Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 65064 1094545 1094522 2022-08-06T16:08:21Z InternetArchiveBot 45060 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 74qflxyot6rg7rq7xobtzy5fj94soxb 1094555 1094545 2022-08-06T18:40:28Z Penaber49 39672 /* Gelên rojhilatî yên Îranê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên kurd, faris, lûr, tacîk, belûç û peştûn ji sedî 90ê vê hejmarê ne. Niha piraniya van gelên Îranî li Îran, Efxanîstan, Kafkasya (bi giranî Osetya, deverên din ên Gurcistan, Daxistan û Azerbaycanê), li perçeyên welatên kurdan (Kurdistan), Başûrê Kurdistanê, Bakurê Kurdistanê û metropolên Tirkiyê (bajarên sereke Stenbol, Îzmîr, Edene û Mêrsîn), Rojavayê Kurdistanê û Rojhilata Kurdistanê ku piraniya wan kurd lê dijîn, li Tacîkistan, Pakistan û Ozbekistanê dijîn. Di heman demê gelên Îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê Oman, Bahreyn û Kuweytê dijîn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} omkq00vkx8y279qkyhfj75jdpis7k3j 1094556 1094555 2022-08-06T18:47:18Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne. Niha piraniya van gelên Îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên welatên kurdan ([[Kurdistan]]), [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]]), [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên Îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} rmzsve7gjlvprxu9hxlmaqdek42jagy 1094557 1094556 2022-08-06T18:57:50Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên Îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên welatên kurdan ([[Kurdistan]]), [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 3ohvnzpe7vvx69zo9ymsl4g1op9g89z 1094558 1094557 2022-08-06T18:59:37Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} nnuodetj2hru6wx7ibvcpfspv9h4mtv 1094559 1094558 2022-08-06T19:20:52Z Penaber49 39672 /* Demografî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên Ewropî û yên din ên Rojhilata Navîn re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî fars, kurd, azerî, mazenderanî, gilak û zerdeştiyên hindî, li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava-Ewrasyayê, nêzî Ewropî, Rojhilata Navîn, Asyaya Başûr û Asyaya Navendî kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û homojen e. Ewropî û hinek Asyaya Başûr (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê Afrîkaya Sub-Sahara û Asyaya Rojhilat bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} r9q7rtffi476yfhbygbuk5adgiatxh5 1094560 1094559 2022-08-06T19:24:39Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên{{Çavk}}. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} abz2frd5ya5crf6hrfx9t4hm79tqzo2 1094561 1094560 2022-08-06T19:41:41Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 6dv3a03guqmx37yz4w3ajqume1dbmry 1094562 1094561 2022-08-06T19:46:20Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} soajlept7jc0tv2ofgb9xsp6bx1qcx9 1094563 1094562 2022-08-06T19:49:33Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 1xugzh9advt610xgttye9lwloeme1pj 1094564 1094563 2022-08-06T19:49:57Z Penaber49 39672 /* Gel, ziman û welat */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} mj2mrlpxo7875jn91gq0ammi36hk6ib 1094565 1094564 2022-08-06T19:58:09Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} o10orgr5hieq4vptnymmhnfrswl4b0a 1094571 1094565 2022-08-07T03:55:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Ewrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên Îraniyên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împaratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekemê {{bz}} de, dema ku [[Med|Medan]] jî bi [[Suryanî|Asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|Elamî]] û [[Babîl (dewlet)|Babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê Baktriyan û Sogdîyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împaratoriya Axemenî]], zimanê Farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbecur ên Împaratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî Darî jî tê zanîn) û Navendî belav bû - Asya (bi navê Tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împaratoriyên cuda yên [[Suryanî|Asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|Medan]] bi [[Gelê Farsê|Persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[Îskît]], [[Kildanî|Keldanî]] û [[Kimmeriyan]], alîkariya [[Med|Medan]] kir ku di sala 612an a {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de Împaratoriya Neo-Asûrî hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê Medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605 {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|Medan]] ve hate ava kirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550 {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û Padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û Împaratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî Împaratoriya Yekemîn a Farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, Împaratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama Şerên Yewnanî-Persan de [[Gelê Farsê|Faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[Ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstan]] û ya mayî ya [[Ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|Makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an a {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser [[Yewnanistana Kevn|Yewnanîstanê]] bindestê Farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî Împaratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka Împaratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|Zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000ê {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|Belûçî]] bi zimanê kurdî , [[Kurmancî]], [[Soranî]], [[Hewramî|Goranî]] û [[Zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} n7uupp1cgs7bocmvr8cmq5qjo5gwtc9 1094572 1094571 2022-08-07T09:34:27Z MikaelF 935 /* Gelên Îraniyên Rojava */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Ewrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên îranî yên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împeratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekem {{bz}} de, dema ku [[Med|medan]] jî bi [[Suryanî|asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|elamî]] û [[Babîl (dewlet)|babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê baktriyan û sogdiyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împeratoriya