Экажакъонгий-Юрт

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="inh">
  <siteinfo>
    <sitename>Википеди</sitename>
    <dbname>inhwiki</dbname>
    <base>https://inh.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B5%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B0_%D0%BE%D0%B0%D0%B3%D3%80%D1%83%D0%B2</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.21</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Гӏулакха</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Ювцар</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Доакъашхо</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Доакъашхочун дувцар</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википеди</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википеди ювцар</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл ювцар</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki ювцар</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ло</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ло бувцар</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Новкъостал</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Новкъостал дувцар</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">ОагӀат</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">ОагӀат ювцар</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль ювцар</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет ювцар</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджета къоастадар</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджета къоастадар дувцар</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Экажакъонгий-Юрт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>900</id>
    <revision>
      <id>54157</id>
      <parentid>54067</parentid>
      <timestamp>2022-07-26T15:37:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ӏабдуррашид</username>
        <id>1210</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ӏалами моттиги */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23167" xml:space="preserve">{{НП+Россия
 | статус                   = юрт 
 | ингушское название       = Экажакъонгий-Юрт
 | русское название         = Экажево
 | оригинальное название    = 
 | изображение              = 
 | описание изображения     = 
 | герб                     = 
 | флаг                     = 
 | lat_deg                  = 43.208037
 | lon_deg                  = 44.818730
 | CoordScale               = 
 | регион                   = Ингушетия
 | регион в таблице         = ГӀалгӀайче
 | район                    = Назрановский район
 | район в таблице          = Назрановский район{{!}}Наьсарен
 | вид поселения            = 
 | поселение                = Экажево
 | поселение в таблице      = Экажакъонгий-Юрт 
 | C в регион               = нет
 | C в район                = сверху
 | в район                  = справа
 | внутреннее деление       = 
 | вид главы                = 
 | глава                    = Йовлой Хизара Микаьил
 | первое упоминание        = 
 | прежние имена            = {{НП-ПН|1944|Экажакъонгий-Юрт ({{lang-ru|Экажево}})|1958|Керда Ардон ({{lang-ru|Новый Ардон, Новоардонское}})}}
 | статус с                 = 
 | площадь                  = 
 | высота центра НП         = 541
 | климат                   = юккъера
 | население                = {{ Население | Экажево | тс }}
 | год переписи             = {{ Население | Экажево | г }}
 | плотность                = 
 | агломерация              = 
 | национальный состав      = [[гӀалгӀай]] 
 | конфессиональный состав  = [[сунний]] [[бусалба ди|бусалба]]
 | этнохороним              = 
 | часовой пояс             = +3
 | почтовый индекс          = 386126
 | телефонный код           = 8732
 | цифровой идентификатор   = 26220850001
 | категория в Commons      = 
 | сайт                     = 
}}

'''Экажакъонгий-Юрт''', е '''Эккажакъонгий-Юрт''' ''(я)'' ({{lang-ru|Экажево}}, {{lang-en|Ekazhevo}}) — [[ГIалгIайче|ГIалгIай Мехка]] [[Наьсарен шахьар|Наьсарен шахьаре]] ула [[юрт]]. Карарча хана юрт геттара йоккха хинна, Шолжа аьтта берда тӀа а яьнна, [[Наьсар-Керте|Наьсар-Кертах]] дӀакхийттий, малхбоалехьа [[СурхатӀе]]нах дӀакхийттий, гӀинбухенгахьа [[ГӀаьзе-Коа]]нах, [[Дошлакъий-Юрт]]ах дӀакхийттий, хӀаьта къулбехьенгахьа [[Магас]]ах кхийттий. Экажкъонгий-Юрта доазув да 4390 квадратни километра боарам. ГӀалгӀай мехка меттел, ерригача Россе а эггара йоккхагӀйола юрт я ер. ДӀалаьрхӀача, 30000 гаргга саг вах укхаза{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

== Ӏалами моттиги ==

[[Кен]] [[Сунжа (приток Терека)|Шолжах]] хьакхетача метте ул Экажакъонгий-Юрт [[Наьсар-Керте]]ни  [[Гамурзиевский административный округ|Дошлакъий-Юрт]]а́и духьала. Никъ мара хӀама дац уж юрташ къоастаеш. Юрта юккъе гӀолла чакх а доалаш Ӏододача Шовжал совгӀа, кхы а дукха тайпара [[бухдувла хий|духдувлаш хиш]], [[хьаст]]аш да{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

