Ուիքիփետիա hywwiki https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Մեդիա Սպասարկող Քննարկում Մասնակից Մասնակցի քննարկում Ուիքիփետիա Ուիքիփետիայի քննարկում Պատկեր Պատկերի քննարկում MediaWiki MediaWiki քննարկում Կաղապար Կաղապարի քննարկում Օգնություն Օգնության քննարկում Ստորոգութիւն Կատեգորիայի քննարկում TimedText TimedText talk Մոդուլ Մոդուլի քննարկում Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1186 205930 160216 2022-07-26T17:13:55Z Capa23 7342 wikitext text/x-wiki {{Անաղբիւր}} {{Տեղեկաքարտ Կայք | անուանում = Google Play | բնօրինակ անուանում = | պատկերանիշ = Google Play 2022 logo.svg | սքրինշոթ = | նկարագրում = | հասցէ = {{URL|play.google.com}} | բնոյթ = | տիպ = | գրանցում = Կը պահանջուի | լեզու = | սըրվըր = | սեփականատէր = | հեղինակ = | բացուած = 2012 Մարտ 16 | փակուած = | ընթացիկ կարգավիճակ = Գործող | եկամուտ = | զուտ եկամուտ = }} '''Google Play''' (նախկին յայտնի որպէս՝ '''Android Market'''), Անտրոիտ օբերասիոն համարակարգով սմարթֆոններու յատուկ յաւելուած, որ միջոցով օգտատերը կրնայ ներբեռնել ծրագրեր եւ խաղեր, լսել երաժշտութիւն եւ նոյնիսկ դիտել ֆիլմեր [[Google]]-ի եւ այլ ընկերութիւններու համակարգերով։ Այս ինդերնեդ-խանութի ծրագրերուն մեծամասնութիւնը անվճար են, իսկ մասամբ վճարովի (2014 թուականի մայիսին սկսած հնարավորութիւն կը ստեղծէ վճարել PayPal համակարգով)։ == Յաւելուածներ == == '''Googlue Play''' յաւելուածին դուք կրնաք գտնել օգտակար յաւելուածներ։ 2012 թուականի հոկտեմբերի 31-ին [[Google|Googl]] == [[Google|e]]-ը յայտարարեցաւ, որ ծրագրերի եւ դիմումներու քանակը հասած է 700 000 դիմումներու եւ 25 միլիառ բեռնումներու, թէեւ բեռնողներու մի մասը ծրագրերը կը համարեն անորակ։ '''Յաւելուածներ''' * Պիզնես * Վիդջեթներ * Շարժանկարներ * Առողջութիւն եւ մարզանք * Յատուկ գործիքներ * Գիրքեր եւ տեղեկագրութիւններ * Քոմիքներ * Բժշկութիւն * Երաժշտութիւն * Մուլտիմեդիա եւ վիտէօ * Նորութիւններ եւ ամսագիրեր * Կրթութիւն * Եղանակ * Գնումներ * Շրջագայութիւն * Աշխատանք * Զուարճանք * Կապ * Ընկերային * Տրանսպորտ * Ֆինանս {{անաւարտ}} au8zaiw6w8qjgewrh8opfpc6cl4u7bz 0 5026 205935 180112 2022-07-26T18:02:16Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Անձ | անուն ազգանուն =Նագլյա Ֆաթհի | բնագիր ԱԱՀ = فاطمة الزهراء حسين فتحي | պատկեր = Naglaa Fathy.jpg | չափ = | նկարագրութիւն = Եգիտպացի դերասան | ծնած է = 21 Դեկտեմբեր 1951 | ծննդավայրը = | վախճանած է = | մահուան վայրը = | մահացած է = | մահուան վայրը = | քաղաքացիութիւն = Եգիպտացի | հպատակութիւն = Եգիպտացի | ազգութիւն = Արաբ | ալմա մատեր = | կրօնք = | ազդուած է = | ազդած է = | գիրքեր = | աշխատանք = | կարողութիւն = | մասնագիտութիւն = | ամուսին = | ծնողներ = | երեխաներ = | պարգեւներ եւ մրցանակներ = | կայքէջ = | ստորագրութիւն = }} '''Ֆաթմա Էլ-Զահրաա Հուսէյն Ֆաթհի''' (Եգիպտոսի [[արաբերէն]] `فاطمة الزهراء حسين فتحي, ծնած է 21 Դեկտեմբեր 1951),<ref>{{Citation|last=Nile TC|title=نجلاء فتحى و ميرفت أمين يكشفون اسرار خاصة عن حياتهم الشخصية فى لقاء نادر|date=2015-10-27|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZaKwobgfsm8|accessdate=2018-08-16}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.mbc.net/ar/mbc-drama/articles/14-%D9%85%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D9%86%D8%AC%D9%84%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D8%AA%D8%AD%D9%8A---%D8%AA%D8%B2%D9%88%D8%AC%D8%AA-4-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%BA%D9%8A%D9%91%D8%B1%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D9%85%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B3%D8%A8%D8%A8-%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D8%A7-/photos/200057.html|title=14 معلومة عن نجلاء فتحي.. تزوجت 4 مرات وغيّرت اسمها بسبب زهرة العلا|last=|first=|date=|website=www.mbc.net|publisher=|language=|accessdate=}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://gololy.com/2013/03/04/79835/%D9%86%D8%AC%D9%84%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D8%AA%D8%AD%D9%8A-%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%86%D8%A9-%D8%AA%D8%B2%D9%88%D8%AC%D8%AA-%D8%B3%D8%B1%D9%8B%D8%A7-%D9%88%D9%82%D8%AF%D9%85%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D8%BA.html#|title=جولولي {{!}} نجلاء فتحي.. فنانة تزوجت سرًا وقدمت الإغراء بجراءة|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>, յայտնի է որպես Naglaa Fathi, չերքեզեան ծագումով եգիպտացի դերասանուհի է<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20160510105051/http://akhbarelyom.com/article/558bd6630cff134c12004c10/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%AC%D9%85%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A8%D8%AF%D9%88%D9%86-%D8%B9%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AC%D9%85%D9%8A%D9%84-1441013681|title=بالصور.. جميلات السينما المصرية بدون عمليات التجميل{{!}}بوابه اخبار اليوم الإلكترونية|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref><ref name=":0"/>:1967-ին սկսաւ իր բեմական արուեստը եւ 80-էն աւելի ֆիլմերու մէջ դեր կատարեց: Ան ստեղծեց արտադրական ընկերութիւն եւ արտադրեց ֆիլմեր, ինչպէս `Սուպերմարկետ (1990):<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.elcinema.com/en/person/1096993/|title=Naglaa Fathy - Actor - Filmography، photos، Video|last=|first=|date=|website=|publisher=|language=|accessdate=}}</ref> Մրցանակակիր դերասանուհին նաեւ գրած է «Վաղը պիտի լուծեմ իմ վրէժը» (1980) սենարիօն:<ref name=":0" /> == Ասպարէզ == Ֆաթհին դերասանութեան սկսած է Եգիպտական ​​շարժանկարի բնագաւառին մէջ, 15 տարեկանին, երբ ան մօտեցաւ թատերավար Ատլի Էլ-Մուալիտին, մինչդեռ [[Աղեքսանտրիա|Ալեքսանտրիայի]] լողափին էր իր ընկերներուն հետ: Ան 1967-ին դուրս եկած է դպրոցէն: Ան դերասանութեան քայլերը սկսաւ 1968-ին [[Լիբանան]]ի ([[Պէյրութ|Պէյրութի)]] մէջ արտադրուած Աֆրա (Երաժշտութեան) եգիպտական ​​ֆիլմին մէջ։ Ֆիլմի թատերավարը, Ալի Պատախանը, վերապահումներ ունեցաւ Ֆաթիի մասին, բայց անոր ընկեր՝ Ռամսիս Նակիպը անոր տեսաւ որպէս ներուժ սիրավէպի պատկերակ: 1970-ականներու ընթացքին ան հանդէս եկած է տարեկան մօտ 15 ֆիլմերով, հիմնականին սիրային տրամաներ: Եգիպտական ​​շարժապատկերի ոլորտէն ներս ան միայն երկրորդն էր դերասանուհի Ֆաթէն Համամայի համար, որ կը գործէր թիւով կամ սիրային ֆիլմերու մէջ։ 1980-ականներու ընթացքին Ֆաթհին հիմնականին հեռացաւ այս դերէն եւ սկսաւ աւելի բարդ դերեր խաղալ ընկերային եւ քաղաքական հարթութեան վրայ: ԱՆ ստացած է լաւագոյն դերասանուհիի մրցանակ «Էլ Կարաժ»ի մէջ իր դերակատարման համար (1995),<ref>{{Cite book|url=https://books.google.am/books?id=rV0IAQAAMAAJ&q=Naglaa+Fathi&dq=Naglaa+Fathi&hl=en&sa=X&ei=Cmq7UaLbIofi9gSc8oGQDA&ved=0CFkQ6AEwCA|title=The Hollywood Reporter|last=|first=|date=1994|publisher=Wilkerson Daily Corporation|year=|isbn=|location=|pages=|language=}}</ref> ուր ան կը խաղար անմարդկային եւ աղքատացած միայնակ մօր մը դերը, որ կ՛ապրէր շարժակ բմակարամի մէջ իր հինգ երեխաներու հետ: Ֆիլմը հիմնուած էր ճշմարիտ պատմութեան վրայ եւ Ֆաթհին նկարագրեց այն որպէս «ամենադժուար եւ ցաւալի» դերը, որ ան ստիպուած էր խաղալ: Գրող Նակլա Էլ-Պազի խօսքերով, ֆիլմը յաջողեցաւ բարձրացնել բնակչութեան գերհզօրացման մասին իրազեկութեան մակարդակը:<ref>{{Cite web|url=http://www.iearn.org.au/clp/archive/writeb26.htm|title=Untitled Document|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref> == Անձնական կեանք == Ֆաթհին երկու անգամ ամուսնացած էր եւ իր երկրորդ ամուսինին հետ ունեցան Եասմինա անունով դուստր մը: 1992-ին ան ամուսնացաւ յայտնի եգիպտացի լրագրող եւ հաղորդավար Համտի Քանտիլի հետ: Մինչ ան յայտարարած էր որ իր առաջին ամուսնութիւնը՝ 1969-ին, գաղտնի պահած էր իր ընտանիքէն, 1971-ին իր երկրորդ ամուսնութիւնը նկարագրած է որպես հաւասարակշռող գործողութիւն իր կեանքին համար, նոր համբաւի, բախտի եւ ընտանիքը բարձրացնելու փորձին մէջ: Ան 2000-ին հարցազրոյցի մը ընթացքին ըսաւ, որ Կանտիլը, իր ներկայի ամուսինը, «առաջին մարդն է, ով ինձ հմայած է, դիւրին չէ կախարդել ինձ, բայց ան կրցաւ: Ես ինձ ուսանող կը զգամ, երբ անոր հետ եմ: Ամէն օր նոր յայտնութիւններ կը յայտնաբերեմ»։ Ան կ՛աջակցի պաղեստինեան հարցին եւ համապարփակ արաբականութեան: Եգիպտոսի նախկին նախագահ Կամալ Ապտուլ Նասերը 1967-ի պատերազմին պարտութենէն ետք երբ կը յայտարարէ իր հրաժարականը, Ֆաթհին կը միանայ կազմակերպուած բողոքի հաւաքներուն: Ան պաղեստինեան աւանդական զգեստը հագած էր շարք մը հարցազրոյցներու եւ հանրային իրադարձութիւններու ժամանակ, որպէս համերաշխութեան արտայայտութիւն եւ ըսած է թէ խորապէս խառնաշփոթ է պաղեստինեան տարածքներուն վրակ եղած Երկրորդ Intifada-ն, մասնաւորապէս, Մուհամէտ Տուրրայի սպանութիւնը յայտարարելով՝ «Իմ երջանկութիւնը տեղի ունեցած իրադարձութիւններու պատճառով (պաղեստինեան տարածքներուն մէջ) փլուզուած է, ես չեմ գիտեր թէ ինչպէս պէտք է 100 տոկոսով ուրախ ըլլամ, իսկապէս, ​​բան մը ներսս մութ է»: == Ընտրուած ֆիլմոկրաֆիա == * 1968 Սիրոյ գեղեցկութիւն * 1968 Պուսայնայի ամուսինը * 1968 Թուղթի գողը * 1970 Հայելին * 1971 Ուրախ պտոյի * 1972 Քիթը եւ երեք աչքերը * 1974 Պտուր * 1974 Իմ կեանքի ամենագեղեցիկ օրերը * 1976 Արցունքներու ժամանակ չկայ * 1976 Ժամանակի լուսինը * 1977 Սոնիան եւ խենթը * 1977 Սիրոյ խելագարութիւն * 1979 Ալեքսանտրիա ... Ինչո՞ւ * 1980 Սէրը չի տեսներ արեւը * 1980 անօթեւան * 1984 Անյայտ Նատիա * 1986 Գերեզմանատուներու վարձոյթ * 1988 Ամուսնալուծուած կին * 1985 Կասկած * 1989 Հինտի երազանքները եւ Ճեմալա Կամելիան * 1990 Սուպերմարկետ * 1990 Զէրոյէն վար * 1995 Ավտոտնակ * 1998 Համերգ Երջանկութեան == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == * [[imdbname:0268854|Նագլյա Ֆաթհի]] 2ltg1k6uzia3aa374j0p5ok24xyw9b3 0 21248 205936 197396 2022-07-26T18:14:10Z HoMen 269 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Քաղաք|պատկեր=Afyonkarahisar Kalesi.jpg}} '''Աֆիոնքարահիսար''' (թուրք.