Axemenî]], zimanê farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbicur ên Împeratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî [[darî]] jî tê zanîn) û navendî belav bû - Asya (bi navê tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li [[Rojhilata Nêzîk]] di bin serweriya împeratoriyên cuda yên [[Suryanî|asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|medan]] bi [[Gelê Farsê|persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[îskît]], [[Kildanî|keldanî]] û [[kimmeriyan]], alîkariya [[Med|medan]] kir ku di sala 612an {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de [[împeratoriya Nû-Asûrî]] hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna împeratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605an {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|medan]] ve hate avakirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550î {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û împeratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî împeratoriya yekem a farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, împeratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama şerên navbera yewnanî û persan de [[Gelê Farsê|faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanistan]] û ya mayî ya [[ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanistanê bindestê farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî împeratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka împeratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000 {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|belûçî]] bi zimanê kurdî, [[kurmancî]], [[soranî]], [[Hewramî|goranî]] û [[zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} t1uv978qcwb62deeygzt2a0dzhlirqz 1094595 1094572 2022-08-07T11:36:47Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[xiristiyanî]], [[cihûtî]], [[zerdeştî]], [[êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gelê ariyan e. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketinê de, di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Ewrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]], li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] û li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ''ērān'' / ''aeran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ''ērān'' û ''aryān'' formên pirhejmarî yên jentîlîkî ''ēr''- (di farisiya navîn) û ''ary''- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ''ariya''- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya ''airiia''- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -''arya'', tên.<ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://iranicaonline.org/|title=Welcome to Encyclopaedia Iranica|last=Foundation|first=Encyclopaedia Iranica|website=iranicaonline.org|language=en-US|access-date=2022-08-06}}</ref> ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind û ewropî=== ====Proto-hind û îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên hind û îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-hind û îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de tên naskirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Ûralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[hind û aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê [[vedîk]] e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> hind û aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[hind û arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. ===Îraniyên rojavayî û rojhilatî=== Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di [[Avesta|Avestayê]] de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi [[Çanda Yaz]] (1500 {{bz}} – 1100 {{bz}}) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin. ====Gelên îranî yên Rojava==== [[Wêne:Map of the Achaemenid Empire.jpg|thumb|Împeratoriya Axamenîs di bin desthilatdariya Daryûs I de. (522 BZ heta 486 BZ)]] Di sedsalên yekem ên hezarsala yekem {{bz}} de, dema ku [[Med|medan]] jî bi [[Suryanî|asûriyan]] re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi [[Elam|elamî]] û [[Babîl (dewlet)|babiliyan]] re gelek têkilî danîne.<ref>{{Cite journal|last=Liverani|first=M.|date=1995|title=The Medes at Esarhaddon's Court|url=https://www.semanticscholar.org/paper/The-Medes-at-Esarhaddon's-Court-Liverani/741617059107ad6b32d55ea69ca3048a068982ca|journal=Journal of Cuneiform Studies|doi=10.2307/1359815}}</ref> Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de [[Strabon]] û [[Hêrodot]] wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê baktriyan û sogdiyan diaxivin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-30|title=Encyclopædia Britannica Eleventh Edition|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopædia_Britannica_Eleventh_Edition&oldid=1101311577|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî damezrandina [[Împeratoriya Axemenî]], zimanê farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbicur ên Împeratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]] (ku wekî [[darî]] jî tê zanîn) û navendî belav bû - Asya (bi navê tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê. Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li [[Rojhilata Nêzîk]] di bin serweriya împeratoriyên cuda yên [[Suryanî|asûriyan]] de bûn. Hevalbendiya [[Med|medan]] bi [[Gelê Farsê|persan]] re û serhildana [[Babîl (dewlet)|Babil]], [[îskît]], [[Kildanî|keldanî]] û [[kimmeriyan]], alîkariya [[Med|medan]] kir ku di sala 612an {{bz}} de [[Nînewa|Nînewayê]] bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 {{bz}} de [[împeratoriya Nû-Asûrî]] hilweşiya.