Tbîlîsî

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ku">
  <siteinfo>
    <sitename>Wîkîpediya</sitename>
    <dbname>kuwiki</dbname>
    <base>https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.25</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medya</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Taybet</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Gotûbêj</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Bikarhêner</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Gotûbêja bikarhêner</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wîkîpediya</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Gotûbêja Wîkîpediyayê</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Wêne</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Gotûbêja wêneyî</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Gotûbêja MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Şablon</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Gotûbêja şablonê</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Alîkarî</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Gotûbêja alîkariyê</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategorî</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Gotûbêja kategoriyê</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Gotûbêja portalê</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Gotûbêja modulê</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Tbîlîsî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1620</id>
    <revision>
      <id>1095896</id>
      <parentid>989920</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:45:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>Çavkanî</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1590" xml:space="preserve">{{Agahîdank bajar
 | nav            = Tbîlîsî 
 | navê_fermî     = თბილისი, ''Tbilisi''
 | al             = Flag of Tbilisi.svg
 | mertal         = Seal of Tbilisi, Georgia.svg
 | nexşeya_cihan  = Gurcistan
 | nc_relief      =
 | koordînat       = {{Koord|41|43||N|44|47|30|E|display=inline, title}}
 | welat          = 
 | dûgel          = {{al2|Gurcistan}}
 | parêzgeh       = 
 | serbajar       = 
 | şaredar        = [[Giorgi Ugulava]]
 | gelhe          = 1.118.035
 | gelhe_sal      = [[2014]]
 | berbelavî      = 1.552,83
 | rûerd          = 726
 | bilindayî      = 380-770 
 | wêneSer        = 2014 Tbilisi, Widoki z Twierdzy Narikala (36).jpg
 | wêneSer_sernav = Tbîlîsî
 | malper         = http://tbilisi.gov.ge/
}}
'''Tbîlîsî'''&lt;ref&gt;Ordîxanê Celîl û Celîlê Celîl (1978). Zargotina Kurda. Nauka, Moskva&lt;/ref&gt; yan '''Tilbîs'''&lt;ref&gt;Ordîxanê Celîl û Celîlê Celîl (1978). Zargotina Kurda. Nauka, Moskva&lt;/ref&gt; yan jî '''Tiflîs''' paytextê [[Gurcistan]]ê ye. 
Nifûsa Tbîlîsiyê 1,5 milyon kes e û nêzîkî 85 milet tev tê de dijîn.

Navê Tbîlîsî ji peyva [[gurcî]] ''tbili'' (wate: germ) tê.

== Galerî ==
&lt;gallery&gt;
Wêne:Tiflis.jpg|Wêneyek ji [[Tbîlîsî|Tbîlîsiyê]] (li dorî sala 1870yî)
Wêne:Central part of Tbilisi.jpg|Wêneyek ji serbajarê Gurcistanê Tbîlîsî yê îroyîn
&lt;/gallery&gt;

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}


{{Koord|41|43|00|N|44|47|30|E|type:city(1485293)|display=title}}
{{Lîsteya serbajarên Asyayê}}


[[Kategorî:Bajarên Gurcistanê]]
[[Kategorî:Paytextên Asyayê]]


{{Bajar-şitil}}</text>
      <sha1>t2klyeqq8ccqpfc0qk4d9fwe6pg237x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Symbian</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3148</id>
    <revision>
      <id>1095852</id>
      <parentid>1077460</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:32:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="376" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
[[Wêne:Symbian OS logo.svg|thumb|Logo (2008)]]
'''Symbian''', şirketek e ku bi armanca çêkirina pergalên xebatê ku hemû amûrên mobîl bixebitînin, çêbike derketiye holê. [[Pergala Xebatê]] ya bi navê Symbian OS ji aliyê vê şîrketê ve hatiye çêkirin.

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}


{{kurt}}

[[Kategorî:Komputer]]
[[Kategorî:Şirket]]</text>
      <sha1>goajs5rnx8pack5blte5f6xeia4huxz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Komara Îrlendayê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6435</id>
    <revision>
      <id>1095871</id>
      <parentid>991534</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T18:02:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:7D3D:732D:1E1E:79EA</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1481" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''Éire''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Îrlendayê
 | al                = Flag of Ireland.svg
 | nîşan             = Coat_of_arms_of_Ireland.svg
 | sirûda_netewî     = Amhrán na bhFiann
 | cîh               = EU-Ireland.svg
 | zimanên_fermî     = [[Îrlendî]] û [[îngilîzî]]
 | zimanên_tev       = 
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = 
 | paytext           = [[Dublîn]]
 | serok_komar       = [[Michael D. Higgins]]
 | serok_wezîr       = [[Micheál Martin]]
 | rûerd             = 70.273
 | av                = 2
 | gelhe             = 4.234.925  (01.04.2006)
 | berbelavî         = 60.3
 | dirav             = Euro ([[EUR]])
 | dem               = UTC+0
 | nîşana_înternetê  = .ie
 | koda_telefonê     = +353
 | nexşe             = 
 | nexşe_sernav      = 
}}
{{Wergerîne|es|bijartî=1}}
'''Îrlenda''' an jî Komara Îrlendayê (bi [[îrlendî]]: '''Éire''', bi [[îngilîzî]]: Ireland) dewletek [[Ewropa]]yê ye. Îrlenda endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Beşek ji axa Îrlendayê (bakurê welêt) ji sala 1921'ê ve di encama şerê îrlendî-înglîzî ji başûrê welêt hatiye qutkirin û weke [[Bakurê Îrlendayê]] di bin desthilatdariya [[Keyaniya Yekbûyî|Keyaniya Yekbûyî ya Brîtaniya Mezin û Bakurê Îrlendayê]] de ye.

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Ireland}}


{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Îrlenda| ]]</text>
      <sha1>6x4hggnn978ugmme05sv520crc3okir</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zaza</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7686</id>
    <revision>
      <id>1095859</id>
      <parentid>1056317</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:50:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>/* Deverên Zazayan */Navê &quot;Zaza&quot; bi tipê girdek destpê dike.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4422" xml:space="preserve">{{bê çavkanî}}
{{Infobox gel
 | nav      = Zaza &lt;br&gt; Kird, kirmanc, dimilî
 | wêne     = Zaza woman.jpg
 | ravek    = Pîrekeke kirmanc
 &lt;!----------------Gelhe (kom)------------&gt;
 | gelheKom = ~ 3-4 milyon
 | salKom   =
 | çavkKom  = 
 &lt;!----------------Gelhe li gor herêman---&gt;

 | herêm1   = &amp;nbsp;{{al2|Tirkiye}}
 | gelhe1   = 
 | sal1     = 
 | çavk1    = 

 | herêm2   = &amp;nbsp;{{al2|Ewropa}}
 | gelhe2   = 
 | sal2     = 
 | çavk2    = 

 &lt;!---------------- Ziman û ol------------&gt;
 | ziman    = [[Zazakî]]
 | ol       = [[Îslam]] û [[elewîtî]]
 &lt;!---------------- Gelên têkildar ------------------&gt;
 |têkildar     = [[Zaza]] &lt;br&gt; [[Soran]], [[kurmanc]], [[goran]], [[kurdên Başûrê]],&lt;br&gt; [[kurdên Anatolyayê]]
| nexşe    = 
 | nexşeSernav     = 
 | nexşeyaCihan    =
 | nexşeyaCihanNav = 
 | hêlîpan         =
 | hêlîlar         = 
}}
[[Wêne:Linguistik kart Kurdistan.jpg|thumb|260px|Zazakî û zaravayên din ên kurdî]]
'''Zaza''', '''dimilî''', '''kirmanc''' an jî '''kird''', ev kurdên&lt;ref&gt;JoshuaProject, &quot;[https://web.archive.org/web/20210123154043/https://joshuaproject.net/clusters/208 Kurds]&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Dr. Orville Boyd Jenkins (2005), &quot;[https://web.archive.org/web/20190910144429/http://orvillejenkins.com/peoples/kurds.html The Kurdish Peoples]&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Jacques Leclerc (2014), [https://web.archive.org/web/20190128182252/http://www.axl.cefan.ulaval.ca/asie/turquie_1general.htm Turquie] &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Terry Lynn Todd (1985), A Grammar of Dimili (also known as Zaza), Michigan, p. vi: &quot;Speakers of Dimili are Kurds psychologically, socially, culturally, economically, and politically.&quot; &lt;/ref&gt; ku bi kurdîya [[zazakî]] (kirdkî, kirmanckî, dimilî) dipeyivin û bi taybetî li [[bakurê Kurdistanê]] dijîn.&lt;ref name=&quot;Bedirxan&quot;&gt;Bedirxan, Celadet (1933) “Zarê Dumilî û Mewlûda 'Usman Efendî” Hawar, Hejmar: 23, 25 tîrmeh (temmuz) 1933, r. 1-6 &quot;Zarê dumilî: Ev zar zimanê kurdên dumilî an zaza ne. Kurdên dumilî di welatê jorîn di rojavayê wî welatî de rûniştî ne.&quot;&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[http://www.slrk.info/articles/kurds.html Dr. Orville Boyd Jenkins, &quot;The Kurdish Peoples&quot;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [https://www.jstor.org/stable/pdf/43645449.pdf Krisztina Kehl-Bodrogi, &quot;Wir sind ein Volk&quot;]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://www.iranicaonline.org/articles/dimli] Prof. Dr. Garnik Asatrian, &quot;Dimlī&quot;, Encyclopedia Iranica&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; [http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i, Prof. Dr. Ludwig Paul &quot;History of the Kurdish Language&quot;&lt;/ref&gt;