՝ Afyonkarahisar), քաղաք [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիոյ]] արեւմտեան մասին։ Կը գտնուի ծովի մակարդակէն 1034 մ․ բարձրութեան վրայ, [[Անգարա]] մայրաքաղաքէն 250 քմ․ հարաւ-արեւմուտք, Աքար գետի հոսանքի երկայնքին։ Համանուն մարզին վարչական կեդրոնն է։ Բնակչութեան թիւն է 299 673, ըստ 2018-ի մարդահամարին։ == Անուան ստուգաբանութիւն == Անունը կը թարգմանուի Աֆիոն - սեւ - բերդ  (Afyon Kara Hisar)'''․''' աֆիոն անունը առած է շրջանը մշակուող ափիոնէն (աֆիոն)։ == Պատմական հակիրճ տեղեկութիւններ == [[Պատկեր:Afyon, Turkey. Old town, seen from citadel hill. - panoramio.jpg|մինի|Աֆիոնքարահիսար․ ապառաժէն դիտուած]] Քաղաքին սեւ ապառաժը հին ժամանակներէն ամրացուած եղած է։ Հիթիթներու թագաւորութեան շրջանին կը կառուցուի ամրոցը (Ք․Ա․1350), որ ծանօթ էր Հաթանուա անունով։ Հետագային, քաղաքը յաջորդաբար կը գրաւեն Ֆրիկեացիները, Լիտիացիները, Պարսիկներն ու [[Մեծն Աղեքսանտր]]<nowiki/>ը։   Մեծն Աղեքսանտրի մահէն ետք, քաղաքը՝ ծանօթ իբրեւ '''Աքրոինոն''' (Ακροϊνόν) կ՛իյնայ Սելեւկեաններուն, Պերգամոյի թագաւորութեան, [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէացիներուն]] եւ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդացիներուն]] ձեռքը։ Բիւզանդիոնի կայսր Լեւոն Գ․ արաբներու դէմ տարած յաղթանակէն ետք՝ 740-ին, քաղաքը '''Նիքոփոլիս'''  (Νικόπολις) կ՛ անուանէ («Նիքի»=յաղթանակ,  «փոլիս» =քաղաք)։ Երբ Սելճուք թուրքերը քաղաքը կը գրաւեն (1071), անոր Քարահիսար (սեւ բերդ) անունը կու տան։   Քարահիսարը յաջորդաբար կը գրաւեն Իգոնիոյ Սուլթանութիւնը, [[Խաչակիրներու Արշաւանք (այլ կիրառումներ)|Խաչակիրները]], Օսմանցի սուլթան Պայազիտ Ա․ (1392), Լենկ Թիմուր (1402)։ 1428-ին քաղաքը վերջնականապէս կ՛ իյնայ Օսմանցիներուն ձեռքը։  [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան գերիշխանութեան]] ընթացքին, Աֆիոնքարահիսարը կը դառնայ ափիոնի արտադրութեան գլխաւոր կեդրոնը։ Քաղաքին բնակչութիւնը կը բաղկանայ հրեաներէ, հայերէն, յոյներէ եւ թուրքերէ։ ԺԷ․ դարէն բնակչութեան թիւը կ՛ աճի հայերուն ներգաղթէն ետք։ [[Պատկեր:Afyonkarahisar Kalesi 9.jpg|մինի|Աֆիոնքարահիսարին պատմական կեդրոնը եւ ապառաժին վրայ համանուն բերդը]] [[1902 թուական|1902]]-ին, քաղաքին կեդրոնը ծագած հրդեհը, որ կը տեւէ 32 ժամ, կ՛ աւերէ Աֆիոնքարահիսարին հայկական թաղամասերուն մեծ մասը՝ 1200 տուն եւ Սուրբ Թորոս եկեղեցին։ [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ|Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի]] ընթացքին, [[Կելիպոլ|Կելիպոլի]] ճակատամարտին գերի ինկած անգլիացի զինուորներուն թուրքերը ամայի հայկական եկեղեցւոյ մէջ կը բանտեն․ եկեղեցին կը գտնուէր ապառաժին ստորոտը (կ՛ ենթադրուի ըլլայ Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին), ինչպէս եւ հայկական թաղամասը։ Յունաթրքական պատերազմին ընթացքին ([[15 Մայիս]] [[1919 թուական|1919]] – [[19 Հոկտեմբեր]] [[1922 թուական|1922]]) Աֆիոն եւ շրջակայքը յունական զօրքերը կը գրաւեն։ <nowiki/>[[27 Օգոստոս]] 1922-ին կը սկսի յունական բանակին արագ նահանջը որուն կը հետեւին քաղաքը մնացած հայերն ու յոյները։ [[1923 թուական|1923-]]<nowiki/>ին քաղաքը մաս կը կազմէ [[Թուրքիա|Թուրքիոյ Հանրապետութեան]]։ Մինչեւ 1960 Աֆիոնքարահիսարը ափիոնի արտադրութեան գլխաւոր կեդրոնը կը հանդիսանայ։ Սակայն, միջազգային ճնշումներուն տակ, ափիոնի մշակումի հսկայ տարածութիւնները կը հրկիզուին։  Այժմ կը մշակուի խիստ օրէնքներու հիման վրայ եւ միմիայն դեղագործական գործածութեան համար։ === Աֆիոնքարահիսարը ներկայիս === Աֆիոնքարահիսարի տնտեսութիւնը յենուած է գիւղատնտեսութեան, ճարտարարուեստի եւ ջերմային զբօսաշրջիկութեան։ Հին ժամանակներէն նշանաւոր են ճերմակ լուսաքարի հանքերը։ Աֆիոն Թուրքիոյ ճերմակ մարմարիոնի գլխաւոր արտադրողն է։ == Աֆիոնքարահիսարի հայերը == Տե՛ս բուն արձանագրութիւն՝ [[Աֆիոնքարահիսարի հայերը]] == Աֆիոնքարահիսար բերդը == Պատմական ամրոց մը, կառուցուած Ք․Ա․ 1350-ին Հիթիթներու Մուրսիլիս Բ․թագաւորին կողմէն։ Բարձրութիւնը եղած 226 մ․։ Պատմութեան ընթացքին, բերդը բաւական անգամ վերակառուուած է։ == Աֆիոնքարահիսարի պատմական կեդրոնը == <ref>[https://www.lonelyplanet.com/turkey/afyon/attractions/afyon-castle/a/poi-sig/1248627/1319701 Աֆիոնի բերդը, Թուրքիա {{ref-en}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20090130105921/http://en.infoturkey.net/category/cities/afyonkarahisar/ Աֆիոնքարահիսար{{ref-en}}]</ref> <ref>[https://books.google.gr/books?id=08gOUB2qRcQC&q=ancient+white+marbles&redir_esc=y#v=snippet&q=ancient%20white%20marbles&f=false Ճերմակ մարմարիոն (լուսաքար){{ref-en}}]</ref> <ref>[https://books.google.gr/books?id=08gOUB2qRcQC&q=docimian+marble+church&redir_esc=y#v=onepage&q=docimian%20marble%20church&f=false Թուրքիոյ Ճերմակ մարմարիոն (լուսաքար), Տոնաթօ Աթանասիօ {{ref-en}}]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} == Արտաքին յղումներ == # [[:en:Greco-Turkish_War_(1919–1922)|Յունաթրքական պատերազմ՝ 1919-1922]]{{ref-en}} # [[:el:Φρύγες|Փրիւկիա]]{{ref-el}} nb8ivrefvj20qk9c1grensf584p9zpb 0 22420 205937 202930 2022-07-26T21:34:00Z 777sms 7343 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Boat and the flag of Greece 4.jpg]] → [[File:Pserimos - Boat and the flag of Greece 4.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · Added location wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|[[Էգէական Ծով|էգէական ծով]]||կարգավիճակ=Կղզի|անուանում=Փսերիմոս|բնօրինակ անուանում=Ψέριμος|պատկեր=Pserimos and Plati from Kalymnos.jpg|պատկերի նկարագրութիւն=Փսերիմոս եւ Փլաթի կղզիակը նկարուած Քալիմնոսէն|երկիր=[[Յունաստան]], [[Էգէական Ծով|էգէական ծով]]|շրջան=Տոտեքանիսա|Տարածութիւն=14,615 քլ․²}} [[Պատկեր:GR_Pserimos.PNG|ձախից|մինի|Փսերիմոսի դիրքը]] '''Փսերիմոս''' կը կոչուի նաեւ Քափարի ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Ψέριμος կամ Κάπαρη), [[Էգէական Ծով|Էգէականի]] կղզի, [[Տոտեքանիսա]], [[Յունաստան]]։ == Հակիրճ տեղեկութիւններ == Կղզին կը պատկանի [[Քալիմնոս|Քալիմնոսի]] քաղաքապետութեան։ Աղաթոնիսի Թրքական ափերուն մօտիկ կղզի։ Տարածութիւնն է 14,6 քլ․² եւ բնակչութեան թիւը՝ 80։ Կը գտնուի [[Քոս (կղզի)|Քոս]] կղզիին հիւսիսը եւ [[Քալիմնոս|Քալիմնոսի]] հարաւ-արեւելքը։ Բարձրագոյն կէտն է 268 մեթր։ Կղզիին հիւսիսային ծայրամասը Աքրա Վասիլիքի կը կոչուի, իսկ հարաւային ծայրամասը՝ Աքրա Ռուսա։ Այս երկու ծայրամասերուն միջեւ կը գոյանայ Փսերիմոս խորշը, որուն փորոտիքին կը գտնուի համանուն գիւղը։ Փսերիմոս ծովախորշէն 2 քլ․ դէպի հիւսիս կը գտնուի կղզիին հիւսիս-արեւմտեան ծայրամասը՝ Աքրա Քորաքի (կամ Քորաքի) հրուանդան, որուն հարաւ-արեւմուտքը կը գտնուի [[Փլաթի (ժայռակղզիակ)|Փլաթի ժայռակղզիակը]]։ Բնակիչները կը զբաղին գլխաւորաբար ձկնորսութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Վերջին տասնամեակին կը զարգանայ նաեւ զբօսաշրջիկութիւնը։ [[Պատկեր:Pserimos - Boat and the flag of Greece 4.jpg|մինի|Փսերիմոսի արեւելեան ծայրամասը]] == Պատմական տեղեկութիւններ == [[Հոմերոս]] (Օմիրոս) կղզին կը յուշէ «Քալիտնասի կղզիակներ» (νήσους τε Καλύδνας) «Նաւերու ցուցակ»ին (Νεών Κατάλογο) մէջ։ Փլինիոս Մեծ (23 - 79), հռոմէացի գրագէտ, բնագէտ եւ փիլիսոփայ կղզին իր «Naturalis Historia V 36,134» գիրքին մէջ կղզին Փսերեմա կ՛ անուանէ (Pserema)։ [[1888 թուական|1888]]-ին արձանագրագէտ, գրագէտ եւ թարգմանիչ Ուիլիամ Ռոճէր Փաթոն ([[1857 թուական|1857]]-[[1921 թուական|1921]]) Փսիրիմոս ''Ψήριμος'' անունը նշմարած է գիւղին եկեղեցւոյ արձանագրութեան (Գ․ դար)՝ «․․անձնիք Փսերիմոսի մէջ․․․» (εν κάποις εν Ψηρίμω... )։ Արձանագրութեան մէջ նշուած են [[Քոս (կղզի)|Քոս]] կղզիին մեծաւորներու անուններ, ինչ որ կը վկայէ թէ կղզին Քոսի ենթակայ եղած է։ Կղզին, հետեւելով Տոտեքանիսայի մնացեալ կղզիներուն ճակատագրին, [[1912 թուական|1912]]-ին կ՛ անցնի իտալական գերիշխանութեան տակ, իսկ [[1943 թուական|1943]]-ին՝ գերմանացիներուն։ [[7 Մարտ]] [[1948 թուական|1948]]-ին վերջնականապէս Յունաստանին կը միանայ։ <ref>[https://www.portofkalymnos.com/el/limania/pserimo Փսերիմոս{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2011_monimos.pdf Յունաստանի 2011-ի մարդահամար{{ref-el}}]</ref> <ref>[https://web.archive.org/web/20180126162433/http://www.golden-greece.gr/places/dodekanisa/pserimos/pserimos_aksiotheata.html Արձակուրդի օրերը՝ Փսերիմոս {{ref-el}}]</ref> <ref>[https://www.kalymnos-isl.gr/en/ Քալիմնոս քաղաքապետութիւն]</ref> == Ծանօթագրութիւններ == {{Ծնթ․ցանկ}} [[Ստորոգութիւն:Յունական կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Տոտեքանիսայի կղզիներ]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Կղզիներ]] pasopmodbjps35j3vewwagcrz78dbcz 0 23098 205931 2022-07-26T17:31:26Z Galy02 73 Նոր էջ «'''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|dea...»: wikitext text/x-wiki '''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Այս օրերուս, սակայն, թոքախտը բուժելի է: Անիկա հիմնականօրէն կ'ախտահարէ [[Թոք|թոքերը]]. նաեւ կրնայ ախտահարել այլ անդամներ<ref name="WHO2015Fact" />։ Վարակումը ընդհանրապէս ոչ մէկ ախտանշան ցոյց կու տայ. այս երեւոյթը կը կոչուի ծածուկ թոքախտ (latent tuberculosis)<ref name="WHO2015Fact" />։ Ծածուկ վարակի 10%-ը կը վերածուի աշխուժ հիւանդութեան, որ չբուժուելու պարագային կը տանի դէպի մահ<ref name="WHO2015Fact" />։ Աշխուժ թոքախտի դասական նշաններն են հազը, խորխում արեան առկայութիւնը, [[Տենդ|տենդը]], գիշերային քրտինքը եւ կշիռքի նուազումը<ref name="WHO2015Fact" />։ Այլ անդամներու ախտահարումը կրնայ տարբեր տեսակի ախտանիշներ ցոյց տալ<ref name="ID10">{{cite book|title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|last=Dolin|first=[edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|year=2010|isbn=978-0-443-06839-3|edition=7th|location=Philadelphia, PA|page=Chapter 250}}</ref>։ Թոքախտը կը տարածուի օդային ճամբով (air-borne), երբ [[Թոքեր|թոքերու]] մէջ աշխուժ թոքախտի մանրէներ ունեցող անձը կը հազայ, կը թքէ, կը խօսի կամ կը փռնգտայ<ref name="WHO2015Fact" /><ref name="CDC2012B">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|title=Basic TB Facts|date=March 13, 2012|website=CDC|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=2016 թ․ փետրվարի 6|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտ ունեցողներ չեն տարածեր հիւանդութիւնը<ref name="WHO2015Fact" />։ Հիւանդութեան աշխուժ տեսակին սովորաբար կը հանդիպինք [[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ|ՍԻՏԱ]]-է (HIV/AIDS) տառապողներու եւ ծխողներու մօտ<ref name="WHO2015Fact" />. անոր ախտորոշումը հիմնուած է կրծքավանդակի շօղագրութեան վրայ<ref name="AP">{{cite journal|author=Konstantinos A|year=2010|title=Testing for tuberculosis|url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/|deadurl=yes|journal=Australian Prescriber|volume=33|issue=1|pages=12–18|doi=10.18773/austprescr.2010.005|archive-url=https://web.archive.org/web/20100804052035/http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18|archive-date=օգոստոսի 4, 2010|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտի յայտնաբերումը տեղի կ'ունենայ թոքախտի մաշկային փորձերով եւ արեան քննութիւններով<ref name="AP" />։ Հիւանդութեան կանխարգիլումը կը ներառէ բարձր հաւանականութիւն ունեցող անձերու մշտական քննութիւններ ու հետազօտութիւններ, դէպքերու վաղ յայտնաբերում ու բուժում եւ BCG (bacillus Calmette-Guérin) պատուաստում<ref name="Haw2014">{{cite journal|date=December 2014|title=Tuberculosis vaccines and prevention of infection|url=https://archive.org/details/sim_microbiology-and-molecular-biology-reviews_2014-12_78_4/page/650|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=78|issue=4|pages=650–71|doi=10.1128/MMBR.00021-14|pmc=4248657|pmid=25428938|vauthors=Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG}}</ref><ref name="Harr2013">{{cite book|url=https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr|title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|last1=Harris|first1=Randall E.