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-20|title=A. Leo Oppenheim|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Leo_Oppenheim&oldid=1088925839|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî vî hilweşînê medan împeratoriya xwe yê Medya (ku [[Ekbatana]] navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta [[Çemê Halysê]] li [[Anatolya|Anatolyayê]] dirêj dibe. Piştî hilweşîna împeratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605an {{bz}} de, dewleteke yekgirtî ya [[Med|Medyayê]] ava ji aliyê [[Med|medan]] ve hate avakirin ku bi [[Babîl (dewlet)|Babîl]], [[Lidya|Lîdya]] û [[Misira kevnare|Misirê]] re bû yek ji çar hêzên mezin ên [[Rojhilata Nêzîk]]. Piştre re di sala 550î {{bz}} de, [[Kûruşê Mezin]], serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û padîşahiya [[Lidya|Lîdyayê]] û împeratoriya [[Babîl (dewlet)|Babîl]] bi dest xist û pişt re wî [[Împeratoriya Axamenî]] (yan jî împeratoriya yekem a farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, împeratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî [[Ewropa]], [[Afrîka]] û [[Asya]], ji [[Balkan|Balkanan]] û [[Ewropaya Rojhilat|Ewropaya Rojhilatî]] ya li rojava, heta [[Geliyê Indusê]] li rojhilat, dirêj dibe. Di encama şerên navbera yewnanî û persan de [[Gelê Farsê|faris]] neçar man ku ji herêmên xwe yên [[ewropî]] vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka [[Yewnanistana Kevn|Yewnanistan]] û ya mayî ya [[ewropî]]. Zêdetirî sed salan, mîrekî [[Makedonya|makedonî]] (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an {{bz}} heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanistanê bindestê farisan bû) paşê bi navê [[Îskenderê Mezin]] tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî împeratoriya Axamenî bi dawî bû. Niştecîhên destpêka împeratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya [[Zerdeştî|zerdeştiyê]] qebûl kirine.<ref>{{Cite web|url=http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|title=Kurdica: An Indo-European Language|date=2006-06-17|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2006-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20060617211537/http://www.cogsci.ed.ac.uk/~siamakr/Kurdish/iran-lang.html|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Belûç|Belûçên]] ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]] a [[Sûrî|Sûriyê]] di derdora sala 1000 {{pz}} de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê [[Zimanê belûçî|belûçî]] bi zimanê kurdî, [[kurmancî]], [[soranî]], [[Hewramî|goranî]] û [[zazakî]] ve girê didin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranologie.com/history/ilf.html|title=Iranian Language Family|date=2004-10-09|website=web.archive.org|access-date=2022-08-05|archive-date=2004-10-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20041009124244/http://www.iranologie.com/history/ilf.html|url-status=dead}}</ref> ====Gelên rojhilatî yên Îranê==== [[Wêne:Balto-Slavic lng.png|thumb|Zaravayê Rojhilatî yê Îranî û Balto-Slavî li Ewropaya Rojhilat berdewam e, ya paşîn bi çandên maddî yên pêşniyarkirî yên ku bi axaftvanên Balto-Slavî yên di Serdema Bronzê de (spî) re têkildar in.]] Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya [[Ewrasya|Ewrasyayê]] ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla [[Yewnanistana Kevn|Yewnaniyên kevnar]], [[Gelê Farsê|Farisan]], [[Çîn|Çînî]] û [[hind û aryen]]an ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, [[Hêrodot|Herodot]] (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtîyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê [[Ewropa|Ewropayê]] [[Rûsya]] û [[Ûkrayna]] ye jiyan kirine. [[Hêrodot|Herodot]] kesa yekem e ku behsa [[Îskîtîyan]] dike. Gelek nivîsarên kevnar ên [[Sanskrîtî]] yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê [[Asyaya Navendî]] ve, li deverê [[Çiyayên Hindokujê|Rêzeçiyayên Hindokujê]], li bakurê [[Pakistan|Pakistanê]] destnîşan dikin. Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, [[Sarmatî|Sarmatiyan]] ve, ku ji aliyê [[Strabon]] ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê {{pz}} de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. [[Îskît]] û [[Sarmatî|Sarmatiyên]] îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên [[Ewropaya Rojhilat]] kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin). ==Demografî== Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî [[kurd]], [[Gelê Farsê|faris]], [[Tacîkistan|tacîk]], [[belûç]] û [[peştûn]] ji sedî 90ê vê hejmarê ne.<ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/browse/families|title=Browse by Language Family|website=Ethnologue|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref> Niha piraniya van gelên îranî li [[Îran]], [[Efxanistan|Efxanîstan]], [[Qefqasya]] (bi giranî Osetya, deverên din ên [[Gurcistan]], [[Daxistan]] û [[Azerbaycan|Azerbaycanê]]), li perçeyên [[Kurdistan]]<nowiki/>ê, [[Başûrê Kurdistanê]], [[Bakurê Kurdistanê]] û metropolên [[Tirkiye|Tirkiyê]] (bajarên sereke [[Stembol|Stenbol]], [[Îzmîr]], [[Edene]] û [[Mêrsîn]])<ref>{{Citation|title=Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin|url=https://www.youtube.com/watch?v=7KDhCXuhWS0|language=en|access-date=2022-08-06}}</ref>, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] û [[Rojhilata Kurdistanê]] ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, [[Pakistan]] û [[Ûzbêkistan]] gelên aryenî dijîn. Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê [[Oman]], [[Behreyn]] û [[Kuweyt|Kuweytê]] dijîn. ==Genetîk== Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên ariyanî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên ariyanî bi gelemperî bi gelên [[Ewropî]] û yên din ên [[Rojhilata Navîn]] re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî [[Gelê Farsê|fars]], [[kurd]], [[Azerî (gel)|azerî]], [[Teberi (gel)|mazenderanî]], [[gilak]] û [[zerdeştiyên hindî]], li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî [[Ewropî]], [[Rojhilata Navîn]], [[Asyaya Başûr]] û [[Asyaya Navendî]] kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û [[homojen]] e. [[Ewropî]] û hinek [[Asyaya Başûr]] (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê [[Afrîkaya Sub-Sahara]] û [[Asyaya Rojhilat]] bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/plos-genetics-a-peer-reviewed-open-access-journal/oclc/162211050|title=PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal|last=Public Library of Science|date=2005|publisher=Public Library of Science|location=San Francisco, Calif.