns de anos), vivían sobre o solo mariñno, a pouca profundidade, e posibelmente en grandes colonias. Os fósiles de ''Gryphaea'' caracterízanse por teren as dúas [[cuncha|valvas]] articuladas e ben diferenciadas: unha valva esaxeradamente curvada, afundida polo seu propio peso no fango mariño, e a outra pequena e plana que tería a función de "tapa". A valva máis grande asentábase sobre o fondo marinño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as bandas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. Esta forma particular da [[concha]] responde á adaptación a un fondo mariño móbil. O rápido crecimiento da valva inferior (esquerda) permitíalle ao animal elevarse sobre as turbulencias do fondo fangoso, e a estabilidade estaba garantida polp grosor desta valva inferior. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|:Gryphaea}} === Bibliografía === * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. * Douglas S. Jones & Stephen Jay Gould (1999): "Direct measurement of age in fossil Gryphaea: the solution to a classic problem in heterochrony". ''Paleobiology'' '''25''' (2): 158-187. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] === Ligazóns externas === * [http://www.warwickshire.gov.uk/Web/corporate/pages.nsf/Links/87FA197B61F6D3EF80256B87003A681D Devils' Toenails in Warwickshire] {{en}}. * [http://www.bedfordmuseum.org/collections/fossils/gryphaea.htm Gryphaea] {{en}}. {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] t1lhfnlj8dyeax96186p1j824ncn8gl 6168498 6168497 2022-08-27T20:07:12Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea'' | fossil_range = [[Xurásico]] ― [[Eoceno]] | image = Gryphaea arcuata fossil oyster (Blue Lias, Lower Jurassic; coastal cliffs near Lyme Regis, far-western Dorset County, southwestern England) 1 (15206675956).jpg | image_width = 270px | image_caption = Cuncha de ''Gryphaea arcuata'', fósil do xurásico | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = '''Gryphaea''' | genus_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] | type_species = Gryphaea arcuata <small>''Lamarck, 1801 †''</small> | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Gryphaea''''' é un [[genus|xénero]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] [[fósil]]es da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref name=W/> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente váliddo, o xénero coñeceuse tamén polo sinónimos: *''Gryphaea (Africogryphaea)'' <small>, 1965 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Bilobissa)'' <small>, 1971 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Gryphaea)'' <small>Lamarck, 1801 †</small> (representación alternativa) *''Liogryphaea'' <small>Fischer, 1886 † </small> === Especies === No xénero recoñécense na actualidade as seguintes tres especies:<ref name=W/> *''[[Gryphaea arcuata]]'' <small>Lamarck, 1801 †</small> *''[[Gryphaea bilobata]]'' <small>J. de C. Sowerby, 1840 †</small> *''[[Gryphaea costellata]]'' <small>(Douvillé, 1816) †</small> == Características == Estas especies, que habitaron entre os períodos [[Xurásico]] e [[Eoceno]] (entre os 208 e os 36,6 millóns de anos), vivían sobre o solo mariñno, a pouca profundidade, e posibelmente en grandes colonias. Os fósiles de ''Gryphaea'' caracterízanse por teren as dúas [[cuncha|valvas]] articuladas e ben diferenciadas: unha valva esaxeradamente curvada, afundida polo seu propio peso no fango mariño, e a outra pequena e plana que tería a función de "tapa". A valva máis grande asentábase sobre o fondo marinño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as bandas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. Esta forma particular da [[concha]] responde á adaptación a un fondo mariño móbil. O rápido crecimiento da valva inferior (esquerda) permitíalle ao animal elevarse sobre as turbulencias do fondo fangoso, e a estabilidade estaba garantida polp grosor desta valva inferior. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|:Gryphaea}} === Bibliografía === * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. * Douglas S. Jones & Stephen Jay Gould (1999): "Direct measurement of age in fossil Gryphaea: the solution to a classic problem in heterochrony". ''Paleobiology'' '''25''' (2): 158-187. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] === Ligazóns externas === * [http://www.warwickshire.gov.uk/Web/corporate/pages.nsf/Links/87FA197B61F6D3EF80256B87003A681D Devils' Toenails in Warwickshire] {{en}}. * [http://www.bedfordmuseum.org/collections/fossils/gryphaea.htm Gryphaea] {{en}}. {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] dog903wzx7lcqcj52ap9c6rbzjrx875 6168606 6168498 2022-08-28T04:32:14Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea'' | fossil_range = [[Xurásico]] ― [[Eoceno]] | image = Gryphaea arcuata fossil oyster (Blue Lias, Lower Jurassic; coastal cliffs near Lyme Regis, far-western Dorset County, southwestern England) 1 (15206675956).jpg | image_width = 270px | image_caption = Cuncha de ''Gryphaea arcuata'', fósil do xurásico | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = '''Gryphaea''' | genus_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] | type_species = [[Gryphaea arcuata]] <small>''Lamarck, 1801 †''</small> | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Gryphaea''''' é un [[genus|xénero]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] [[fósil]]es da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref name=W/> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente váliddo, o xénero coñeceuse tamén polo sinónimos: *''Gryphaea (Africogryphaea)'' <small>, 1965 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Bilobissa)'' <small>, 1971 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Gryphaea)'' <small>Lamarck, 1801 †</small> (representación alternativa) *''Liogryphaea'' <small>Fischer, 1886 † </small> === Especies === No xénero recoñécense na actualidade as seguintes tres especies:<ref name=W/> *''[[Gryphaea arcuata]]'' <small>Lamarck, 1801 †</small> *''[[Gryphaea bilobata]]'' <small>J. de C. Sowerby, 1840 †</small> *''[[Gryphaea costellata]]'' <small>(Douvillé, 1816) †</small> == Características == Estas especies, que habitaron entre os períodos [[Xurásico]] e [[Eoceno]] (entre os 208 e os 36,6 millóns de anos), vivían sobre o solo mariñno, a pouca profundidade, e posibelmente en grandes colonias. Os fósiles de ''Gryphaea'' caracterízanse por teren as dúas [[cuncha|valvas]] articuladas e ben diferenciadas: unha valva esaxeradamente curvada, afundida polo seu propio peso no fango mariño, e a outra pequena e plana que tería a función de "tapa". A valva máis grande asentábase sobre o fondo marinño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as bandas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. Esta forma particular da [[concha]] responde á adaptación a un fondo mariño móbil. O rápido crecimiento da valva inferior (esquerda) permitíalle ao animal elevarse sobre as turbulencias do fondo fangoso, e a estabilidade estaba garantida polp grosor desta valva inferior. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|:Gryphaea}} === Bibliografía === * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. * Douglas S. Jones & Stephen Jay Gould (1999): "Direct measurement of age in fossil Gryphaea: the solution to a classic problem in heterochrony". ''Paleobiology'' '''25''' (2): 158-187. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] === Ligazóns externas === * [http://www.warwickshire.gov.uk/Web/corporate/pages.nsf/Links/87FA197B61F6D3EF80256B87003A681D Devils' Toenails in Warwickshire] {{en}}. * [http://www.bedfordmuseum.org/collections/fossils/gryphaea.htm Gryphaea] {{en}}. {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] jtv8c937g54756w79jfdijaapc40bd3 6168607 6168606 2022-08-28T04:35:16Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea'' | fossil_range = [[Xurásico]] ― [[Eoceno]] | image = Gryphaea arcuata fossil oyster (Blue Lias, Lower Jurassic; coastal cliffs near Lyme Regis, far-western Dorset County, southwestern England) 1 (15206675956).jpg | image_width = 270px | image_caption = Cuncha de ''Gryphaea arcuata'', fósil do xurásico | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = '''Gryphaea''' | genus_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] | type_species = [[Gryphaea arcuata]] <small>''Lamarck, 1801 †''</small> | subdivision_ranks = [[Especies]] | subdivision = :''Véxase o texto'' | synonyms = :''Véxase o texto'' }} '''''Gryphaea''''' é un [[genus|xénero]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] [[fósil]]es da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], que é o [[xénero tipo|tipo]] da [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 27 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === O xénero foi descrito en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref name=W/> === Sinónimos === Ademais de polo nome actualmente váliddo, o xénero coñeceuse tamén polo sinónimos: *''Gryphaea (Africogryphaea)'' <small>, 1965 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Bilobissa)'' <small>, 1971 †</small> (representación alternativa) *''Gryphaea (Gryphaea)'' <small>Lamarck, 1801 †</small> (representación alternativa) *''Liogryphaea'' <small>Fischer, 1886 † </small> === Especies === No xénero recoñécense na actualidade as seguintes tres especies:<ref name=W/> *''[[Gryphaea arcuata]]'' <small>Lamarck, 1801 †</small> *''[[Gryphaea bilobata]]'' <small>J. de C. Sowerby, 1840 †</small> *''[[Gryphaea costellata]]'' <small>(Douvillé, 1816) †</small> == Características == Estas especies, que habitaron entre os períodos [[Xurásico]] e [[Eoceno]] (entre os 208 e os 36,6 millóns de anos), vivían sobre o solo mariñno, a pouca profundidade, e posibelmente en grandes colonias. Os fósiles de ''Gryphaea'' caracterízanse por teren as dúas [[cuncha|valvas]] articuladas e ben diferenciadas: unha valva esaxeradamente curvada, afundida polo seu propio peso no fango mariño, e a outra pequena e plana que tería a función de "tapa". A valva máis grande asentábase sobre o fondo marinño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as bandas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. Esta forma particular da [[concha]] responde á adaptación a un fondo mariño móbil. O rápido crecimiento da valva inferior (esquerda) permitíalle ao animal elevarse sobre as turbulencias do fondo fangoso, e a estabilidade estaba garantida polp grosor desta valva inferior. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|:Gryphaea}} === Bibliografía === * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. * Douglas S. Jones & Stephen Jay Gould (1999): "Direct measurement of age in fossil Gryphaea: the solution to a classic problem in heterochrony". ''Paleobiology'' '''25''' (2): 158-187. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] === Ligazóns externas === * [https://www.ourwarwickshire.org.uk/content/article/devils-toenails-warwickshire Devils' Toenails in Warwickshire] {{en}}. * [http://www.bedfordmuseum.org/collections/fossils/gryphaea.htm Gryphaea] {{en}}. {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] s1b7fgkp61i3ecvn518cxr4nwypl0dt 0 573973 6168509 2022-08-27T20:59:41Z Brunnaiz 112696 Creada como tradución da páxina "[[:es:Special:Redirect/revision/145546289|En el cenador]]" wikitext text/x-wiki {{Ficha de pintura|imagen=Gierymski In the arbour.png|título=En el cenador|autor=[[Aleksander Gierymski]]|año=1882|técnica=Óleo sobre tela|height_metric=135.5|width_metric=148|metric_unit=cm|museo=Museo Nacional, Varsovia|ciudad=[[Varsovia]]}} '''''W altanie''''' (en [[Lingua galega|galego]], ''No cenador'') é unha [[Pintura ó óleo|pintura ao óleo]] do pintor [[Realismo|realista]] [[Lingua polaca|polaco]] [[Aleksander Gierymski]] en 1882. Exhíbese no [[Museo Nacional de Varsovia]], en [[Polonia]].<ref>{{Cita web|url=https://vod.tvp.pl/video/historia-jednego-obrazu,w-altanie--aleksander-gierymski,42873444|lingua=pl|título=Historia jednego obrazu. „W altanie” – Aleksander Gierymski}}</ref> == Descrición == A pintura mostra unha reunión social dun grupo de aristócratas retratados con roupa do século XVIII, que ten lugar un día de verán nun [[cenador]] nun xardín. No centro hai cinco figuras que manteñen unha conversación: catro sentadas xunto a unha mesa e mais unha de pé ao lado. Sobre a mesa hai un mantel branco, copas e un [[decantador]] medio cheo de viño. O fondo consiste nun enreixado á dereita e árbores con outro grupo de persoas sentadas xunto a unha mesa á esquerda. Na esquina inferior esquerda da pintura hai un home inclinado sobre unha fonte e varias plantas postas en macetas. A pintura está chea de luz e cores profundas e vivas que xeran ao espectador unha atmosfera sensual dun caloroso día de verán. == APAGARAnálise == ''W altanie'' foi pintado por Gierymski en 1882 despois da súa estancia en [[Roma]] e considérase que é o achegamento do artista ao [[impresionismo]]. Tamén foi o seu xeito de protestar contra a asociación das súas obras coa representación da vida dos pobres, que era un trazo característico das primeiras pinturas do artista. Quería demostrar aos críticos que as técnicas realistas de expresión artística poden representar varios tipos de escenas, incluídas as relacionadas coa vida das clases altas. O artista puxo moita atención nos detalles e decidiu vestir as figuras do cadro con elegantes roupaxes do século anterior para demostrar os seus dotes artísticos.