== Deverên Zazayan ==
Zaza bi taybetî li van [[bajar]]an dijîn, lê di van demên dawî de gelek ji wan ji ber zordariya Kurdistan koçî bajarên bakurê Kurdistanê û [[Ewropa]]yê bûne:
{|
| valign=&quot;top&quot; |
* [[Dêrsim]]
* [[Çewlîg]]
* [[Dara Hênî]]
* [[Amed]]
* [[Hênî]]
* [[Pîran]]
* [[Varto]]
| valign=&quot;top&quot; |
* [[Maden]]
* [[Çêrmûg]]
* [[Çinguş]]
* [[Êgil]]
* [[Palo]]
* [[Xinûs, Erzîrom]]
* [[Aldûş]]
* [[Siwêreg]]
|}

==Nav==
[[Wêne:Kurdes_Zaza_de_Diarbekir_(Kurdistan).jpg|300px|thumb|Kurdên zaza li sala 1881, Ernest Chantre &amp; Capitaine Barry]]Kurdên ku bi kirmanckî diaxifin, li her herêmê, xwe bi eynî navî bi nav nakin; cuda-cuda navên etnîkî didin xwe û zimanê xwe: kirmanc, kird, dimilî û zaza.

==Lokasyona cografîk==
Herêmên ku kirmanc (zaza) tê de dijîn; Çewlig (Bingöl), Dêrsim (Tunceli), Erzingan (Erzincan), Erzirom (Erzurum), Barbut (Bayburt), Qers (Kars), Mûş, Xarpêt (Elazığ), Diyarbekir, Ruha (Urfa), Semsûr (Adıyaman), Bedlîs (Bitlis) û Sêrt (Siirt) e. Dîsa, li hinek bajarên Tirkîyê, wek Qeyserî (Kayseri), Nigde, Gümüşhane û Sêvazê (Sivas) ji mensûbên ve grûbê hene. Di van herêman de kirmanc tenê li Dêrsim û Çewligê piranî ne, li cîyên din ji kurmancan kêmtir in.

==Dîn û ayîn==
Kurdên ku lehça wan kirmanckî (zazakî) ye, ji alîyê dînî de du beş in: Misilmanên sunî û elewî. Meriv ku xeta Xarpêt û Mûşê esas bigire, başûrê wê xetê sunî, bakurê wê jî elewî ne. Yek îstîsna Bongilan (Solexan) a Çewlîgê ye. Qismek ji vê qezayê li bakûrê xetê ye û sunî ye.

== Mijarên têkildar ==
* [[Dîroka Kurdistanê]]
* [[Kirmanc]]
* [[Kird]]
* [[Kurmanc]]
* [[Goran]]
* [[Soran]]
* [[Kelhûr]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}
* [http://doi.org/10.1046/j.1529-8817.2005.00174.x Lêkolînê DNA ya li ser kurdbûna zaza ji aliyê ''Annals of Human Genetics'']

[[Kategorî:Kurd]]</text>
      <sha1>pfbwqy6rnx6fy91ku7ibayaw1c0alu7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zimanê holendî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8715</id>
    <revision>
      <id>1095825</id>
      <parentid>1095824</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T12:10:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1140" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
{{Infobox ziman
 | nav            = Holendî
 | navê xwemalî   = Nederlands
 | renga malbat   = Hind û ewropî
 | dewlet         = [[Holenda]], [[Belçîka]] ([[Flander]]), [[Sûrînam]]
 | herêm          = 
 | nexşe          = 
 | binnexşe       = 
 | firehiya nexşe = 
 | zimanê zikmakî = 24 170 717{{Çavk}}
 | malbat2        = [[Zimanên hind û ewropî]]
 | malbat3        = [[Zimanên germanî]]
 | malbat4        = [[Zimanên germanî yên rojavayî]]
 | malbat5        = [[Zimanên germanî yên kontînental]]
 | malbat6        = [[Zimanên germanî yên kontînental ên rojavayî]]
 | malbat7        = [[Holendî]], [[afrîkaans]]
 | iso1           = nl
 | iso2b          = dut
 | iso2t          = nld
 | iso3           = nld
 | nexşe          = Map of the Dutch World.svg
 | agahdarî       = 
}}

'''Holendî''' yan jî '''nederlendî''' (bi zimanê holendî: ''Nederlandse taal''), zimanekî germanî yê rojavayî ye, derdorên 24 milyon mirovî wek zimanê dayikê li seran serî cîhanê pê diaxivin. 

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}


{{kurt}}

[[Kategorî:Ziman]]
[[Kategorî:Zimanê holendî]]</text>
      <sha1>4m2s2077ij9h6fhjkvs2cshq0rnhd64</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Melankolî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10018</id>
    <revision>
      <id>1095856</id>
      <parentid>1078141</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:36:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="812" xml:space="preserve">{{Beçavkanî}}

'''Melankolî''' yek ji elementên depresyonê ye. Cesareta tenêbûnê, cesareta xemgîniyê, ji ber êşên kûr ên kesayetiyê, cezadayîna xwe, xemgîniyeka kûr e. Melankolîk hestên xwe wekî baweriyeke xurt didin der.

Melankolî bi qasî ku mijara psîkologiyê ye ewqas jî ya ol, wêje, feylesofî û estetîkê ye. Peyv ji Grekî tê û cara yekemîn bavê bijîşkiyê [[Hîppokrates ê Kós]] bikaraniye, &quot;Melas Cholê&quot;. Tê wateya Galliyên reş. Gallî navê bereke dîrokîye û li Grek a Antîk gelek neheqî kirine. Melankolî di warê olî de xwe bi heman formê dide der. Wekî pêşxistina şeytên (ji ber ku mixalifê Xwedê ye). Dîsa di warê estetîk, wênesazî, mûzîk hwd de jî xwedî heman formê ye.

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

[[Kategorî:Rewşa giyanî]]</text>
      <sha1>qtefsrjd9x5eyquupx5qrcao9w6l68z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095857</id>
      <parentid>1095856</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:37:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="813" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}

'''Melankolî''' yek ji elementên depresyonê ye. Cesareta tenêbûnê, cesareta xemgîniyê, ji ber êşên kûr ên kesayetiyê, cezadayîna xwe, xemgîniyeka kûr e. Melankolîk hestên xwe wekî baweriyeke xurt didin der.

Melankolî bi qasî ku mijara psîkologiyê ye ewqas jî ya ol, wêje, feylesofî û estetîkê ye. Peyv ji Grekî tê û cara yekemîn bavê bijîşkiyê [[Hîppokrates ê Kós]] bikaraniye, &quot;Melas Cholê&quot;. Tê wateya Galliyên reş. Gallî navê bereke dîrokîye û li Grek a Antîk gelek neheqî kirine. Melankolî di warê olî de xwe bi heman formê dide der. Wekî pêşxistina şeytên (ji ber ku mixalifê Xwedê ye). Dîsa di warê estetîk, wênesazî, mûzîk hwd de jî xwedî heman formê ye.

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

[[Kategorî:Rewşa giyanî]]</text>
      <sha1>rghjwfieh20cg460ax474p0y326imre</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10480</id>
    <revision>
      <id>1095855</id>
      <parentid>1076065</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:34:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2920" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}

[[Wêne:Kitab al-Bulhan --- demons.jpg|thumb|Mîrê cinan ê îniyê yê bi navê [[Zewbe'e]], li gorî &quot;Kitab el-Bulhan&quot; (1390-1450). Pirtûk li [[Pirtûkxaneya Bodleyî]] ([[Bodleian Library]], Brîtanya) ye.]]

'''Cin''' hebûneke ruhanî, [[mîtos|mîtosî]] ye. Di gelek baweriyên kevn û nûjen de derbas dibe. Piştî belavbûna ola Îslamê li Kurdistanê ketiye [[zimanê kurdî]] jî. Lê bêtir di nav gel de gotina &quot;jimeçêtirka&quot; (ew canberên ji me ango mirovan çêtir) ji bo bêjeya &quot;cin&quot; tê bikaranîn. Beriya [[Îslam]]ê ji bo peyva cin, bi pirranî [[dêv]] dihate bikaranîn. Cin di her baweriyê de xwedî taybetiyeke cuda ye.