|oclc=162211050}}</ref> == Gel, ziman û welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} d0me4ykjzy2kc2zvqjugj5n8660twiy 0 84723 1094568 1058008 2022-08-06T23:35:27Z Beyoglou 47678 referansên? wikitext text/x-wiki '''Şerê Rizgariya Tirkiyeyê''' şerên piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] heta ku îlamkirina [[Komara Tirkiyeyê]] 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî gelên din dest bi şer kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. ==Çavkanî== [[Kategorî:Dîroka Tirkiyeyê]] nprxbyta50hbc8kyica1k0ajt1xslhe 1094569 1094568 2022-08-07T02:50:11Z Penaber49 39672 Guhertoya 1094568 ya [[Special:Contributions/Beyoglou|Beyoglou]] ([[User talk:Beyoglou|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki '''Şerê Rizgariya Tirkiyeyê''' şerên piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] heta ku îlamkirina [[Komara Tirkiyeyê]] 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî gelên din dest bi şer kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê cotmeha 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir. ==Çavkanî== [[Kategorî:Dîroka Tirkiyeyê]] q5ae7xwq14sn1cavkfjlqhitvw4vfrq 1094570 1094569 2022-08-07T02:51:30Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Şerê Rizgariya Tirkiyeyê''' şerên piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] heta ku îlamkirina [[Komara Tirkiyeyê]] 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî gelên din dest bi şer kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê konsolîdasyona [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]] dikir. Mistefa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê cotmeha 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dersim-tanigi-asker-munzur-kipkirmizi-akardi-haber-1521274|title=Dersim tanığı asker anlatıyor: Munzur kıpkırmızı akardı...|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-05|website=https://www.gazeteduvar.com.tr/dersim-tanigi-asker-munzur-kipkirmizi-akardi-haber-1521274|language=tr-TR|access-date=2022-08-07}}</ref> ==Çavkanî== [[Kategorî:Dîroka Tirkiyeyê]] 6euyekgab8mmfd0txwm42w06ltrhwka 1094582 1094570 2022-08-07T10:41:37Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki '''Şerê Rizgariya Tirkiyeyê''' şerên piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] heta îlamkirina [[Komara Tirkiyeyê]] (1919-1923). 19 gulana 1919ê hêzên tirk li dijî gelên din dest bi şer kir. 23yê nîsana 1920ê bi pêşengiya [[Mustafa Kemal Atatürk]] hevalên wî [[Meclîsa Mezin a Newengeran a Tirkiyeyê|meclîs]] vekirin. Piştî vekirina vê meclîs hemû erkên rêvebirina dewletê di pratîkê de ket bin destê meclîsê. Vekirina vê meclîsê [[konsolîdasyon]]a Şerê Rizgariya Tirkiyeyê dikir. Mustafa Kemal û hevalên wî di meclîsê de her daxuyand ku dewlet ya kurdan û tirkan e û gelek eşîrên kurd bi bi van gotinan xapandin. Heta ku 23yê cotmeha 1923yê ev rewşa bratî berdewam kir. Piştî Tirkiye ji dewletên Ewropayî hate parastin, Tirkiyeyê berê xwe da nav hidûdên xwe û dest bi qîrkirina kurdan û gelên din kir.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeteduvar.com.tr/dersim-tanigi-asker-munzur-kipkirmizi-akardi-haber-1521274|title=Dersim tanığı asker anlatıyor: Munzur kıpkırmızı akardı...|last=Duvar|first=Gazete|date=2021-04-05|website=https://www.gazeteduvar.com.tr/dersim-tanigi-asker-munzur-kipkirmizi-akardi-haber-1521274|language=tr-TR|access-date=2022-08-07}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} {{kurt}} [[Kategorî:Dîroka Tirkiyeyê]] 6k3lbmckmaqh73ur6uucrkzbngqsawi 10 124091 1094567 1062675 2022-08-06T20:27:21Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:Iranian Languages.PNG|left|130px|Wêneya gotarê]] '''Gelên arî''', '''arî''' yan jî '''gelên îranî''', komeke [[etno-lenguîstîk]] a [[Zimanên hind û ewropî|hind û ewropî]] ye ku bi zimanên curbicur ên [[hind û îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[kurd]], [[belûç]], [[gilak]], [[mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokûşê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyem {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê. Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekem {{bz}} de, axa gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye. Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî [[belûç]], [[gilak]], [[kurd]], [[Mazenderanî (gel)|mazenderanî]], [[Osêt|oset]], [[pamirî]], [[peştûn]], [[fars]], [[tat]], [[tacîk]], [[taliş]], [[waxî]] û [[yagnobî]] hene. <small>'''([[Gelên arî|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=32}} aq9m8igtnpl27wyw5uax8dhx17ze3mp 10 124093 1094566 1062276 2022-08-06T20:23:32Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:NemrutVolcano10.jpg|left|120px|Wêneya gotarê]] '''Gola Nemrûdê''' yan jî '''Gola krater a Nemrûdê''', gola kraterê ya duyemîn a herî mezin a li [[Cîhan|Cîhanê]] û gola kraterê herî mezin a li [[Kurdistan]]ê ye ku navê xwe ji navê heman çiyayê ku navê Qeralê Sumerî [[Nemrûd]] lê danîne wergirtiye. Gola Nemrûdê li rojavayê [[Gola Wanê]] di navbera navçeyên parêzgeha [[Bidlîs]]ê [[Tetwan]], [[Xelat]] û [[Norşîn]] de ye. Kratera ku di encama teqînên volkanîk a li Nemrûdê pêk hatiye firehiya kraterê ya jorîn 48 km² ye û rûbarê kraterê jî 36 km² ye. Rûava golê 12.36 km² ye û bilindahiya golê ya ji asta deryayê 2247 mêtre ye. Kûrahiya wî ya navînî bi qasî 100 mêtre ye û xala golê ya herî kûr 176 mêtre ye. Germav û kaniyên germ ên li dora golê nîşaneyên herî dawî yên çalakiya volkanîk in. Gola Nemrûdê bi ava berfê û bi ava barîna baranê hatiye xwedîkirin û ava wî ji ava sar û şîrîn pêk tê. <small>'''([[Gola Nemrûdê|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=34}} hn61op895xduq3fl7xd0azwhskmjoh3 0 129066 1094547 1094540 2022-08-06T17:10:46Z MikaelF 935 /* Bendavên li tejaneya Dîcleyê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser Çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * [[Bendava Badaa]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendava Xarraf]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendavên Gharraf]], li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve * {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} 03m2yk096iqmsh6rut8nff30tqzclqo 1094548 1094547 2022-08-06T17:12:35Z MikaelF 935 /* Bendavên li tejaneya Dîcleyê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser Çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * [[Bendava Badaa]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendava Xarraf]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendavên Gharraf]], li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == {{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] q30tdort6ezz37ro9jzu24z4f1mv9me 1094549 1094548 2022-08-06T17:12:56Z MikaelF 935 /* Çavkanî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteyeke [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]] . Ew li gorî cîhê xwe bi dirêjahiya [[Firat|çemê Firat]] an [[Dîcle|çemê Dîcle tên]] rêzkirin. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser Çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * [[Bendava Badaa]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendava Xarraf]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendavên Gharraf]], li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] tbv7i646j045rus17jsegqkim94xola 1094550 1094549 2022-08-06T17:14:10Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * Bendava Adhaim, li ser Çemê Adhaim * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser Çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser Çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser Çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|Çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser Çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb| Rijîna Bendava Mûsilê]] * [[Bendava Badaa]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendava Xarraf]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendavên Gharraf]], li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] ie481uk7hokdkhvz8r2iqh7z7kb157s 1094573 1094550 2022-08-07T09:42:44Z MikaelF 935 /* Bendavên li tejaneya Dîcleyê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle * [[Bendava Badaa]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendava Xarraf]], li ser Shatt al-Hayy * [[Bendavên Gharraf]], li ser Shatt al-Hayy * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] 0ql956l6gfdnh8c9yubcan7gkygxk72 1094574 1094573 2022-08-07T09:55:56Z MikaelF 935 /* Bendavên li tejaneya Dîcleyê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên herdu tejaneyên Firat û Dîclê == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * Shallala Weir, li ser kanalek ji Gola Tharthar heya Dîclê * Avahiya Diversionê ya Tharthar, rêsandina herikîna ji Gola Tharthar * Avahiya Kontrola Kanala Tharthar, rêvekirina herikîna ji Gola Tharthar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] 813jmwg5h3kkqd1hvu39wx78lg4i8yu 1094575 1094574 2022-08-07T10:02:37Z MikaelF 935 /* Bendavên herdu tejaneyên Firat û Dîclê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [Shallala Weir]], li ser kanalek ji [[gola Sersar]] (Thathar) heta Dîclê * [[Bendava Sersar]], rêsandina herikîna ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], rêvekirina herikîna ji Gola Sersar ber bi Firat an Dîcle ve == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] nm532uobesqdh99beyv3hch40oub76t 1094576 1094575 2022-08-07T10:29:33Z MikaelF 935 /* Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên herêma Kurdistanê û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * Bendava Badûş (ne temam), li ser Dîcle * Bendava Bastora (tê avakirin), li ser çemê Bastora * Bendava Bawanur (tê avakirin), li ser çemê Diyala * Bendava Beduhe, li ser çemê Beduhe * Bendava Bexme (ne temame), li ser [[Zêyê Mezin]] *[[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * Bendava Dibis, li ser [[Zêyê Biçûk]] * Diyala Weir, li ser Çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] ddrgu7ukx57i23jtgpmp7zxkg51vu7i 1094577 1094576 2022-08-07T10:32:11Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] dssdo0fxqdw4uv7bcbl116rl0r86vlh 1094578 1094577 2022-08-07T10:32:51Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] 8d48mg5k29539zuday5vedwb3mq624j 1094579 1094578 2022-08-07T10:34:38Z MikaelF 935 /* Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] fmr1zifr7q1v34fh18ltz23f23exsuz 1094580 1094579 2022-08-07T10:35:31Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Iraqê]] lgr694xq66w2oj1k492s3tybdfe9pbm 1094596 1094580 2022-08-07T11:36:51Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Lîsteya bendav û embarên Herêma Kurdistanê û Iraqê]] weke [[Lîsteya bendavên Herêma Kurdistanê û Iraqê]] guhert wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Iraqê]] lgr694xq66w2oj1k492s3tybdfe9pbm 1094598 1094596 2022-08-07T11:37:48Z MikaelF 935 /* Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Mosul_Dam_in_hill.jpg|rast|thumb|Bendava Mûsilê]] Eve lîsteya [[bendav]] û embarên [[Herêma Kurdistanê]] û [[Iraq|Iraqê]]. == Bendavên li tejaneya Firatê == * [[Bendava Duban]] * [[Bendava Felucê]] * [[Bendava Hedîsê]] * [[Bendava Hindiyê]] * [[Bendava Remadî]] * [[Bendava Werrarê]] * Sê bendavên [[Wadî Hewran]] ([[bendava Huseyniyê]], [[bendava Rutbê]] û [[bendava Hewran]]) == Bendavên li tejaneya Dîcleyê == * [[Bendava Ezeym]], li ser çemê Ezeym * [[Bendava Badûş]] (hê ne avakirî ye), li ser Dîcle * [[Bendava Bastora]] (tê avakirin), li ser çemê Bastora * [[Bendava Bawanur]] (tê avakirin), li ser çemê Diyala * [[Bendava Beduhe]], li ser çemê Beduhe * [[Bendava Bexme]] (hê ne avakirî ye), li ser [[Zêyê Mezin]] * [[Bendava Derbendîxanê|Bendava Derbendîxan]], li ser [[Sîrwan (çem)|çemê Diyala]] * [[Bendava Dêrelûkê]] (tê avakirin), li ser Zêyê Mezin * [[Bendava Dibis]], li ser [[Zêyê Biçûk]] * [[Diyala Weyr]], li ser çemê Diyala * [[Bendava Dûkan|Bendava Dukan]], li ser Zêyê Biçûk, [[Deryaçeya Dûkan|Gola Dukan]] çêdike * [[Bendava Dihokê|Bendava Duhokê]], li ser Çemê Duhokê * [[Bendava Hemrînê]], li ser çemê Diyala, gola Hemrînê çêdike * [[Bendava Kut]], li ser Dîcle * [[Bendava Mûsilê]], li ser Dîcle * [[Bendava Samarrayê]], li ser Dîcle == Bendavên li rûbarên ku dikevin nav tejaneyên Firat û Dîclê de == * [[Bendava Badaa]], li ser Şetulhey (Shatt al-Hayy) * [[Bendava Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Bendavên din ên Xerraf]], li ser Şetulhey * [[Şellale Weyr]], kanalek e ku ava [[gola Sersar]] (Thathar) bi ava Dîclê ve girê dide * [[Bendava Sersar]], ji bo herikîna avê ji gola Sersar * [[Bendava Kanala Sersar]], herikîna ava gola Sersar bi rûbarên Firat an Dîclê ve girê dide == Çavkanî == *{{Citation|last=Iraqi Ministries of Environment, Water Resources and Municipalities and Public Works|title=New Eden Master Plan for integrated water resources management in the marshlands areas|year=2006|chapter=Annex III: Main water control structures (dams and water diversions) and reservoirs|publisher=New Eden Group}} [[Kategorî:Lîste]] [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Iraqê]] 060ioto9fremy31uzli35o6kaxl68a8 0 129067 1094542 2022-08-06T13:31:52Z Shango92 51890 Created by translating the opening section from the page "[[:en:Special:Redirect/revision/1102587474|Trade]]" wikitext text/x-wiki {{Derbar|the economic mechanism}} [[File:Kaufmann-1568.png|thumb|Du bazirgan li Almaniyayê di sedsala 16an de]] [[File:MercadodeSanJuandeDios.jpg|thumb|Bazara San Juan de Dios li [[Guadalajara|Guadalajara, Jalisco]]]] [[File:Earle,_Liberty_to_Trade_as_Buttressed_by_National_Law,_1909_Title.jpg|thumb|''[[wikisource:The Liberty to Trade as Buttressed by National Law|Azadiya Bazirganiyê wekî Bi Qanûna Neteweyî]]'' (1909) ji hêla George Howard Earle, Jr.]] p2quxqd15g4bzbo5gzmosqxwfim9wxq 0 129068 1094543 2022-08-06T15:54:35Z 94.235.226.35 Rûpel bi "Li rojavayê Anatoliyayê heremek kevnar" hat çêkirin wikitext text/x-wiki Li rojavayê Anatoliyayê heremek kevnar isgrks4scq157atsjx6gmj8av4kuhjl 1094544 1094543 2022-08-06T15:57:32Z Ahmetbeg 41937 /* top */ wikitext text/x-wiki Li rojavayê Anatoliyayê herêmek kevnar. Herem neha navbera bajarên [[Antalya]] û [[Muxla]]yê dimîne. qlyqzs0iy4fdi2z4zyf9ugzeryv8hmp 3 129069 1094546 2022-08-06T16:21:47Z Pathoschild 968 create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">Welcome to my talk page!