|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-8047-0|location=Burlington, MA|page=[https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr/page/682 682]|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref><ref name="TBCon2008">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|last1=Organization|first1=World Health|date=2008|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154667-6|location=Geneva|page=179|df=dmy-all}}</ref>: Բարձր հաւանականութեան խումբին մէջ կը գտնուին աշխուժ թոքախտէ տառապող անձերու հետ շփուողները<ref name="TBCon2008" />։ Բուժումը կը կատարուի երկարատեւ հակամանրէներու ընկալումով (antibiotics)<ref name="WHO2015Fact" />։ Սակայն հակամանրէներու կայութիւնը աճող խնդիր մըն է, քանի որ երթալէն կը բազմանայ դիմակայուն թոքախտի (MDR-TB) եւ ընդլայնուած կայունութիւն ունեցող թոքախտի (XDR-TB)<ref name="WHO2015Fact" /> դէպքերը։ Կը նկատուի, թէ իւրաքանչիւր 4 անձէն մէկը վարակուած է թոքախտով<ref name="WHO2018Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|title=Tuberculosis (TB)|date=փետրվարի 16, 2018|website=World Health Organization|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 15}}</ref>։ Ամէն տարի բնակչութեան 1%-ը կը վարակուի<ref name="WHO2002">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|title=Tuberculosis|year=2002|work=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=2013 թ․ հունիսի 17|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ 2017-ին արձանագրուած է աշխուժ թոքախտէ վարակուողներու 10 միլիոն դէպք, որոնց 1.6 միլիոնը մահացած է<ref name="WHO2017Report">{{Cite web|url=http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|website=World Health Organization|language=en-GB|access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 9}}</ref>, ինչ որ այս հիւանդութիւնը կը դասէ վարակիչ հիւանդութիններու մահուան գլխաւոր պատճառը<ref name="WHO2017Report" />։ Մահերու աւելի քան 95%-ը արձանագրուած է զարգացող երկիրներու մէջ, որոնցմէ աւելի քան 50%-ը՝ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Չինաստան|Չինաստանի]], [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիայի]], [[Փաքիստան|Փաքիստանի]] և [[Ֆիլիփին|Ֆիլիփինի]] մէջ<ref name="WHO2017Report" />։ 2000-էն ի վեր վարակուողներու թիւը տարուէ տարի կը նուազի<ref name="WHO2015Fact" />։ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] ու [[Ասիա|Ասիոյ]] բնակչութեան աւելի քան 80%-ը թոքախտի քննութեան դրական արդիւնք ունի, իսկ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]] մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 5-10%<ref name="Robbins">{{cite book|url=https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1|title=Robbins Basic Pathology|vauthors=Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN|publisher=Saunders Elsevier|year=2007|isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|pages=[https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1/page/516 516]–22}}</ref>։ Մարդիկ թոքախտէ վարակուած են անյիշելի ժամանակներէ սկսեալ<ref name="Lancet11">{{cite journal|date=July 2011|title=Tuberculosis|journal=Lancet|volume=378|issue=9785|pages=57–72|doi=10.1016/S0140-6736(10)62173-3|pmid=21420161|vauthors=Lawn SD, Zumla AI}}</ref>։ [[Պատկեր:Wikipedia-VideoWiki-Tuberculosis.webm|thumbtime=1:33|մինի|Համառօտ տեսահոլովակ]] <references /> == Պատմական տեղեկութիւններ == Թոքախտը հնագոյն եւ ամէնէն շատ տարածուած հիւանդութիւններէն մէկն է։ Թոքախտի ախտաբանական երեւոյթներ յայտնաբերուած են <u>քարէ դարու</u> մարդոց ու <u>Եգիպտոսի մումիաներու</u> ոսկրային մնացորդներուն մէջ։ Հին դարերու բժիշկները կ'առանձնացնէին թոքախտի բնորոշ ախտանշաններ՝ զօրաւոր հազ (խորխարտադրութեամբ), յաճախակի արիւնախխումներով եւ տենդով, որ շուտով կը հիւծէ հիւանդը. հոսկէ յառաջացած է թոքախտի հետազօտութիւններով զբաղող գիտութեան՝ ֆթիզիատրիայի ({{lang-el|фθίσις}} -հիւծում, քայքայում) անուանումը։ Այն ժամանակ թոքախտը կը նկատուէր յոյժ վարակիչ եւ ժառանգաբար փոխանցուող հիւանդութիւն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանի մէջ, թոքախտով տառապող հիւանդները բորոտներուն հետ միասին կը մեկուսնացնէին, իսկ Հնդկաստանի մէջ արգիլուած էր նման հիւանդներու կամ անոնց հարազատներու հետ ամուսնութիւնը։ Հիւանդութիւնը իր թոքախտ անունով առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Հիփոքրատ]]ի աշխատութիւններուն մէջ։ Հիւանդութեան մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ [[Աւիչենա]]ն։ Անդամներու ձեւաբանական փոփոխութիւններու առաջին ուսումնասիրութիւնները կատարած է [[Սիլվիուս տէ լա Պոէ]]ն, որ տարբեր անդամներու մէջ յառաջացած թմբիկներու ծագումը կը կապէր թոքախտի հետ։ [[1689]]-ին Ռիչըրտ Մորտընը գրած է թոքախտի մասին առաջին մենագրութիւնը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անունով։ Ախտաբանութեան, անդամազննական և դարմանական աւելի մանրամասն նկարագրութիւն տուած է ֆրանսացի գիտնական [[Լայեննեկ]]ը։ [[24 Մարտ]] [[1882]]-ին Ռոպերթ Կոխ կը յաջողի առանձնացնել թոքախտի յարուցիչը։ [[1993]]-ին [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն]]ը թոքախտը կը յայտարարէ համազգային աղետ, իսկ [[24 Մարտ]]ը կը յայտարարէ «Թոքախտի դէմ պայքարի համաշխարհային օր»<ref name=fund7>{{cite web|url=http://mediainform.am/am/topic.php?id=13604|title=Mediainform|accessdate=2012 թ․ մարտի 14}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Համաճարակաբանութիւն == [[Պատկեր:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|մինի|300px|Թոքախտի համաշխարհային տարածումը ([[2009]], [[ԱՀԿ]])]] Համաճարակաբանութեան տեսանկիւնէն կարեւոր կը նկատեն կենսաբանական (կապուած մարդու օրկանիզմի եւ հիւանդութեան հարուցիչի փոխազդեցութեան հետ) եւ ընկերային (բնակչութեան եւ անոր առանձին խումբերու առողջական ու ընկերային վիճակ) գործօնները։ Վարակի հիմնական աղբիւր կը հանդիսանայ թոքերու թոքախտէ տառապող հիւանդը, որմէ վարակը կը փոխանցուի օդակաթիլային, հազուադէպ՝ սնունդի ճամբով։ Երկրորդական դեր ունին վարակի միւս աղբիւրները. թոքախտէ տառապող խոզերը, կատուները, շուները, թռչունները, որոնցմէ մարդը կրնայ վարակուիլ ինչպէս օդակաթիլային, այնպէս ալ շփման ձեւով։ Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրկանիզմի վարակումը միկոմանրէներով կը տանի հիւանդութեան յառաջացման։ Այս առումով կարեւոր նշանակութիւն ունին կեանքի անբարենպաստ պայմանները եւ օրկանիզմի դիմադրողականութեան անկումը։ Հիւանդութեան յառաջացման կը նպաստեն սնունդի պակասը, երկարատեւ ֆիզիքական եւ յուզումնային լարուածութիւնը եւ որոշ քրոնիք հիւանդութիւններ ([[շաքարախտ]],[[խոցային հիւանդութիւն]], քրոնիք [[ալքոհոլիզմ]] եւ այլն)<ref name=fund5>{{cite book|title=Туберкулез органов дыхания|author=А. Г. Хоменко|date=1988}}</ref>։ Թոքախտը տարածուած է ամենուրեք։ Ըստ [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութեան]] 1990-ի տուեալներոն, աշխարհի վրայ ամէն տարի կը վարակուի մօտաւորապէս 8 միլիոն մարդ, որմէ 3-4 միլիոնը մահանայ այս հիւանդութենէն։ Թոքախտէ վարակուող մեծագոյն թիւը արձանագրուած է [[Ասիա|Ասիոյ]], [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Լատին Ամերիկա]]յի քիչ զարգացած երկիրներուն մէջ<ref name=fund6>{{cite book|title=Туберкулез|author=Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М.|date=1990}}</ref>։ === Հայաստանի մէջ === Թոքախտը հիմնական առողջական խնդիր է [[Հայաստան]]ի մէջ։ [[2005]]-ին Հայաստանի մէջ արձանագրուած է թոքախտի 2000 նոր վպարագայ։ [[2006]]-ին, այդ թիւը նուազած է 1500-ի<ref name=fund2>{{cite web|url=http://www.armenianmedicalfund.org/projects.asp|title=Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)|accessdate=2009 թ․ մայիսի 27|archive-date=2009 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20090606122039/http://armenianmedicalfund.org/projects.asp|dead-url=yes}}</ref>։ [[2010]]-ին արձանագրուած է 1331 պարագայ<ref name=fund4>{{cite web|url=https://news.am/arm/news/36789.html|title=Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է|accessdate=2012 թ․ մարտի 13}}</ref>։ == Դասակարգում == Կը տարբերին թոքախտի հետեւեալ դարմանական ձեւերը. * Թոքախտային թունաւորում երեխաներու եւ պատանիներու մօտ * Շնչառական անդամներու թոքախտ ** Առաջնային թոքախտային համալիր ** Ներկրծքային [[ավշային հանգոյց]]ներու թոքախտ ** Թոքերու տարածուն թոքախտ ** Թոքերու օճախային թոքախտ ** Թոքեր ներսփռանքային թոքախտ ** Թոքերու թոքախտ ** Թոքերու խոռոչային թոքախտ ** Թոքերի նեարդային թոքախտ ** Թոքերու ցիռոտիկ թոքախտ ** Թոքափառատապ ** Ցնցուղներու, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիներու թոքախտ ** Շնչառական անդամներու թոքախտ, զուգակցուած թոքերու այլ յառաջացած հիւանդութիւններու հետ * Այլ անդամ-համակարգերու թոքախտ ** Կեդրոնական նեարդային համակարգի եւ ուղեղի թաղանթներու թոքախտ ** Աղիքներու, որովայնամզի եւ միջընդերքի աւշահանգոյցներու թոքախտ ** Ոսկորներու եւ յօդերու թոքախտ ** Միզասեռական անդամներու թոքախտ ** Մաշկի թոքախտ ** Ծայրամասային աւշային հանգոյցներու թոքախտ ** Ակնային թոքախտ ** Այլ անդամներու թոքախտ 26ldql9lcdpcifaz81m7ihtoepmygji 205932 205931 2022-07-26T17:33:15Z Galy02 73 wikitext text/x-wiki '''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Այս օրերուս, սակայն, թոքախտը բուժելի է: Անիկա հիմնականօրէն կ'ախտահարէ [[Թոք|թոքերը]]. նաեւ կրնայ ախտահարել այլ անդամներ<ref name="WHO2015Fact" />։ Վարակումը ընդհանրապէս ոչ մէկ ախտանշան ցոյց կու տայ. այս երեւոյթը կը կոչուի ծածուկ թոքախտ (latent tuberculosis)<ref name="WHO2015Fact" />։ Ծածուկ վարակի 10%-ը կը վերածուի աշխուժ հիւանդութեան, որ չբուժուելու պարագային կը տանի դէպի մահ<ref name="WHO2015Fact" />։ Աշխուժ թոքախտի դասական նշաններն են հազը, խորխում արեան առկայութիւնը, [[Տենդ|տենդը]], գիշերային քրտինքը եւ կշիռքի նուազումը<ref name="WHO2015Fact" />։ Այլ անդամներու ախտահարումը կրնայ տարբեր տեսակի ախտանիշներ ցոյց տալ<ref name="ID10">{{cite book|title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|last=Dolin|first=[edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|year=2010|isbn=978-0-443-06839-3|edition=7th|location=Philadelphia, PA|page=Chapter 250}}</ref>։ Թոքախտը կը տարածուի օդային ճամբով (air-borne), երբ [[Թոքեր|թոքերու]] մէջ աշխուժ թոքախտի մանրէներ ունեցող անձը կը հազայ, կը թքէ, կը խօսի կամ կը փռնգտայ<ref name="WHO2015Fact" /><ref name="CDC2012B">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|title=Basic TB Facts|date=March 13, 2012|website=CDC|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=2016 թ․ փետրվարի 6|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտ ունեցողներ չեն տարածեր հիւանդութիւնը<ref name="WHO2015Fact" />։ Հիւանդութեան աշխուժ տեսակին սովորաբար կը հանդիպինք [[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ|ՍԻՏԱ]]-է (HIV/AIDS) տառապողներու եւ ծխողներու մօտ<ref name="WHO2015Fact" />. անոր ախտորոշումը հիմնուած է կրծքավանդակի շօղագրութեան վրայ<ref name="AP">{{cite journal|author=Konstantinos A|year=2010|title=Testing for tuberculosis|url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/|deadurl=yes|journal=Australian Prescriber|volume=33|issue=1|pages=12–18|doi=10.18773/austprescr.2010.005|archive-url=https://web.archive.org/web/20100804052035/http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18|archive-date=օգոստոսի 4, 2010|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտի յայտնաբերումը տեղի կ'ունենայ թոքախտի մաշկային փորձերով եւ արեան քննութիւններով<ref name="AP" />։ Հիւանդութեան կանխարգիլումը կը ներառէ բարձր հաւանականութիւն ունեցող անձերու մշտական քննութիւններ ու հետազօտութիւններ, դէպքերու վաղ յայտնաբերում ու բուժում եւ BCG (bacillus Calmette-Guérin) պատուաստում<ref name="Haw2014">{{cite journal|date=December 2014|title=Tuberculosis vaccines and prevention of infection|url=https://archive.org/details/sim_microbiology-and-molecular-biology-reviews_2014-12_78_4/page/650|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=78|issue=4|pages=650–71|doi=10.1128/MMBR.00021-14|pmc=4248657|pmid=25428938|vauthors=Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG}}</ref><ref name="Harr2013">{{cite book|url=https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr|title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|last1=Harris|first1=Randall E.