Ший тайпара [[гув]]нашца ийнача, дукха шаьра йоацача метте ул Экажкъонгий-Юрт. Цудухьа, Экажкъонгий-Юртара Ӏоарадолхаш мел дола наькъаш дукха йоккха йоацача [[мухале]]нгахьа чудолхаш да. Цун доазув да СурхатӀенца, [[Ӏаьлий-Юрт]]аца, [[Магас]]аца, [[Наьсаре]]нца, [[Дошлакъий-Юрт]]аца, [[ГӀаьзе-Коа]]ца, [[Яндаре]]ца. ДӀалаьрхӀача, Магас а тӀехьа ворхӀ юрт я уж цунна гонахьа ядараш. Иштта цу тайпара дукхача юрташца доазув долаш кхы юрт яц вай мехка. ДӀадувш дола лаьтта хьаьна, дӀайийна хӀама дика хьувкхъаш да укхаза. «Экажкъонгий-Юртара коартол», аьле, тхьовра денз хьа дика цӀи йоаккхаш я цига дӀаювш хьайоаккхаш йола коартол. Юртбоахамца къахьегаш дукха нах ба укх юрта. ГӀазий-Ковнацеи, Яндаренцеи, СурхатӀенцеи доазув долча мара, дукха хьу йолаш моттиг яц Экажкъонгий-Юрт. ДӀахо йолча моттигашка Совета Ӏаьдала хана дӀайийна хиннача а хьуна оасаш мара{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

== Тархьар == 

На сегодняшний день непосредственно в селе Экажево археологами зафиксированы: на восточной окраине села — «Экажевское городище № 1 ''Ачамза-боарз''» ''(«Ачам-боарз»)''; в 50 м от городища ''«Ачамза-боарз»'' — «Экажевское городище № 2»; в 2,5 км к северо-востоку от села — «Экажевское городище № 3»{{sfn|Кодзоев|2001|}}.


== Тархьар ==
[[File:Базар возле аула Экажево.jpg|thumb|250px|Экажакъонгий-Юртара базар. 1928 шу.]]

Духтохкархо волча [[Коазой Дауда Нурдин]] я́ха́чох, Экажакъонгий-Юрт уллача метте Ӏилманхошта-археологашта кораяьй кхера заман ха́на нах баьха моттигаш. Дукха къаьна, эзараш шераш дола, нах баьха моттигаш а нах дӀабийхка моттигаш а я юрта. Эггара къаьнагӀа Экажакъонгий-Юрта археологашта кордаь [[мург]]аш [[ГӀалгӀайче|ГӀалгӀай мехка]] хиннача [[Мустьерская культура|Мустье заманга]] дилла́д&lt;ref&gt;{{книга|автор= Любин В. П.|часть= Мустьерские культуры Северного Кавказа|заглавие= V Крупновские чтения по археологии Кавказа (Тезисы докладов)|язык=ru|место= Махачкала|год= 1975|страницы= 2|ref= Любин}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{книга|автор= Любин В. П., Беляева Е. В.|часть= Среднепалеолитические памятники Ингушетии и проблема миграции палеолитических людей в центральной части Большого Кавказа|заглавие= Startum plus. №1|язык=ru|место= Кишинёв|год= 2001|страницы= 322-337|ref= Любин, Беляева}}&lt;/ref&gt;. Укхаза йоал эрсий меттала «Экажевское поселение» оалаш йола хьалха нах баьха́ моттиг, Ӏилманхоша [[Бронзовый век|геза за́ман]] [[Куро-араксская культура|Кура́й-А́рахин культурах]] хинналга лоархӀ из&lt;ref&gt;{{книга|автор= Лопан О. В., Маслов В. Е.|часть= Экажевское поселение — памятник эпохи бронзы в Ингушетии|заглавие= Древности Северного Кавказа|язык=ru|место= М.|год= 1999|страницы= 61-86|ref= Лопан, Маслов}}&lt;/ref&gt;.