<ref>{{Cita web|url=https://culture.pl/pl/dzielo/aleksander-gierymski-w-altanie|lingua=pl|título=Aleksander Gierymski, "W altanie"}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://niezlasztuka.net/o-sztuce/historia-obrazu-altana-aleksander-gierymski/|lingua=pl|título=Dlaczego Aleksander Gierymski pociął pierwszą wersję obrazu „Altana”? A może nigdy nie było dwóch „Altan”…}}</ref> O traballo de Gierymski pódese comparar co dos impresionistas franceses contemporáneos, a pesar de que aínda non estivera en París e non hai evidencia de que el vise os seus traballos.<ref>{{Cita novas|url=https://www.porta-polonica.de/en/atlas-of-remembrance-places/aleksander-gierymski|título=Aleksander Gierymski Info}}</ref><ref>{{Cita novas|url=https://polska.pl/arts/visual-arts/poet-light-warsaw/|título=The Poet of Light in Warsaw}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:Arte de Polonia]] a6li20etulw5kum42j8u4c3ucp779q5 6168510 6168509 2022-08-27T21:00:09Z Brunnaiz 112696 wikitext text/x-wiki {{Obra de arte}} '''''W altanie''''' (en [[Lingua galega|galego]], ''No cenador'') é unha [[Pintura ó óleo|pintura ao óleo]] do pintor [[Realismo|realista]] [[Lingua polaca|polaco]] [[Aleksander Gierymski]] en 1882. Exhíbese no [[Museo Nacional de Varsovia]], en [[Polonia]].<ref>{{Cita web|url=https://vod.tvp.pl/video/historia-jednego-obrazu,w-altanie--aleksander-gierymski,42873444|lingua=pl|título=Historia jednego obrazu. „W altanie” – Aleksander Gierymski}}</ref> == Descrición == A pintura mostra unha reunión social dun grupo de aristócratas retratados con roupa do século XVIII, que ten lugar un día de verán nun [[cenador]] nun xardín. No centro hai cinco figuras que manteñen unha conversación: catro sentadas xunto a unha mesa e mais unha de pé ao lado. Sobre a mesa hai un mantel branco, copas e un [[decantador]] medio cheo de viño. O fondo consiste nun enreixado á dereita e árbores con outro grupo de persoas sentadas xunto a unha mesa á esquerda. Na esquina inferior esquerda da pintura hai un home inclinado sobre unha fonte e varias plantas postas en macetas. A pintura está chea de luz e cores profundas e vivas que xeran ao espectador unha atmosfera sensual dun caloroso día de verán. == APAGARAnálise == ''W altanie'' foi pintado por Gierymski en 1882 despois da súa estancia en [[Roma]] e considérase que é o achegamento do artista ao [[impresionismo]]. Tamén foi o seu xeito de protestar contra a asociación das súas obras coa representación da vida dos pobres, que era un trazo característico das primeiras pinturas do artista. Quería demostrar aos críticos que as técnicas realistas de expresión artística poden representar varios tipos de escenas, incluídas as relacionadas coa vida das clases altas. O artista puxo moita atención nos detalles e decidiu vestir as figuras do cadro con elegantes roupaxes do século anterior para demostrar os seus dotes artísticos.<ref>{{Cita web|url=https://culture.pl/pl/dzielo/aleksander-gierymski-w-altanie|lingua=pl|título=Aleksander Gierymski, "W altanie"}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://niezlasztuka.net/o-sztuce/historia-obrazu-altana-aleksander-gierymski/|lingua=pl|título=Dlaczego Aleksander Gierymski pociął pierwszą wersję obrazu „Altana”? A może nigdy nie było dwóch „Altan”…}}</ref> O traballo de Gierymski pódese comparar co dos impresionistas franceses contemporáneos, a pesar de que aínda non estivera en París e non hai evidencia de que el vise os seus traballos.<ref>{{Cita novas|url=https://www.porta-polonica.de/en/atlas-of-remembrance-places/aleksander-gierymski|título=Aleksander Gierymski Info}}</ref><ref>{{Cita novas|url=https://polska.pl/arts/visual-arts/poet-light-warsaw/|título=The Poet of Light in Warsaw}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:Arte de Polonia]] 3rltegkemky3lrsjveiesegss60kc4g 6168535 6168510 2022-08-27T22:14:33Z Breogan2008 23204 /* APAGARAnálise */ wikitext text/x-wiki {{Obra de arte}} '''''W altanie''''' (en [[Lingua galega|galego]], ''No cenador'') é unha [[Pintura ó óleo|pintura ao óleo]] do pintor [[Realismo|realista]] [[Lingua polaca|polaco]] [[Aleksander Gierymski]] en 1882. Exhíbese no [[Museo Nacional de Varsovia]], en [[Polonia]].<ref>{{Cita web|url=https://vod.tvp.pl/video/historia-jednego-obrazu,w-altanie--aleksander-gierymski,42873444|lingua=pl|título=Historia jednego obrazu. „W altanie” – Aleksander Gierymski}}</ref> == Descrición == A pintura mostra unha reunión social dun grupo de aristócratas retratados con roupa do século XVIII, que ten lugar un día de verán nun [[cenador]] nun xardín. No centro hai cinco figuras que manteñen unha conversación: catro sentadas xunto a unha mesa e mais unha de pé ao lado. Sobre a mesa hai un mantel branco, copas e un [[decantador]] medio cheo de viño. O fondo consiste nun enreixado á dereita e árbores con outro grupo de persoas sentadas xunto a unha mesa á esquerda. Na esquina inferior esquerda da pintura hai un home inclinado sobre unha fonte e varias plantas postas en macetas. A pintura está chea de luz e cores profundas e vivas que xeran ao espectador unha atmosfera sensual dun caloroso día de verán. == Análise == ''W altanie'' foi pintado por Gierymski en 1882 despois da súa estancia en [[Roma]] e considérase que é o achegamento do artista ao [[impresionismo]]. Tamén foi o seu xeito de protestar contra a asociación das súas obras coa representación da vida dos pobres, que era un trazo característico das primeiras pinturas do artista. Quería demostrar aos críticos que as técnicas realistas de expresión artística poden representar varios tipos de escenas, incluídas as relacionadas coa vida das clases altas. O artista puxo moita atención nos detalles e decidiu vestir as figuras do cadro con elegantes roupaxes do século anterior para demostrar os seus dotes artísticos.<ref>{{Cita web|url=https://culture.pl/pl/dzielo/aleksander-gierymski-w-altanie|lingua=pl|título=Aleksander Gierymski, "W altanie"}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://niezlasztuka.net/o-sztuce/historia-obrazu-altana-aleksander-gierymski/|lingua=pl|título=Dlaczego Aleksander Gierymski pociął pierwszą wersję obrazu „Altana”? A może nigdy nie było dwóch „Altan”…}}</ref> O traballo de Gierymski pódese comparar co dos impresionistas franceses contemporáneos, a pesar de que aínda non estivera en París e non hai evidencia de que el vise os seus traballos.<ref>{{Cita novas|url=https://www.porta-polonica.de/en/atlas-of-remembrance-places/aleksander-gierymski|título=Aleksander Gierymski Info}}</ref><ref>{{Cita novas|url=https://polska.pl/arts/visual-arts/poet-light-warsaw/|título=The Poet of Light in Warsaw}}</ref> == Referencias == {{Listaref}} [[Categoría:Arte de Polonia]] o5tl9d88icar7rqz78ece9e4ih9e2q3 0 573974 6168512 2022-08-27T21:08:02Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Universidade París-Diderot]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Universidade París-Diderot]] jemd3e6wm3npiybfx56zzy56mtggvcl 0 573975 6168513 2022-08-27T21:08:27Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Université Paris-Sorbonne]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Université Paris-Sorbonne]] 8za9sb0vo2scaascmddi1fi2yebwtrj 0 573976 6168539 2022-08-27T22:33:06Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Terencio]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Terencio]] 79q9wycu813wbc92kl3lnntjia4t0xo 0 573977 6168540 2022-08-27T22:33:23Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Terencio]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Terencio]] 79q9wycu813wbc92kl3lnntjia4t0xo 0 573978 6168541 2022-08-27T22:33:33Z HombreDHojalata 5863 Redirixida cara a "[[Terencio]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Terencio]] 79q9wycu813wbc92kl3lnntjia4t0xo 1 573979 6168543 2022-08-27T22:38:10Z Piquito 19415 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573980 6168551 2022-08-27T23:02:19Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 27 de agosto de 2022 ás 23:02 (UTC) gth7v9ijr8e1cmuu6ixmyr2m8jvk33u 6168552 6168551 2022-08-27T23:02:31Z Gasparoff 111586 O contido da páxina foi substituído por "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 573981 6168553 2022-08-27T23:05:32Z FleaRHCP 7523 Comezo dende enwiki wikitext text/x-wiki {{Xogador FIBA | nome = <big>Ingus Jakovičs</big> | imaxe = | ancho = | posición = [[Base (baloncesto)|Base]] | altura = 1,86 [[metro|m]] <small>(6 [[Pé (medida)|ft]] 1 [[polgada|in]])</small> | peso = 77 [[kg]] <small>(170 lb)</small> | equipo = Club Básquet Coruña | equipo2 = Leyma Coruña | número = | nacionalidade = {{LVA}} | nacemento = [[18 de abril]] de [[1993]] <small>{{idade|18|04|1993}}</small> | lugar = {{LVAb}} [[Madona]] | career_start = dende [[2009]] | antigos_equipos = [[BK Gulbenes Buki]] (2009–2010)<br/>[[BAA Rīga]] (2010–2011)<br/>[[BK Liepājas Lauvas]] (2011–2014)<br/>[[VEF Rīga]] (2014–2016)<br/>[[BC Nizhny Novgorod|Nizhny Novgorod]] (2016)<br/>[[BK Ventspils|Ventspils]] (2016–2019)<br/>[[Pallacanestro Varese]] (2019–2021)<br/>[[BC Budivelnyk|Budivelnyk]] (2021)<br/>[[Valmiera Glass ViA]] (2021–2022)<br/>[[CSP Limoges]] (2022)<br/>[[Club Básquet Coruña|Básquet Coruña]] (2022–presente) }} '''Ingus Jakovičs''', nado o [[18 de abril]] de [[1993]] en [[Madona]], é un xogador profesional de [[baloncesto]] [[Letonia|letón]] que xoga para o [[Club Básquet Coruña|Leyma Coruña]] da [[Liga LEB|Liga LEB Ouro]]. Cunha estatura de 1,86 [[metro]]s xoga na posición de [[Base (baloncesto)|base]]. == Traxectoria profesional == O [[17 de agosto]] de [[2022]], anunciouse a fichaxe de Simeunović por unha tempada polo [[Club Básquet Coruña|Básquet Coruña]] da [[Liga LEB|Liga LEB Ouro]].<ref>{{Cita web|title=Ingus Jakovics, nuevo jugador del Leyma Coruña|url=https://www.basquetcoruna.com/es/post/ingus-jakovics-nuevo-jugador-del-leyma-coruna|date=28 de agosto de 2022 | website=basquetcoruna.com | accessdate=28 de agosto de 2022}}</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Ligazóns externas === * [http://basketball.eurobasket.com/player/Ingus_Jakovics/Latvia/VEF_Riga/192369 Perfil en Eurobasket.com] {{en}} {{Xogadores do Club Básquet Coruña}} {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Jakovics, Ingus}} [[Categoría:Nados en 1993]] [[Categoría:Nados en Letonia]] [[Categoría:Xogadores de baloncesto de Letonia]] [[Categoría:Bases de baloncesto]] [[Categoría:Xogadores do BK Liepājas Lauvas‎]] [[Categoría:Xogadores do VEF Rīga‎‎]] [[Categoría:Xogadores do BC Nizhny Novgorod‎]] [[Categoría:Xogadores do BK Ventspils‎]] [[Categoría:Xogadores do Pallacanestro Varese‎]] [[Categoría:Xogadores do BC Budivelnyk‎]] [[Categoría:Xogadores do CSP Limoges]] [[Categoría:Xogadores do Club Básquet Coruña]] 4kt87sscr9foya8pzhysm51d6ltl3jc 0 573982 6168554 2022-08-27T23:05:59Z FleaRHCP 7523 Redirixida cara a "[[Ingus Jakovičs]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Ingus Jakovičs]] 8kuntjw55u65dney1yyjg70edolmeep 0 573983 6168566 2022-08-27T23:29:09Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/55145604|Potentilla erecta]]" wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Presenza == É unha especie presente na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Azores|arquipélago das Azores]]. Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Notas == == Véxase tamén == * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * [http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php Lista de verificación da flora do arquipélago de Madeira] (Madeira, Porto Santo, Desertas e Selvagens) - Madeira Botany Group * [http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4 Potentilla erecta] ''- Portal da Biodiversidade das Azores'' * Tropicos.org. Xardín Botánico de Missouri. 11 de xaneiro de 2014 < http://www.tropicos.org/Name/27800094 > * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * Castroviejo, S. (coord. xen.). 1986-2012. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Xardín Botánico, CSIC, Madrid. mklrhoq9lspo9435uqksl4cyyihumbj 6168568 6168566 2022-08-27T23:44:20Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:pt:Special:Redirect/revision/55145604|Potentilla erecta]]" wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. Nome Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{esboço-planta}}{{Bioloxía en progreso}} [[Categoria:!Esboços sobre plantas]] [[Categoria:!Esboços maiores que 1000 bytes]] [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] rvu5za9fapjf60ir7pca91xi6qnu1cx 6168569 6168568 2022-08-27T23:48:51Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor]] [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] [[Ficheiro:Kwiat 2006.jpg|thumb|No seu hábitat]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] t9ylqjde9xmgkmqvss2mauvm55s8s8v 6168570 6168569 2022-08-27T23:49:56Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor]] [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} === Bibliografía === {{Commonscat}} * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] cnf67b4mg6uhh3jv389m4tj0k1qd50t 6168571 6168570 2022-08-27T23:51:02Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor]] [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{Bioloxía en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] b32tc94nob09hikwbi4nzcabmzgogsw 6168572 6168571 2022-08-27T23:51:35Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''}} [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor]] [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{control de autoridades}} {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] 30byzdympeu14ffwh2fmtmovgr5al3r 6168579 6168572 2022-08-27T23:54:26Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''| nome = Stormy | imaxe = Potentilla erecta.jpeg | superregno = [[Eucariota]] | regnum = [[Plantas]] | división = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclase = [[Rosidae]] | ordo = [[Rosas]] | familia = [[Rosaceae]] | subfamilia = [[Rosoideae]] | tribos = [[Potentilleae]] | subtribos = [[Potentillinae]] | xénero = [[Potentilla]] | especie = '''''P. erecto'''''' | binomio = '''''Potentilla erecta''''' | autoridade_binomial = ([[L.]]) [[Raeusch.]] }} [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor]] [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{control de autoridades}} {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] egt309uzfda5pkogiaoajyxbuebkbfr 6168580 6168579 2022-08-27T23:55:44Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''| nome = Stormy | imaxe = Potentilla erecta.jpeg | superregno = [[Eucariota]] | regnum = [[Plantas]] | división = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclase = [[Rosidae]] | ordo = [[Rosas]] | familia = [[Rosaceae]] | subfamilia = [[Rosoideae]] | tribos = [[Potentilleae]] | subtribos = [[Potentillinae]] | xénero = [[Potentilla]] | especie = '''''P. erecto'''''' | binomio = '''''Potentilla erecta''''' | autoridade_binomial = ([[L.]]) [[Raeusch.]] }} [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor|esquerda]] Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{control de autoridades}} {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] bxm4wqw04mlm4esf9umfcz271ghh22w 6168582 6168580 2022-08-28T00:00:15Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki ''Non confundir con "[[nébeda]]"'' {{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''| nome = Stormy | imaxe = Potentilla erecta.jpeg | superregno = [[Eucariota]] | regnum = [[Plantas]] | división = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclase = [[Rosidae]] | ordo = [[Rosas]] | familia = [[Rosaceae]] | subfamilia = [[Rosoideae]] | tribos = [[Potentilleae]] | subtribos = [[Potentillinae]] | xénero = [[Potentilla]] | especie = '''''P. erecto'''''' | binomio = '''''Potentilla erecta''''' | autoridade_binomial = ([[L.]]) [[Raeusch.]] }} [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor|esquerda]] Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{control de autoridades}} {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] 3s6ouv9ffv7aqhf96bw7rfx7tihwksk 6168587 6168582 2022-08-28T00:22:26Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Título en cursiva}}{{Taxobox|binomial=''Potentilla erecta''| nome = Stormy | imaxe = Potentilla erecta.jpeg | superregno = [[Eucariota]] | regnum = [[Plantas]] | división = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclase = [[Rosidae]] | ordo = [[Rosas]] | familia = [[Rosaceae]] | subfamilia = [[Rosoideae]] | tribos = [[Potentilleae]] | subtribos = [[Potentillinae]] | xénero = [[Potentilla]] | especie = '''''P. erecto'''''' | binomio = '''''Potentilla erecta''''' | autoridade_binomial = ([[L.]]) [[Raeusch.]] }} [[Ficheiro:300 Potentilla erecta.jpg|thumb|[[Ilustración científica]] ]] [[Ficheiro:Faroe stamp 158 tormentil (Potentilla erecta).jpg|thumb|[[Selo postal]] das illas Faroe]] '''''Potentilla erecta''''' é unha especie de [[Anxiospermas|planta con flores]] (anxiospermas) pertencente á [[Familia (bioloxía)|familia]] das [[rosáceas]]. A autoridade científica da especie é ( [[Carl von Linné|L.]] ) Raeusch., tendo sido publicado en ''Nomenclator Botanicus'', ed. 3 152. 1797. == Nome == Popularmente é coñecida en [[lingua galega]] como '''consolda''', '''solda''' ou '''néboda'''.<ref name=":0">{{Cita web|título=Potentilla_erecta USU.pdf|url=https://arboretumdegalicia.com/gl/documentos/potentilla_erecta-usu-pdf/|data-acceso=2022-08-27|lingua=gl-ES|nome=|apelidos=|páxina-web=Arboretum de Galicia}}</ref><ref>{{Cita web|título=Dicionario de dicionarios; néboda|url=https://ilg.usc.gal/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=n%C3%A9boda&tipo_busca=lema|páxina-web=ilg.usc.gal|data-acceso=2022-08-27}}</ref> == Presenza == [[Ficheiro:Potentilla erecta bluete.jpeg|thumb|Flor|esquerda]] É unha especie presente en [[Asia]] e [[Norte de Europa]],<ref name=":0" /> tamén na [[Península Ibérica]] e en toda a franxa atlántica [[Europa|europea]] desde as [[illas Feroe]] a todo o [[Portugal continental]], [[Galicia|Galiza]] e o [[Arquipélago|arquipélagos]] de [[Arquipélago de Madeira|Madeira]] e [[Azores]].<ref>{{Cita web|título=Grupo de Botânica da Madeira|url=http://www4.uma.pt/gbm/checklist/lista_flora.php|páxina-web=www4.uma.pt|data-acceso=2022-08-27}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.azoresbioportal.angra.uac.pt/listagens.php?lang=pt&pesquisar=Potentilla%20erecta&sstr=4|páxina-web=azoresbioportal.angra.uac.pt|título=Pesquisa, potentilla}}</ref> === Protección === Non se encontra protexida por lexislación galega, española, portuguesa ou europea. == Usos == As [[follas]] son ​​brillantes e palmadas cun longo [[pecíolo]] nas follas da raíz. A [[Raíz (botánica)|raíz]] é grosa e con ela prepárase unha loción que se utiliza para deter a diarrea. En tempos de necesidade utilizouse para a alimentación humana e para tinguir o coiro de vermello. Esta planta foi moi utilizada na antigüidade pero a introdución da [[Raíz (botánica)|raíz]] da ratania do Perú fixo que caese en desuso. == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Wikispecies}} {{Commonscat}} === Bibliografía === * Castroviejo, S. (coord. xen.). [[1986]]-[[2012]]. ''[http://www.floraiberica.es/ Flora ibérica]'' 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, [[CSIC]], [[Madrid]]. === Ligazóns externas === * http://www.tropicos.org/Name/27800094 * [https://web.archive.org/web/20140111155221/http://www3.uma.pt/alfa/checklist_flora_pt/output_db.php?familia=Rosaceae&Genero_mais=Potentilla&restritivo_mais=erecta&submit=Procurar Potentilla erecta] ''- Lista de verificación da flora de Portugal (Continental, Azores e Madeira) - Sociedade Lusitana de Fitosocioloxía'' * ''[http://www.theplantlist.org/tpl/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - The Plant List (2010). Versión 1. Publicado en Internet; http://www.theplantlist.org/ (referido ao 11 de xaneiro de 2014). * ''[http://www.ipni.org/ipni/advPlantNameSearch.do?find_genus=Potentilla&find_species=erecta&find_rankToReturn=spec Potentilla erecta]'' - Índice internacional de nomes de plantas * ''[http://jb.utad.pt/especie/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora dixital de Portugal'' . jb.utad.pt/flora. * ''[http://www.flora-on.pt/index.php?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - Flora-on * ''[http://ww2.bgbm.org/EuroPlusMed/PTaxonDetail.asp?NameCache=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - The Euro+Med PlantBase * ''[http://www.floravascular.com/index.php?spp=Potentilla%20erecta Potentilla erecta]'' - Flora vascular * ''[http://www.biodiversitylibrary.org/name/Potentilla_erecta Potentilla erecta]'' - Biblioteca do Patrimonio da Biodiversidade - Bibliografía * ''[http://plants.jstor.org/search?qtype=all&query=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[JSTOR]] Global Plants * ''[http://rbg-web2.rbge.org.uk/cgi-bin/nph-readbtree.pl/feout?FAMILY_XREF=&GENUS_XREF=Potentilla&SPECIES_XREF=erecta Potentilla erecta]'' - ''Flora Europaea'' * ''[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/taxonomy/?term=Potentilla%erecta Potentilla erecta]'' - Base de datos de taxonomía NCBI * ''[http://www.gbif.org/species/search?q=Potentilla+erecta Potentilla erecta]'' - [[Global Biodiversity Information Facility]] * ''[http://eol.org/search?q=Potentilla+erecta&search=Go Potentilla erecta]'' - [[Encyclopedia of Life|Enciclopedia da Vida]] {{control de autoridades}} {{Bioloxía en progreso}} [[Categoría:Flora de Europa]] [[Categoría:Flora de Galicia]] [[Categoría:Flora de Portugal]] [[Categoría:Flora de España]] d30g5w5ia42vn050ex4w149jqgxt51v 0 573984 6168583 2022-08-28T00:02:12Z Xosema 4817 Novo artigo wikitext text/x-wiki {{Astronauta |tempo_espazo = 7,93 días }} '''Toktar Ongarbaiuli Aubakirov''', nado en [[Karkaralinsk, Karaganda]] ([[Casaquistán]]), o [[17 de xullo]] de [[1946]], é un [[Astronauta|cosmonauta]] [[Unión Soviética|soviético]] e [[Rusia|ruso]] retirado que formou parte das misións [[Soiuz TM-12]] e [[Soiuz TM-13]].<ref name=astronautix>{{Cita web|url=http://astronautix.com/a/aubakirov.html|título=Aubakirov, Toktar Ongarbayevich|dataacceso=28 de agosto de 2022|autor=Mark Wade|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=2022|mes= |formato= |obra= |editor= |páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref><ref name=nasa>{{Cita web|url=https://history.nasa.gov/SP-4225/documentation/mhh/mirhh-part3.pdf|título=Part 3 - Space Station Modules|dataacceso=28 de agosto de 2022|autor=|apelidos= |nome= |ligazónautor= |coautores= |data=|ano=|mes= |formato= |obra= |editor=NASA|páxinas= |lingua=inglés|doi= |urlarquivo= |dataarquivo= }}</ref> == Traxectoria == Aubakirov graduouse no Instituto da Forza Aérea da Unión Soviética como [[Paracaídas|paracaidista]] e [[piloto de probas]]. Adestrou para ser cosmonauta entre xaneiro e setembro de 1990, participando nas misións Soiuz TM-12 e Soiuz TM-13 e pasando un total de 7,93 días. A partir de xaneiro de 1993 foi director xeral da Axencia Nacional Aeroespacial da República de Casaquistán e membro do parlamento ata xubilarse.<ref name=astronautix/><ref name=nasa/> == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{commonscat}} === Outros artigos === *[[Soiuz TM-12]] *[[Soiuz TM-13]] {{Control de autoridades}} {{ORDENAR:Aubakirov, Toktar Ongarbayevich}} [[Categoría:Astronautas da Unión Soviética]] [[Categoría:Nados en 1946]] [[Categoría:Nados en Casaquistán]] tbt6g29o93ecnnicjfvjcw49rjoc3vi 0 573985 6168584 2022-08-28T00:14:24Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:en:Special:Redirect/revision/1087460556|Wistman's Wood]]" wikitext text/x-wiki  {{Espazo natural|imaxe=[[File:Wistman's_Wood_in_winter.jpg|300px]]|Lenda imaxe=Bosque de Wistman no inverno|Figura de Protección=Special Area of Conservation|Superficie Protexida=3,5 hectáreas (8,6 acres)|País=Inglaterra|Provincias=Devon|Ano de Constitución={{{1964}}}|Lexislación=Británica|Concellos=Dartmoor|nome=Bosque de Wistman}}O '''bosque de Witsman''', en [[Lingua inglesa|inglés]] '''Wistman's Wood''' é unha das tres [[Carballeira|carballeiras]] de gran altitude en [[Dartmoor]], [[Devon]], [[Inglaterra]]. == Xeografía == A madeira atópase a unha altitude de 380–410 metros no val do río West Dart preto de Two Bridges,<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> na referencia da cuadrícula SX612772.<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> A fonte do Devonport Leat, nun vertedoiro do río West Dart, está xusto ao norte do bosque.<ref>{{Coordenadas|50.5802|-3.9620|region:GB_scale:10000|display=inline}} Comeza en Devonport Leat preto do bosque de Wistman </ref> == Estado de conservación == Este é unha das carballeiras máis altos de [[Gran Bretaña]] e, como un exemplo destacado de carballos nativos das terras altas, foi seleccionado como Lugar de Especial Interese Científico en [[1964]].<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> Tamén é un sitio NCR e forma parte da Reserva Natural Nacional de bosque de Wistman. A madeira tamén foi un dos motivos principais para a selección da [[Zona especial de conservación|Área Especial de Conservación]] de Dartmoor.<ref>Dartmoor SAC web page http://jncc.defra.gov.uk/ProtectedSites/SACselection/sac.asp?EUCode=UK0012929</ref> As outras dúas carballeiras de gran altitude de Dartmoor son Black Tor Copse no río West Okement no norte e Piles Copse no río Erme no sur. <ref name="woodlandtrust-batc">{{Cita web|url=https://www.woodlandtrust.org.uk/visiting-woods/woods/black-a-tor-copse-nnr/|páxinaweb=Woodland Trust}}</ref> <ref name="gh-2011">{{Cita web|url=https://gabrielhemery.com/piles-copse-extreme-oak-woodland/|páxinaweb=gabrielhemery.com|ano=2011}}</ref> == Descrición == A carballeira está dividida en tres bloques principais (North, Middle e South Groves ou Woods), que abarcan en total unhas {{Convert|3.5|ha}}.<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> Estes ocupan a ladeira protexida do [[val]], orientada ao suroeste, onde se expón un banco de grandes [[Granito|pedras graníticas]] ("''clatter''") e acumuláronse bolsas de solos de terra parda, ácidos de drenaxe libre. Arbustos adicionais de [[matogueira]] esténdense máis aló do corpo principal do bosque, o que suxire que orixinalmente se estendía pola totalidade dos ''clatter'' na ladeira do outeiro. Na actualidade, as pedras de granito fóra do bosque principal está cuberto de [[Pteridium|foxos]], [[Arandeira|arándanos]] e ocasionalmente [[Toxo femia|toxeiras]].<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> Wistman's Wood é propiedade do ducado administrativo de [[Cornualles]] <ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> e foi xestionado desde [[1961]] en virtude dun acordo de reserva natural co Nature Conservancy Council, English Nature e Natural England. O bosque non ten unha xestión activa, pero moitas persoas visitan o lugar a pé (accedendo na súa maioría ao extremo sur de South Wood), e o [[gando]] e as [[Ovella|ovellas]] teñen acceso libre onde o terreo o permite, fóra dun pequeno recinto vallado en South Wood.  === Flora === As árbores dentro da madeira son principalmente [[Carballo común|carballos pedunculados]], con [[capudre]] ocasional, e uns poucos [[Acivro|acivros]], [[Estripeiro|estripeiros]], [[Abeleira|abeleiras]] e [[Salgueiro orelludo|salgueiros]].<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> Os carballos distínguense polo seu hábito anano, e raramente alcanzan máis de {{Convert|4.5|m}} en altura vertical total. As árbores tamén desenvolveron formas moi contorsionadas con troncos procumbentes, e as súas ramas principais tenden a estar sobre ou entre as rochas do chan do bosque. Algunhas árbores alcanzan de {{Convert|6|to|7.6|m}} en altura; estes tamén adoitan ter troncos máis verticais e coroas espalladas.