== Cin di baweriya Ewropiyan de ==

Demon (daimon) tê binavkirin ku ev ji zimanê [[Grekî]] tê. Dikeve bedene mirov û kesayetiya mirov xirab dikin. [[Sadîst]], êrîşkar, xwînrêj û tolaz in. Milyaketên şeytên in. Wekî ruh in, ne maddeyî ne. Mirov dikare bi bawerîxurtkirina xwe wan ji kesayetiya xwe derîne. Hin caran bi riya [[medyûm]]an dikarin têkilî bi mirovan re daynîn û armancên xwe bêjin. Ola Xirîstiyaniyê jî bawerî bi hebûna wan tîne lê qedexe dike ku mirov bi wan re bilî bibe. Lewra ew dikarin ziyanên mezin bidin mirovan.

== Cin di baweriyên rojhilata navîn û Îslamê de ==

Cin di hemî çandên rojhilata navîn de cih digire û wekî hev tê îzahkirin. Gorî ola Îslamê cin jî wekî mirovan xwedî îrade ne. [[Muhemmed|Muhemmed pêxember]] dînê Îslamê raveyî wan jî kiriye. Wan jî wekî mirovan an pejirandine, an jî red kirine. Ên ku pejirandine dê herin bihuştê. Cin nayên dîtin, dîtbar nînin. Ew jî wekî mirovan dimirin, dizewicin. Bilez in û temendirêj in. Zanîna wan hatina sînorkirin. Hin caran bi daxwaza wan, bi mirovan re têkilî datînin.

== Cin di çanda kurdî de ==

Baweriya hebûnên ruhanî pirr kevn e di çanda [[kurd]]an de. Dînê îslamê bandoreke mezin li çanda kurdan kiriye. Kurd berê ola [[zerdeştî]], olên [[Mîtra]] dihewandin. Niha bi pirranî şîrovekirina cinan dişibe ya ola îslamê. Di çîrokên kurdî de cin wiha tên şîrovekirin &quot;dest û lingên wan berepaşî ne, xwe di dirûvên jin an mêran de nîşanî mirov didin. Mirov ji rê dertînin. Xirabiyê bi mirov dikin. Dilê kê ket wan, dikeve bin otorîteya wan. Cingirtin gengaz e&quot;{{Çavk}}.

== Cin di zanîstê de ==

Ji cîhana [[binhişar]]ê tên. Sistbûna kesayetiyê û [[hişar]]ê, hin nexweşiyên neurologîk, raxwarina madeyên [[trankîlîzan]] û [[psîkotrop]], hin tabloyên [[paranoîd şîzofrenî]]yê hwd dibe sedem ku mirov hin îllûzyonan bîbîne û bi wan re têkeve têkiliyan. Wekî tablo yan elementekê nexweşiyan e. Li çanda Ewropiyan kêm e ev nexweşî. Lewra Ewropî jiyaneke nûjen, rastegîn dijîn. Li Asyayê pirr behsa hebûnên ruhanî tên kirin.

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

[[Kategorî:Dîn]]
[[Kategorî:Mîtolojî]]</text>
      <sha1>4im560mv7pa0jr5tdpq0uaxt0sx18ky</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gurcistan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10640</id>
    <revision>
      <id>1095877</id>
      <parentid>1095548</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T19:59:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15071" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>0hq637o4qu8sjsvrez7k2h333gwyqxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095878</id>
      <parentid>1095877</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:00:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15132" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>8r66y1d9dkqqsbz21a1r101d2aaqlkz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095879</id>
      <parentid>1095878</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:14:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21984" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>j4ktrlg5d1duy34hbxmpjabezpealiv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095880</id>
      <parentid>1095879</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:19:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23892" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>4fve99ux8hycjz4s5408yt59iwswgur</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095881</id>
      <parentid>1095880</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:22:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Erdnîgarî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25482" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osîtî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yûnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.&lt;ref name=&quot;GEcensus2014&quot;/&gt;

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Abhazî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. .&lt;ref name= &quot;GEcensus2014&quot;/&gt;

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>f0e2gyll3hedmjq2lwvek4vg4mxuj0e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095882</id>
      <parentid>1095881</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:23:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25468" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. .

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>i47pe799db8uwnmkl6l8ucgra5i48mp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095883</id>
      <parentid>1095882</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:26:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Demografîk */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25579" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. .

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>r1qrtwlax8gyai0ogay2yqpugo360lb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095884</id>
      <parentid>1095883</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:27:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27586" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
{{immersion2|Çand li Gurcistanê}}
[[Wel:Cinema Rustaveli.jpg|biçûk|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[[[Sjota Rustaveli]] daniye. [romantîk | romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji [[[[hunera yûnanî ya klasîk]]], [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû. [Rûsyaya Tsarist]].

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>90z7kjzvek6g4xyh0a3fcup9gywp0x1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095885</id>
      <parentid>1095884</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:28:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27539" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wel:Cinema Rustaveli.jpg|biçûk|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>it49xik623y54hykbhymmq608ay68mo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095886</id>
      <parentid>1095885</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:29:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Çand */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27539" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>ide22b0ncx0o9zz1v7iu6fd77ohrzyi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095887</id>
      <parentid>1095886</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:30:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Çand */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28882" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
{{immersion2|Muzika gurcî}}

Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[polyphony]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

[[Ketbûna Gurcistanê di pêşbirka strana Eurovisionê de|Gurcistan]] li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû.
Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>8gm16iqdwf38fswkt5es6i3kmapqld9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095888</id>
      <parentid>1095887</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28799" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>403oxu3a8wmhxwmtrz8xwca85im0234</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095889</id>
      <parentid>1095888</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:32:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30836" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
{{kûrahî2|Pêjgeha gurcî}}
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Adjaria. ] ]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
{{kûrahî2|Şerabayên gurcî}}

Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.
[[Pel:Georgia versus Russia at rugby.jpg|piçûk|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]
Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.
Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>9ww9rt2bs7390uusv4wynlzzqndyk24</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095890</id>
      <parentid>1095889</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:34:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30767" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>sndiapicwhzbpsegsu641za14pl23bn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095891</id>
      <parentid>1095890</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:36:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32823" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

=== Spor ===
Lîstikên herî populer ên li Gurcistanê [[futbol]], [[basketbol]], [[rugby]], [[qehle]], [[judo]] [[giranhilgirtin]] hene. Di dîrokê de, Gurcistan bi perwerdehiya laşî ya xwe tê zanîn; Tê zanîn ku [[Împeratoriya Roma|Rom]] piştî dîtina teknîkên li kevnar [[Îberya Kafkasyayê]] bi taybetmendiyên fîzîkî yên [[Gurciyan]] balkêş bûn.&lt;ref&gt;Romanan peykerê ku temsîla Îberiyan dike çêkirin. padîşah Pharsman piştî ku di serdana xwe ya Romayê de rêbazên perwerdehiya Gurcistanê nîşan da; [[Cassius Dio]], ''Dîroka Romayê'', LXIX, 15.3&lt;/ref&gt; Peşkêşî li Gurcistanê werzîşek girîng a dîrokî dimîne, û hin dîroknas bawer dikin ku [[Şêweya Grek-Romî|Şêweya gulaşê ya Yewnanî-Romî] ] çend hêmanên gurcî hene.&lt;ref&gt;Williams, Douglas. ''Gurcistan di dilê min de'', 1999.&lt;/ref&gt;

Li Gurcistanê, şêwaza pehlewaniya Kakhetî yek ji wan ên herî populer e. Berê, çend şêwazên pehlewaniyê yên ku îro ne hevpar in hebûn. Bo nimûne, li herêma Chevsuretî ya Gurcistanê sê şêwazên gulaşê hene. Lîstikên din ên populer ên di sedsala 19-an de [[polo polo|polo]] û lelo bûn, lîstikek gogê ya kevneşopî ya Gurcistanê ku paşê bi rugby hate guheztin.