</div> <div style="max-width: 700px">Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]</div> </div> </div> 6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio 3 129070 1094551 2022-08-06T17:55:23Z Pathoschild 968 add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) wikitext text/x-wiki {{User talk:MdsShakil/header}} tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d 3 129071 1094552 2022-08-06T18:08:11Z Penaber49 39672 Rûpel bi "{{Xêrhatin}} {{Subst:î}}" hat çêkirin wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:08, 6 tebax 2022 (UTC) b94a0yg6q9wtjpnbyt8lsqbw7lmx0j9 1094553 1094552 2022-08-06T18:16:33Z Penaber49 39672 /* Zêdekirina gotaran */ beşeke nû wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:08, 6 tebax 2022 (UTC) == Zêdekirina gotaran == {{Silav|Shango92}}, jibo tevkariyên te yên jibo wîkîpediya kurdî gelek spas dikim ku tu hewl didî xizmeta wîkîpediya kurdî bikî. Armanca hemî bikarhênerên wîkîpediyaya kurdî ew ku bi zimanek zelal û gotarên bi kalîte li vir zêde bikin. Ji kerema xwe hinek asta kalîteya gotarên xwe zêde bike. Wîkîpediya kurdî xebata dilxwazê zimanê kurdî, bi gotarên baş û bi zimanên zelal her ku diçe pêş dikeve. Silav û rêz. —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:16, 6 tebax 2022 (UTC) [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:16, 6 tebax 2022 (UTC) 14fm9w2a096qdzp58gq737ig5gjwkoz 1094554 1094553 2022-08-06T18:17:26Z Penaber49 39672 /* Zêdekirina gotaran */ wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:08, 6 tebax 2022 (UTC) == Zêdekirina gotaran == {{Silav|Shango92}}, jibo tevkariyên te yên jibo wîkîpediya kurdî gelek spas dikim ku tu hewl didî xizmeta wîkîpediya kurdî bikî. Armanca hemî bikarhênerên wîkîpediyaya kurdî ew ku bi zimanek zelal û gotarên bi kalîte li vir zêde bikin. Ji kerema xwe hinek asta kalîteya gotarên xwe zêde bike. Wîkîpediya kurdî bi xebata dilxwazê zimanê kurdî, bi gotarên baş û bi zimanên zelal her ku diçe pêş dikeve. Silav û rêz. —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:16, 6 tebax 2022 (UTC) [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 18:16, 6 tebax 2022 (UTC) k8u972xhhcooqa2dqkbaxcajgdom77a 14 129072 1094581 2022-08-07T10:36:01Z MikaelF 935 Rûpel bi "[[Kategorî:Bendav]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Bendav]] 8uvjpn9xvsni5wpbiilap7obio4sp0b 0 129073 1094583 2022-08-07T11:14:37Z MikaelF 935 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1076574634|List of dams and reservoirs in Puerto Rico]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px| Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola Dos Bocas bi bendavê li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Hurricane Maria|Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} g75t3e8ym6nly4vyj2fjplts5txrn5h 1094584 1094583 2022-08-07T11:16:30Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px| Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola Dos Bocas bi bendavê li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Hurricane Maria|Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] igyw0extbamogevx75ltf1vasd3t1ym 1094585 1094584 2022-08-07T11:19:41Z MikaelF 935 /* Bendavên Porto Rîkoyê */ wikitext text/x-wiki Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Puerto Rico|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] and [[Loíza Lake|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts and Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola Cerrillos]] Dam, [[Ponce, Puerto Rico|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Puerto Rico|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], between Coamo and Santa Isabel, PREPA * [[Dos Bocas Lake]], between [[Arecibo, Puerto Rico|Arecibo]] and [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]] municipalities, PREPA * [[Guajataca Lake]], between [[San Sebastián, Puerto Rico|San Sebastián]], [[Quebradillas, Puerto Rico|Quebradillas]] and [[Isabela, Puerto Rico|Isabela]] municipalities, PREPA * Lago Guayabal, [[Juana Díaz, Puerto Rico|Juana Díaz]], PREPA * Lago el Guineo (Rio Toro Negro), [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * Garzas, [[Peñuelas, Puerto Rico|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[La Plata Lake|Lago La Plata]], [[Toa Alta, Puerto Rico|Toa Alta]], PRASA * Patillas Dam, [[Patillas, Puerto Rico|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Portugués Dam]], Ponce, USACE * Rio Blanco Project, [[Naguabo, Puerto Rico|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * El Salto #1 and El Salto #2, [[Comerío, Puerto Rico|Comerío]] * Lago Toa Vaca, [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PRASA * [[Lake Luchetti|Yauco Project]], [[Yauco, Puerto Rico|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px| Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola Dos Bocas bi bendavê li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Hurricane Maria|Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] g7suyx899a73mhak54cyao6kurxyjvj 1094586 1094585 2022-08-07T11:20:05Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Puerto Rico|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] and [[Loíza Lake|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts and Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola Cerrillos]] Dam, [[Ponce, Puerto Rico|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Puerto Rico|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], between Coamo and Santa Isabel, PREPA * [[Dos Bocas Lake]], between [[Arecibo, Puerto Rico|Arecibo]] and [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]] municipalities, PREPA * [[Guajataca Lake]], between [[San Sebastián, Puerto Rico|San Sebastián]], [[Quebradillas, Puerto