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> As ramas das árbores están típicamente adornadas cunha variedade de musgos e [[Lique|líques]] [[Epífito|epífitos]] e, ás veces, por especies sensibles ao pastoreo como a [[arandeira]] e o [[Fento dos valos|polipodio]] (fento dos valos).<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> O hábito horizontal dos troncos e extremidades permite que se acumulen restos orgánicos e [[humus]] sobre eles, favorecendo o crecemento extenso das plantas vasculares epífitas. Estes ocorren nunha variedade moito maior que noutros bosques británicos; ademais do polipodio, que é a epífita rexistrada máis común, e do arándano, inclúense moitas das mesmas especies que se atopan no chan forestal.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> No chan, os cantos rodados adoitan estar cubertos por liques e manchas de [[musgo]] -as especies frecuentes inclúen ''Dicranum scoparium'', ''Hypotrachyna laevigata'', ''Rhytidiadelphus loreus'' e ''Sphaerophorus globosus-'' e, onde se acumulou o chan, crecen parches de [[Prado|prados]] ácidos [[Uceira|uceiras]], [[Potentilla erecta|nébodas]] e [[Aceda|acedas]]. En lugares protexidos do gando, atópanse plantas sensibles ao pastoreo, como a [[Aleluia|alazeira]], a [[arandeira]], o [[xunco]] e a [[silva brava]]. Unha franxa de [[Fento común|fentos]] rodea gran parte do bosque, demarcando a extensión dos solos de terra marrón ([[humus]]).<ref name="FT" /> O bosque alberga aproximadamente 120 especies de liques. <ref>{{Cita novas|páxinas=6–7}}</ref> === Fauna === O bosque de Wistman é o fogar dunha grande diversidade de mamíferos, aves e réptiles, en particular dunha gran poboación de [[Vipera berus|víboras]].<ref name="FT" /> == Historia == ''Wistman's Wood'' foi mencionado por escrito durante centos de anos. É probable que sexa un resto do bosque antigo que cubría gran parte de Dartmoor c. 7000 a.C., antes de que os cazadores/recolectores [[Mesolítico|mesolíticos]] o despexasen ao redor do 5000 a.C.<ref name="FT" /> Os rexistros fotográficos e outros mostran que a carballeira cambiou considerabelmente desde mediados do século [[XIX]]; ao mesmo tempo, as condicións climáticas tamén se fixeron máis cálidas en xeral.<ref name="Proctor">Proctor, M.C.F., Spooner, G.M. and Spooner, M. 1980. Changes in Wistman's Wood, Devon: photographic and other evidence. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 112, Páxinas 43–79.</ref> <ref name="Mountford">Mountford, E,P., Backmeroff, C.E. and Peterken, G.F. 2001. Long-term patterns of growth, mortality, regeneration and natural disturbance in Wistman’s Wood, a high altitude oakwood on Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 133, Páxs. 231–262.</ref> Durante este período, os [[carballos]] máis vellos pasaron dunha forma raquítica/semi postrada a unha forma máis ascendente, mentres que se desenvolveu unha nova xeración de carballos rectos e dun só talo. Os carballos máis vellos parecen ter entre 400 e 500 anos de idade, e orixináronse dentro dunha carballeira en dexeneración que sobreviviu en forma de mato durante dous séculos de clima frío.<ref name="FT" /> Arredor do [[1620]] estas árbores vellas foron descritas como "non máis altas do que un home pode tocar coa cabeza". A altura das árbores aumentou algo a mediados do século XIX, e durante o [[século XX]] duplicouse aproximadamente (en [[1997]] a altura máxima e media das árbores rondaba os 12 e 7 m respectivamente). <ref name="Mountford" /> Ademais, unha vaga de carballos novos marxinais xurdiu despois do [[1900]], duplicando aproximadamente a superficie de bosque. Parte das evidencias destes cambios provén dunha parcela de vexetación permanente situada no extremo sur de South Wood. Este é o bosque máis antigo coñecido deste tipo en Gran Bretaña, cunha pequena parte rexistrada por R. Hansford Worth en [[1921]].<ref name="Christy">Christy, M. and Worth, R.H. 1922. The ancient dwarfed oak woods of Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 54, Páxs. 291–342.</ref> A ''Buller Stone'', unha pedra ao leste do bosque, conmemora un intento en [[1866]] de datar as árbores, cando Wentworth Buller (con permiso do Ducado) talou un carballo. Estimouse  que tería 168 anos.<ref name="FT" /> == Mitos, arte e literatura == A carballeira foi inspiración de numerosos artistas, poetas e fotógrafos. Aparece en centos de relatos do século XIX. Unha tradición sostén que foi plantada por Isabella de Fortibus (1237–93). <ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWilson2015">Wilson, Matthew (19 June 2015). [http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html "Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest"]. ''Financial Times''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2016</span>.</cite></ref> O bosque é descrito en detalle e reflectido como un punto de gran interese en ''The Tree'' ([[1978]]), un ensaio sobre [[naturalismo]] do novelista inglés [[John Fowles]].  O nome de ''Wistman's Wood'' pode derivar da palabra dialectal "wisht", que significa "eerie/estrano" <ref name="Westwood2">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, London. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 32.</ref> ou "pixie-led/encantado". <ref name="hemery">{{Cita libro|ano=1983|páxinas=454–455|ISBN=0-7091-8859-5}}</ref> A lendaria [[cazaría salvaxe]] en Devon, cuxos sabuesos do inferno son coñecidos como Yeth (Heath, calor) ou Wisht Hounds no dialecto de Devonshire, está particularmente asociado co bosque de Wistman. <ref name="Westwood">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, London. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 155 – 156.</ref> == Notas == {{Listaref|1}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos-editor=Spooner|editor1-first=G. M.|editor-first2=F. S.|editor-last2=F. S. Russell|páxinas=74–83|ano=1967|ISBN=0715351486|título=Worth's Darmoor}} [[Categoría:Folclore]] [[Categoría:Bosques]] [[Categoría:Áreas protexidas]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] cdtrb0mj1y212cer8avdvicgn8pr8d3 6168585 6168584 2022-08-28T00:16:30Z Gasparoff 111586 /* Descrición */ wikitext text/x-wiki {{En uso}}{{Espazo natural|imaxe=[[File:Wistman's_Wood_in_winter.jpg|300px]]|Lenda imaxe=Bosque de Wistman no inverno|Figura de Protección=Special Area of Conservation|Superficie Protexida=3,5 hectáreas (8,6 acres)|País=Inglaterra|Provincias=Devon|Ano de Constitución={{{1964}}}|Lexislación=Británica|Concellos=Dartmoor|nome=Bosque de Wistman}}O '''bosque de Witsman''', en [[Lingua inglesa|inglés]] '''Wistman's Wood''' é unha das tres [[Carballeira|carballeiras]] de gran altitude en [[Dartmoor]], [[Devon]], [[Inglaterra]]. == Xeografía == A madeira atópase a unha altitude de 380–410 metros no val do río West Dart preto de Two Bridges,<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> na referencia da cuadrícula SX612772.<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> A fonte do Devonport Leat, nun vertedoiro do río West Dart, está xusto ao norte do bosque.<ref>{{Coordenadas|50.5802|-3.9620|region:GB_scale:10000|display=inline}} Comeza en Devonport Leat preto do bosque de Wistman </ref> == Estado de conservación == Este é unha das carballeiras máis altos de [[Gran Bretaña]] e, como un exemplo destacado de carballos nativos das terras altas, foi seleccionado como Lugar de Especial Interese Científico en [[1964]].<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> Tamén é un sitio NCR e forma parte da Reserva Natural Nacional de bosque de Wistman. A madeira tamén foi un dos motivos principais para a selección da [[Zona especial de conservación|Área Especial de Conservación]] de Dartmoor.<ref>Dartmoor SAC web page http://jncc.defra.gov.uk/ProtectedSites/SACselection/sac.asp?EUCode=UK0012929</ref> As outras dúas carballeiras de gran altitude de Dartmoor son Black Tor Copse no río West Okement no norte e Piles Copse no río Erme no sur. <ref name="woodlandtrust-batc">{{Cita web|url=https://www.woodlandtrust.org.uk/visiting-woods/woods/black-a-tor-copse-nnr/|páxinaweb=Woodland Trust}}</ref> <ref name="gh-2011">{{Cita web|url=https://gabrielhemery.com/piles-copse-extreme-oak-woodland/|páxinaweb=gabrielhemery.com|ano=2011}}</ref> == Descrición == A carballeira está dividida en tres bloques principais (North, Middle e South Groves ou Woods), que abarcan en total unhas {{Convert|3.5|ha}}.<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> Estes ocupan a ladeira protexida do [[val]], orientada ao suroeste, onde se expón un banco de grandes [[Granito|pedras graníticas]] ("''clatter''") e acumuláronse bolsas de solos de terra parda, ácidos de drenaxe libre. Arbustos adicionais de [[matogueira]] esténdense máis aló do corpo principal do bosque, o que suxire que orixinalmente se estendía pola totalidade dos ''clatter'' na ladeira do outeiro. Na actualidade, as pedras de granito fóra do bosque principal está cuberto de [[Pteridium|foxos]], [[Arandeira|arándos]] e ocasionalmente [[Toxo femia|toxeiras]].<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> Wistman's Wood é propiedade do ducado administrativo de [[Cornualles]] <ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> e foi xestionado desde [[1961]] en virtude dun acordo de reserva natural co Nature Conservancy Council, English Nature e Natural England. O bosque non ten unha xestión activa, pero moitas persoas visitan o lugar a pé (accedendo na súa maioría ao extremo sur de South Wood), e o [[gando]] e as [[Ovella|ovellas]] teñen acceso libre onde o terreo o permite, fóra dun pequeno recinto vallado en South Wood.  === Flora === As árbores dentro da madeira son principalmente [[Carballo común|carballos pedunculados]], con [[capudre]] ocasional, e uns poucos [[Acivro|acivros]], [[Estripeiro|estripeiros]], [[Abeleira|abeleiras]] e [[Salgueiro orelludo|salgueiros]].<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> Os carballos distínguense polo seu hábito anano, e raramente alcanzan máis de {{Convert|4.5|m}} en altura vertical total. As árbores tamén desenvolveron formas moi contorsionadas con troncos procumbentes, e as súas ramas principais tenden a estar sobre ou entre as rochas do chan do bosque. Algunhas árbores alcanzan de {{Convert|6|to|7.6|m}} en altura; estes tamén adoitan ter troncos máis verticais e coroas espalladas.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> As ramas das árbores están típicamente adornadas cunha variedade de musgos e [[Lique|líques]] [[Epífito|epífitos]] e, ás veces, por especies sensibles ao pastoreo como a [[arandeira]] e o [[Fento dos valos|polipodio]] (fento dos valos).<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> O hábito horizontal dos troncos e extremidades permite que se acumulen restos orgánicos e [[humus]] sobre eles, favorecendo o crecemento extenso das plantas vasculares epífitas. Estes ocorren nunha variedade moito maior que noutros bosques británicos; ademais do polipodio, que é a epífita rexistrada máis común, e do arándano, inclúense moitas das mesmas especies que se atopan no chan forestal.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> No chan, os cantos rodados adoitan estar cubertos por liques e manchas de [[musgo]] -as especies frecuentes inclúen ''Dicranum scoparium'', ''Hypotrachyna laevigata'', ''Rhytidiadelphus loreus'' e ''Sphaerophorus globosus-'' e, onde se acumulou o chan, crecen parches de [[Prado|prados]] ácidos [[Uceira|uceiras]], [[Potentilla erecta|nébodas]] e [[Aceda|acedas]]. En lugares protexidos do gando, atópanse plantas sensibles ao pastoreo, como a [[Aleluia|alazeira]], a [[arandeira]], o [[xunco]] e a [[silva brava]]. Unha franxa de [[Fento común|fentos]] rodea gran parte do bosque, demarcando a extensión dos solos de terra marrón ([[humus]]).<ref name="FT" /> O bosque alberga aproximadamente 120 especies de liques. <ref>{{Cita novas|páxinas=6–7}}</ref> === Fauna === O bosque de Wistman é o fogar dunha grande diversidade de mamíferos, aves e réptiles, en particular dunha gran poboación de [[Vipera berus|víboras]].<ref name="FT" /> == Historia == ''Wistman's Wood'' foi mencionado por escrito durante centos de anos. É probable que sexa un resto do bosque antigo que cubría gran parte de Dartmoor c. 7000 a.C., antes de que os cazadores/recolectores [[Mesolítico|mesolíticos]] o despexasen ao redor do 5000 a.C.<ref name="FT" /> Os rexistros fotográficos e outros mostran que a carballeira cambiou considerabelmente desde mediados do século [[XIX]]; ao mesmo tempo, as condicións climáticas tamén se fixeron máis cálidas en xeral.<ref name="Proctor">Proctor, M.C.F., Spooner, G.M. and Spooner, M. 1980. Changes in Wistman's Wood, Devon: photographic and other evidence. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 112, Páxinas 43–79.</ref> <ref name="Mountford">Mountford, E,P., Backmeroff, C.E. and Peterken, G.F. 2001. Long-term patterns of growth, mortality, regeneration and natural disturbance in Wistman’s Wood, a high altitude oakwood on Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 133, Páxs. 231–262.</ref> Durante este período, os [[carballos]] máis vellos pasaron dunha forma raquítica/semi postrada a unha forma máis ascendente, mentres que se desenvolveu unha nova xeración de carballos rectos e dun só talo. Os carballos máis vellos parecen ter entre 400 e 500 anos de idade, e orixináronse dentro dunha carballeira en dexeneración que sobreviviu en forma de mato durante dous séculos de clima frío.