==== Futbol ====
Yek ji werzîşên herî mezin ên Gurcistana îroyîn futbol e. Futbol li welêt bi giranî ji hêla [[Federasyona Futbolê ya Gurcistanê]] (GFF), ku di sala 1936-an de hate damezrandin, tê rêvebirin. lîgên futbolê yên Pirveli Liga]] û [[Meore Liga]]]. Klûba futbolê ya herî hêja ya welêt bi navê [[Dinamo Tbilisi FK|Dinamo Tbilisi]] ​​ye û ji paytext Tbilisi tê. Klûb ji serxwebûnê ve 13 caran ji 21 îmkanên Umaglesi Lîga qezenc kiriye û di sala 1981-an de wan, hinekî bi sansasyon, [[kapaya serketî ya kupayê di futbolê de]] li hember almanî [[FC Carl Zeiss Jena|Carl Zeiss Jena]] qezenc kir. Stadyûma futbolê ya herî mezin a welêt, [[Yadyûma Boris Paichadze]], li Tiflîsê ye, ku di heman demê de duyemîn mezintirîn, [[Micheil Meschi Stadyum ]], heye.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>62j8gt7l9q5615dzyqk86pdkdoqgqp9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095892</id>
      <parentid>1095891</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:37:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32797" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

=== Spor ===
Lîstikên herî populer ên li Gurcistanê [[futbol]], [[basketbol]], [[rugby]], [[qehle]], [[judo]] giranhilgirtin hene. Di dîrokê de, Gurcistan bi perwerdehiya laşî ya xwe tê zanîn; Tê zanîn ku [[Împeratoriya Roma|Rom]] piştî dîtina teknîkên li kevnar [[Îberya Kafkasyayê]] bi taybetmendiyên fîzîkî yên [[Gurcî|Gurciyan]] balkêş bûn.&lt;ref&gt;Romanan peykerê ku temsîla Îberiyan dike çêkirin. padîşah Pharsman piştî ku di serdana xwe ya Romayê de rêbazên perwerdehiya Gurcistanê nîşan da; [[Cassius Dio]], ''Dîroka Romayê'', LXIX, 15.3&lt;/ref&gt; Peşkêşî li Gurcistanê werzîşek girîng a dîrokî dimîne, û hin dîroknas bawer dikin ku Şêweya gulaşê ya Yewnanî-Romî çend hêmanên gurcî hene.&lt;ref&gt;Williams, Douglas. ''Gurcistan di dilê min de'', 1999.&lt;/ref&gt;

Li Gurcistanê, şêwaza pehlewaniya Kakhetî yek ji wan ên herî populer e. Berê, çend şêwazên pehlewaniyê yên ku îro ne hevpar in hebûn. Bo nimûne, li herêma Chevsuretî ya Gurcistanê sê şêwazên gulaşê hene. Lîstikên din ên populer ên di sedsala 19an de [[Polonî|polo]] û lelo bûn, lîstikek gogê ya kevneşopî ya Gurcistanê ku paşê bi rugby hate guheztin.

==== Futbol ====
Yek ji werzîşên herî mezin ên Gurcistana îroyîn futbol e. Futbol li welêt bi giranî ji hêla [[Federasyona Futbolê ya Gurcistanê]] (GFF), ku di sala 1936-an de hate damezrandin, tê rêvebirin. lîgên futbolê yên Pirveli Liga]] û [[Meore Liga]]. Klûba futbolê ya herî hêja ya welêt bi navê [[Dinamo Tbilisi FK|Dinamo Tbilisi]] ​​ye û ji paytext Tbilisi tê. Klûb ji serxwebûnê ve 13 caran ji 21 îmkanên Umaglesi Lîga qezenc kiriye û di sala 1981-an de wan, hinekî bi sansasyon, [[kapaya serketî ya kupayê di futbolê de]] li hember almanî [[FC Carl Zeiss Jena|Carl Zeiss Jena]] qezenc kir. Stadyûma futbolê ya herî mezin a welêt, [[Yadyûma Boris Paichadze]], li Tiflîsê ye, ku di heman demê de duyemîn mezintirîn, [[Micheil Meschi Stadyum ]], heye.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>3txogoukybuljif7v4sst0ri64rmlv6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095893</id>
      <parentid>1095892</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:38:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32758" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

=== Spor ===
Lîstikên herî populer ên li Gurcistanê [[futbol]], [[basketbol]], [[rugby]], [[qehle]], [[judo]] giranhilgirtin hene. Di dîrokê de, Gurcistan bi perwerdehiya laşî ya xwe tê zanîn; Tê zanîn ku [[Împeratoriya Roma|Rom]] piştî dîtina teknîkên li kevnar [[Îberya Kafkasyayê]] bi taybetmendiyên fîzîkî yên [[Gurcî|Gurciyan]] balkêş bûn.&lt;ref&gt;Romanan peykerê ku temsîla Îberiyan dike çêkirin. padîşah Pharsman piştî ku di serdana xwe ya Romayê de rêbazên perwerdehiya Gurcistanê nîşan da; [[Cassius Dio]], ''Dîroka Romayê'', LXIX, 15.3&lt;/ref&gt; Peşkêşî li Gurcistanê werzîşek girîng a dîrokî dimîne, û hin dîroknas bawer dikin ku Şêweya gulaşê ya Yewnanî-Romî çend hêmanên gurcî hene.&lt;ref&gt;Williams, Douglas. ''Gurcistan di dilê min de'', 1999.&lt;/ref&gt;

Li Gurcistanê, şêwaza pehlewaniya Kakhetî yek ji wan ên herî populer e. Berê, çend şêwazên pehlewaniyê yên ku îro ne hevpar in hebûn. Bo nimûne, li herêma Chevsuretî ya Gurcistanê sê şêwazên gulaşê hene. Lîstikên din ên populer ên di sedsala 19an de [[Polonî|polo]] û lelo bûn, lîstikek gogê ya kevneşopî ya Gurcistanê ku paşê bi rugby hate guheztin.

==== Futbol ====
Yek ji werzîşên herî mezin ên Gurcistana îroyîn futbol e. Futbol li welêt bi giranî ji hêla [[Federasyona Futbolê ya Gurcistanê]] (GFF), ku di sala 1936-an de hate damezrandin, tê rêvebirin û [[Meore Liga]] Klûba futbolê ya herî hêja ya welêt bi navê [[Dinamo Tbilisi FK|Dinamo Tbilisi]] ​​ye û ji paytext Tbilisi tê. Klûb ji serxwebûnê ve 13 caran ji 21 îmkanên Umaglesi Lîga qezenc kiriye û di sala 1981-an de wan, hinekî bi sansasyon, [[kapaya serketî ya kupayê di futbolê de]] li hember almanî [[FC Carl Zeiss Jena|Carl Zeiss Jena]] qezenc kir. Stadyûma futbolê ya herî mezin a welêt, [[Yadyûma Boris Paichadze]], li Tiflîsê ye, ku di heman demê de duyemîn mezintirîn, [[Micheil Meschi Stadyum ]], heye.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>3r9f3nkg9q5iubws1d61zsigobp6dve</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095894</id>
      <parentid>1095893</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:39:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Çand */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33431" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]{{Wergerîne|ar|ziman2=de|ziman3=pt|bijartî=1}}
'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

=== Spor ===
Lîstikên herî populer ên li Gurcistanê [[futbol]], [[basketbol]], [[rugby]], [[qehle]], [[judo]] giranhilgirtin hene. Di dîrokê de, Gurcistan bi perwerdehiya laşî ya xwe tê zanîn; Tê zanîn ku [[Împeratoriya Roma|Rom]] piştî dîtina teknîkên li kevnar [[Îberya Kafkasyayê]] bi taybetmendiyên fîzîkî yên [[Gurcî|Gurciyan]] balkêş bûn.&lt;ref&gt;Romanan peykerê ku temsîla Îberiyan dike çêkirin. padîşah Pharsman piştî ku di serdana xwe ya Romayê de rêbazên perwerdehiya Gurcistanê nîşan da; [[Cassius Dio]], ''Dîroka Romayê'', LXIX, 15.3&lt;/ref&gt; Peşkêşî li Gurcistanê werzîşek girîng a dîrokî dimîne, û hin dîroknas bawer dikin ku Şêweya gulaşê ya Yewnanî-Romî çend hêmanên gurcî hene.&lt;ref&gt;Williams, Douglas. ''Gurcistan di dilê min de'', 1999.&lt;/ref&gt;

Li Gurcistanê, şêwaza pehlewaniya Kakhetî yek ji wan ên herî populer e. Berê, çend şêwazên pehlewaniyê yên ku îro ne hevpar in hebûn. Bo nimûne, li herêma Chevsuretî ya Gurcistanê sê şêwazên gulaşê hene. Lîstikên din ên populer ên di sedsala 19an de [[Polonî|polo]] û lelo bûn, lîstikek gogê ya kevneşopî ya Gurcistanê ku paşê bi rugby hate guheztin.

==== Futbol ====
Yek ji werzîşên herî mezin ên Gurcistana îroyîn futbol e. Futbol li welêt bi giranî ji hêla [[Federasyona Futbolê ya Gurcistanê]] (GFF), ku di sala 1936-an de hate damezrandin, tê rêvebirin û [[Meore Liga]] Klûba futbolê ya herî hêja ya welêt bi navê [[Dinamo Tbilisi FK|Dinamo Tbilisi]] ​​ye û ji paytext Tbilisi tê. Klûb ji serxwebûnê ve 13 caran ji 21 îmkanên Umaglesi Lîga qezenc kiriye û di sala 1981-an de wan, hinekî bi sansasyon, [[kapaya serketî ya kupayê di futbolê de]] li hember almanî [[FC Carl Zeiss Jena|Carl Zeiss Jena]] qezenc kir. Stadyûma futbolê ya herî mezin a welêt, [[Yadyûma Boris Paichadze]], li Tiflîsê ye, ku di heman demê de duyemîn mezintirîn, [[Micheil Meschi Stadyum ]], heye.