Rico|Quebradillas]] and [[Isabela, Puerto Rico|Isabela]] municipalities, PREPA * Lago Guayabal, [[Juana Díaz, Puerto Rico|Juana Díaz]], PREPA * Lago el Guineo (Rio Toro Negro), [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * Garzas, [[Peñuelas, Puerto Rico|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[La Plata Lake|Lago La Plata]], [[Toa Alta, Puerto Rico|Toa Alta]], PRASA * Patillas Dam, [[Patillas, Puerto Rico|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Portugués Dam]], Ponce, USACE * Rio Blanco Project, [[Naguabo, Puerto Rico|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * El Salto #1 and El Salto #2, [[Comerío, Puerto Rico|Comerío]] * Lago Toa Vaca, [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PRASA * [[Lake Luchetti|Yauco Project]], [[Yauco, Puerto Rico|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px| Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola Dos Bocas bi bendavê li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Hurricane Maria|Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] 8g722pj1cxit12tz9fqgv3vk24f11hg 1094587 1094586 2022-08-07T11:25:13Z MikaelF 935 /* Bendavên Porto Rîkoyê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Puerto Rico|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] and [[Loíza Lake|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts and Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola Cerrillos]] Dam, [[Ponce, Puerto Rico|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Puerto Rico|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], between Coamo and Santa Isabel, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], between [[Arecibo, Puerto Rico|Arecibo]] and [[Utuado, Puerto Rico|Utuado]] municipalities, PREPA * [[Gola Guajataca]], di navbera şaredariyên [[San Sebastián, Puerto Rico|San Sebastián]], [[Quebradillas, Puerto Rico|Quebradillas]] û [[Isabela, Puerto Rico|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Puerto Rico|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Puerto Rico|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Puerto Rico|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas, [[Patillas, Puerto Rico|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Puerto Rico|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Puerto Rico|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Puerto Rico|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Puerto Rico|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px| Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] 1iskyhw42egm1fgw1t8zw5ex9vs24bm 1094589 1094587 2022-08-07T11:30:19Z MikaelF 935 /* Bendavên Porto Rîkoyê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Porto Rîko|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] and [[Gola Loíza|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts û Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola bendavê Cerrillos]], [[Ponce, Porto Rîko|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Porto Rîko|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], di navbera Coamo û Santa Isabel de, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], li şaredariyên [[Arecibo, Porto Rîko|Arecibo]] û [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], PREPA * [[Gola Guajataca]], di navbera şaredariyên [[San Sebastián, Porto Rîko|San Sebastián]], [[Quebradillas, Porto Rîko|Quebradillas]] û [[Isabela, Porto Rîko|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Porto Rîko|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Porto Rîko|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Porto Rîko|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas]], [[Patillas, Porto Rîko|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Porto Rîko|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Porto Rîko|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Porto Rîko|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px|Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] 7ckjs1ll4q75t7piym69put5anw235w 1094590 1094589 2022-08-07T11:30:58Z MikaelF 935 /* Bendavên Porto Rîkoyê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Porto Rîko|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] and [[Gola Loíza|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts û Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola bendavê Cerrillos]], [[Ponce, Porto Rîko|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Porto Rîko|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], di navbera Coamo û Santa Isabel de, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], li şaredariyên [[Arecibo, Porto Rîko|Arecibo]] û [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], PREPA * [[Gola Guajataca]], di navbera şaredariyên [[San Sebastián, Porto Rîko|San Sebastián]], [[Quebradillas, Porto Rîko|Quebradillas]] û [[Isabela, Porto Rîko|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Porto Rîko|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Porto Rîko|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Porto Rîko|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas]], [[Patillas, Porto Rîko|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Porto Rîko|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Porto Rîko|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Porto Rîko|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> == Galeriya wêneyan == <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px|Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] n620zeb3i7twzc8ikwmtfyj1xd1wq0i 1094591 1094590 2022-08-07T11:32:52Z MikaelF 935 /* Bendavên Porto Rîkoyê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Porto Rîko|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] û [[Gola Loíza|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts û Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola bendavê Cerrillos]], [[Ponce, Porto Rîko|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Porto Rîko|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], di navbera Coamo û Santa Isabel de, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], li herêmên [[Arecibo, Porto Rîko|Arecibo]] û [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], PREPA * [[Gola Guajataca]], li herêmên [[San Sebastián, Porto Rîko|San Sebastián]], [[Quebradillas, Porto Rîko|Quebradillas]] û [[Isabela, Porto Rîko|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Porto