|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-8047-0|location=Burlington, MA|page=[https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr/page/682 682]|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref><ref name="TBCon2008">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|last1=Organization|first1=World Health|date=2008|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154667-6|location=Geneva|page=179|df=dmy-all}}</ref>: Բարձր հաւանականութեան խումբին մէջ կը գտնուին աշխուժ թոքախտէ տառապող անձերու հետ շփուողները<ref name="TBCon2008" />։ Բուժումը կը կատարուի երկարատեւ հակամանրէներու ընկալումով (antibiotics)<ref name="WHO2015Fact" />։ Սակայն հակամանրէներու կայութիւնը աճող խնդիր մըն է, քանի որ երթալէն կը բազմանայ դիմակայուն թոքախտի (MDR-TB) եւ ընդլայնուած կայունութիւն ունեցող թոքախտի (XDR-TB)<ref name="WHO2015Fact" /> դէպքերը։ Կը նկատուի, թէ իւրաքանչիւր 4 անձէն մէկը վարակուած է թոքախտով<ref name="WHO2018Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|title=Tuberculosis (TB)|date=փետրվարի 16, 2018|website=World Health Organization|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 15}}</ref>։ Ամէն տարի բնակչութեան 1%-ը կը վարակուի<ref name="WHO2002">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|title=Tuberculosis|year=2002|work=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=2013 թ․ հունիսի 17|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ 2017-ին արձանագրուած է աշխուժ թոքախտէ վարակուողներու 10 միլիոն դէպք, որոնց 1.6 միլիոնը մահացած է<ref name="WHO2017Report">{{Cite web|url=http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|website=World Health Organization|language=en-GB|access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 9}}</ref>, ինչ որ այս հիւանդութիւնը կը դասէ վարակիչ հիւանդութիններու մահուան գլխաւոր պատճառը<ref name="WHO2017Report" />։ Մահերու աւելի քան 95%-ը արձանագրուած է զարգացող երկիրներու մէջ, որոնցմէ աւելի քան 50%-ը՝ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Չինաստան|Չինաստանի]], [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիայի]], [[Փաքիստան|Փաքիստանի]] և [[Ֆիլիփին|Ֆիլիփինի]] մէջ<ref name="WHO2017Report" />։ 2000-էն ի վեր վարակուողներու թիւը տարուէ տարի կը նուազի<ref name="WHO2015Fact" />։ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] ու [[Ասիա|Ասիոյ]] բնակչութեան աւելի քան 80%-ը թոքախտի քննութեան դրական արդիւնք ունի, իսկ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]] մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 5-10%<ref name="Robbins">{{cite book|url=https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1|title=Robbins Basic Pathology|vauthors=Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN|publisher=Saunders Elsevier|year=2007|isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|pages=[https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1/page/516 516]–22}}</ref>։ Մարդիկ թոքախտէ վարակուած են անյիշելի ժամանակներէ սկսեալ<ref name="Lancet11">{{cite journal|date=July 2011|title=Tuberculosis|journal=Lancet|volume=378|issue=9785|pages=57–72|doi=10.1016/S0140-6736(10)62173-3|pmid=21420161|vauthors=Lawn SD, Zumla AI}}</ref>։ [[Պատկեր:Wikipedia-VideoWiki-Tuberculosis.webm|thumbtime=1:33|մինի|Համառօտ տեսահոլովակ]] == Պատմական տեղեկութիւններ == Թոքախտը հնագոյն եւ ամէնէն շատ տարածուած հիւանդութիւններէն մէկն է։ Թոքախտի ախտաբանական երեւոյթներ յայտնաբերուած են <u>քարէ դարու</u> մարդոց ու <u>Եգիպտոսի մումիաներու</u> ոսկրային մնացորդներուն մէջ։ Հին դարերու բժիշկները կ'առանձնացնէին թոքախտի բնորոշ ախտանշաններ՝ զօրաւոր հազ (խորխարտադրութեամբ), յաճախակի արիւնախխումներով եւ տենդով, որ շուտով կը հիւծէ հիւանդը. հոսկէ յառաջացած է թոքախտի հետազօտութիւններով զբաղող գիտութեան՝ ֆթիզիատրիայի ({{lang-el|фθίσις}} -հիւծում, քայքայում) անուանումը։ Այն ժամանակ թոքախտը կը նկատուէր յոյժ վարակիչ եւ ժառանգաբար փոխանցուող հիւանդութիւն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանի մէջ, թոքախտով տառապող հիւանդները բորոտներուն հետ միասին կը մեկուսնացնէին, իսկ Հնդկաստանի մէջ արգիլուած էր նման հիւանդներու կամ անոնց հարազատներու հետ ամուսնութիւնը։ Հիւանդութիւնը իր թոքախտ անունով առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Հիփոքրատ]]ի աշխատութիւններուն մէջ։ Հիւանդութեան մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ [[Աւիչենա]]ն։ Անդամներու ձեւաբանական փոփոխութիւններու առաջին ուսումնասիրութիւնները կատարած է [[Սիլվիուս տէ լա Պոէ]]ն, որ տարբեր անդամներու մէջ յառաջացած թմբիկներու ծագումը կը կապէր թոքախտի հետ։ [[1689]]-ին Ռիչըրտ Մորտընը գրած է թոքախտի մասին առաջին մենագրութիւնը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անունով։ Ախտաբանութեան, անդամազննական և դարմանական աւելի մանրամասն նկարագրութիւն տուած է ֆրանսացի գիտնական [[Լայեննեկ]]ը։ [[24 Մարտ]] [[1882]]-ին Ռոպերթ Կոխ կը յաջողի առանձնացնել թոքախտի յարուցիչը։ [[1993]]-ին [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն]]ը թոքախտը կը յայտարարէ համազգային աղետ, իսկ [[24 Մարտ]]ը կը յայտարարէ «Թոքախտի դէմ պայքարի համաշխարհային օր»<ref name=fund7>{{cite web|url=http://mediainform.am/am/topic.php?id=13604|title=Mediainform|accessdate=2012 թ․ մարտի 14}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Համաճարակաբանութիւն == [[Պատկեր:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|մինի|300px|Թոքախտի համաշխարհային տարածումը ([[2009]], [[ԱՀԿ]])]] Համաճարակաբանութեան տեսանկիւնէն կարեւոր կը նկատեն կենսաբանական (կապուած մարդու օրկանիզմի եւ հիւանդութեան հարուցիչի փոխազդեցութեան հետ) եւ ընկերային (բնակչութեան եւ անոր առանձին խումբերու առողջական ու ընկերային վիճակ) գործօնները։ Վարակի հիմնական աղբիւր կը հանդիսանայ թոքերու թոքախտէ տառապող հիւանդը, որմէ վարակը կը փոխանցուի օդակաթիլային, հազուադէպ՝ սնունդի ճամբով։ Երկրորդական դեր ունին վարակի միւս աղբիւրները. թոքախտէ տառապող խոզերը, կատուները, շուները, թռչունները, որոնցմէ մարդը կրնայ վարակուիլ ինչպէս օդակաթիլային, այնպէս ալ շփման ձեւով։ Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրկանիզմի վարակումը միկոմանրէներով կը տանի հիւանդութեան յառաջացման։ Այս առումով կարեւոր նշանակութիւն ունին կեանքի անբարենպաստ պայմանները եւ օրկանիզմի դիմադրողականութեան անկումը։ Հիւանդութեան յառաջացման կը նպաստեն սնունդի պակասը, երկարատեւ ֆիզիքական եւ յուզումնային լարուածութիւնը եւ որոշ քրոնիք հիւանդութիւններ ([[շաքարախտ]],[[խոցային հիւանդութիւն]], քրոնիք [[ալքոհոլիզմ]] եւ այլն)<ref name=fund5>{{cite book|title=Туберкулез органов дыхания|author=А. Г. Хоменко|date=1988}}</ref>։ Թոքախտը տարածուած է ամենուրեք։ Ըստ [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութեան]] 1990-ի տուեալներոն, աշխարհի վրայ ամէն տարի կը վարակուի մօտաւորապէս 8 միլիոն մարդ, որմէ 3-4 միլիոնը մահանայ այս հիւանդութենէն։ Թոքախտէ վարակուող մեծագոյն թիւը արձանագրուած է [[Ասիա|Ասիոյ]], [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Լատին Ամերիկա]]յի քիչ զարգացած երկիրներուն մէջ<ref name=fund6>{{cite book|title=Туберкулез|author=Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М.|date=1990}}</ref>։ === Հայաստանի մէջ === Թոքախտը հիմնական առողջական խնդիր է [[Հայաստան]]ի մէջ։ [[2005]]-ին Հայաստանի մէջ արձանագրուած է թոքախտի 2000 նոր վպարագայ։ [[2006]]-ին, այդ թիւը նուազած է 1500-ի<ref name=fund2>{{cite web|url=http://www.armenianmedicalfund.org/projects.asp|title=Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)|accessdate=2009 թ․ մայիսի 27|archive-date=2009 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20090606122039/http://armenianmedicalfund.org/projects.asp|dead-url=yes}}</ref>։ [[2010]]-ին արձանագրուած է 1331 պարագայ<ref name=fund4>{{cite web|url=https://news.am/arm/news/36789.html|title=Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է|accessdate=2012 թ․ մարտի 13}}</ref>։ == Դասակարգում == Կը տարբերին թոքախտի հետեւեալ դարմանական ձեւերը. * Թոքախտային թունաւորում երեխաներու եւ պատանիներու մօտ * Շնչառական անդամներու թոքախտ ** Առաջնային թոքախտային համալիր ** Ներկրծքային [[ավշային հանգոյց]]ներու թոքախտ ** Թոքերու տարածուն թոքախտ ** Թոքերու օճախային թոքախտ ** Թոքեր ներսփռանքային թոքախտ ** Թոքերու թոքախտ ** Թոքերու խոռոչային թոքախտ ** Թոքերի նեարդային թոքախտ ** Թոքերու ցիռոտիկ թոքախտ ** Թոքափառատապ ** Ցնցուղներու, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիներու թոքախտ ** Շնչառական անդամներու թոքախտ, զուգակցուած թոքերու այլ յառաջացած հիւանդութիւններու հետ * Այլ անդամ-համակարգերու թոքախտ ** Կեդրոնական նեարդային համակարգի եւ ուղեղի թաղանթներու թոքախտ ** Աղիքներու, որովայնամզի եւ միջընդերքի աւշահանգոյցներու թոքախտ ** Ոսկորներու եւ յօդերու թոքախտ ** Միզասեռական անդամներու թոքախտ ** Մաշկի թոքախտ ** Ծայրամասային աւշային հանգոյցներու թոքախտ ** Ակնային թոքախտ ** Այլ անդամներու թոքախտ == Ծանօթագրութիւններ == <references /> 70en5ajgb8zgecp8s7cptesihfauni4 205933 205932 2022-07-26T17:46:15Z Galy02 73 wikitext text/x-wiki '''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Այս օրերուս, սակայն, թոքախտը բուժելի է: Անիկա հիմնականօրէն կ'ախտահարէ [[Թոք|թոքերը]]. նաեւ կրնայ ախտահարել այլ անդամներ<ref name="WHO2015Fact" />։ Վարակումը ընդհանրապէս ոչ մէկ ախտանշան ցոյց կու տայ. այս երեւոյթը կը կոչուի ծածուկ թոքախտ (latent tuberculosis)<ref name="WHO2015Fact" />։ Ծածուկ վարակի 10%-ը կը վերածուի աշխուժ հիւանդութեան, որ չբուժուելու պարագային կը տանի դէպի մահ<ref name="WHO2015Fact" />։ Աշխուժ թոքախտի դասական նշաններն են հազը, խորխում արեան առկայութիւնը, [[Տենդ|տենդը]], գիշերային քրտինքը եւ կշիռքի նուազումը<ref name="WHO2015Fact" />։ Այլ անդամներու ախտահարումը կրնայ տարբեր տեսակի ախտանիշներ ցոյց տալ<ref name="ID10">{{cite book|title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|last=Dolin|first=[edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|year=2010|isbn=978-0-443-06839-3|edition=7th|location=Philadelphia, PA|page=Chapter 250}}</ref>։ Թոքախտը կը տարածուի օդային ճամբով (air-borne), երբ [[Թոքեր|թոքերու]] մէջ աշխուժ թոքախտի մանրէներ ունեցող անձը կը հազայ, կը թքէ, կը խօսի կամ կը փռնգտայ<ref name="WHO2015Fact" /><ref name="CDC2012B">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|title=Basic TB Facts|date=March 13, 2012|website=CDC|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=2016 թ․ փետրվարի 6|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտ ունեցողներ չեն տարածեր հիւանդութիւնը<ref