=== Medîya ===
Li Gurcistanê di dema serxwebûnê de [[1991]] [[Sensûr]] medyaya girseyî bi fermî hate rakirin. Lêbelê, hîn jî di [[azadiya derbirînê]] welat de sînor hene.&lt;ref name=&quot;UI&quot;/&gt; Rêxistin [[Freedom House]] medyaya girseyî ya Gurcistanê wekî &quot;qismî azad&quot; bi nav dike û bawer dike ku serxwebûna medyayê piştî [[Şoreşa Gulê]] [[2003]] kêm bû. Rast e medya hene ku bi eşkere rexneyên xwe li hikûmetê digirin, lê xwediyên rojname û medyaya weşanê gelek caran dixwazin têkiliyên baş bi desthilatdaran re bikin û ji ber vê yekê zextê li rojnamevanên xwe yên kar dikin. Encam di nava rojnamegeran de xwe-sansûra berbelav e.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>3pz1d65vd3zmufmlwnmmimjd23pnvxx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095895</id>
      <parentid>1095894</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:39:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:FD90:1E5E:C1A9:ACF6</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33382" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = საქართველო
 | navê_fermî        = Sakartvelo
 | navê_kurdî        = Gurcistan
 | al                = Flag of Georgia.svg
 | nîşan             = Greater coat of arms of Georgia.svg
 | sirûda_netewî     = თავისუფლება
 | cîh               = Georgia in Europe.svg
 | zimanên_fermî     = [[Gurcî]]
 | zimanên_tev       =  
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serxwebûn         = [[26'ê gulanê]] , [[1918]]
 | paytext           = [[Tibîlîsî]]
 | serok_komar       = [[Salomê Zûrabîşvîlî]]
 | serokwezir       = [[Îraklî Xarîbaşvîlî]]
 | rûerd             = 69 700 
 | gelhe             = 3.720.400 (2016)
 | berbelavî         = 53,4
 | dirav             = [[Larî]] (ლარი)
 | koda_dirav        = GEL
 | dem               = +4
 | nîşana_înternetê  = .ge
 | koda_telefonê     = +995
}}
[[Wêne:Georgia cities01.png|thumb|Nexşeya Gurcistanê]]'''Gurcistan''' (''Curciya''&lt;ref&gt;Kovara War, 2011, [[Dihok]]&lt;/ref&gt; jî jê re dibêjin, bi [[gurcî]]: საქართველო ''Sakartvelo'') yek ji welatên cîranên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye. Li [[Qefqaz]]ê, li rojhilata [[Deryaya Reş]] e. Li Gurcistanê derdora 48.000 [[kurd]] jî dijîn ko pirranî [[êzîdî]] in.&lt;ref&gt;Goverment Multinational Counting of of Georgia (Mikheil Saakashvili) &lt;/ref&gt; Rûberê wê nêzîkî 69.700 [[km²]] ye û li wir dora 4,7 [[milyon]] kesan hene (di sala [[2004]]an de). Paytexta Gurcistanê [[Tibîlîsî]] (bi gurcî: თბილისი, ''Tbilisi'').
== Etîmolojî ==
{{Gotara sereke|Navê Gurcistanê}}
Etnîkî [[Gurcî]] ji xwe re dibêjin &quot;Kartvelebi&quot;,  welatê xwe Sakartvelo û zimanê xwe &quot;Kartuli&quot;. Li gorî dîroknivîsên gurcî yên kevn (მამალილილიმობი), bav û kalê [[Gurcî|Gelê Kartveliyan]] K'art'los (მარილერი) bû, neviyê [[Încîl| Încîl]] [[Yafet]]. Navê Sakartvelo (ღალარი) ji du beşan pêk tê. Koka wê, ''kartvel-i'', niştecihekî herêma navendî-rojhilatê Gurcistanê ya Kartli, an jî [[Qefqasya|Iberia]] diyar dike ku di çavkaniyên ji [[Împeratoriya Bîzansê]] [[Yewnanistana Kevn]] ([[Strabon]], [[Herodotus]], [[Plutarch]], [[Homeros]] û yên din) û [[Împeratoriya Romê]] ([[Titus Livius]], [[Publius Cornelius Tacitus]] hwd.) Gurciyên Rojhilatî yên destpêkê wekî Îberî binav dikin. (''Iberoi'' li gor hin çavkaniyên Yewnanî) û Gurciyên rojavayî yên wek [[Kolkî|kolchers]].&lt;ref&gt;Braund, David. : A History of Colchis and Transcaucasian Iberia, 550 BZ-PZ 562, rûpel 17-18&lt;/ref&gt; Bi swêdî ji Gurcistanê re berê bi rûsî exonymen jî &quot;Grusien&quot; dihat gotin.

Mîna piraniya gelên xwecihî yên Kafkasyayê, Gurcî jî ne ji komên etnîkî yên sereke yên [[Ewropa]] an [[Asya]] ne. [[Gurcî|Zimanê gurcî]] ne zimanekî [[Zimanên hind û ewropî]], [[Tirkî|Tirkî]], ne jî [[Zimanên Semîtîk|Semîtî]] ye. The Ancient Jewish Chronicle of [[Yosephus]] Gurciyan wekî ''Iberes'', ku jê re Thobel Tubal jî dihat gotin, binav dike.&lt;ref&gt;The Complete Works, Jewish Antiquities, Josephus, Book 1, r. 57&lt;/ref&gt;

Peyvên Gurcistan û Gurcî li Ewrûpaya Rojava di çend salên navîn [[salnameyan]] de têne xuyang kirin. Dîroknivîserê Fransî [[Jacques de Vitry]] û gerokê îngilîz [[John de Mandeville|John Mandeville]] nivîsîbûn ku ji Gurciyan re &quot;Gurcî&quot; tê gotin, ji ber ku ew pir qedrê [[Saint-Georges-de-Luzençon|Saint George]] dikin. Nemaze, di Çile 2004 de welat dest bi bikaranîna [[Alaya Gurcistanê|ala pênc xaç]] ku tê de [[St. Georg|Xaça St. George's]] dest pê kir. Ala berê li Gurcistanê di sedsala çaremîn de û di serdema [[Navnîşana IP|navnîşan]] de dihat bikaranîn.&lt;ref&gt;David Marshall Lang, ''The Georgians,'' (New York: Frederick A. Praeger, Inc., 1966), 17-18. &lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
[[Wêne:Vakhtang VI of Kartli (Eastern Georgia).jpg|thumb|Padîşahê Gurcistanê [[Vakhtang VI]] (1716–1724), zagonsaz û pisporê hiqûqê. Jê re jî tê gotin &quot;Gurcî [[Justinianus|Justinianus]]&quot;]]
Padîşahiya [[Kolxîs]], bi qasî ku bi Gurcistana rojava re têkildar e, berî serdema [[Homeros]] jî ji hêla Yewnaniyan ve dihat zanîn, di nav tiştên din de çerxa çîrokê ya li ser [[çermê zêrîn]] li Kolchis derbas dibe. Di sedsala 6an a BZ de, [[Yewnanistan|Yewnanân]] li peravên Kolxîsê çend kolonî ava kirin.

Damezrandina dewleteke din a girîng ji bo dîroka Gurcistanê bi navê [[Çiyayên Qefqasê|Iberia Kafkasya]] dihat naskirin. Paşê welat pêşî di sala 23'an de ji aliyê [[Împeratoriya Romê]] ve, piştre jî di sala 265'an de ji aliyê [[Dîroka Îranê|Împeratoriya Farsîyan]] ve hate dagirkirin.

Gurcistan di sedsala 4ê PZ de [[Xiristiyanî|Mesîhî]] bû [[Sedsala 8'an]] de, welat di dema [[Bagratiyan]] de bû yek ku Gurcistan di vê demêde dibe hêzek mezin a herêmî.

[[Wêne:Franz Xavier Winterhalter. Princess Catherine Dadiani.jpg|thumb|Ekaterine Dadiani, Princess of Mingrelia|Katarina, prensesa [[Megrelia]], herêmek dîrokî li rojavayê Gurcistanê]] Di sibata sala pêş de bi Azerbaycan û Ermenîstana îroyîn re [[Qefqasya|Komara Federal a Demokratîk a Transqefqâsyayê]] ava kirin. Lêbelê, Federasyon piştî sê mehan di Gulana 1918 de hate hilweşandin.

Welat ji 26 Gulan 1918 heta [[1921]] wek [[Gurcî|Komara Gurcistana Demokratîk]] serbixwe bû. Di sala 1921'an de Komarê ji aliyê [[Artêşa Sor]] ve hat dagirkirin. Di [[1936]] de bû [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya [[Komara Sovyet a Sosyalîst a Gurcistanê|KSSya Gurcistanê]] li [[Yekîtiya Sovyet]]. Di serdema Sovyetê de, Gurcistan bi şeraba xwe navdar bû.