Экажакъонгий-Юрта доазон тӀа дукха [[аланы|аланой]] [[городище|бур-боарзаш]] хилар бахьан долаш цхьаболча духтохкархошта хет [[Магас (столица Алании)|ширача Магаса́]] юкъейодаш из хиннай аьнна&lt;ref name=&quot;Ghalghay&quot;&gt;{{cite web |url=http://ghalghay.com/2009/11/28/%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D1%8B-%D0%B2-i%E2%80%94ix-%D0%B2%D0%B2/|title=Аланы в I—IX вв.|author= Исторический проект «Ингушетия: 34Исторические Параллели»|date= 2009-11-28|work= |publisher=Ghalghay.com|accessdate=2015-11-09 |lang=ru}}&lt;/ref&gt;, хӀаьта Магас [[нанагӀала]] хиннай хӀанзара ГӀалгӀайче а чулоацаш хиннача [[Алания|Аланой паччахьалкхен]]{{sfn|Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев|2013|c=118}}. КхоайттлагӀча бӀаьшера [[ГӀалгӀайчен тархьар#Юкъера бӀаьшераш|моалоша йохаяьй]] из{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.


Таханарча Экажкъонгий-Юртах 200-300 шераш хьалха кхыйола цӀераш йоахаш хиннай. Заманга а ханага а хьежжа хувцаеннай уж цӀераш. Каьхаташ тӀа 1760-ча шера Ӏойилларг лоархӀаш я Экажкъонгий-Юрт{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

БарайттлагӀа бӀаьшу чакхдоалаш, ткъестлагӀа бӀаьшу долалуш йолча ханашка, тайпах тӀаухаш болча наха, шоашта къаьст-къаьста моттигаш белгал а еш, юха цхьацца отараш Ӏодийхкад хӀанз Экажакъонгий-Юрт уллача моттиге, цхьатарра лоамара а кхычахьа шарачара а тӀаухача наха. Бакъда, ЦӀечой Экажа къонгий цӀи дӀаяхай ерригача юртах&lt;ref&gt;д.ф.н. Алимбек Куркиев, «О некоторых топонимических названиях плоскостной Ингушетии»&lt;/ref&gt;{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

Додача Шолжа аьтта оагӀорахьа лакхача берда тӀа, Экажакъонгий-Юртах а йоаллаш ГӀазий-Коа Ӏойиллараш а Экажакъонгий-Юртара нах ба. 1919-гӀча шера Экажкъонгий-Юртарча наха, Деникина эскара духьалъайтта, чӀоагӀа тӀом баьб, бакъда дагдоаццаш тийшача балхаца тӀабенача моастагӀчун бӀуво еррига юрт йоагаяьй. Иштта дале а, гӀалгӀаш эшадаьд Деникина эскар. Кхайканза венача хьаьша таӀазар даь, эшаваь, кхы цунгара кхерам боацаш шоаш паргӀата ма байланге а, юха шоай юрта хьал тоадаьд Экажкъонгий-юртарча бахархоша. Бакъда, 1944-гӀча шера Нохч-ГӀалгӀай СибарегӀа бохийтача хана, шоаша мел хьийга къа дита дийзад цар. ХӀаьта цу юрта баха хӀирий Ӏохайшаб. Юрта цӀи а хийца хиннай «Ново-Ардонское» аьнна{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://chechenorg.zama.fm/?p=598 |title=Краткая историческая справка об административно-территориальном делении Чечено-Ингушетии |accessdate=2019-03-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181108184414/http://chechenorg.zama.fm/?p=598 |archivedate=2018-11-08 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ведомости Верховного Совета РСФСР № 5 1958&lt;/ref&gt;. Иштта из чуйоагӀаш хиннача Назрановский района цӀи а хийца хиннай «Коста-Хитагуровский район» аьнна. Бакъда, юха шоай мехкашка цӀабахка наха паргӀато а яьнна, 1957-гӀча шера гӀалгӀай юха цӀаахаболабенначул тӀехьагӀа, цигара хӀирий дӀа а баха, юха меттаоттаяьй юрта цӀи Экажкъонгий-юрт{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