<ref name="FT" /> Arredor do [[1620]] estas árbores vellas foron descritas como "non máis altas do que un home pode tocar coa cabeza". A altura das árbores aumentou algo a mediados do século XIX, e durante o [[século XX]] duplicouse aproximadamente (en [[1997]] a altura máxima e media das árbores rondaba os 12 e 7 m respectivamente). <ref name="Mountford" /> Ademais, unha vaga de carballos novos marxinais xurdiu despois do [[1900]], duplicando aproximadamente a superficie de bosque. Parte das evidencias destes cambios provén dunha parcela de vexetación permanente situada no extremo sur de South Wood. Este é o bosque máis antigo coñecido deste tipo en Gran Bretaña, cunha pequena parte rexistrada por R. Hansford Worth en [[1921]].<ref name="Christy">Christy, M. and Worth, R.H. 1922. The ancient dwarfed oak woods of Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 54, Páxs. 291–342.</ref> A ''Buller Stone'', unha pedra ao leste do bosque, conmemora un intento en [[1866]] de datar as árbores, cando Wentworth Buller (con permiso do Ducado) talou un carballo. Estimouse  que tería 168 anos.<ref name="FT" /> == Mitos, arte e literatura == A carballeira foi inspiración de numerosos artistas, poetas e fotógrafos. Aparece en centos de relatos do século XIX. Unha tradición sostén que foi plantada por Isabella de Fortibus (1237–93). <ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWilson2015">Wilson, Matthew (19 June 2015). [http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html "Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest"]. ''Financial Times''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">3 March</span> 2016</span>.</cite></ref> O bosque é descrito en detalle e reflectido como un punto de gran interese en ''The Tree'' ([[1978]]), un ensaio sobre [[naturalismo]] do novelista inglés [[John Fowles]].  O nome de ''Wistman's Wood'' pode derivar da palabra dialectal "wisht", que significa "eerie/estrano" <ref name="Westwood2">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, London. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 32.</ref> ou "pixie-led/encantado". <ref name="hemery">{{Cita libro|ano=1983|páxinas=454–455|ISBN=0-7091-8859-5}}</ref> A lendaria [[cazaría salvaxe]] en Devon, cuxos sabuesos do inferno son coñecidos como Yeth (Heath, calor) ou Wisht Hounds no dialecto de Devonshire, está particularmente asociado co bosque de Wistman. <ref name="Westwood">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, London. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 155 – 156.</ref> == Notas == {{Listaref|1}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos-editor=Spooner|editor1-first=G. M.|editor-first2=F. S.|editor-last2=F. S. Russell|páxinas=74–83|ano=1967|ISBN=0715351486|título=Worth's Darmoor}} [[Categoría:Folclore]] [[Categoría:Bosques]] [[Categoría:Áreas protexidas]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 5z7rylpjqk28bc5374630n3s434bvg1 6168588 6168585 2022-08-28T00:25:48Z Gasparoff 111586 /* Flora */ wikitext text/x-wiki {{Espazo natural|imaxe=[[File:Wistman's_Wood_in_winter.jpg|300px]]|Lenda imaxe=Bosque de Wistman no inverno|Figura de Protección=Special Area of Conservation|Superficie Protexida=3,5 hectáreas (8,6 acres)|País=Inglaterra|Provincias=Devon|Ano de Constitución={{{1964}}}|Lexislación=Británica|Concellos=Dartmoor|nome=Bosque de Wistman}} O '''bosque de Witsman''', en [[Lingua inglesa|inglés]] '''Wistman's Wood''' é unha das tres [[Carballeira|carballeiras]] de gran altitude en [[Dartmoor]], [[Devon]], [[Inglaterra]]. == Xeografía == A madeira atópase a unha altitude de 380–410 metros no val do río West Dart preto de Two Bridges,<ref name="FT">{{Cita novas|url=http://www.ft.com/cms/s/0/654b7294-0f84-11e5-b968-00144feabdc0.html|xornal=Financial Times|data=19 de xuño 2015|título=Twisted oaks and tales on the trail of Devon's pygmy forest|data-acceso=}}</ref> na referencia da cuadrícula SX612772.<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> A fonte do Devonport Leat, nun vertedoiro do río West Dart, está xusto ao norte do bosque.<ref>{{Coordenadas|50.5802|-3.9620|region:GB_scale:10000|display=inline}} Comeza en Devonport Leat preto do bosque de Wistman </ref> == Estado de conservación == Este é unha das carballeiras máis altos de [[Gran Bretaña]] e, como un exemplo destacado de carballos nativos das terras altas, foi seleccionado como Lugar de Especial Interese Científico en [[1964]].<ref name="sssi">{{Cita web|url=https://designatedsites.naturalengland.org.uk/SiteDetail.aspx?SiteCode=S1001201&SiteName=Wistman&countyCode=&responsiblePerson=|páxina-web="Designated Sites View – Naturalengland.org|título=Wistman's Wood SSSI}} "View citation" para acceder á cita (arquivo PDF).</ref> Tamén é un sitio NCR e forma parte da Reserva Natural Nacional de bosque de Wistman. A madeira tamén foi un dos motivos principais para a selección da [[Zona especial de conservación|Área Especial de Conservación]] de Dartmoor.<ref>Dartmoor SAC web page http://jncc.defra.gov.uk/ProtectedSites/SACselection/sac.asp?EUCode=UK0012929</ref> As outras dúas carballeiras de gran altitude de Dartmoor son Black Tor Copse no río West Okement no norte e Piles Copse no río Erme no sur.<ref>{{Cita web|título=Black-a-Tor Copse NNR|url=https://www.woodlandtrust.org.uk/visiting-woods/woods/black-a-tor-copse-nnr/|páxina-web=Woodland Trust|data-acceso=2022-08-28|lingua=en-GB|nome=Woodland|apelidos=Trust}}</ref> <ref>{{Cita web|título=Piles Copse - extreme oak woodland|url=https://gabrielhemery.com/piles-copse-extreme-oak-woodland/|páxina-web=Gabriel Hemery|data=2011-08-23|data-acceso=2022-08-28|lingua=en-GB|nome=Gabriel|apelidos=Hemery}}</ref> == Descrición == A carballeira está dividida en tres bloques principais (North, Middle e South Groves ou Woods), que abarcan en total unhas {{Convert|3.5|ha}}.<ref name="FT" /> Estes ocupan a ladeira protexida do [[val]], orientada ao suroeste, onde se expón un banco de grandes [[Granito|pedras graníticas]] ("''clatter''") e acumuláronse bolsas de solos de terra parda, ácidos de drenaxe libre. Arbustos adicionais de [[matogueira]] esténdense máis aló do corpo principal do bosque, o que suxire que orixinalmente se estendía pola totalidade dos ''clatter'' na ladeira do outeiro. Na actualidade, as pedras de granito fóra do bosque principal está cuberto de [[Pteridium|foxos]], [[Arandeira|arándos]] e ocasionalmente [[Toxo femia|toxeiras]].<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> Wistman's Wood é propiedade do ducado administrativo de [[Cornualles]]<ref name="FT" /> e foi xestionado desde [[1961]] en virtude dun acordo de reserva natural co Nature Conservancy Council, English Nature e Natural England. O bosque non ten unha xestión activa, pero moitas persoas visitan o lugar a pé (accedendo na súa maioría ao extremo sur de South Wood), e o [[gando]] e as [[Ovella|ovellas]] teñen acceso libre onde o terreo o permite, fóra dun pequeno recinto vallado en South Wood.  === Flora === As árbores dentro da madeira son principalmente [[Carballo común|carballos pedunculados]], con [[capudre]] ocasional, e uns poucos [[Acivro|acivros]], [[Estripeiro|estripeiros]], [[Abeleira|abeleiras]] e [[Salgueiro orelludo|salgueiros]].<ref name="FT" /> Os carballos distínguense polo seu hábito anano, e raramente alcanzan máis de {{Convert|4.5|m}} en altura vertical total. As árbores tamén desenvolveron formas moi contorsionadas con troncos procumbentes, e as súas ramas principais tenden a estar sobre ou entre as rochas do chan do bosque. Algunhas árbores alcanzan de {{Convert|6|to|7.6|m}} en altura; estes tamén adoitan ter troncos máis verticais e coroas espalladas.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> As ramas das árbores están típicamente adornadas cunha variedade de musgos e [[Lique|líques]] [[Epífito|epífitos]] e, ás veces, por especies sensibles ao pastoreo como a [[arandeira]] e o [[Fento dos valos|polipodio]] (fento dos valos).<ref name="FT" /> O hábito horizontal dos troncos e extremidades permite que se acumulen restos orgánicos e [[humus]] sobre eles, favorecendo o crecemento extenso das plantas vasculares epífitas. Estes ocorren nunha variedade moito maior que noutros bosques británicos; ademais do polipodio, que é a epífita rexistrada máis común, e do arando, inclúense moitas das mesmas especies que se atopan no chan forestal.<ref name="Tansley">Tansley, A.G., ''The British Isles and their Vegetation, Volume 1.'' [[Cambridge University Press]], [[Cambridge]], [[1965]]. Páx. 299–302.</ref> No chan, os cantos rodados adoitan estar cubertos por liques e manchas de [[musgo]] -as especies frecuentes inclúen ''Dicranum scoparium'', ''Hypotrachyna laevigata'', ''Rhytidiadelphus loreus'' e ''Sphaerophorus globosus-'' e, onde se acumulou o chan, crecen parches de [[Prado|prados]] ácidos [[Uceira|uceiras]], [[Potentilla erecta|nébodas]] e [[Aceda|acedas]]. En lugares protexidos do gando, atópanse plantas sensibles ao pastoreo, como a [[Aleluia|alazeira]], a [[arandeira]], o [[xunco]] e a [[silva brava]]. Unha franxa de [[Fento común|fentos]] rodea gran parte do bosque, demarcando a extensión dos solos de terra marrón ([[humus]]).<ref name="FT" /> O bosque alberga aproximadamente 120 especies de liques.<ref>{{Cita novas|páxinas=6–7|data=Novembro de 2018|título=Wild Month. BBC Wildlife.|data-acceso=}}</ref> === Fauna === O bosque de Wistman é o fogar dunha grande diversidade de mamíferos, aves e réptiles, en particular dunha gran poboación de [[Vipera berus|víboras]].<ref name="FT" /> == Historia == ''Wistman's Wood'' foi mencionado por escrito durante centos de anos. É probable que sexa un resto do bosque antigo que cubría gran parte de Dartmoor c. 7000 a.C., antes de que os cazadores/recolectores [[Mesolítico|mesolíticos]] o despexasen ao redor do 5000 a.C.<ref name="FT" /> Os rexistros fotográficos e outros mostran que a carballeira cambiou considerabelmente desde mediados do século [[XIX]]; ao mesmo tempo, as condicións climáticas tamén se fixeron máis cálidas en xeral.<ref name="Proctor">Proctor, M.C.F., Spooner, G.M. and Spooner, M. 1980. Changes in Wistman's Wood, Devon: photographic and other evidence. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 112, Páxinas 43–79.</ref> <ref name="Mountford">Mountford, E,P., Backmeroff, C.E. and Peterken, G.F. 2001. Long-term patterns of growth, mortality, regeneration and natural disturbance in Wistman’s Wood, a high altitude oakwood on Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 133, Páxs. 231–262.</ref> Durante este período, os [[carballos]] máis vellos pasaron dunha forma raquítica/semi postrada a unha forma máis ascendente, mentres que se desenvolveu unha nova xeración de carballos rectos e dun só talo. Os carballos máis vellos parecen ter entre 400 e 500 anos de idade, e orixináronse dentro dunha carballeira en dexeneración que sobreviviu en forma de mato durante dous séculos de clima frío.<ref name="FT" /> Arredor do [[1620]] estas árbores vellas foron descritas como "non máis altas do que un home pode tocar coa cabeza". A altura das árbores aumentou algo a mediados do século XIX, e durante o [[século XX]] duplicouse aproximadamente (en [[1997]] a altura máxima e media das árbores rondaba os 12 e 7 m respectivamente).<ref name="Mountford" /> Ademais, unha vaga de carballos novos marxinais xurdiu despois do [[1900]], duplicando aproximadamente a superficie de bosque. Parte das evidencias destes cambios provén dunha parcela de vexetación permanente situada no extremo sur de South Wood. Este é o bosque máis antigo coñecido deste tipo en Gran Bretaña, cunha pequena parte rexistrada por R. Hansford Worth en [[1921]].<ref name="Christy">Christy, M. and Worth, R.H. 1922. The ancient dwarfed oak woods of Dartmoor. Transactions of the Devonshire Association for the Advancement of Science Volume 54, Páxs. 291–342.</ref> A ''Buller Stone'', unha pedra ao leste do bosque, conmemora un intento en [[1866]] de datar as árbores, cando Wentworth Buller (con permiso do Ducado) talou un carballo. Estimouse  que tería 168 anos.<ref name="FT" /> == Mitos, arte e literatura == A carballeira foi inspiración de numerosos artistas, poetas e fotógrafos. Aparece en centos de relatos do século XIX. Unha tradición sostén que foi plantada por Isabella de Fortibus (1237–93).<ref name="FT" /> O bosque é descrito en detalle e reflectido como un punto de gran interese en ''The Tree'' ([[1978]]), un ensaio sobre [[naturalismo]] do novelista inglés [[John Fowles]].  O nome de ''Wistman's Wood'' pode derivar da palabra dialectal "wisht", que significa "eerie/estrano" <ref name="Westwood2">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, Londres. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 32.</ref> ou "pixie-led/encantado".<ref name="hemery">{{Cita libro|ano=1983|páxinas=454–455|ISBN=0-7091-8859-5|título=High Dartmoor|apelidos=Hemery|nome=Eric|editorial=Robert Hale|lugar=High Dartmoor. Londres}}</ref> A lendaria [[cazaría salvaxe]] en Devon, cuxos sabuesos do inferno son coñecidos como Yeth (Heath, calor) ou Wisht Hounds no dialecto de Devonshire, está particularmente asociado co bosque de Wistman.<ref name="Westwood">Westwood, Jennifer (1985), ''Albion. A Guide to Legendary Britain.'' Pub. Grafton Books, Londres. {{ISBN|0-246-11789-3}}. P. 155 – 156.</ref> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Bibliografía === * {{Cita libro|apelidos-editor=Spooner|editor1-first=G. M.|editor-first2=F. S.