Bi saya avhewaya baş û xwarina baş, ew ji bo betlaneyên Yekîtiya Sovyetê jî cîhek pir populer bû. Li Gurcistana bi bereket, kêmasiya xwarinê tune bû û kêmasiya kelûpelan kêmtir xuya bû ji ber ku rayedarên Sovyetê nekarîn bazara reş a berfireh a hilberîna taybet a tiştên kêm kontrol bikin.

Welat di [[1991]] de serbixwe bû. Herêmên [[Abxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] serxwebûna xwe ji Gurcistanê dixwazin. Di Mijdarê de [[2003]], serokê berê, [[Eduard Shevardnadze]], ji ber xwenîşandanên girseyî yên ku ji ber gumanên [[sextekarîya hilbijartinê]], bûyerek bi navê [[Şoreşa Gul]] ji kar hat avêtin. Di hilbijartinên serokatiyê de, di 4ê Çile [[2004]] de, [[Mîxaîl Saakaşvîlî]] bi rêjeya ji sedî 96&amp;nbsp;ê dengan wek serokomar hat hilbijartin.

Hilbijartinên nû ji bo 5 Çile [[2008]] hatin gotin. 22 namzed beşdarî hilbijartina serokomariyê bûn.
Mikhail Saakashvili bi zêdetirî 1 milyon deng (53,47&amp;nbsp;%) ji nû ve hat hilbijartin ku ji hevrikê sereke [[Levan Gatjetjiladze]] du qat zêdetir bû. Partiya Saakaşvîlî [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] jî piraniya xwe di parlementoyê de girt.

Têkildarî çend welatên Ewropî ku di sala 2008-an de parêzgeha Kosovayê ya veqetandî ya Sirbî wek dewletek serbixwe nas kiribûn, komarên Gurcistanê yên veqetandî [[Ebxazya]] û [[Başûrê Alanistanê]] daxwazên xwe yên serxwebûnê nû kirin.

=== Şerê li Gurcistanê 2008 ===
{{Gotara bingehîn|Şere Gurcistanê 2008an}}
Di Tebaxa 2008ê de, [[Şerê Gurcistanê 2008|Şerê Gurcistanê]] li aliyekî bi Gurcistanê û [[Rûsya]] û komarên veqetandî yên [[Ebxazya]] û [[Osetyaya Başûr]] li aliyê din dest pê kir.  Li hember topbarankirina niştecihên Gurcistanê yên li derdora Osetyaya Başûr, Gurcistanê hêzên xwe yên parastinê şandin herêmê. [[Rûsya]] ji hêla leşkerî ve piştgirî da Osetyaya Başûr û dema ku komara din a Gurcistanê ya veqetandî [[Ebxazya]] jî ket nav pevçûnê, eniya duyemîn hat vekirin. Di 7 Tebax 2008 de, hêzên Gurcistanê êrîşek bi topan a mezin li ser paytexta Osetyaya Başûr [[Tschinvali]] pêk anî. Şer bi awayekî fermî ji 8ê tebaxê heta 16ê tebaxa 2008ê dewam kir. Di 2ê çileya pêşîna (December) 2008ê de, Encûmena Yekîtiya Ewropî biryar da ku lêpirsînek serbixwe ya rastiyan tayîn bike. di Şerê Gurcistanê de, lêpirsînê encam da ku Gurcistanê bi êrîşeke ne rewa dest bi şer kiriye.&lt;ref&gt;{ {rojname ref |headline='Gurcistanê dest bi şer kir'|url=http://www.svd.se/nyheter/utrikes/artikel_3588925.svd |rojname=[[Svenska Dagbladet]]&lt;nowiki&gt; |date=30 îlon 2009 |dakêşandin date=1 Cotmeh 2009}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt;

=== Gurcistana Hemdem ===
Di Cotmeha 2012 de, hevpeymaniya opozîsyonê Xewna Gurcistan di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ket. Serok Saakaşvilî qebûl kir ku partiya wî ya desthilatdar di hilbijartinê de têk çû. Di Cotmeha 2013an de dîsa hilbijartinên serokatiyê hebûn. Serok Mikhail Saakashvili ji sala 2003 de, ji bo du serdeman, welat birêve birin û nekarî careke din bibe namzed. Ji hilbijartinên parlemanî yên Cotmeha 2012 de, welat ji hêla hevpeymaniya &quot;Xewna Gurcistanê&quot; ve, bi serokatiya serokwezîr û milyarder [[Bidzina Ivanishvili]] tê birêvebirin. Hilbijartina serokatiyê ji aliyê [[Giorgi Margvelasjvili]], ku berendamê hevpeymaniya desthilatê ya Îvanishvili bû, bi ser ket.

Di Cotmeha 2018 de, Gurciyan ji bo şeş salên pêş de serokek nû hilbijart. Namzedê serokkomariya serbixwe [[Salomé Zurabishvili|Salome Zurabishvili]] bû yekem seroka jin a Gurcistanê. Serokkomarê wê demê Giorgi Margvelashvili, ji bo carek din namzed nebû û partiya desthilatdar, Xewna Gurcistanê berbijarekî din destnîşan nekir, li şûna wê Xewna Gurcistanê piştgirî da berbijarê serbixwe Zurabishvili. Serokkomar niha tenê xwediyê hêza sembolîk bû. Niha partiya desthilatdar hemû desthilatên siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kiribû. Serokatî bûbû fîgur. Siyaset li Gurcistanê bi giranî bi bandora olîgarş Bidzina Ivanishvili ve tê xuyang kirin. Li pişt perdeyê welat bi rêve dibe. Îvanishvili bi xwe salekê serokwezîrtiyê kir û dema ku di sala 2013an de îstifa kir, kesên ewledar ên xwe di rêveberiyê de wezîfedar kirin.

== Siyaset ==
===Rewş===
Gurcistan bi [[Serokanî|nîv-serokatî]] [[komar]] bi [[Serokan|Serokê]] wekî serokê dewletê û [[Serokwezîr]] wekî serokê dewletê ye. rêvebir. Serokatî îro tenê xwedî hêzeke sembolîk e. Piştre partiya desthilatdar hemû desthilata siyasî radestî parlemento û serokwezîriyê kir û Serokatî bûye fîgur.

Şaxa rêvebirina desthilatê ji serok û [[Hikûmeta Gurcistanê]] pêk tê. Hikûmet ji wezîran pêk tê, bi serokatiya serokwezîr û ji aliyê serokkomar ve tê destnîşankirin. Hêjayî gotinê ye ku wezîrên berevanî û navxwe ne endamên hikûmetê ne, lê rasterast ser bi serokomar in. [[Giorgi Margvelashvili]] piştî serketina hilbijartinên serokatiyê yên di Mijdara 2013an de bû serokkomarê Gurcistanê. Têkildarî hilbijartinê, serokwezîrê wê demê [[Bidzina Ivanishvili]] îstifa kir û [[Irakli Gharibashvili]] wek serokwezîrê nû hat destnîşankirin. wezîr. Di 18 Kanûn 2018 de, Margvelashvili di serokatiyê de ji aliyê [[Salomé Zurabishvili]] hate hilbijartin. Serokê Xewna Gurcistanê, Bidzina Ivanishvili, welat li pişt perdeyê birêve dibe. Hêza siyasî ya parlamento û serokwezîr e. Serokatî bûbû fîgur.

[[Desthilata qanûnî]] di destê [[Parlamentoya Gurcistanê]] de ye. Parlamento, parlemaneke yekalî ye û 150 endamên wê hene, ku wek cîgir tên naskirin, ji wan 75 endam nûnerên rêjeyî ne û 75 jî bi rêya navçeyên yekalî tên hilbijartin û nûneratiya navçeyên xwe dikin. Endamên parlementoyê ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Du blokên partiyan piştî hilbijartinên parlemanî yên 2012-an nûnerên xwe ji bo parlamentoyê hatin hilbijartin: [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] (partiya desthilatdar berî hilbijartinê) û [[Xewna Gurcistan]] ku di hilbijartinên parlamentoyê de bi ser ketin. Di 2016 û 2020an de partiya desthilatdar Xewna Gurcistanê di hilbijartinên parlementoyê de bi ser ket.

Li ser asta azadiya siyasî ya ku li Gurcistanê serdest e, nêrînên cuda hene. Serokdewletê berê Saakaşvilî di wê baweriyê de bû ku &quot;welat di rê de ye ku bibe 'demokrasiya ewropî'&quot;. [[Freedom House]] Gurcistanê di nav koma welatên qismî azad de cih digire, ligel welatên mîna wek [[Ukrayna]], [[Meksîka]] û [[Bosna û Herzegovîna]].