Юрта а юртйисте а [[Басаев, Шамиль Салманович|Басаев Шамали]], [[Саид Бурятский|Бурятий СаӀиди]] мо бола Россе Ӏаьдала духьала тӀом беш хинна нах боабаьб. Уж мо бола нах лувцаш юрта йихьа хинна спецоперацеш чӀоагӀа ювцаш хиннай [[пресса|прессе]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.memo.ru/2010/03/18/1803102.htm |title=Спецоперация в Экажево 2-3 марта. Детали, свидетельства, фото |accessdate=2013-10-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130910103944/http://www.memo.ru/2010/03/18/1803102.htm |archivedate=2013-09-10 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.memo.ru/2010/03/05/0503102.htm |title=Спецоперация 2-3 марта в селе Экажево: вопросы остаются |accessdate=2013-10-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120117052750/http://www.memo.ru/2010/03/05/0503102.htm |archivedate=2012-01-17 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.
=== Ачамаза боарз ===
ӀодоагӀача Кена берда аьрдехьа, лакхе тӀа багӀа цӀихеза ший тархьар дола Ачамаза-боарз{{sfn|Кодзоев|2001|}}. ГӀалгӀай мехкара къаьнача бурбоарзех эггара хозагӀчарех а лаккхагӀчарех лоархӀ из. Духтохкархоша яхачох, 8-13 бӀаьшерашка хьалбе́гӀа ба Ачамаза-боарз. Шоай юрта гонахьа ядача юрташца бувзам лоаттабеш хиннаб Экажкъонгий-Юртарча наха укх бурабоарза тӀара. Из бакъдеш да СурхатӀера Нада-боарз Ачамаза-боарза тӀара дӀахьежача гуш хилар. Иштта кхыйолча юрташкара ха лоаттадаь аййенна моттигаш а гу укхазара дӀахьежача. Ачамаза-боарзах тилла цӀи ювзаенна я гӀалгӀай наьртий оаламашка вувцаш волча, наьртах хиннача Ачамаза сийна. Наха дувцачох, цу Ачамаза-боарза тӀа дӀавелла воал Ачамаз{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

=== КӀужбагӀа хи ===
Экажкъонгий-юртеи, СурхатӀеи, Яндареи – кхаь юрта доазув вӀашкаоттача, цу юрташкарча боккхийча наха хьадувцачох, хьажа нах а ухаш, 100 метр совгӀа лакха а йолаш, «КӀужбагӀа хи» яха лакха га яьгӀай, хӀанзчул 100 шу совггӀа хьалха. Цу боккхагӀаша дувцачох, из хи бежаб 1908-1910-ча шерашка{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}. 

=== Аламбекъаш ===
Дукха вай къаман истореца дувзаденна аламбекъаш дагӀа Экажкъонгий-Юрта. Царех шиъ №1 йолча ишколе дагӀа, уж да 1918-1922-ча шерашка хиннача БӀурахой тӀема турпалаштеи, 1941-1944-чеи шерашка хиннача Сийлахь боккхача тӀема турпалаштеи хетадаь овттадаь. ДӀахо №2 йолча ишколе а дагӀа, цу юртара хьаваьннача, 1979-1989 шерашка Афганистане хиннача тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннача Советски амала бӀухочоа Овшанаькъан Халита Саламхана оттадаь цхьа аламбекъа. Иштта ВЦИК СССРа юрта грамота еннай, 1919-ча шера инарал Диникина бӀуна духьала денале латтарах{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

== Инфраструктура ==
Юрта пхиъ дешара школа я. Царех цаӀ юкъара юхьанцарча дешара школа я, кхоъ юкъара юкъерча дешара я, цаӀ маьха бераш деша дагӀаш юкъара школа «Интеллект» я. Укх юрта дукха нах бахаш хиларах, ма хетта тоъам болаш яц уж школаш. Цудухьа юрта кхы а ши школа хьалъеш латт. Кхоъ берий беш я укх юрта, шиъ Ӏаьдалеи, цаӀ маьхаи. Йоккха ФОК я укхаза хьаяь кагирхошта спорта даькъе къахьега. Иштта кхы а юрта бахархошта эшашдола административни оала цӀенош а да укхаза, наха балха моттиг Ӏалашъеш хьадаь. Наьсарен шахьара бахархошта лаьрхӀа доа «паспортный стол» оала цӀа а укха юрта дагӀа. Диъ Рузбан маьждиг да, уж доацаш кхы а тоабана (жамаӀата) маьждигаш да{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