name="WHO2015Fact" />։ Հիւանդութեան աշխուժ տեսակին սովորաբար կը հանդիպինք [[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ|ՍԻՏԱ]]-է (HIV/AIDS) տառապողներու եւ ծխողներու մօտ<ref name="WHO2015Fact" />. անոր ախտորոշումը հիմնուած է կրծքավանդակի շօղագրութեան վրայ<ref name="AP">{{cite journal|author=Konstantinos A|year=2010|title=Testing for tuberculosis|url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/|deadurl=yes|journal=Australian Prescriber|volume=33|issue=1|pages=12–18|doi=10.18773/austprescr.2010.005|archive-url=https://web.archive.org/web/20100804052035/http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18|archive-date=օգոստոսի 4, 2010|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտի յայտնաբերումը տեղի կ'ունենայ թոքախտի մաշկային փորձերով եւ արեան քննութիւններով<ref name="AP" />։ Հիւանդութեան կանխարգիլումը կը ներառէ բարձր հաւանականութիւն ունեցող անձերու մշտական քննութիւններ ու հետազօտութիւններ, դէպքերու վաղ յայտնաբերում ու բուժում եւ BCG (bacillus Calmette-Guérin) պատուաստում<ref name="Haw2014">{{cite journal|date=December 2014|title=Tuberculosis vaccines and prevention of infection|url=https://archive.org/details/sim_microbiology-and-molecular-biology-reviews_2014-12_78_4/page/650|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=78|issue=4|pages=650–71|doi=10.1128/MMBR.00021-14|pmc=4248657|pmid=25428938|vauthors=Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG}}</ref><ref name="Harr2013">{{cite book|url=https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr|title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|last1=Harris|first1=Randall E.|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-8047-0|location=Burlington, MA|page=[https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr/page/682 682]|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref><ref name="TBCon2008">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|last1=Organization|first1=World Health|date=2008|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154667-6|location=Geneva|page=179|df=dmy-all}}</ref>: Բարձր հաւանականութեան խումբին մէջ կը գտնուին աշխուժ թոքախտէ տառապող անձերու հետ շփուողները<ref name="TBCon2008" />։ Բուժումը կը կատարուի երկարատեւ հակամանրէներու ընկալումով (antibiotics)<ref name="WHO2015Fact" />։ Սակայն հակամանրէներու կայութիւնը աճող խնդիր մըն է, քանի որ երթալէն կը բազմանայ դիմակայուն թոքախտի (MDR-TB) եւ ընդլայնուած կայունութիւն ունեցող թոքախտի (XDR-TB)<ref name="WHO2015Fact" /> դէպքերը։ Կը նկատուի, թէ իւրաքանչիւր 4 անձէն մէկը վարակուած է թոքախտով<ref name="WHO2018Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|title=Tuberculosis (TB)|date=փետրվարի 16, 2018|website=World Health Organization|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 15}}</ref>։ Ամէն տարի բնակչութեան 1%-ը կը վարակուի<ref name="WHO2002">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|title=Tuberculosis|year=2002|work=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=2013 թ․ հունիսի 17|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ 2017-ին արձանագրուած է աշխուժ թոքախտէ վարակուողներու 10 միլիոն դէպք, որոնց 1.6 միլիոնը մահացած է<ref name="WHO2017Report">{{Cite web|url=http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|website=World Health Organization|language=en-GB|access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 9}}</ref>, ինչ որ այս հիւանդութիւնը կը դասէ վարակիչ հիւանդութիններու մահուան գլխաւոր պատճառը<ref name="WHO2017Report" />։ Մահերու աւելի քան 95%-ը արձանագրուած է զարգացող երկիրներու մէջ, որոնցմէ աւելի քան 50%-ը՝ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Չինաստան|Չինաստանի]], [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիայի]], [[Փաքիստան|Փաքիստանի]] և [[Ֆիլիփին|Ֆիլիփինի]] մէջ<ref name="WHO2017Report" />։ 2000-էն ի վեր վարակուողներու թիւը տարուէ տարի կը նուազի<ref name="WHO2015Fact" />։ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] ու [[Ասիա|Ասիոյ]] բնակչութեան աւելի քան 80%-ը թոքախտի քննութեան դրական արդիւնք ունի, իսկ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]] մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 5-10%<ref name="Robbins">{{cite book|url=https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1|title=Robbins Basic Pathology|vauthors=Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN|publisher=Saunders Elsevier|year=2007|isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|pages=[https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1/page/516 516]–22}}</ref>։ Մարդիկ թոքախտէ վարակուած են անյիշելի ժամանակներէ սկսեալ<ref name="Lancet11">{{cite journal|date=July 2011|title=Tuberculosis|journal=Lancet|volume=378|issue=9785|pages=57–72|doi=10.1016/S0140-6736(10)62173-3|pmid=21420161|vauthors=Lawn SD, Zumla AI}}</ref>։ [[Պատկեր:Wikipedia-VideoWiki-Tuberculosis.webm|thumbtime=1:33|մինի|Համառօտ տեսահոլովակ]] == Պատմական տեղեկութիւններ == Թոքախտը հնագոյն եւ ամէնէն շատ տարածուած հիւանդութիւններէն մէկն է։ Թոքախտի ախտաբանական երեւոյթներ յայտնաբերուած են <u>քարէ դարու</u> մարդոց ու <u>Եգիպտոսի մումիաներու</u> ոսկրային մնացորդներուն մէջ։ Հին դարերու բժիշկները կ'առանձնացնէին թոքախտի բնորոշ ախտանշաններ՝ զօրաւոր հազ (խորխարտադրութեամբ), յաճախակի արիւնախխումներով եւ տենդով, որ շուտով կը հիւծէ հիւանդը. հոսկէ յառաջացած է թոքախտի հետազօտութիւններով զբաղող գիտութեան՝ ֆթիզիատրիայի ({{lang-el|фθίσις}} -հիւծում, քայքայում) անուանումը։ Այն ժամանակ թոքախտը կը նկատուէր յոյժ վարակիչ եւ ժառանգաբար փոխանցուող հիւանդութիւն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանի մէջ, թոքախտով տառապող հիւանդները բորոտներուն հետ միասին կը մեկուսնացնէին, իսկ Հնդկաստանի մէջ արգիլուած էր նման հիւանդներու կամ անոնց հարազատներու հետ ամուսնութիւնը։ Հիւանդութիւնը իր թոքախտ անունով առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Հիփոքրատ]]ի աշխատութիւններուն մէջ։ Հիւանդութեան մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ [[Աւիչենա]]ն։ Անդամներու ձեւաբանական փոփոխութիւններու առաջին ուսումնասիրութիւնները կատարած է [[Սիլվիուս տէ լա Պոէ]]ն, որ տարբեր անդամներու մէջ յառաջացած թմբիկներու ծագումը կը կապէր թոքախտի հետ։ [[1689]]-ին Ռիչըրտ Մորտընը գրած է թոքախտի մասին առաջին մենագրութիւնը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անունով։ Ախտաբանութեան, անդամազննական և դարմանական աւելի մանրամասն նկարագրութիւն տուած է ֆրանսացի գիտնական [[Լայեննեկ]]ը։ [[24 Մարտ]] [[1882]]-ին Ռոպերթ Կոխ կը յաջողի առանձնացնել թոքախտի յարուցիչը։ [[1993]]-ին [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն]]ը թոքախտը կը յայտարարէ համազգային աղետ, իսկ [[24 Մարտ]]ը կը յայտարարէ «Թոքախտի դէմ պայքարի համաշխարհային օր»<ref name=fund7>{{cite web|url=http://mediainform.am/am/topic.php?id=13604|title=Mediainform|accessdate=2012 թ․ մարտի 14}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Համաճարակաբանութիւն == [[Պատկեր:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|մինի|300px|Թոքախտի համաշխարհային տարածումը ([[2009]], [[ԱՀԿ]])]] Համաճարակաբանութեան տեսանկիւնէն կարեւոր կը նկատեն կենսաբանական (կապուած մարդու օրկանիզմի եւ հիւանդութեան հարուցիչի փոխազդեցութեան հետ) եւ ընկերային (բնակչութեան եւ անոր առանձին խումբերու առողջական ու ընկերային վիճակ) գործօնները։ Վարակի հիմնական աղբիւր կը հանդիսանայ թոքերու թոքախտէ տառապող հիւանդը, որմէ վարակը կը փոխանցուի օդակաթիլային, հազուադէպ՝ սնունդի ճամբով։ Երկրորդական դեր ունին վարակի միւս աղբիւրները. թոքախտէ տառապող խոզերը, կատուները, շուները, թռչունները, որոնցմէ մարդը կրնայ վարակուիլ ինչպէս օդակաթիլային, այնպէս ալ շփման ձեւով։ Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրկանիզմի վարակումը միկոմանրէներով կը տանի հիւանդութեան յառաջացման։ Այս առումով կարեւոր նշանակութիւն ունին կեանքի անբարենպաստ պայմանները եւ օրկանիզմի դիմադրողականութեան անկումը։ Հիւանդութեան յառաջացման կը նպաստեն սնունդի պակասը, երկարատեւ ֆիզիքական եւ յուզումնային լարուածութիւնը եւ որոշ քրոնիք հիւանդութիւններ ([[շաքարախտ]],[[խոցային հիւանդութիւն]], քրոնիք [[ալքոհոլիզմ]] եւ այլն)<ref name=fund5>{{cite book|title=Туберкулез органов дыхания|author=А. Г. Хоменко|date=1988}}</ref>։ Թոքախտը տարածուած է ամենուրեք։ Ըստ [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութեան]] 1990-ի տուեալներոն, աշխարհի վրայ ամէն տարի կը վարակուի մօտաւորապէս 8 միլիոն մարդ, որմէ 3-4 միլիոնը մահանայ այս հիւանդութենէն։ Թոքախտէ վարակուող մեծագոյն թիւը արձանագրուած է [[Ասիա|Ասիոյ]], [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Լատին Ամերիկա]]յի քիչ զարգացած երկիրներուն մէջ<ref name=fund6>{{cite book|title=Туберкулез|author=Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М.|date=1990}}</ref>։ === Հայաստանի մէջ === Թոքախտը հիմնական առողջական խնդիր է [[Հայաստան]]ի մէջ։ [[2005]]-ին Հայաստանի մէջ արձանագրուած է թոքախտի 2000 նոր վպարագայ։ [[2006]]-ին, այդ թիւը նուազած է 1500-ի<ref name=fund2>{{cite web|url=http://www.armenianmedicalfund.org/projects.asp|title=Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)|accessdate=2009 թ․ մայիսի 27|archive-date=2009 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20090606122039/http://armenianmedicalfund.org/projects.asp|dead-url=yes}}</ref>։ [[2010]]-ին արձանագրուած է 1331 պարագայ<ref name=fund4>{{cite web|url=https://news.am/arm/news/36789.html|title=Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է|accessdate=2012 թ․ մարտի 13}}</ref>։ == Դասակարգում == Կը տարբերին թոքախտի հետեւեալ դարմանական ձեւերը. * Թոքախտային թունաւորում երեխաներու եւ պատանիներու մօտ * Շնչառական անդամներու թոքախտ ** Առաջնային թոքախտային համալիր ** Ներկրծքային [[ավշային հանգոյց]]ներու թոքախտ ** Թոքերու տարածուն թոքախտ ** Թոքերու օճախային թոքախտ ** Թոքեր ներսփռանքային թոքախտ ** Թոքերու թոքախտ ** Թոքերու խոռոչային թոքախտ ** Թոքերի նեարդային թոքախտ ** Թոքերու ցիռոտիկ թոքախտ ** Թոքափառատապ ** Ցնցուղներու, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիներու թոքախտ ** Շնչառական անդամներու թոքախտ, զուգակցուած թոքերու այլ յառաջացած հիւանդութիւններու հետ * Այլ անդամ-համակարգերու թոքախտ ** Կեդրոնական նեարդային համակարգի եւ ուղեղի թաղանթներու թոքախտ ** Աղիքներու, որովայնամզի եւ միջընդերքի աւշահանգոյցներու թոքախտ ** Ոսկորներու եւ յօդերու թոքախտ ** Միզասեռական անդամներու թոքախտ ** Մաշկի թոքախտ ** Ծայրամասային աւշային հանգոյցներու թոքախտ ** Ակնային թոքախտ ** Այլ անդամներու թոքախտ == Բուժում == Թոքախտի բուժումը տեղի կ'ունենայ բժշկական հսկողութեան տակ, սկիզբը՝ հիւանդանոցը, ապա՝ փոփոխական պայմաններու մէջ։ Թոքախտի բուժումը, իբրեւ օրէնք, կը կատարուի [[հակաթոքախտային դեղամիջոցներ]]ով, որոնք կը տրուին երկար ժամանակով (9-12 ամիս, երբեմն՝ նոյնիսկ աւելի)։ Այս դեղամիջոցները արագօրէն կը վերացնեն հիւանդութեան ախտանշանները. ջերմաստիճանը կը դառնում է բնականոն, հազը կ'ընդհատուի, ընդհանուր ինքնազգացողութիւնը