=== Mafên mirovan ===
[[Mafên mirovan]] li Gurcistanê bi [[Destûra Bingehîn|Destûra Bingehîn]] ya welêt tê misoger kirin. Ji bo mafên mirovan  ''[[Ebxazya|Ebxazî]] ya serbixwe heye ku ji aliyê Parlamentoya Gurcistanê ve hatiye hilbijartin da ku van mafan bicîh bîne. Gurcistanê di 2005 de [[Peymana Çarçove ya Konseya Ewropayê ya li ser Kêmarên Neteweyî]] pejirand. [[Rêxistina Ne Hukûmî| NGO]]&quot; Tolerans&quot; di rapora xwe ya alternatîf de behsa kêmbûna bilez a hejmara dibistanên Azerbeycanê dike û li ser bûyerên ku li dibistanên Azerbaycanê midûr hatine tayînkirin bêyî ku bi [[Azerî|Zimanê Azerî]] zanibin.&lt;ref&gt;{{webref|url =http://www .minelres.lv/reports/georgia/Shadow_Report_Georgia_2008.pdf|title=Rapora Alternatîf li ser pêkanîna Peymana Çarçove ya Parastina Kêmarên Netewî li herêma Kvemo Kartli - Tbîlîsî, 2008 - p. . 58-59}} {{icon}}&lt;/ref&gt;''

[[Wêne:Nato poster tbilisi.jpg|thumb|Afîşa hilbijartinê ya bi zimanê Îngilîzî li ser endametiya NATOyê li paytexta Gurcistanê [[Tbilisi]].]]

=== Parastin ===
[[Wêne: Georgian soldiers board helicopter.JPG|thumb|Leşkerên Gurcistanê li [[helîkoptera êrîşkar]] modela [[Mil Mi-8]].]]
Leşkerên Gurcistanê di nav [[artêş]], [[hêza esmanî|hêzên esmanî]], [[hêzên taybet|hêzên taybet]] û [[cerdevanên neteweyî]]t dabeş dibe. Berevanî di destpêka salên 1990-an de hate damezrandin û piştre ji yekîneyên [[Sovyet]] yên li Gurcistanê mane, [[milîs]] komên, û vegerandina personelên leşkerî yên Gurcistanê ji cihên cihê yên di nava artêşa Sovyetê de pêk dihat.

Artêşa Gurcistanê bi giştî ji 32 hezar û 650 kesî pêk tê, ji wan 18 hezar û 993 di hêzên bejayî, 2 hezar û 91 di hêza hewayî, hezar û 350 di hêzên deryayî û 9 hezar û 196 jî di rêvebirî û karmendan da dixebitin.

Karên artêşê di [[Destûra Bingehîn]] Gurcistanê, qanûnên parastinê yên welêt û leşkerîya neteweyî [[stratejî]] de têne tertîb kirin, û hevkariyên navneteweyî yên ku Gurcistan tê de beşdar dibe. Niha [[Wezîrê Parastinê]] [[Davît Kezeraşvîlî]] ye. Gurcistan ji [[2004]] bi serbazên li [[Iraq]] beşdar bû, serbazên ku lê jiber [[Şerê Gurcistanê 2008]] hatin birin malê.

Di dirêjahiya serdema serxwebûnê de, sîyaseta derve ya Gurcistanê karekî hevseng bû ku wan dixwest bi cîhana rojava re têkilîyên nêzîk saz bikin û di heman demê de hewl dida ku dengek baş li hember [[Rûsya]] biparêze. Gurcistan tevlî [[1994]] projeya hevpeymaniya leşkerî [[NATO]] [[Hevkariya ji bo Aştiyê]] bû û ji [[2005]] de xwest ku bibe endamek tam a [[NATO]]. Di meha Çile de [[2008]], li welêt şêwirdarî [[referandum]] hat kirin ku nîşan da ku ji sedî 77 ê gelê Gurcistanê alîgirê endametiya NATOyê ye. Di civîna NATOyê de li [[Bukreş]] di nîsana heman salê de, lê belê rêberên NATOyê biryar da ku Gurcistanê bibe endamê yekîtiya parastinê, lê deriyê endamtiya pêşerojê vekirî hişt.&lt;ref&gt;[http:// svt.se/svt/jsp/ Crosslink.jsp?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos=lasmer Ukrayna dixwaze pêvajoya NATOyê lez bike] {{Wayback|url=http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.j. ?d=22584&amp;a=1226999&amp;lid=puff_1227002&amp;lpos= lasmer |date=20111108174608 }} [[Raport]] 24-08-2008&lt;/ref&gt;

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
Gurcistan bi welatên cîranên xwe [[Ermenistan]], [[Azerbeycan]] û [[Tirkiye]] re têkiliyên baş didomîne û bi awayekî aktîf beşdarî rêxistinên herêmî yên wekî Encumena Aborî ya Deryaya Reş û [[GUAM]] dibe. Gurcistanê jî bi [[Japonya]], [[Uruguay]], [[Koreya Başûr]], [[Israel]], [[Srî Lanka]], [[Ukrayna]] û gelek neteweyên din.

Gurcistan niha ji bo ku bibe endamek tam a hevalbendiya leşkerî [[NATO]] dixebite. Di Tebaxa 2004 de, plana serîlêdana kesane bi fermî ji NATO re hate şandin. Di 29ê cotmeha heman salê de, Konseya Atlantîka Bakur a NATOyê Plana Çalakiya Hevkariya Kesane (bi navê IPAP) ji Gurcistanê pejirand û derbasî qonaxa duyemîn a entegrasyona Euro-Atlantîk bû. Di sala 2005 de, bi biryara serokkomarê Gurcistanê, Komîsyona Dewletê ji bo pêkanîna Plana Çalakiya Hevkariya Kesane hate damezrandin. Komîsyon bi koordînasyon û şopandina pêkanîna plana çalakiyê hate erkdarkirin.
Endamtiya Gurcistanê li NATOyê bûye mijareke sereke ya siyasî li welêt, û yek ji mezintirîn sloganên partiya desthilatdar [[Neteweyên Yekbûyî|Tevgera Neteweyî ya Yekbûyî]] di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2008 de endametiya NATOyê ye.

== Aborî==
Aboriya Gurcistanê bi kevneşopî ji [[tûrîzm]] (li [[Behra Reş|herêma Deryaya Reş]]), çandiniya [[fêkiyên citrus]] û [[tirî]] pêk tê; kanan (bi [[manganese]] û [[sifir]] wekî hilberên sereke); û hin hilberandina pîşesazî ya kêm, bi giranî [[Şarabên Gurcî|Şarab]], [[metal]], [[makîne]], [[kîmyewî]] û [[tekstîl]] hilberînin. Welat neçar e ku beşeke mezin ji enerjiya xwe, bi giranî [[Gaza rondikbar]] û [[petrol]] îthal bike. Tenê hilberîna elektrîkê ya mezin a Gurcistanê bi xwe ji [[Hîdroelektrîk]] tê ku mezintirîn santrala elektrîkê, [[Bendava Îngurî]], %46 ji hilberîna enerjiyê ya welat pêk tîne.

Dewleta Gurcistanê ji ber pirsgirêkên berhevkirina [[Bacelanî|bac]] xwedan [[kêmasiya bûdceyê]] mezin e, û welat jî ji kêmbûna hin enerjiyê dikişîne. Tora elektrîkê hate taybet kirin [[1998]] û dabînkirina elektrîkê baştir bûye lê dîsa jî qutkirinên dûbare pirsgirêkek cidî ye. Welat bi hêviyê li rêyek nû ya veguhestina navneteweyî ya di nav benderên Deryaya Reş ên [[Potî]] û [[Batûmî]] de ye. Ji ber bêkarîya zêde ya li welatê xwe, beşeke mezin ji nifûsa Gurcistanê li Rûsyayê dixebitin. Ev ji bo aboriya Gurcistanê pir girîng e.&lt;ref&gt;Rêberê Welat: Gurcistan&lt;/ref&gt;

Di deh salên dawî de alozî derbas bû, bi pevçûnên navxweyî û nakokiya bi Rûsyayê re ji aliyê aborî ve welatek giran bû. Di van salên dawî de, rewşa siyasî ya li welêt aram bûye û bi vî awayî aborî jî baştir bûye. Her çend îro Gurcistan aramtir e jî, herêma ji aliyê aborî ve girîng [[Ebxazya]] li bakurê rojavayê welêt ji aliyê hikûmeta Tbîlîsî ve nayê kontrolkirin. Abhazya di dema şerê navxweyî de ji Gurcistanê veqetiya. Herikîna penaberan a navxweyî ya mezin a ku bi şer ve girêdayî ye, aboriya jixwe tengavbûyî jî dixe ceribandinê.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Svaneti, georgia.jpg|thumb|300px|[[Svaneti]], herêmeke çiyayî li bakurê rojavayê Gurcistanê.]]
[[Wêne:Гудаури - panoramio (29).jpg|thumb|300px|[[Gudauri]], havîngeheke werzîşê ya zivistanê li bakurê rojhilatê welêt.]]
[[Wêne: Black Sea Coast of Batumi, Georgia (Europe).jpg |thumb|300px|[[Batumi]] li Gurcistanê li ber [[Behra Reş]].]]