|editor-last2=F. S. Russell|páxinas=74–83|ano=1967|ISBN=0715351486|título=Worth's Darmoor}} [[Categoría:Folclore]] [[Categoría:Bosques]] [[Categoría:Áreas protexidas]] [[Categoría:Wikipedia:Páxinas con traducións non revisadas]] 3ofr2yhejhei7z6f30cuxewy39r8hvw 1 573986 6168590 2022-08-28T02:13:16Z Gasparoff 111586 Nova páxina: "{{visitas}} ~~~~" wikitext text/x-wiki {{visitas}} [[Usuario:Gasparoff|Gasparoff]] ([[Conversa usuario:Gasparoff|conversa]]) 28 de agosto de 2022 ás 02:13 (UTC) s71qsmieip4rpsun0cndrwl9e5oxkwp 6168591 6168590 2022-08-28T02:13:30Z Gasparoff 111586 O contido da páxina foi substituído por "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 0 573987 6168592 2022-08-28T02:19:23Z Gasparoff 111586 Creada como tradución da páxina "[[:ca:Special:Redirect/revision/29175157|La llebre i la tortuga]]" wikitext text/x-wiki {{Libro|nome=A lebre e a tartaruga|autor=Esopo|título orixinal=Χελώνη καὶ λαγωός}}'''''A lebre e a tartaruga''''' é unha [[fábula]] clásica narrada por [[Esopo]] e versionada en multitude de ocasións posteriores, incluídas as adaptacións en [[debuxos animados]] de [[Looney Tunes]] (que darían lugar ao personaxe da tartaruga Cecil)<ref>{{Cita libro|título=The illustrated encyclopedia of cartoon animals|url=http://archive.org/details/illustratedencyc00rovi|editorial=Prentice Hall Press|data=1991|ISBN=978-0-13-275561-0|apelidos=Jeff Rovin}}</ref> ou [[Walt Disney]]<ref>{{Cita libro|título=Walt Disney's Silly Symphonies: A Companion to the Classic Cartoon Series|url=https://books.google.es/books/about/Walt_Disney_s_Silly_Symphonies.html?id=bIKGAAAAIAAJ&redir_esc=y|editorial=La cineteca del Friuli|data=2006|ISBN=978-88-86155-27-4|lingua=en|nome=Russell|apelidos=Merritt|nome2=J. B.|apelidos2=Kaufman}}</ref> entre outros. == Argumento == Unha [[tartaruga]] desafía a unha [[lebre]] a unha carreira. Convencida de que vai gañar, a lebre para a metade para botar unha [[sesta]] pero dorme demasiado e ao espertar descobre que a tartaruga, paso a paso, xa chegou á meta. == Análise == A primeira interpretación da fábula anima a non confiar nas propias virtudes e a traballar con valentía, o exceso de confianza ou orgullo da lebre é o que a fai perder, así como a súa preguiza, que a leva a durmir en lugar de completar a tarefa. A tartaruga, pola contra, encarna a perseveranza. A fábula foi utilizada por [[Zenón de Elea]] para falar do [[movemento]], substituíndo a lebre por [[Aquiles]]. [[Félix María Samaniego]] tamén reescribiu a historia, facendo fincapé no carácter negativo da lebre.[[Jean de La Fontaine]] recolleu a historia con algunhas variantes da súa colección; por exemplo, o feito de que as tartarugas fosen máis de unha turnándose e enganando con enxeño á pobre lebre, feito habitual nos contos, sendo nesa versión moi similar ao conto ''Der Hase und der Igel'' (en galego ''[[O ourizo e a lebre]]''<ref>{{Cita web|título=Pontelectura Infantil: O ourizo e a lebre|url=https://pontelecturainfantil.blogspot.com/2018/04/o-ourizo-e-lebre.html|páxina-web=Pontelectura Infantil|data=2018-04-06|data-acceso=2022-08-28|nome=Laura Vázquez|apelidos=Ramil}}</ref>), ambientado en [[Buxtehude]], [[Baixa Saxonia]], recollido polos [[irmáns Grimm]]. == Galería de imaxes == <nowiki><gallery mode="packed" heights="120" caption="Ilustracións de publicacións de todo o mundo"></nowiki> File:ณ_ตึกไทยคู่ฟ้า_ทำเนียบรัฐบาล_8_มกราคม2553_(The_Official_Site_of_The_Prime_Minister_of_Thailand_Photo_by_พีรพัฒน_-_Flickr_-_Abhisit_Vejjajiva_(1).jpg File:Stamp-russia2017-literature-heritage-of-russia-fables-block_(cropped_1).png File:Tortoise_and_hare_rackham.jpg File:The_Tortoise_and_the_Hare_-_Project_Gutenberg_etext_19993.jpg File:La_Fontaine_03.jpg File:Valentine,_Laura_-_Aunt_Louisa%27s_Oft_Told_Tales_-_0041.jpg File:Frans_Snyders_-_Fable_of_the_hare_and_the_tortoise.jpg <nowiki></gallery></nowiki> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Fábula]] * [[Conto]] * [[Conto de fadas]] {{Control de autoridades}} [[Categoría:Fábulas de La Fontaine]] [[Categoría:Fábulas de Esopo]] [[Categoría:Fábulas de Samaniego]] qwlpxmkx10yqv3a19j0xnns32x563ls 6168593 6168592 2022-08-28T02:22:44Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Libro|nome=A lebre e a tartaruga|autor=Esopo|título orixinal=Χελώνη καὶ λαγωός}}{{Título en cursiva}}'''''A lebre e a tartaruga''''' é unha [[fábula]] clásica narrada por [[Esopo]] e versionada en multitude de ocasións posteriores, incluídas as adaptacións en [[debuxos animados]] de [[Looney Tunes]] (que darían lugar ao personaxe da tartaruga Cecil)<ref>{{Cita libro|título=The illustrated encyclopedia of cartoon animals|url=http://archive.org/details/illustratedencyc00rovi|editorial=Prentice Hall Press|data=1991|ISBN=978-0-13-275561-0|apelidos=Jeff Rovin}}</ref> ou [[Walt Disney]]<ref>{{Cita libro|título=Walt Disney's Silly Symphonies: A Companion to the Classic Cartoon Series|url=https://books.google.es/books/about/Walt_Disney_s_Silly_Symphonies.html?id=bIKGAAAAIAAJ&redir_esc=y|editorial=La cineteca del Friuli|data=2006|ISBN=978-88-86155-27-4|lingua=en|nome=Russell|apelidos=Merritt|nome2=J. B.|apelidos2=Kaufman}}</ref> entre outros. == Argumento == Unha [[tartaruga]] desafía a unha [[lebre]] a unha carreira. Convencida de que vai gañar, a lebre para a metade para botar unha [[sesta]] pero dorme demasiado e ao espertar descobre que a tartaruga, paso a paso, xa chegou á meta. == Análise == A primeira interpretación da fábula anima a non confiar nas propias virtudes e a traballar con valentía, o exceso de confianza ou orgullo da lebre é o que a fai perder, así como a súa preguiza, que a leva a durmir en lugar de completar a tarefa. A tartaruga, pola contra, encarna a perseveranza. A fábula foi utilizada por [[Zenón de Elea]] para falar do [[movemento]], substituíndo a lebre por [[Aquiles]]. [[Félix María Samaniego]] tamén reescribiu a historia, facendo fincapé no carácter negativo da lebre.[[Jean de La Fontaine]] recolleu a historia con algunhas variantes da súa colección; por exemplo, o feito de que as tartarugas fosen máis de unha turnándose e enganando con enxeño á pobre lebre, feito habitual nos contos, sendo nesa versión moi similar ao conto ''Der Hase und der Igel'' (en galego ''[[O ourizo e a lebre]]''<ref>{{Cita web|título=Pontelectura Infantil: O ourizo e a lebre|url=https://pontelecturainfantil.blogspot.com/2018/04/o-ourizo-e-lebre.html|páxina-web=Pontelectura Infantil|data=2018-04-06|data-acceso=2022-08-28|nome=Laura Vázquez|apelidos=Ramil}}</ref>), ambientado en [[Buxtehude]], [[Baixa Saxonia]], recollido polos [[irmáns Grimm]]. == Galería de imaxes == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Ilustracións de publicacións por todo o mundo"> Ficheiro:ณ ตึกไทยคู่ฟ้า ทำเนียบรัฐบาล 8 มกราคม2553 (The Official Site of The Prime Minister of Thailand Photo by พีรพัฒน - Flickr - Abhisit Vejjajiva (1).jpg Ficheiro:Stamp-russia2017-literature-heritage-of-russia-fables-block (cropped 1).png Ficheiro:Tortoise and hare rackham.jpg Ficheiro:The Tortoise and the Hare - Project Gutenberg etext 19993.jpg Ficheiro:La Fontaine 03.jpg Ficheiro:Valentine, Laura - Aunt Louisa's Oft Told Tales - 0041.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Fábula]] * [[Conto]] * [[Conto de fadas]] {{Control de autoridades}}{{Literatura en progreso}} [[Categoría:Fábulas de La Fontaine]] [[Categoría:Fábulas de Esopo]] [[Categoría:Fábulas de Samaniego]] 3uflamilbethraf7sdxhj9fsy5ey0ao 6168595 6168593 2022-08-28T02:59:38Z Gasparoff 111586 wikitext text/x-wiki {{Libro|nome=A lebre e a tartaruga|autor=Esopo|título orixinal=Χελώνη καὶ λαγωός}} {{Título en cursiva}} '''''A lebre e a tartaruga''''' é unha [[fábula]] clásica narrada por [[Esopo]] e versionada en multitude de ocasións posteriores, incluídas as adaptacións en [[debuxos animados]] de [[Looney Tunes]] (que darían lugar ao personaxe da tartaruga Cecil)<ref>{{Cita libro|título=The illustrated encyclopedia of cartoon animals|url=http://archive.org/details/illustratedencyc00rovi|editorial=Prentice Hall Press|data=1991|ISBN=978-0-13-275561-0|apelidos=Jeff Rovin}}</ref> ou [[Walt Disney]]<ref>{{Cita libro|título=Walt Disney's Silly Symphonies: A Companion to the Classic Cartoon Series|url=https://books.google.es/books/about/Walt_Disney_s_Silly_Symphonies.html?id=bIKGAAAAIAAJ&redir_esc=y|editorial=La cineteca del Friuli|data=2006|ISBN=978-88-86155-27-4|lingua=en|nome=Russell|apelidos=Merritt|nome2=J. B.|apelidos2=Kaufman}}</ref>, ou o filme brasileiro homónimo de 2005,<ref>{{Cita web|título=A Lebre e a Tartaruga (película 2005) - Tráiler. resumen, reparto y dónde ver. Dirigida por Ale McHaddo|url=https://www.lavanguardia.com/peliculas-series/peliculas/a-lebre-e-a-tartaruga-701759|páxina-web=La Vanguardia|data=2022-08-28|data-acceso=2022-08-28|lingua=es}}</ref> entre outros. == Argumento == Unha [[tartaruga]] desafía a unha [[lebre]] a unha carreira. Convencida de que vai gañar, a lebre para a metade para botar unha [[sesta]] pero dorme demasiado e ao espertar descobre que a tartaruga, paso a paso, xa chegou á meta. == Análise == A primeira interpretación da fábula anima a non confiar nas propias virtudes e a traballar con valentía, o exceso de confianza ou orgullo da lebre é o que a fai perder, así como a súa preguiza, que a leva a durmir en lugar de completar a tarefa. A tartaruga, pola contra, encarna a perseveranza. A fábula foi utilizada por [[Zenón de Elea]] para falar do [[movemento]], substituíndo a lebre por [[Aquiles]]. [[Félix María Samaniego]] tamén reescribiu a historia, facendo fincapé no carácter negativo da lebre.[[Jean de La Fontaine]] recolleu a historia con algunhas variantes da súa colección; por exemplo, o feito de que as tartarugas fosen máis de unha turnándose e enganando con enxeño á pobre lebre, feito habitual nos contos, sendo nesa versión moi similar ao conto ''Der Hase und der Igel'' (en galego ''[[O ourizo e a lebre]]''<ref>{{Cita web|título=Pontelectura Infantil: O ourizo e a lebre|url=https://pontelecturainfantil.blogspot.com/2018/04/o-ourizo-e-lebre.html|páxina-web=Pontelectura Infantil|data=2018-04-06|data-acceso=2022-08-28|nome=Laura Vázquez|apelidos=Ramil}}</ref>), ambientado en [[Buxtehude]], [[Baixa Saxonia]], recollido polos [[irmáns Grimm]]. == Galería de imaxes == <gallery mode="packed" heights="120" caption="Ilustracións de publicacións por todo o mundo"> Ficheiro:ณ ตึกไทยคู่ฟ้า ทำเนียบรัฐบาล 8 มกราคม2553 (The Official Site of The Prime Minister of Thailand Photo by พีรพัฒน - Flickr - Abhisit Vejjajiva (1).jpg Ficheiro:Stamp-russia2017-literature-heritage-of-russia-fables-block (cropped 1).png Ficheiro:Tortoise and hare rackham.jpg Ficheiro:The Tortoise and the Hare - Project Gutenberg etext 19993.jpg Ficheiro:La Fontaine 03.jpg Ficheiro:Valentine, Laura - Aunt Louisa's Oft Told Tales - 0041.jpg </gallery> == Notas == {{Listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat}} === Outros artigos === * [[Fábula]] * [[Conto]] * [[Conto de fadas]] {{Control de autoridades}}{{Literatura en progreso}} [[Categoría:Fábulas de La Fontaine]] [[Categoría:Fábulas de Esopo]] [[Categoría:Fábulas de Samaniego]] 0k1e2k4scb3j914c0p25gobc2cpntjo 0 573988 6168597 2022-08-28T03:39:46Z Xoio 22795 1ª edición con infomación das wikis en francés e inglés, e das referencias. wikitext text/x-wiki {{en uso}} {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea arcuata'' | fossil_range = [[Hettanxiano]] ― [[Baxociano]] | image = Gryphaea arcuata 01.jpg | image_width = 270px | image2 = Gryphaea arcuata Lamarck, 1801 (France) 2.JPG | image2_width = 270px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = [[Gryphaea]] | species = '''G. arcuata''' † | binomial = '''Gryphaea arcuata''' † | binomial_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] }} '''''Gryphaea arcuata''''' é unha [[especie]] [[extinta]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], unha das tres incluídas na [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], da que é a súa [[especie tipo]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=1593523 ''Gryphaea arcuata'' Lamarck, 1801 †] no WoRMS. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Características == Es un molusco bivalvo de [[cuncha]] non equivalva, subequilátera ao plano da comisura. É de tipo monomiario, e ten una bisagra disodonta e unha área de ligamento estriada. A [[cuncha|valva]] esquerda presenta liñas de crecimento a miúdo claramente visíbeis, é moi abombada e está curvada como un gancho ou garra, e a dereita é plana e pequena, en forma de opérculo. A valva máis grande asentábase sobre o fondo mariño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as liñas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. A pequena é plana e tería a función de "tapa" == Rexistro fósil == Os fósiles rexistrados datan do [[Xurásico]] temperán de [[Europa]], encontrados en sedimentos entre os [[Piso (xeoloxía)|pisos]] [[Hettanxiano]] e [[Baxociano]] (entre 196,5 e 183,0 Ma).<ref>[http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=300591 ''† Gryphaea arcuata'' Lamarck 1801] en [[Fossilworks]].</ref> == Na cultura popular == No [[folclore]] [[Inglaterra|inglés]] chámase comunmente a ''devils toenail'' (a uña do pé do diaño) debido á súa suposta semellanza coa "pezuña fendida" do diaño. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * David Ward (2002): ''Fossils''. DK Smithsonian Handbook. ISBN 978-0-7894-8984-5, p. 101. * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] *''[[Gryphaea]]'' {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] a9zcjgdl0vt8k9wgh1drqgzfuwj6p74 6168598 6168597 2022-08-28T03:40:05Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea arcuata'' | fossil_range = [[Hettanxiano]] ― [[Baxociano]] | image = Gryphaea arcuata 01.jpg | image_width = 270px | image2 = Gryphaea arcuata Lamarck, 1801 (France) 2.JPG | image2_width = 270px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = [[Gryphaea]] | species = '''G. arcuata''' † | binomial = '''Gryphaea arcuata''' † | binomial_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] }} '''''Gryphaea arcuata''''' é unha [[especie]] [[extinta]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], unha das tres incluídas na [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], da que é a súa [[especie tipo]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=1593523 ''Gryphaea arcuata'' Lamarck, 1801 †] no WoRMS. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Características == Es un molusco bivalvo de [[cuncha]] non equivalva, subequilátera ao plano da comisura. É de tipo monomiario, e ten una bisagra disodonta e unha área de ligamento estriada. A [[cuncha|valva]] esquerda presenta liñas de crecimento a miúdo claramente visíbeis, é moi abombada e está curvada como un gancho ou garra, e a dereita é plana e pequena, en forma de opérculo. A valva máis grande asentábase sobre o fondo mariño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as liñas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. A pequena é plana e tería a función de "tapa" == Rexistro fósil == Os fósiles rexistrados datan do [[Xurásico]] temperán de [[Europa]], encontrados en sedimentos entre os [[Piso (xeoloxía)|pisos]] [[Hettanxiano]] e [[Baxociano]] (entre 196,5 e 183,0 Ma).<ref>[http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=300591 ''† Gryphaea arcuata'' Lamarck 1801] en [[Fossilworks]].</ref> == Na cultura popular == No [[folclore]] [[Inglaterra|inglés]] chámase comunmente a ''devils toenail'' (a uña do pé do diaño) debido á súa suposta semellanza coa "pezuña fendida" do diaño. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == === Bibliografía === * David Ward (2002): ''Fossils''. DK Smithsonian Handbook. ISBN 978-0-7894-8984-5, p. 101. * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] *''[[Gryphaea]]'' {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] quompf34g99jwpoev2zvrsyfw1cwupb 6168599 6168598 2022-08-28T03:42:14Z Xoio 22795 arranxiño wikitext text/x-wiki {{título en cursiva}} {{Taxobox | name = ''Gryphaea arcuata'' | fossil_range = [[Hettanxiano]] ― [[Baxociano]] | image = Gryphaea arcuata 01.jpg | image_width = 270px | image2 = Gryphaea arcuata Lamarck, 1801 (France) 2.JPG | image2_width = 270px | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Mollusca]] | classis = [[Bivalvia]] | subclassis = [[Pteriomorphia]] | ordo = [[Ostreida]] | superfamilia = [[Ostreoidea]] | familia = [[Gryphaeidae]] | genus = [[Gryphaea]] | species = '''G. arcuata''' † | binomial = '''Gryphaea arcuata''' † | binomial_authority = [[Jean-Baptiste Lamarck|Lamarck]], [[1801]] }} '''''Gryphaea arcuata''''' é unha [[especie]] [[extinta]] de [[moluscos]] [[mar|mariños]] da [[Clase (bioloxía)|clase]] dos [[bivalvos]], [[Clase (bioloxía)|subclase]] dos [[pteriomorfios]], [[orde (bioloxía)|orde]] dos [[ostreidos]], [[Familia (bioloxía)|superfamilia]] dos [[ostreoides]], unha das tres incluídas na [[Familia (bioloxía)|familia]] dos [[grifeidos]], da que é a súa [[especie tipo]].<ref name=W>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=526319 ''Gryphaea'' Lamarck, 1801 †] no [[WoRMS]]. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Taxonomía == === Descrición === A especie foi descrita en [[1801]] polo [[naturalista]] [[Francia|francés]] [[Jean-Baptiste Lamarck]].<ref>[https://www.marinespecies.org/aphia.php?p=taxdetails&id=1593523 ''Gryphaea arcuata'' Lamarck, 1801 †] no WoRMS. Consultado o 28 de agosto de 2022.</ref> == Características == Es un molusco bivalvo de [[cuncha]] non equivalva, subequilátera ao plano da comisura. É de tipo monomiario, e ten una bisagra disodonta e unha área de ligamento estriada. A [[cuncha|valva]] esquerda presenta liñas de crecimento a miúdo claramente visíbeis, é moi abombada e está curvada como un gancho ou garra, e a dereita é plana e pequena, en forma de opérculo. A valva máis grande asentábase sobre o fondo mariño. O animal vivía entre as dúas valvas, como as [[ostra]]s actuais, a as liñas de crecemento que presentan as dúas valvas son moi características. A pequena é plana e tería a función de "tapa" == Rexistro fósil == Os fósiles rexistrados datan do [[Xurásico]] temperán de [[Europa]], encontrados en sedimentos entre os [[Piso (xeoloxía)|pisos]] [[Hettanxiano]] e [[Baxociano]] (entre 196,5 e 183,0 Ma).<ref>[http://www.fossilworks.org/cgi-bin/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=300591 ''† Gryphaea arcuata'' Lamarck 1801] en [[Fossilworks]].</ref> == Na cultura popular == No [[folclore]] [[Inglaterra|inglés]] chámase comunmente a ''devils toenail'' (a uña do pé do diaño) debido á súa suposta semellanza coa "pezuña fendida" do diaño. == Notas == {{listaref}} == Véxase tamén == {{Commonscat|Gryphaea arcuata}} === Bibliografía === * David Ward (2002): ''Fossils''. DK Smithsonian Handbook. ISBN 978-0-7894-8984-5, p. 101. * Gould, Stephen J. (1980): ''The Evolution of Gryphaea''. Arno Press. ISBN 0-4051-2751-0. === Outros artigos === *[[Pteriomorfios]] *[[Ostreidos]] *[[Ostreoides]] *[[Grifeidos]] *''[[Gryphaea]]'' {{control de autoridades}} [[Categoría:Ostreidos]] mmffhcevs7k3jo1eb0q3of9wxzy0jkw 0 573989 6168600 2022-08-28T04:09:29Z Xoio 22795 1ª edición con infomación da wiki en castelán wikitext text/x-wiki {|class="wikitable" align="right" style="font-size:90%; width:400px; margin-left:5px;" |- |colspan=2|<span style="float:right;"><span class="plainlinksneverexpand"></span></span><center>'''Correspondencia entre unidades xeocronolóxicas e cronoestratigráficas'''</center> |- !Xeocronolóxicas<br>(tempo) !Cronoestratigráficas<br>(corpos de rocha) |- | <center>[[Eón xeolóxico|Eón]]</center>||<center>[[Eonotema]]</center> |- | <center>[[Era xeolóxica|Era]]</center> ||<center>[[Eratema]]</center> |- | <center>[[Período xeolóxico|Período]]</center> || <center>[[Sistema (xeoloxía)|Sistema]]</center> |- | <center>[[Época xeolóxica|Época]]</center> || <center>[[Serie (xeoloxía)|Serie]]</center> |- | <center>[[Idade xeolóxica|Idade]]</center> || <center>'''Piso'''</center> |- |<center>[[Cron (xeoloxía)|Cron]]</center> || <center>[[Cron (xeoloxía)|Cronozona]]</center> |} O '''piso''' é unha [[unidade cronoestratigráfica]] formal que representa o conxunto de [[rocha]]s formadas durante un determinado tempo da historia xeolóxica. Cada piso é equivalente a unha [[Idade xeolóxica|idade]] da [[escala temporal xeolóxica]], cunha duración media de poucos millóns de anos.<ref>Comisión Estratigráfica Internacional [http://www.stratigraphy.org/upload/bak/chron.htm "Chapter 9. Chronostratigraphic Units»]. En: ''International stratigraphic guide''.</ref> Hai 99{{esd}}pisos definidos ou en proceso de definición, que cobren todo o [[Fanerozoico]] (sen contar o [[Holoceno]]), e que por convenio teñen o mesmo nome que as sús idade correspondente.<ref>As rochas precámbricas non se puideron diferenciar a nivel de piso, polo que as divisións menores para a escala cronoestratigráfica global para o Precámbrico se recoñerceron até a categoría de sistema.</ref> Os pisos agrúpanse en [[Serie (xeoloxía)|series]], ao igual que as idades se agrupan en [[época xeolóxica|épocas]] (equivalentes unha a unha as series). Os pisos poden subdividirse en unidades estratigráficas máos pequeñas, [[Cron (xeoloxía)|cronozona]]s ou [[biozona]]s, segundo se usen criterios [[Inversión magnética|magnetoestratigráficos]] ou [[Bioestratigrafía|bioestratigráficos]] respectivamente. == Notas == {{listaref}} {{xeoloxía en progreso}} {{control de autoridades}} [[Categoría:Estratigrafía]] 8tyhxx0pmltcaxox9djhz6zdmth1jlq 0 573990 6168622 2022-08-28T08:04:04Z Xabade 31997 Creación do artigo wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Illinois.svg|miniatura|Selo de Illinois]] A '''Asemblea Xeral de Illinois''' (en inglés, ''Illinois General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Illinois]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A súa sede está no Capitolio Estatal de Illinois en [[Springfield, Illinois|Springfield]], está composta por 177 membros que son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. O nacemento da Asemblea Xeral derívase da [[Constitución]] de Illinois de [[1818]], a primeira do estado. Dous [[Lista de presidentes dos Estados Unidos de América|Presidentes do Estados Unidos]] comezaron a súa traxectoria política na Asemblea Xeral de Illinois, foi o caso de [[Abraham Lincoln]], representante entre [[1834]] e [[1842]], e [[Barack Obama]], senador entre [[1996]] e [[2004]]. == Composición == O artigo 4º da Constitución de Illinois, a actual é do ano [[1970]], a Asemblea Xeral compose de dúas cámaras:<ref name=":0">{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article IV|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con4.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * Senado: integrada por 59 membros que representan a cadanseu distrito. Como función exclusiva do Senado está a ratificación ou rexeitamento determinados nomeamentos feitos polo gobernador de Illinois.<ref>{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article V|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con5.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Os mandatos dos senadores son de catro anos, aínda que unha vez por década o mandato redúcese a dous anos.<ref name=":0" /> Esta variación é para facela casar coa redistribución que dos distritos electorais faga a Asemblea Xeral en función dos datos o [[Censo dos Estados Unidos de América do 2000|Censo dos Estados Unidos]], que se elabora cada dez anos. * Cámara de Representantes: conta 118 membros electos por igual número de distritos. Os mandatos dos representantes duran 2 anos e non hai límite de mandatos. [[Ficheiro:Illinois-Capitol.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Illinois, [[Springfield, Illinois|Springfield]].]] == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse aos servizos xurídicos da Asemblea, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada.<ref>{{Cita web|título=About the Legislative Reference Bureau|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/lrbabout.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á presentación, chamada primeira lectura, e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor.<ref>{{Cita web|url=https://www2.illinois.gov/eec/Ethics%20Conference%20Documents/2019%20Ethics%20Conference/Ethics%20and%20the%20Legislative%20Process%20in%20the%20Illinois%20General%20Assembly%20-%20Heather%20Wier%20Vaught.pdf|páxina-web=illinois.gov|título=Ethics and the Legislative Process in the Illinois General Assembly}}</ref> Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan tres quintos terzos de cada cámara.<ref name=":0" /> As leis de cada lexislatura son complicadas nunha publicación oficial denominada ''Laws of Illinois'' (en galego, Leis de Illinois).<ref>{{Cita web|título=Laws of Illinois - Introduction - Western Illinois University|url=http://www.wiu.edu/libraries/govpubs/illinois_laws/index.php|páxina-web=www.wiu.edu|data-acceso=2022-08-28}}</ref> == Notas == == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Illinois]] * [[Abraham Lincoln]] * [[Barack Obama]] === Ligazóns externas: === * [https://www.ilga.gov Sitio web da Asemblea Xeral de Illinois] (en inglés) [[Categoría:Illinois]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] 52jwistssbqx6klu2f0c066ihsuctnt 6168623 6168622 2022-08-28T08:05:19Z Xabade 31997 Axustes e ligazóns lingüísticas wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Illinois.svg|miniatura|Selo de Illinois]] A '''Asemblea Xeral de Illinois''' (en inglés, ''Illinois General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Illinois]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A súa sede está no Capitolio Estatal de Illinois en [[Springfield, Illinois|Springfield]], está composta por 177 membros que son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. O nacemento da Asemblea Xeral derívase da [[Constitución]] de Illinois de [[1818]], a primeira do estado. Dous [[Lista de presidentes dos Estados Unidos de América|Presidentes do Estados Unidos]] comezaron a súa traxectoria política na Asemblea Xeral de Illinois, foi o caso de [[Abraham Lincoln]], representante entre [[1834]] e [[1842]], e [[Barack Obama]], senador entre [[1996]] e [[2004]]. == Composición == O artigo 4º da Constitución de Illinois, a actual é do ano [[1970]], a Asemblea Xeral compose de dúas cámaras:<ref name=":0">{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article IV|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con4.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * Senado: integrada por 59 membros que representan a cadanseu distrito. Como función exclusiva do Senado está a ratificación ou rexeitamento determinados nomeamentos feitos polo gobernador de Illinois.<ref>{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article V|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con5.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Os mandatos dos senadores son de catro anos, aínda que unha vez por década o mandato redúcese a dous anos.<ref name=":0" /> Esta variación é para facela casar coa redistribución que dos distritos electorais faga a Asemblea Xeral en función dos datos o [[Censo dos Estados Unidos de América do 2000|Censo dos Estados Unidos]], que se elabora cada dez anos. * Cámara de Representantes: conta 118 membros electos por igual número de distritos. Os mandatos dos representantes duran 2 anos e non hai límite de mandatos. [[Ficheiro:Illinois-Capitol.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Illinois, [[Springfield, Illinois|Springfield]].]] == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse aos servizos xurídicos da Asemblea, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada.<ref>{{Cita web|título=About the Legislative Reference Bureau|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/lrbabout.