կը բարելաւուի։ Բայց ատիկա չի նշանակեր, որ հիւանդը լրիւ բուժուած է։ Յաճախ հիւանդները կը գերագնահատեն իրենց վիճակը եւ կը դադրին բժիշկին ցուցմունքներուն հետեւելէ։ Այսպիսով անոնք անուղղելի վնաս կը հասցնեն իրենց մարմնին, քանզի այդ դեղամիջոցներուն ոչ ճիշտ օգտագործման կամ բուժման ընդհատման պարագային կրնայ զարգանալ կայունութիւն այդ դեղամիջոցներէն մէկուն կամ մի քանիին նկատմամբ, որուն պարագային կը զարգանայ դեղորայքակայուն թոքախտ։ Բուժուած ըլլալու փաստը կրնայ հաստատել միմիայն բժիշկը։ Թոքախտի բուժման ժամանակ պարտադիր կ'օգտագործեն օրկանիզմի պաշտպանական ուժեր ամրապնդող մեթոտներ։ Առողջարանային սննդականոնը (զօրաւոր սնունդ, չափաւոր ֆիզիքական շարժում) ունի էական նշանակութիւն։ Որոշ պարագաներու վիրաբուժութեամբ կը հանեն թոքերու, երիկամներու եւ թոքախտով ախտահարուած այլ հատուածներ։ Թոքախտի բոլոր ձեւերու յաջող բուժման նախադրեալներն են բժիշկի սահմանած սննդականոնի պահպանումը, բազմատեսակ, կենսանիւթերով հարուստ սնունդը, ինչպէս նաեւ մաքուր օդը (անհրաժեշտ է հիւանդին սենեակը մշտապէս օդափոխել)։ Ժամանակին կիրարկուած համալիր բուժումը առիթ կու տայ բուժելու հիւանդներու ճնշող մեծամասնութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ, [[Հայաստան]]ի առողջապահութեան նախարարութեան Կլոպալ հիմնադրամի կողմէ "Թոքախտի դէմ պայքարի ազգային ծրագիրի զօրացում" դրամաշնորհային միջոցներով [[Երեւան]]ի շարք մը համայնքներու մէջ, ինչպէս նաեւ հանրապետութեան մարզերու մէջ թոքախտի դեղակայուն ձեւերով հիւանդներու բուժման նպատակով կը բացուին դեղակայուն հիւանդներու բուժման առանձնարաններ, կը հրաւիրուին [[Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութեան]] փորձագէտներ, կը վերապատրաստուին մասնագէտներ, կը նախատեսուի դեղակայուն հիւանդներու ընդլայնուած ընկերային աջակցութիւն<ref name=fund8>{{cite web|url=http://www.doctors.am/am/diseases/Տուբերկուլոզ-%28թոքային%29/963|title=Տուբերկուլոզ (թոքային)|accessdate=2012 թ․ մարտի 14|archive-date=2012 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606170916/http://doctors.am/am/diseases/%D5%8F%D5%B8%D6%82%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%B8%D5%A6-(%D5%A9%D5%B8%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6)/963|dead-url=yes}}</ref>։ == Ծանօթագրութիւններ == <references /> 7imym5wbfdbvu3i9clsizazav6mvpcj 205934 205933 2022-07-26T17:57:04Z Galy02 73 wikitext text/x-wiki '''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Այս օրերուս, սակայն, թոքախտը բուժելի է: Անիկա հիմնականօրէն կ'ախտահարէ [[Թոք|թոքերը]]. նաեւ կրնայ ախտահարել այլ անդամներ<ref name="WHO2015Fact" />։ Վարակումը ընդհանրապէս ոչ մէկ ախտանշան ցոյց կու տայ. այս երեւոյթը կը կոչուի ծածուկ թոքախտ (latent tuberculosis)<ref name="WHO2015Fact" />։ Ծածուկ վարակի 10%-ը կը վերածուի աշխուժ հիւանդութեան, որ չբուժուելու պարագային կը տանի դէպի մահ<ref name="WHO2015Fact" />։ Աշխուժ թոքախտի դասական նշաններն են հազը, խորխում արեան առկայութիւնը, [[Տենդ|տենդը]], գիշերային քրտինքը եւ կշիռքի նուազումը<ref name="WHO2015Fact" />։ Այլ անդամներու ախտահարումը կրնայ տարբեր տեսակի ախտանիշներ ցոյց տալ<ref name="ID10">{{cite book|title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|last=Dolin|first=[edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|year=2010|isbn=978-0-443-06839-3|edition=7th|location=Philadelphia, PA|page=Chapter 250}}</ref>։ Թոքախտը կը տարածուի օդային ճամբով (air-borne), երբ [[Թոքեր|թոքերու]] մէջ աշխուժ թոքախտի մանրէներ ունեցող անձը կը հազայ, կը թքէ, կը խօսի կամ կը փռնգտայ<ref name="WHO2015Fact" /><ref name="CDC2012B">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|title=Basic TB Facts|date=March 13, 2012|website=CDC|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=2016 թ․ փետրվարի 6|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտ ունեցողներ չեն տարածեր հիւանդութիւնը<ref name="WHO2015Fact" />։ Հիւանդութեան աշխուժ տեսակին սովորաբար կը հանդիպինք [[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ|ՍԻՏԱ]]-է (HIV/AIDS) տառապողներու եւ ծխողներու մօտ<ref name="WHO2015Fact" />. անոր ախտորոշումը հիմնուած է կրծքավանդակի շօղագրութեան վրայ<ref name="AP">{{cite journal|author=Konstantinos A|year=2010|title=Testing for tuberculosis|url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/|deadurl=yes|journal=Australian Prescriber|volume=33|issue=1|pages=12–18|doi=10.18773/austprescr.2010.005|archive-url=https://web.archive.org/web/20100804052035/http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18|archive-date=օգոստոսի 4, 2010|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտի յայտնաբերումը տեղի կ'ունենայ թոքախտի մաշկային փորձերով եւ արեան քննութիւններով<ref name="AP" />։ Հիւանդութեան կանխարգիլումը կը ներառէ բարձր հաւանականութիւն ունեցող անձերու մշտական քննութիւններ ու հետազօտութիւններ, դէպքերու վաղ յայտնաբերում ու բուժում եւ BCG (bacillus Calmette-Guérin) պատուաստում<ref name="Haw2014">{{cite journal|date=December 2014|title=Tuberculosis vaccines and prevention of infection|url=https://archive.org/details/sim_microbiology-and-molecular-biology-reviews_2014-12_78_4/page/650|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=78|issue=4|pages=650–71|doi=10.1128/MMBR.00021-14|pmc=4248657|pmid=25428938|vauthors=Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG}}</ref><ref name="Harr2013">{{cite book|url=https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr|title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|last1=Harris|first1=Randall E.|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-8047-0|location=Burlington, MA|page=[https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr/page/682 682]|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref><ref name="TBCon2008">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|last1=Organization|first1=World Health|date=2008|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154667-6|location=Geneva|page=179|df=dmy-all}}</ref>: Բարձր հաւանականութեան խումբին մէջ կը գտնուին աշխուժ թոքախտէ տառապող անձերու հետ շփուողները<ref name="TBCon2008" />։ Բուժումը կը կատարուի երկարատեւ հակամանրէներու ընկալումով (antibiotics)<ref name="WHO2015Fact" />։ Սակայն հակամանրէներու կայութիւնը աճող խնդիր մըն է, քանի որ երթալէն կը բազմանայ դիմակայուն թոքախտի (MDR-TB) եւ ընդլայնուած կայունութիւն ունեցող թոքախտի (XDR-TB)<ref name="WHO2015Fact" /> դէպքերը։ Կը նկատուի, թէ իւրաքանչիւր 4 անձէն մէկը վարակուած է թոքախտով<ref name="WHO2018Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|title=Tuberculosis (TB)|date=փետրվարի 16, 2018|website=World Health Organization|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 15}}</ref>։ Ամէն տարի բնակչութեան 1%-ը կը վարակուի<ref name="WHO2002">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|title=Tuberculosis|year=2002|work=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=2013 թ․ հունիսի 17|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ 2017-ին արձանագրուած է աշխուժ թոքախտէ վարակուողներու 10 միլիոն դէպք, որոնց 1.6 միլիոնը մահացած է<ref name="WHO2017Report">{{Cite web|url=http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|website=World Health Organization|language=en-GB|access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 9}}</ref>, ինչ որ այս հիւանդութիւնը կը դասէ վարակիչ հիւանդութիններու մահուան գլխաւոր պատճառը<ref name="WHO2017Report" />։ Մահերու աւելի քան 95%-ը արձանագրուած է զարգացող երկիրներու մէջ, որոնցմէ աւելի քան 50%-ը՝ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Չինաստան|Չինաստանի]], [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիայի]], [[Փաքիստան|Փաքիստանի]] և [[Ֆիլիփին|Ֆիլիփինի]] մէջ<ref name="WHO2017Report" />։ 2000-էն ի վեր վարակուողներու թիւը տարուէ տարի կը նուազի<ref name="WHO2015Fact" />։ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] ու [[Ասիա|Ասիոյ]] բնակչութեան աւելի քան 80%-ը թոքախտի քննութեան դրական արդիւնք ունի, իսկ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]] մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 5-10%<ref name="Robbins">{{cite book|url=https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1|title=Robbins Basic Pathology|vauthors=Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN|publisher=Saunders Elsevier|year=2007|isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|pages=[https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1/page/516 516]–22}}</ref>։ Մարդիկ թոքախտէ վարակուած են անյիշելի ժամանակներէ սկսեալ<ref name="Lancet11">{{cite journal|date=July 2011|title=Tuberculosis|journal=Lancet|volume=378|issue=9785|pages=57–72|doi=10.1016/S0140-6736(10)62173-3|pmid=21420161|vauthors=Lawn SD, Zumla AI}}</ref>։ [[Պատկեր:Wikipedia-VideoWiki-Tuberculosis.webm|thumbtime=1:33|մինի|Համառօտ տեսահոլովակ]] == Պատմական տեղեկութիւններ == Թոքախտը հնագոյն եւ ամէնէն շատ տարածուած հիւանդութիւններէն մէկն է։ Թոքախտի ախտաբանական երեւոյթներ յայտնաբերուած են <u>քարէ դարու</u> մարդոց ու <u>Եգիպտոսի մումիաներու</u> ոսկրային մնացորդներուն մէջ։ Հին դարերու բժիշկները կ'առանձնացնէին թոքախտի բնորոշ ախտանշաններ՝ զօրաւոր հազ (խորխարտադրութեամբ), յաճախակի արիւնախխումներով եւ տենդով, որ շուտով կը հիւծէ հիւանդը. հոսկէ յառաջացած է թոքախտի հետազօտութիւններով զբաղող գիտութեան՝ ֆթիզիատրիայի ({{lang-el|фθίσις}} -հիւծում, քայքայում) անուանումը։ Այն ժամանակ թոքախտը կը նկատուէր յոյժ վարակիչ եւ ժառանգաբար փոխանցուող հիւանդութիւն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանի մէջ, թոքախտով տառապող հիւանդները բորոտներուն հետ միասին կը մեկուսնացնէին, իսկ Հնդկաստանի մէջ արգիլուած էր նման հիւանդներու կամ անոնց հարազատներու հետ ամուսնութիւնը։ Հիւանդութիւնը իր թոքախտ անունով առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Հիփոքրատ]]ի աշխատութիւններուն մէջ։ Հիւանդութեան մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ [[Աւիչենա]]ն։ Անդամներու ձեւաբանական փոփոխութիւններու առաջին ուսումնասիրութիւնները կատարած է [[Սիլվիուս տէ լա Պոէ]]ն, որ տարբեր անդամներու մէջ յառաջացած թմբիկներու ծագումը կը կապէր թոքախտի հետ։ [[1689]]-ին Ռիչըրտ Մորտընը գրած է թոքախտի մասին առաջին մենագրութիւնը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անունով։ Ախտաբանութեան, անդամազննական և դարմանական աւելի մանրամասն նկարագրութիւն տուած է ֆրանսացի գիտնական [[Լայեննեկ]]ը։ [[24 Մարտ]] [[1882]]-ին Ռոպերթ Կոխ կը յաջողի առանձնացնել թոքախտի յարուցիչը։ [[1993]]-ին [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն]]ը թոքախտը կը յայտարարէ համազգային աղետ, իսկ [[24 Մարտ]]ը կը յայտարարէ «Թոքախտի դէմ պայքարի համաշխարհային օր»<ref name=fund7>{{cite web|url=http://mediainform.am/am/topic.php?id=13604|title=Mediainform|accessdate=2012 թ․ մարտի 14}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Համաճարակաբանութիւն == [[Պատկեր:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|մինի|300px|Թոքախտի համաշխարհային տարածումը ([[2009]], [[ԱՀԿ]])]] Համաճարակաբանութեան տեսանկիւնէն կարեւոր կը նկատեն կենսաբանական (կապուած մարդու օրկանիզմի եւ հիւանդութեան հարուցիչի փոխազդեցութեան հետ) եւ ընկերային (բնակչութեան եւ անոր առանձին խումբերու առողջական ու ընկերային վիճակ) գործօնները։ Վարակի հիմնական աղբիւր կը հանդիսանայ թոքերու թոքախտէ տառապող հիւանդը, որմէ վարակը կը փոխանցուի օդակաթիլային, հազուադէպ՝ սնունդի ճամբով։ Երկրորդական դեր ունին վարակի միւս աղբիւրները. թոքախտէ տառապող խոզերը, կատուները, շուները, թռչունները, որոնցմէ մարդը կրնայ վարակուիլ ինչպէս օդակաթիլային, այնպէս ալ շփման ձեւով։ Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրկանիզմի վարակումը միկոմանրէներով կը տանի հիւանդութեան յառաջացման։ Այս առումով կարեւոր նշանակութիւն ունին կեանքի անբարենպաստ պայմանները եւ օրկանիզմի դիմադրողականութեան անկումը։ Հիւանդութեան յառաջացման կը նպաստեն սնունդի պակասը, երկարատեւ ֆիզիքական եւ յուզումնային լարուածութիւնը եւ որոշ քրոնիք հիւանդութիւններ ([[շաքարախտ]],[[խոցային հիւանդութիւն]], քրոնիք [[ալքոհոլիզմ]] եւ այլն)<ref name=fund5>{{cite book|title=Туберкулез органов дыхания|author=А. Г. Хоменко|date=1988}}</ref>։ Թոքախտը տարածուած է ամենուրեք։ Ըստ [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութեան]] 1990-ի տուեալներոն, աշխարհի վրայ ամէն տարի կը վարակուի մօտաւորապէս 8 միլիոն մարդ, որմէ 3-4 միլիոնը մահանայ այս հիւանդութենէն։ Թոքախտէ վարակուող մեծագոյն թիւը արձանագրուած է [[Ասիա|Ասիոյ]], [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Լատին Ամերիկա]]յի քիչ զարգացած երկիրներուն մէջ<ref name=fund6>{{cite book|title=Туберкулез|author=Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М.