Rîko|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Porto Rîko|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Porto Rîko|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas]], [[Patillas, Porto Rîko|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Porto Rîko|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Porto Rîko|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Porto Rîko|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> == Galeriya wêneyan == <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px|Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] dfdw5icwb00yzppmlrkhhwi6tdofk3u 1094592 1094591 2022-08-07T11:34:38Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Porto Rîko|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] û [[Gola Loíza|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts û Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola bendavê Cerrillos]], [[Ponce, Porto Rîko|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Porto Rîko|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], di navbera Coamo û Santa Isabel de, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], li herêmên [[Arecibo, Porto Rîko|Arecibo]] û [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], PREPA * [[Gola Guajataca]], li herêmên [[San Sebastián, Porto Rîko|San Sebastián]], [[Quebradillas, Porto Rîko|Quebradillas]] û [[Isabela, Porto Rîko|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Porto Rîko|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Porto Rîko|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Porto Rîko|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas]], [[Patillas, Porto Rîko|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Porto Rîko|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Porto Rîko|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Porto Rîko|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> == Galeriya wêneyan == <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px|Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] sy91syj2lz05roybiuqgsi0ui05c9ig 1094593 1094592 2022-08-07T11:35:03Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Lîsteya of bendavên Porto Rîkoyê]] weke [[Lîsteya bendavên Porto Rîkoyê]] guhert wikitext text/x-wiki Eve lîsteya '''bendavên Porto Rîkoyê'''. == Bendavên Porto Rîkoyê == * [[Gola Lago Caonillas]], [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], [[Puerto Rico Electric Power Authority]] (PREPA) * [[Gola Carite]], [[Guayama, Porto Rîko|Guayama]], PREPA * [[Bendava Carraízo]] û [[Gola Loíza|Lago Loíza]], [[Trujillo Alto, Puerto Rico|Trujillo Alto]], [[Puerto Rico Aqueducts û Sewers Authority]] (PRASA) * [[Gola bendavê Cerrillos]], [[Ponce, Porto Rîko|Ponce]], [[United States Army Corps of Engineers]] * [[Gola Lago de Cidra]], [[Cidra, Porto Rîko|Cidra]], PRASA * [[Bendava Coamo]], di navbera Coamo û Santa Isabel de, PREPA * [[Gola Dos Bocas]], li herêmên [[Arecibo, Porto Rîko|Arecibo]] û [[Utuado, Porto Rîko|Utuado]], PREPA * [[Gola Guajataca]], li herêmên [[San Sebastián, Porto Rîko|San Sebastián]], [[Quebradillas, Porto Rîko|Quebradillas]] û [[Isabela, Porto Rîko|Isabela]], PREPA * [[Gola Lago Guayabal]], [[Juana Díaz, Porto Rîko|Juana Díaz]], PREPA * [[Gola Lago el Guineo]] (Rio Toro Negro), [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PREPA<ref>{{cite web |title=LAGO EL GUINEO AT DAMSITE NEAR VILLALBA, PR|url=https://waterdata.usgs.gov/pr/nwis/wys_rpt/?site_no=50032290&agency_cd=USGS|website=USGS National Water Information System|access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Garzas]], [[Peñuelas, Porto Rîko|Peñuelas]], PREPA <ref name="RFQ">{{cite web|title=Puerto Rico Electric Power Hydroelectric Power Plants Revitalization Project (RFQ 2019-2), Government of Puerto Rico, Request for Qualification, (April 16, 2019)|url=https://aafaf.pr.gov/p3/wp-content/uploads/2020/06/rfq-2019-2-p3a-generation-hydro.pdf|website=Puerto Rico Fiscal Agency and Financial Advisory Authority |access-date=17 September 2020}}</ref> * [[Gola Lago La Plata]], [[Toa Alta, Porto Rîko|Toa Alta]], PRASA * [[Bendava Patillas]], [[Patillas, Porto Rîko|Patillas]], PREPA<ref>{{cite web |title=Sedimentation Survey of Lago Patillas, Puerto Rico, March 2007 |url=https://pubs.usgs.gov/sim/3128/SIM-3128.pdf |website=USGS |access-date=21 July 2020}}</ref> * [[Bendava Portugués]], Ponce, USACE * [[Projeya Rio Blanco]], [[Naguabo, Porto Rîko|Naguabo]], PREPA<ref name="RFQ" /> * [[Bendava El Salto 1]] û [[bendava El Salto 2]], [[Comerío, Porto Rîko|Comerío]] * [[Gola Lago Toa Vaca]], [[Villalba, Porto Rîko|Villalba]], PRASA * [[Gola Luchetti|Projeya Yauco]], [[Yauco, Porto Rîko|Yauco]], PREPA<ref name="RFQ" /> == Galeriya wêneyan == <gallery> [[Wêne:Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas,_Utuado,_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|girêdan=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg/200px-Las_riberas_del_lago_de_la_Represa_Dos_Bocas%2C_Utuado%2C_Puerto_Rico..._-_panoramio.jpg|thumb|310x310px|Peravên gola bendî li Dos Bocas (Utuado).]]  <gallery mode="packed" heights="170"> Lago Dos Bocas with dam in Puerto Rico.jpg|Gola bendavê Dos Bocas li Puerto Rico LagoCaonillas.jpg|Gola Lago Caonillas Carraizo Lake Dam, Puerto Rico.JPG|Bendava Carraízo 171012-F-FH950-0062 (37634526756).jpg|Bendava Lago Dos Bocas piştî [[Bahoza Maria]] Lago Patillas en Patillas, Puerto Rico.jpg|Gola Lago Patillas </gallery> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Bendav]] [[Kategorî:Bendavên Porto Rîkoyê]] [[Kategorî:Lîste]] sy91syj2lz05roybiuqgsi0ui05c9ig 14 129074 1094588 2022-08-07T11:25:49Z MikaelF 935 Rûpel bi "[[Kategorî:Bendav]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Bendav]] 8uvjpn9xvsni5wpbiilap7obio4sp0b 0 129075 1094594 2022-08-07T11:35:03Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Lîsteya of bendavên Porto Rîkoyê]] weke [[Lîsteya bendavên Porto Rîkoyê]] guhert wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Lîsteya bendavên Porto Rîkoyê]] i82c75oahp07mauke629id0vq97t3k6 0 129076 1094597 2022-08-07T11:36:52Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Lîsteya bendav û embarên Herêma Kurdistanê û Iraqê]] weke [[Lîsteya bendavên Herêma Kurdistanê û Iraqê]] guhert wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Lîsteya bendavên Herêma Kurdistanê û Iraqê]] 2r04zpptuy8jdjyuv4w7combk5d3n6o