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á presentación, chamada primeira lectura, e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor.<ref>{{Cita web|url=https://www2.illinois.gov/eec/Ethics%20Conference%20Documents/2019%20Ethics%20Conference/Ethics%20and%20the%20Legislative%20Process%20in%20the%20Illinois%20General%20Assembly%20-%20Heather%20Wier%20Vaught.pdf|páxina-web=illinois.gov|título=Ethics and the Legislative Process in the Illinois General Assembly}}</ref> Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan tres quintos terzos de cada cámara.<ref name=":0" /> As leis de cada lexislatura son complicadas nunha publicación oficial denominada ''Laws of Illinois'' (en galego, Leis de Illinois).<ref>{{Cita web|título=Laws of Illinois - Introduction - Western Illinois University|url=http://www.wiu.edu/libraries/govpubs/illinois_laws/index.php|páxina-web=www.wiu.edu|data-acceso=2022-08-28}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Illinois]] * [[Abraham Lincoln]] * [[Barack Obama]] === Ligazóns externas: === * [https://www.ilga.gov Sitio web da Asemblea Xeral de Illinois] (en inglés) [[Categoría:Illinois]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] ma24jk8hzvuli4zuhvlb6hnsrpqmuls 6168635 6168623 2022-08-28T08:42:20Z Xabade 31997 wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Illinois.svg|miniatura|Selo de Illinois]] A '''Asemblea Xeral de Illinois''' (en inglés, ''Illinois General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Illinois]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A súa sede está no Capitolio Estatal de Illinois en [[Springfield, Illinois|Springfield]]. Os seus 177 membros son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. O nacemento da Asemblea Xeral derívase da [[Constitución]] de Illinois de [[1818]], a primeira do estado. Dous [[Lista de presidentes dos Estados Unidos de América|Presidentes do Estados Unidos]] comezaron a súa traxectoria política na Asemblea Xeral de Illinois, foi o caso de [[Abraham Lincoln]], representante entre [[1834]] e [[1842]], e [[Barack Obama]], senador entre [[1996]] e [[2004]]. == Composición == O artigo 4º da Constitución de Illinois, a actual é do ano [[1970]], a Asemblea Xeral compose de dúas cámaras:<ref name=":0">{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article IV|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con4.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * Senado: integrada por 59 membros que representan a cadanseu distrito. Como función exclusiva do Senado está a ratificación ou rexeitamento determinados nomeamentos feitos polo gobernador de Illinois.<ref>{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article V|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con5.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Os mandatos dos senadores son de catro anos, aínda que unha vez por década o mandato redúcese a dous anos.<ref name=":0" /> Esta variación é para facela casar coa redistribución que dos distritos electorais faga a Asemblea Xeral en función dos datos o [[Censo dos Estados Unidos de América do 2000|Censo dos Estados Unidos]], que se elabora cada dez anos. * Cámara de Representantes: conta 118 membros electos por igual número de distritos. Os mandatos dos representantes duran 2 anos e non hai límite de mandatos. [[Ficheiro:Illinois-Capitol.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Illinois, [[Springfield, Illinois|Springfield]].]] == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse aos servizos xurídicos da Asemblea, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada.<ref>{{Cita web|título=About the Legislative Reference Bureau|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/lrbabout.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á presentación, chamada primeira lectura, e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor.<ref>{{Cita web|url=https://www2.illinois.gov/eec/Ethics%20Conference%20Documents/2019%20Ethics%20Conference/Ethics%20and%20the%20Legislative%20Process%20in%20the%20Illinois%20General%20Assembly%20-%20Heather%20Wier%20Vaught.pdf|páxina-web=illinois.gov|título=Ethics and the Legislative Process in the Illinois General Assembly}}</ref> Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan tres quintos terzos de cada cámara.<ref name=":0" /> As leis de cada lexislatura son complicadas nunha publicación oficial denominada ''Laws of Illinois'' (en galego, Leis de Illinois).<ref>{{Cita web|título=Laws of Illinois - Introduction - Western Illinois University|url=http://www.wiu.edu/libraries/govpubs/illinois_laws/index.php|páxina-web=www.wiu.edu|data-acceso=2022-08-28}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos: === * [[Illinois]] * [[Abraham Lincoln]] * [[Barack Obama]] === Ligazóns externas: === * [https://www.ilga.gov Sitio web da Asemblea Xeral de Illinois] (en inglés) [[Categoría:Illinois]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] qh0xervq824tue6z1az70re1306k4ne 6168683 6168635 2022-08-28T10:57:44Z MAGHOI 15490 /* Véxase tamén */ cda wikitext text/x-wiki [[Ficheiro:Seal of Illinois.svg|miniatura|Selo de Illinois]] A '''Asemblea Xeral de Illinois''' (en inglés, ''Illinois General Assembly'') é o parlamento do estado de [[Illinois]], [[Estados Unidos de América|Estados Unidos]]. A súa sede está no Capitolio Estatal de Illinois en [[Springfield, Illinois|Springfield]]. Os seus 177 membros son escollidos por [[sufraxio universal]] e exercen o [[poder lexislativo]]. O nacemento da Asemblea Xeral derívase da [[Constitución]] de Illinois de [[1818]], a primeira do estado. Dous [[Lista de presidentes dos Estados Unidos de América|Presidentes do Estados Unidos]] comezaron a súa traxectoria política na Asemblea Xeral de Illinois, foi o caso de [[Abraham Lincoln]], representante entre [[1834]] e [[1842]], e [[Barack Obama]], senador entre [[1996]] e [[2004]]. == Composición == O artigo 4º da Constitución de Illinois, a actual é do ano [[1970]], a Asemblea Xeral compose de dúas cámaras:<ref name=":0">{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article IV|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con4.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-27}}</ref> * Senado: integrada por 59 membros que representan a cadanseu distrito. Como función exclusiva do Senado está a ratificación ou rexeitamento determinados nomeamentos feitos polo gobernador de Illinois.<ref>{{Cita web|título=Illinois Constitution - Article V|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/con5.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Os mandatos dos senadores son de catro anos, aínda que unha vez por década o mandato redúcese a dous anos.<ref name=":0" /> Esta variación é para facela casar coa redistribución que dos distritos electorais faga a Asemblea Xeral en función dos datos o [[Censo dos Estados Unidos de América do 2000|Censo dos Estados Unidos]], que se elabora cada dez anos. * Cámara de Representantes: conta 118 membros electos por igual número de distritos. Os mandatos dos representantes duran 2 anos e non hai límite de mandatos. [[Ficheiro:Illinois-Capitol.jpg|miniatura|Capitolio Estatal de Illinois, [[Springfield, Illinois|Springfield]].]] == Proceso lexislativo == Cando un lexislador pretende facer una proposta de lei, primeiramente debe dirixirse aos servizos xurídicos da Asemblea, onde o orientarán sobre de que xeito redactala para ser precisa e adecuada.<ref>{{Cita web|título=About the Legislative Reference Bureau|url=https://www.ilga.gov/commission/lrb/lrbabout.htm|páxina-web=www.ilga.gov|data-acceso=2022-08-28}}</ref> Unha vez feito, debe presentala nos rexistros da cámara á que pertenza. Logo, procédese á presentación, chamada primeira lectura, e remítese a un comité. No comité a proposta é valorada e debatida, de non ser rexeita, o proceso lexislativo prosegue e chega ao pleno da cámara. Alí debátense as emendas e vótase a lei. É entón cando pasa á outra cámara e no caso de ser modificado o proxecto a outra debe votalo tamén. Unha vez votada na Asemblea Xeral, a lei é remitida ao gobernador para a súa entrada en vigor.<ref>{{Cita web|url=https://www2.illinois.gov/eec/Ethics%20Conference%20Documents/2019%20Ethics%20Conference/Ethics%20and%20the%20Legislative%20Process%20in%20the%20Illinois%20General%20Assembly%20-%20Heather%20Wier%20Vaught.pdf|páxina-web=illinois.gov|título=Ethics and the Legislative Process in the Illinois General Assembly}}</ref> Se o gobernador veta a lei, a Asemblea Xeral pode revogalo se así o votan tres quintos terzos de cada cámara.<ref name=":0" /> As leis de cada lexislatura son complicadas nunha publicación oficial denominada ''Laws of Illinois'' (en galego, Leis de Illinois).<ref>{{Cita web|título=Laws of Illinois - Introduction - Western Illinois University|url=http://www.wiu.edu/libraries/govpubs/illinois_laws/index.php|páxina-web=www.wiu.edu|data-acceso=2022-08-28}}</ref> == Notas == <references /> == Véxase tamén == === Outros artigos === * [[Illinois]] * [[Abraham Lincoln]] * [[Barack Obama]] === Ligazóns externas === * [https://www.ilga.gov Sitio web da Asemblea Xeral de Illinois] (en inglés) {{control de autoridades}} [[Categoría:Illinois]] [[Categoría:Política dos Estados Unidos de América]] [[Categoría:Parlamentos]] nlog7b8rtcj5fo570te5leeu5b23m3h 0 573991 6168641 2022-08-28T09:01:30Z Beninho 865 básico de sv.wiki wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|59|56|N|16|53|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Heby|nativo=Heby kommun|imaxe=Hebystationshus 02.JPG|pé=Estación de Heby|escudo=Heby vapen.svg|landskap=[[Uppland]]|condado=[[Uppsala]]|capital=[[Heby]]|poboación=14 330|censo=2022|área=1 225,61|densidade=12,28|mapa=Heby Municipality in Uppsala County.png|web=[https://www.heby.se/ heby.se]}} '''Heby''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Uppsala]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-28}}</ref> A súa capital é [[Heby]], con 2 724 habitantes, sendo a área urbana máis grande do concello e onde vive un 20% da súa poboación. No ano 2022 apoboación do municipio era de 14 330 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-28|lingua=sv}}</ref> O municipio de Heby pertenceu ata o 1 de xaneiro de 2007 ao [[condado de Västmanland]]. O concello limita co municipio de [[Avesta (municipio)|Avesta]] no [[condado de Dalarna]], co de Sala no [[condado de Västmanland]], cos de Sandviken e [[Gävle (municipio)|Gävle]] no [[condado de Gävleborg]], e cos de Tierp, Uppsala e [[Enköping (municipio)|Enköping]] no condado de Uppsala. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Uppsala]] o2kcs2en96jinvpatpjzvsni1bi7lua 0 573992 6168649 2022-08-28T09:47:57Z One2 785 Redirixida cara a "[[A cigarra e a formiga]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[A cigarra e a formiga]] gh9wajhjndtdihre59ejfiw56za7mw1 0 573993 6168650 2022-08-28T09:48:23Z One2 785 Redirixida cara a "[[A cigarra e a formiga]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[A cigarra e a formiga]] gh9wajhjndtdihre59ejfiw56za7mw1 0 573994 6168651 2022-08-28T09:48:44Z One2 785 Redirixida cara a "[[A cigarra e a formiga]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[A cigarra e a formiga]] gh9wajhjndtdihre59ejfiw56za7mw1 0 573995 6168652 2022-08-28T09:51:40Z One2 785 Redirixida cara a "[[A cigarra e a formiga]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[A cigarra e a formiga]] gh9wajhjndtdihre59ejfiw56za7mw1 0 573996 6168664 2022-08-28T10:33:28Z Beninho 865 básico de en.wiki wikitext text/x-wiki {{Coordenadas|60|17|N|15|59|E|display=title}} {{Municipio de Suecia|nome=Municipio de Hedemora|nativo=Hedemora kommun|imaxe=Tjädernhuset 20111016 01.JPG|pé=Casa do concello|escudo=Hedemora vapen.svg|landskap=[[Dalarna (landskap)|Dalarna]]|condado=[[Dalarna]]|capital=[[Hedemora]]|poboación=15 432|censo=2022|área=928,81|densidade=18,47|mapa=Hedemora Municipality in Dalarna County.png|web=[https://www.hedemora.se/ hedemora.se]}} '''Hedemora''' é un [[Municipios de Suecia|municipio sueco]] (''kommun'') do [[condado de Dalarna]].<ref>{{Cita web|título=Län och kommuner i kodnummerordning|url=https://web.archive.org/web/20170505091310/http://www.scb.se/sv_/hitta-statistik/regional-statistik-och-kartor/regionala-indelningar/lan-och-kommuner/lan-och-kommuner-i-kodnummerordning/|páxina-web=web.archive.org|data=2017-05-05|data-acceso=2022-08-28}}</ref> A súa capital é [[Hedemora]]. No ano 2022 o concello tiña unha poboación de 15 432 habitantes.<ref>{{Cita web|título=Folkmängd i riket, län och kommuner 31 mars 2022 och befolkningsförändringar 1 januari - 31 mars 2022. Totalt|url=https://www.scb.se/hitta-statistik/statistik-efter-amne/befolkning/befolkningens-sammansattning/befolkningsstatistik/pong/tabell-och-diagram/kvartals--och-halvarsstatistik--kommun-lan-och-riket/kvartal-1-2022/|páxina-web=Statistiska Centralbyrån|data-acceso=2022-08-28|lingua=sv}}</ref> Hedemora limita cos municipios de Smedjebacken, Säter, [[Falu (municipio)|Falu]], [[Avesta (municipio)|Avesta]], Hofors (no condado de Gävleborg) e de Norberg (no condado de Västmanland). O río Dal atravesa o concello de Hedemora e o [[esker]] de [[Badelundaåsen]] tamén percorreo municipio. == Notas == {{listaref}} {{Control de autoridades}} [[Categoría:Municipios de Suecia]] [[Categoría:Condado de Dalarna]] 1sntptamseaqo9o92nxdtvwkz0hb5tj 1 573997 6168678 2022-08-28T10:54:58Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573998 6168681 2022-08-28T10:57:12Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 573999 6168685 2022-08-28T10:57:52Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz 1 574000 6168686 2022-08-28T10:58:05Z MAGHOI 15490 Nova páxina: "{{visitas}}" wikitext text/x-wiki {{visitas}} 97jhei27zb8o0x4htch148n0nfymikz