|date=1990}}</ref>։ === Հայաստանի մէջ === Թոքախտը հիմնական առողջական խնդիր է [[Հայաստան]]ի մէջ։ [[2005]]-ին Հայաստանի մէջ արձանագրուած է թոքախտի 2000 նոր վպարագայ։ [[2006]]-ին, այդ թիւը նուազած է 1500-ի<ref name=fund2>{{cite web|url=http://www.armenianmedicalfund.org/projects.asp|title=Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)|accessdate=2009 թ․ մայիսի 27|archive-date=2009 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20090606122039/http://armenianmedicalfund.org/projects.asp|dead-url=yes}}</ref>։ [[2010]]-ին արձանագրուած է 1331 պարագայ<ref name=fund4>{{cite web|url=https://news.am/arm/news/36789.html|title=Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է|accessdate=2012 թ․ մարտի 13}}</ref>։ == Դասակարգում == Կը տարբերին թոքախտի հետեւեալ դարմանական ձեւերը. * Թոքախտային թունաւորում երեխաներու եւ պատանիներու մօտ * Շնչառական անդամներու թոքախտ ** Առաջնային թոքախտային համալիր ** Ներկրծքային [[ավշային հանգոյց]]ներու թոքախտ ** Թոքերու տարածուն թոքախտ ** Թոքերու օճախային թոքախտ ** Թոքեր ներսփռանքային թոքախտ ** Թոքերու թոքախտ ** Թոքերու խոռոչային թոքախտ ** Թոքերի նեարդային թոքախտ ** Թոքերու ցիռոտիկ թոքախտ ** Թոքափառատապ ** Ցնցուղներու, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիներու թոքախտ ** Շնչառական անդամներու թոքախտ, զուգակցուած թոքերու այլ յառաջացած հիւանդութիւններու հետ * Այլ անդամ-համակարգերու թոքախտ ** Կեդրոնական նեարդային համակարգի եւ ուղեղի թաղանթներու թոքախտ ** Աղիքներու, որովայնամզի եւ միջընդերքի աւշահանգոյցներու թոքախտ ** Ոսկորներու եւ յօդերու թոքախտ ** Միզասեռական անդամներու թոքախտ ** Մաշկի թոքախտ ** Ծայրամասային աւշային հանգոյցներու թոքախտ ** Ակնային թոքախտ ** Այլ անդամներու թոքախտ == Բուժում == Թոքախտի բուժումը տեղի կ'ունենայ բժշկական հսկողութեան տակ, սկիզբը՝ հիւանդանոցը, ապա՝ փոփոխական պայմաններու մէջ։ Թոքախտի բուժումը, իբրեւ օրէնք, կը կատարուի [[հակաթոքախտային դեղամիջոցներ]]ով, որոնք կը տրուին երկար ժամանակով (9-12 ամիս, երբեմն՝ նոյնիսկ աւելի)։ Այս դեղամիջոցները արագօրէն կը վերացնեն հիւանդութեան ախտանշանները. ջերմաստիճանը կը դառնում է բնականոն, հազը կ'ընդհատուի, ընդհանուր ինքնազգացողութիւնը կը բարելաւուի։ Բայց ատիկա չի նշանակեր, որ հիւանդը լրիւ բուժուած է։ Յաճախ հիւանդները կը գերագնահատեն իրենց վիճակը եւ կը դադրին բժիշկին ցուցմունքներուն հետեւելէ։ Այսպիսով անոնք անուղղելի վնաս կը հասցնեն իրենց մարմնին, քանզի այդ դեղամիջոցներուն ոչ ճիշտ օգտագործման կամ բուժման ընդհատման պարագային կրնայ զարգանալ կայունութիւն այդ դեղամիջոցներէն մէկուն կամ մի քանիին նկատմամբ, որուն պարագային կը զարգանայ դեղորայքակայուն թոքախտ։ Բուժուած ըլլալու փաստը կրնայ հաստատել միմիայն բժիշկը։ Թոքախտի բուժման ժամանակ պարտադիր կ'օգտագործեն օրկանիզմի պաշտպանական ուժեր ամրապնդող մեթոտներ։ Առողջարանային սննդականոնը (զօրաւոր սնունդ, չափաւոր ֆիզիքական շարժում) ունի էական նշանակութիւն։ Որոշ պարագաներու վիրաբուժութեամբ կը հանեն թոքերու, երիկամներու եւ թոքախտով ախտահարուած այլ հատուածներ։ Թոքախտի բոլոր ձեւերու յաջող բուժման նախադրեալներն են բժիշկի սահմանած սննդականոնի պահպանումը, բազմատեսակ, կենսանիւթերով հարուստ սնունդը, ինչպէս նաեւ մաքուր օդը (անհրաժեշտ է հիւանդին սենեակը մշտապէս օդափոխել)։ Ժամանակին կիրարկուած համալիր բուժումը առիթ կու տայ բուժելու հիւանդներու ճնշող մեծամասնութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ, [[Հայաստան]]ի առողջապահութեան նախարարութեան Կլոպալ հիմնադրամի կողմէ "Թոքախտի դէմ պայքարի ազգային ծրագիրի զօրացում" դրամաշնորհային միջոցներով [[Երեւան]]ի շարք մը համայնքներու մէջ, ինչպէս նաեւ հանրապետութեան մարզերու մէջ թոքախտի դեղակայուն ձեւերով հիւանդներու բուժման նպատակով կը բացուին դեղակայուն հիւանդներու բուժման առանձնարաններ, կը հրաւիրուին [[Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութեան]] փորձագէտներ, կը վերապատրաստուին մասնագէտներ, կը նախատեսուի դեղակայուն հիւանդներու ընդլայնուած ընկերային աջակցութիւն<ref name=fund8>{{cite web|url=http://www.doctors.am/am/diseases/Տուբերկուլոզ-%28թոքային%29/963|title=Տուբերկուլոզ (թոքային)|accessdate=2012 թ․ մարտի 14|archive-date=2012 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606170916/http://doctors.am/am/diseases/%D5%8F%D5%B8%D6%82%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%B8%D5%A6-(%D5%A9%D5%B8%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6)/963|dead-url=yes}}</ref>։ == Ծանօթագրութիւններ == <references /> [[Ստորոգութիւն:Հիւանդութիւններ]] [[Ստորոգութիւն:Հիւանդութիւններ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Թոքային հիւանդութիւններ]] ie16iqgsc3cqo7t5q6mqamc4rrxx4wp 205938 205934 2022-07-27T11:44:51Z Azniv Stepanian 8 wikitext text/x-wiki {{Տեղեկաքարտ Հիւանդութիւն}} '''Թոքախտ''', Mycobacterium tuberculosis (MTB) մանրէով յարուցուող վարակիչ հիւանդութիւն<ref name="WHO2015Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|title=Tuberculosis Fact sheet N°104|date=October 2015|website=WHO|archive-url=https://web.archive.org/web/20120823143802/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/|archive-date=օգոստոսի 23, 2012|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Այս օրերուս, սակայն, թոքախտը բուժելի է: Անիկա հիմնականօրէն կ'ախտահարէ [[Թոք|թոքերը]]. նաեւ կրնայ ախտահարել այլ անդամներ<ref name="WHO2015Fact" />։ Վարակումը ընդհանրապէս ոչ մէկ ախտանշան ցոյց կու տայ. այս երեւոյթը կը կոչուի ծածուկ թոքախտ (latent tuberculosis)<ref name="WHO2015Fact" />։ Ծածուկ վարակի 10%-ը կը վերածուի աշխուժ հիւանդութեան, որ չբուժուելու պարագային կը տանի դէպի մահ<ref name="WHO2015Fact" />։ Աշխուժ թոքախտի դասական նշաններն են հազը, խորխում արեան առկայութիւնը, [[Տենդ|տենդը]], գիշերային քրտինքը եւ կշիռքի նուազումը<ref name="WHO2015Fact" />։ Այլ անդամներու ախտահարումը կրնայ տարբեր տեսակի ախտանիշներ ցոյց տալ<ref name="ID10">{{cite book|title=Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases|last=Dolin|first=[edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael|publisher=Churchill Livingstone/Elsevier|year=2010|isbn=978-0-443-06839-3|edition=7th|location=Philadelphia, PA|page=Chapter 250}}</ref>։ Թոքախտը կը տարածուի օդային ճամբով (air-borne), երբ [[Թոքեր|թոքերու]] մէջ աշխուժ թոքախտի մանրէներ ունեցող անձը կը հազայ, կը թքէ, կը խօսի կամ կը փռնգտայ<ref name="WHO2015Fact" /><ref name="CDC2012B">{{cite web|url=https://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|title=Basic TB Facts|date=March 13, 2012|website=CDC|archive-url=https://web.archive.org/web/20160206032136/http://www.cdc.gov/tb/topic/basics/default.htm|archive-date=2016 թ․ փետրվարի 6|access-date=2016 թ․ փետրվարի 11|deadurl=no|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտ ունեցողներ չեն տարածեր հիւանդութիւնը<ref name="WHO2015Fact" />։ Հիւանդութեան աշխուժ տեսակին սովորաբար կը հանդիպինք [[ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ|ՍԻՏԱ]]-է (HIV/AIDS) տառապողներու եւ ծխողներու մօտ<ref name="WHO2015Fact" />. անոր ախտորոշումը հիմնուած է կրծքավանդակի շօղագրութեան վրայ<ref name="AP">{{cite journal|author=Konstantinos A|year=2010|title=Testing for tuberculosis|url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18/|deadurl=yes|journal=Australian Prescriber|volume=33|issue=1|pages=12–18|doi=10.18773/austprescr.2010.005|archive-url=https://web.archive.org/web/20100804052035/http://www.australianprescriber.com/magazine/33/1/12/18|archive-date=օգոստոսի 4, 2010|df=dmy-all}}</ref>։ Ծածուկ թոքախտի յայտնաբերումը տեղի կ'ունենայ թոքախտի մաշկային փորձերով եւ արեան քննութիւններով<ref name="AP" />։ Հիւանդութեան կանխարգիլումը կը ներառէ բարձր հաւանականութիւն ունեցող անձերու մշտական քննութիւններ ու հետազօտութիւններ, դէպքերու վաղ յայտնաբերում ու բուժում եւ BCG (bacillus Calmette-Guérin) պատուաստում<ref name="Haw2014">{{cite journal|date=December 2014|title=Tuberculosis vaccines and prevention of infection|url=https://archive.org/details/sim_microbiology-and-molecular-biology-reviews_2014-12_78_4/page/650|journal=Microbiology and Molecular Biology Reviews|volume=78|issue=4|pages=650–71|doi=10.1128/MMBR.00021-14|pmc=4248657|pmid=25428938|vauthors=Hawn TR, Day TA, Scriba TJ, Hatherill M, Hanekom WA, Evans TG, Churchyard GJ, Kublin JG, Bekker LG, Self SG}}</ref><ref name="Harr2013">{{cite book|url=https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr|title=Epidemiology of chronic disease: global perspectives|last1=Harris|first1=Randall E.