== Баха нах ==
Экажакъонгий-Юрт 17 424 саг ваха ([[2015|2015]] шу). Укх юртара дукха дийша Ӏалам нах, йоазонхой арабайнаб. ДукхагӀа, шоаш дӀадувча лаьттанца а, ше-ший хьадеш долча хӀаманца а, хьаьнала къа а хьегаш, бахаш ба укхаза нах. Юрта дукхача тайпан нах бах. ДӀалаьрхӀача, 25900 гаргга саг вах укхаза. Уж боацаш, юрта хана чухьа дӀадӀаязбаь 3800 саг ва вахаш. Уж а вожаш а дӀалаьрхӀача берригаш а 29700 саг хул уж. Пригородни районера а, нохчашкахьара а беха баьхкача беженцех нах а бах укх юрта тоъал{{sfn|Матенаькъан Илез|2021|c=}}.

'''Къамаш'''&lt;br /&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;7&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 10px 0 10px 25px; background: #f9f9f9; border: 1px #AAA solid; border-collapse: collapse; font-size: 85%; float: center;&quot;
|- style=&quot;background: #E9E9E9&quot;
|-
|'''style=&quot;background: bgcolor=&quot;#DEB887&quot; | '''Хьисап деш нах дIаязбара шу'''
|'''style=&quot;background: bgcolor=&quot;#DEB887&quot; | '''&lt;center&gt;2010&lt;ref&gt;[http://ingstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/ingstat/resources/88de168040471b769f8bdf0fa8517bb1/том+4.+Национальный+состав+и+владение+языками%2C+гражданство+по+Республике+Ингушетия.rar ВПН том 4. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком Республики Ингушетия]&lt;/ref&gt;'''
|-
|'''[[ГIалгIай|гIалгIай]]'''
|{{КIезигдалар}}15 386&lt;br /&gt;(''98,3 %'')
|-
|'''кхыбараш'''
|272&lt;br /&gt;(''1,7 %'')
|-
|'''style=&quot;background: bgcolor=&quot;#DEB887&quot; |'''всего'''
|'''style=&quot;background: bgcolor=&quot;#DEB887&quot; |'''15 658 (100 %)'''
|}

== Белгалдаккхар ==
{{белгалдаккхар}}
== ТӀатовжамаш ==
* {{статья
|автор= [[Матенаькъан Илез|Матенаькъан Илез]]
|заглавие= ГIалгIай Мехка юкъара юрт
|ссылка= https://serdalo.ru/sites/default/files/gazette-pdf/serdalo-15-12460-16-12461-04-02-2021.pdf
|язык= inh
|издание= [[Сердало (газет)|Сердало]]
|тип= газет
|год= 2021
|месяц= 02
|число= 04
|том= 
|номер= №15-16 (12460-561)
|страницы= |doi= |issn= 
|ref= Матенаькъан Илез}}
* {{книга
 |автор         = Долгиева М. Б., Картоев М. М., Кодзоев Н. Д., Матиев Т. Х.
 |заглавие      = История Ингушетии
 |издание       = 4-е изд
 |место         = Ростов-на-Дону
 |издательство  = Южный издательский дом
 |год           = 2013
 |страниц       = 600
 |isbn          = 978-5-98864-056-1
 |ref           = Долгиева, Картоев, Кодзоев, Матиев
}}
* {{книга|автор=Кодзоев Н. Д.|заглавие=История ингушского народа|ссылка=http://www.memo.ru/d/34363.html|место=Назрань|год=2011|часть=Глава 5: Ингушетия в XIX в. § 1. Ингушетия в первой половине XIX в.|ref=Кодзоев Н.Д.}}
* {{статья|автор=Кодзоев Н. Д.|заглавие=Местонахождение и значение названия аланской столицы города Магас|ссылка=http://www.liveinternet.ru/community/2411429/post80498386/|язык=ru|издание=Вестник Археологического центра|место=Назрань|год=2001|выпуск=1|страницы=43—52|ref=Кодзоев}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Екажевой}}
[[ОагӀат:ГӀалгӀай юрташ]]
[[ОагӀат:Наьсарен шахьара нах баха моттигаш]]</text>
      <sha1>06ps0j6oa5ocwyuz93sx5ussxqj3vnu</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>