|date=2013|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-8047-0|location=Burlington, MA|page=[https://archive.org/details/epidemiologyofch0000harr/page/682 682]|ref=https://books.google.com/books?id=KJLEIvX4wzoC&pg=PA682}}</ref><ref name="TBCon2008">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=EUZXFCrlUaEC&pg=PA179|title=Implementing the WHO Stop TB Strategy: a handbook for national TB control programmes|last1=Organization|first1=World Health|date=2008|publisher=World Health Organization|isbn=978-92-4-154667-6|location=Geneva|page=179|df=dmy-all}}</ref>: Բարձր հաւանականութեան խումբին մէջ կը գտնուին աշխուժ թոքախտէ տառապող անձերու հետ շփուողները<ref name="TBCon2008" />։ Բուժումը կը կատարուի երկարատեւ հակամանրէներու ընկալումով (antibiotics)<ref name="WHO2015Fact" />։ Սակայն հակամանրէներու կայութիւնը աճող խնդիր մըն է, քանի որ երթալէն կը բազմանայ դիմակայուն թոքախտի (MDR-TB) եւ ընդլայնուած կայունութիւն ունեցող թոքախտի (XDR-TB)<ref name="WHO2015Fact" /> դէպքերը։ Կը նկատուի, թէ իւրաքանչիւր 4 անձէն մէկը վարակուած է թոքախտով<ref name="WHO2018Fact">{{cite web|url=http://www.who.int/en/news-room/fact-sheets/detail/tuberculosis|title=Tuberculosis (TB)|date=փետրվարի 16, 2018|website=World Health Organization|accessdate=2018 թ․ սեպտեմբերի 15}}</ref>։ Ամէն տարի բնակչութեան 1%-ը կը վարակուի<ref name="WHO2002">{{cite web|url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|title=Tuberculosis|year=2002|work=World Health Organization|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617193438/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/who104/en/print.html|archive-date=2013 թ․ հունիսի 17|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ 2017-ին արձանագրուած է աշխուժ թոքախտէ վարակուողներու 10 միլիոն դէպք, որոնց 1.6 միլիոնը մահացած է<ref name="WHO2017Report">{{Cite web|url=http://www.who.int/tb/publications/global_report/en/|title=Global tuberculosis report|website=World Health Organization|language=en-GB|access-date=2017 թ․ նոյեմբերի 9}}</ref>, ինչ որ այս հիւանդութիւնը կը դասէ վարակիչ հիւանդութիններու մահուան գլխաւոր պատճառը<ref name="WHO2017Report" />։ Մահերու աւելի քան 95%-ը արձանագրուած է զարգացող երկիրներու մէջ, որոնցմէ աւելի քան 50%-ը՝ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Չինաստան|Չինաստանի]], [[Ինտոնեզիա|Ինտոնեզիայի]], [[Փաքիստան|Փաքիստանի]] և [[Ֆիլիփին|Ֆիլիփինի]] մէջ<ref name="WHO2017Report" />։ 2000-էն ի վեր վարակուողներու թիւը տարուէ տարի կը նուազի<ref name="WHO2015Fact" />։ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] ու [[Ասիա|Ասիոյ]] բնակչութեան աւելի քան 80%-ը թոքախտի քննութեան դրական արդիւնք ունի, իսկ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Միացեալ Նահանգներու]] մէջ այդ ցուցանիշը կը կազմէ 5-10%<ref name="Robbins">{{cite book|url=https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1|title=Robbins Basic Pathology|vauthors=Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN|publisher=Saunders Elsevier|year=2007|isbn=978-1-4160-2973-1|edition=8th|pages=[https://archive.org/details/robbinsbasicpath0000unse_q0t1/page/516 516]–22}}</ref>։ Մարդիկ թոքախտէ վարակուած են անյիշելի ժամանակներէ սկսեալ<ref name="Lancet11">{{cite journal|date=July 2011|title=Tuberculosis|journal=Lancet|volume=378|issue=9785|pages=57–72|doi=10.1016/S0140-6736(10)62173-3|pmid=21420161|vauthors=Lawn SD, Zumla AI}}</ref>։ [[Պատկեր:Wikipedia-VideoWiki-Tuberculosis.webm|thumbtime=1:33|մինի|Համառօտ տեսահոլովակ]] == Պատմական տեղեկութիւններ == Թոքախտը հնագոյն եւ ամէնէն շատ տարածուած հիւանդութիւններէն մէկն է։ Թոքախտի ախտաբանական երեւոյթներ յայտնաբերուած են <u>քարէ դարու</u> մարդոց ու <u>Եգիպտոսի մումիաներու</u> ոսկրային մնացորդներուն մէջ։ Հին դարերու բժիշկները կ'առանձնացնէին թոքախտի բնորոշ ախտանշաններ՝ զօրաւոր հազ (խորխարտադրութեամբ), յաճախակի արիւնախխումներով եւ տենդով, որ շուտով կը հիւծէ հիւանդը. հոսկէ յառաջացած է թոքախտի հետազօտութիւններով զբաղող գիտութեան՝ ֆթիզիատրիայի ({{lang-el|фθίσις}} -հիւծում, քայքայում) անուանումը։ Այն ժամանակ թոքախտը կը նկատուէր յոյժ վարակիչ եւ ժառանգաբար փոխանցուող հիւանդութիւն։ Այդ պատճառով, օրինակ Պարսկաստանի մէջ, թոքախտով տառապող հիւանդները բորոտներուն հետ միասին կը մեկուսնացնէին, իսկ Հնդկաստանի մէջ արգիլուած էր նման հիւանդներու կամ անոնց հարազատներու հետ ամուսնութիւնը։ Հիւանդութիւնը իր թոքախտ անունով առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Հիփոքրատ]]ի աշխատութիւններուն մէջ։ Հիւանդութեան մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կու տայ [[Աւիչենա]]ն։ Անդամներու ձեւաբանական փոփոխութիւններու առաջին ուսումնասիրութիւնները կատարած է [[Սիլվիուս տէ լա Պոէ]]ն, որ տարբեր անդամներու մէջ յառաջացած թմբիկներու ծագումը կը կապէր թոքախտի հետ։ [[1689]]-ին Ռիչըրտ Մորտընը գրած է թոքախտի մասին առաջին մենագրութիւնը՝ «Ֆթիզիոլոգիա, կամ տրակտատ թոքախտի մասին» անունով։ Ախտաբանութեան, անդամազննական և դարմանական աւելի մանրամասն նկարագրութիւն տուած է ֆրանսացի գիտնական [[Լայեննեկ]]ը։ [[24 Մարտ]] [[1882]]-ին Ռոպերթ Կոխ կը յաջողի առանձնացնել թոքախտի յարուցիչը։ [[1993]]-ին [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն]]ը թոքախտը կը յայտարարէ համազգային աղետ, իսկ [[24 Մարտ]]ը կը յայտարարէ «Թոքախտի դէմ պայքարի համաշխարհային օր»<ref name=fund7>{{cite web|url=http://mediainform.am/am/topic.php?id=13604|title=Mediainform|accessdate=2012 թ․ մարտի 14}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ == Համաճարակաբանութիւն == [[Պատկեր:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|մինի|300px|Թոքախտի համաշխարհային տարածումը ([[2009]], [[ԱՀԿ]])]] Համաճարակաբանութեան տեսանկիւնէն կարեւոր կը նկատեն կենսաբանական (կապուած մարդու օրկանիզմի եւ հիւանդութեան հարուցիչի փոխազդեցութեան հետ) եւ ընկերային (բնակչութեան եւ անոր առանձին խումբերու առողջական ու ընկերային վիճակ) գործօնները։ Վարակի հիմնական աղբիւր կը հանդիսանայ թոքերու թոքախտէ տառապող հիւանդը, որմէ վարակը կը փոխանցուի օդակաթիլային, հազուադէպ՝ սնունդի ճամբով։ Երկրորդական դեր ունին վարակի միւս աղբիւրները. թոքախտէ տառապող խոզերը, կատուները, շուները, թռչունները, որոնցմէ մարդը կրնայ վարակուիլ ինչպէս օդակաթիլային, այնպէս ալ շփման ձեւով։ Բարեբախտաբար միշտ չէ, որ օրկանիզմի վարակումը միկոմանրէներով կը տանի հիւանդութեան յառաջացման։ Այս առումով կարեւոր նշանակութիւն ունին կեանքի անբարենպաստ պայմանները եւ օրկանիզմի դիմադրողականութեան անկումը։ Հիւանդութեան յառաջացման կը նպաստեն սնունդի պակասը, երկարատեւ ֆիզիքական եւ յուզումնային լարուածութիւնը եւ որոշ քրոնիք հիւանդութիւններ ([[շաքարախտ]],[[խոցային հիւանդութիւն]], քրոնիք [[ալքոհոլիզմ]] եւ այլն)<ref name=fund5>{{cite book|title=Туберкулез органов дыхания|author=А. Г. Хоменко|date=1988}}</ref>։ Թոքախտը տարածուած է ամենուրեք։ Ըստ [[Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան համաշխարհային կազմակերպութեան]] 1990-ի տուեալներոն, աշխարհի վրայ ամէն տարի կը վարակուի մօտաւորապէս 8 միլիոն մարդ, որմէ 3-4 միլիոնը մահանայ այս հիւանդութենէն։ Թոքախտէ վարակուող մեծագոյն թիւը արձանագրուած է [[Ասիա|Ասիոյ]], [[Ափրիկէ]]ի եւ [[Լատին Ամերիկա]]յի քիչ զարգացած երկիրներուն մէջ<ref name=fund6>{{cite book|title=Туберкулез|author=Перельман М. И., Корякин В. А., Протопопова Н.М.|date=1990}}</ref>։ === Հայաստանի մէջ === Թոքախտը հիմնական առողջական խնդիր է [[Հայաստան]]ի մէջ։ [[2005]]-ին Հայաստանի մէջ արձանագրուած է թոքախտի 2000 նոր վպարագայ։ [[2006]]-ին, այդ թիւը նուազած է 1500-ի<ref name=fund2>{{cite web|url=http://www.armenianmedicalfund.org/projects.asp|title=Հայ Բժշկական Ֆոնդի նախագծեր (անգլերեն)|accessdate=2009 թ․ մայիսի 27|archive-date=2009 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20090606122039/http://armenianmedicalfund.org/projects.asp|dead-url=yes}}</ref>։ [[2010]]-ին արձանագրուած է 1331 պարագայ<ref name=fund4>{{cite web|url=https://news.am/arm/news/36789.html|title=Տուբերկուլոզը Հայաստանում, թեև դանդաղ, բայց նահանջում է|accessdate=2012 թ․ մարտի 13}}</ref>։ == Դասակարգում == Կը տարբերին թոքախտի հետեւեալ դարմանական ձեւերը. * Թոքախտային թունաւորում երեխաներու եւ պատանիներու մօտ * Շնչառական անդամներու թոքախտ ** Առաջնային թոքախտային համալիր ** Ներկրծքային [[ավշային հանգոյց]]ներու թոքախտ ** Թոքերու տարածուն թոքախտ ** Թոքերու օճախային թոքախտ ** Թոքեր ներսփռանքային թոքախտ ** Թոքերու թոքախտ ** Թոքերու խոռոչային թոքախտ ** Թոքերի նեարդային թոքախտ ** Թոքերու ցիռոտիկ թոքախտ ** Թոքափառատապ ** Ցնցուղներու, շնչափողի, բկանցքի, վերին շնչական ուղիներու թոքախտ ** Շնչառական անդամներու թոքախտ, զուգակցուած թոքերու այլ յառաջացած հիւանդութիւններու հետ * Այլ անդամ-համակարգերու թոքախտ ** Կեդրոնական նեարդային համակարգի եւ ուղեղի թաղանթներու թոքախտ ** Աղիքներու, որովայնամզի եւ միջընդերքի աւշահանգոյցներու թոքախտ ** Ոսկորներու եւ յօդերու թոքախտ ** Միզասեռական անդամներու թոքախտ ** Մաշկի թոքախտ ** Ծայրամասային աւշային հանգոյցներու թոքախտ ** Ակնային թոքախտ ** Այլ անդամներու թոքախտ == Բուժում == Թոքախտի բուժումը տեղի կ'ունենայ բժշկական հսկողութեան տակ, սկիզբը՝ հիւանդանոցը, ապա՝ փոփոխական պայմաններու մէջ։ Թոքախտի բուժումը, իբրեւ օրէնք, կը կատարուի [[հակաթոքախտային դեղամիջոցներ]]ով, որոնք կը տրուին երկար ժամանակով (9-12 ամիս, երբեմն՝ նոյնիսկ աւելի)։ Այս դեղամիջոցները արագօրէն կը վերացնեն հիւանդութեան ախտանշանները. ջերմաստիճանը կը դառնում է բնականոն, հազը կ'ընդհատուի, ընդհանուր ինքնազգացողութիւնը կը բարելաւուի։ Բայց ատիկա չի նշանակեր, որ հիւանդը լրիւ բուժուած է։ Յաճախ հիւանդները կը գերագնահատեն իրենց վիճակը եւ կը դադրին բժիշկին ցուցմունքներուն հետեւելէ։ Այսպիսով անոնք անուղղելի վնաս կը հասցնեն իրենց մարմնին, քանզի այդ դեղամիջոցներուն ոչ ճիշտ օգտագործման կամ բուժման ընդհատման պարագային կրնայ զարգանալ կայունութիւն այդ դեղամիջոցներէն մէկուն կամ մի քանիին նկատմամբ, որուն պարագային կը զարգանայ դեղորայքակայուն թոքախտ։ Բուժուած ըլլալու փաստը կրնայ հաստատել միմիայն բժիշկը։ Թոքախտի բուժման ժամանակ պարտադիր կ'օգտագործեն օրկանիզմի պաշտպանական ուժեր ամրապնդող մեթոտներ։ Առողջարանային սննդականոնը (զօրաւոր սնունդ, չափաւոր ֆիզիքական շարժում) ունի էական նշանակութիւն։ Որոշ պարագաներու վիրաբուժութեամբ կը հանեն թոքերու, երիկամներու եւ թոքախտով ախտահարուած այլ հատուածներ։ Թոքախտի բոլոր ձեւերու յաջող բուժման նախադրեալներն են բժիշկի սահմանած սննդականոնի պահպանումը, բազմատեսակ, կենսանիւթերով հարուստ սնունդը, ինչպէս նաեւ մաքուր օդը (անհրաժեշտ է հիւանդին սենեակը մշտապէս օդափոխել)։ Ժամանակին կիրարկուած համալիր բուժումը առիթ կու տայ բուժելու հիւանդներու ճնշող մեծամասնութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ, [[Հայաստան]]ի առողջապահութեան նախարարութեան Կլոպալ հիմնադրամի կողմէ "Թոքախտի դէմ պայքարի ազգային ծրագիրի զօրացում" դրամաշնորհային միջոցներով [[Երեւան]]ի շարք մը համայնքներու մէջ, ինչպէս նաեւ հանրապետութեան մարզերու մէջ թոքախտի դեղակայուն ձեւերով հիւանդներու բուժման նպատակով կը բացուին դեղակայուն հիւանդներու բուժման առանձնարաններ, կը հրաւիրուին [[Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութիւն|Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութեան]] փորձագէտներ, կը վերապատրաստուին մասնագէտներ, կը նախատեսուի դեղակայուն հիւանդներու ընդլայնուած ընկերային աջակցութիւն<ref name=fund8>{{cite web|url=http://www.doctors.am/am/diseases/Տուբերկուլոզ-%28թոքային%29/963|title=Տուբերկուլոզ (թոքային)|accessdate=2012 թ․ մարտի 14|archive-date=2012 թ․ հունիսի 6|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606170916/http://doctors.am/am/diseases/%D5%8F%D5%B8%D6%82%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%B8%D5%A6-(%D5%A9%D5%B8%D6%84%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6)/963|dead-url=yes}}</ref>։ == Ծանօթագրութիւններ == <references /> [[Ստորոգութիւն:Հիւանդութիւններ]] [[Ստորոգութիւն:Հիւանդութիւններ այբբենական կարգով]] [[Ստորոգութիւն:Թոքային հիւանդութիւններ]] t8rk93ak86q9tq2tcmotczofbt8p7s3