Gurcistan li rojavayê [[Qefqasya]] di navbera [[Çiyayên Qefqasê|Qefkesya Mezin]] li bakur û [[Qefqasya|Qefkesya Biçûk]] li başûr de ye. Welat peravê ber bi [[Behra Reş]] li rojava ye. Rûbera wê 69&amp;nbsp;875&amp;nbsp;km² ye. Li ser wê yekê ku sînorê di navbera parzemînan Ewropa û Asyayê de li ku derê bê xêzkirin, hin nakokî hene û bi vî rengî Gurcistan dikare wekî aîdê Ewropayê were navnîş kirin an Asya&lt;ref&gt;{ {Web ref|url=https:/ /www.ne.se/upsplagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/georgien|title=Georgien|hämtdatum=2022-07-10|udgivare=NE}}&lt;/ref&gt; an di navbera parzemînan de parvekirî.

Gurcistan ji aliyê peyzajên çiyayî ve serdest e. Sînorê bi [[Rûsya]] re li bakur dişopîne qûntara çiya [[Çiyayên Qefqasê|Qefqasya Mezin]], ku jê çend rêze çiyayên jêrîn li başûr dirêj dibin. Deşta navendî [[Gurcî|Kartli]] van çiyayan ji zincîra paralel [[Qefqasya|Qefkesya Piçûk]] ber bi başûr ve, ku bi [[Azerbaycan]], [[Ermenistan]] û [[Tirkiye]] veqetîne.

Zincîre çiya [[Liçî]] welat dike beşê rojhilat û rojava. Li herêma Deryaya Reş ber bi rojava ve marşok [[Deşta Colchid]] heye. Parçeyê bakur-rojavayê welêt, di navbera Kafkasya Mezin û Deryaya Reş de, ji [[Abxazya]] pêk tê. Li rojhilatê Abhazyayê herêma veqetandî [[Svanetî]] ye. Li rojhilat, çemê [[Kura]] bi şebek diherike, di nav wan de ji paytext Tiflîsê re derbas dibe, û dûv re di beşên başûrê rojhilatê welêt re berdewam dike berî ku di nav rêzek geliyan re diherike [[Azerbaycan]].

Li Kafkasya Mezin çend lûtk hene ku ji 5&amp;nbsp;000 metreyan derbas dibin. Çiyayê herî bilind ê Gurcistanê [[Shchara]] bi bilindahiya 5&amp;nbsp;201 metre ye (lûtke bi xwe li Rûsyayê ye); ya duyemîn a herî bilind [[Dzjanga]] ye û 5&amp;nbsp;051 metre ji asta deryayê bilind e. Çiyayên din ên ku li ber xwe didin ev in [[Kazbek]] bi 5&amp;nbsp;047 metre, [[Tetnuldî]] (4&amp;nbsp;974 m), [[Pik Şota Rustavelî]] (4&amp;nbsp;960 m), [[Mta Uşba]] (4&amp;nbsp;710 m) û [[Ailama]] (4&amp;nbsp;525 m). Ji çiyayên behskirî tenê Kazbek xwedî eslê [[Volkan|volkanîk]] ye. Qada di navbera Kazbek û Shchara de (dûrahiya bi qasî 200&amp;nbsp;km) ji hêla gelek cemedan ve serdest e. Kafkasyaya Biçûk curbecurtir û ne ewqas bilind e, tu lûtk ji 3&amp;nbsp;400 metreyan bilindtir nînin. Li vê herêmê, deşta volkanîk [[Dzjavaceti]], gelek golên wek [[Tba Tabatsquri]] û [[Paravanî]], her wiha avên mîneral û kaniyên germ diyar dibin.

Çiya tê wateya ku welat xwedî avhewayek cihêreng e. Di zivistanê de, bi berfek mezin sar e, lê Kafkasya Mezin welêt ji hewaya hê sartir a ji Rûsyayê li bakur diparêze. Bayên nerm li deştên Colchis [[ avhewaya subtropîkal]] ava dike, dema ku li rojhilatê Gurcistanê avhewa pir hişktir heye.

Parçeyên mezin ên Gurcistanê bi daristanan ve girêdayî ye. Li çiyayan bi piranî daristanên [[birq]] hene, lê li bilindahiyên jêrîn jî gelek [[bihîn]], [[oq]] û [[Cinsê keştiyan|kehîn]] hene. Jiyana kovî dewlemend e, bi taybetî di cureyên ku li daristanan dijîn, di nav wan de [[ker]], [[ker|ker]], [[hirç]] û [[gur]]. Li herêmên çiyayî jî [[bizinên çiyayî]] hene.

[[Cave Voronia]] kûrtirîn şikefta naskirî ya cîhanê ye. Ew li girava [[Erebî]] li [[Çiyayên Gagra]] li [[Abxazya]] ye. Cûdahiya bilindahiya şikeftê tam 2&amp;nbsp;140 metre ye.

Ji çemên sereke yên Gurcistanê, Rioni û [[Kura]] (Mtkvari) têne destnîşan kirin.

* Xala herî bilind: [[Sjchara]] (5,064 metre)
* Xala herî jêrîn: [[Behra Reş]]
* Çavkaniyên xwezayî: [[hesin]], [[sifir]]

== Demografîk ==
[[Wêne: Percentage of ethnic Georgians by municipality.svg|thumb|Belavbûna Xelkên Gurcî lî Gurcistanê.]]
Li Gurcistanê di serjimêriya 5ê Mijdara 2014an de 3&amp;nbsp;713&amp;nbsp;804 kes hebûn. Li gorî heman serjimariyê, [[Gurcî]] bi %86,8&amp;nbsp;ê nifûsa welêt etnîsîteya herî mezin a welêt pêk tîne. %6.3&amp;nbsp;[[Azerî]], 4.5% [[Ermenî]], 0.7% [[Rûs]], 0.4% [[Osetî]], 0.3&amp;nbsp;% [[Kurd]] , 0,2&amp;nbsp;% [[Ukraynî]], 0,2&amp;nbsp;% [[Mesîhî]], 0,15&amp;nbsp;% [[Yewnanistan|Yewnanî]], û 0,06&amp;nbsp;% [[Asûrî]]. 0,4&amp;nbsp;% ji nifûsê ji hin etnîsîteyên din in, 591 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) bersiv nedan û 513 (&gt;0,0&amp;nbsp;%) etnîsîte nîşan nedan. Nêzîkî nîvê nifûsa Ermeniyên Gurcistanê ku 168&amp;nbsp;102 kes in li herêma [[Samtsche-Dzhavakheti]] dijîn û nêzîkî %76&amp;nbsp; azerî li [[Kartlien Jêrîn]] dijîn.

Ji ber perçebûna [[Yekîtiya Sovyetê]], Gurcistan ji ber nerazîbûnên li [[Abxazya]], [[Acar (gel)|Adcara]] û [[Osetyaya Başûr]], aboriyeke ne aram, û derfetên kar ên xizan a nifûsa Gurcistanê kêmbûneke berbiçav derbas kir. . Ev jî bûye sedem ku gelek Gurcî koçî Rûsyayê bikin.

Gurcistan jî cihêrengiya zimanî ya mezin nîşan dide. Di nav tiştên din de bi [[Qefqasya|Zimanên Kafkasya Başûr]] [[Gurcî]], [[Lazî]], [[Megrelî]] û [[Swanî]] tên axaftin.&lt;ref&gt;[http://www.hunmagyar. org/turan /caucasus/index.html Keleha Zimanan]&lt;/ref&gt; Zimanên fermî yên welêt gurcî ne û li Abhazyayê jî [[Ebxazya|Ebxasî]].&lt;ref name=&quot;CIAworldfactbook&quot;/&gt; Li Serjimara 2014, %87,6&amp;nbsp;ê nifûsê zimanê gurcî, %6,2&amp;nbsp; [[Azerî]], 3,9&amp;nbsp;% [[ermenî]], 1,2&amp;nbsp;% [[rûsî]] û 1,1&amp;nbsp;% zimanên din. 
== Çand ==
[[Wêne:Cinema Rustaveli.jpg|thumb|[[Sînemaya Rustaveli]] li Tiblîsê, bi navê helbestvan [[Sjota Rustaveli]].]]

Çanda Gurcistanê bi hezar salan li ser bingeha şaristaniyên [[Îberya Kafkasya|Îberî]] û [[Kolkî]] pêşketiye.&lt;ref&gt;Gurcistan : li çiyayên helbestê 3rd rev. ed., Nasmyth, Peter&lt;/ref&gt; Çanda gurcî gihîşte serdemeke zêrîn [[klasîk|wêjeya klasîk]], [[huner]], [[Felsefevan (kovar)|felsefeya]], [[mîmarî]] û [[lêkolîn]] Sedsala 11-an.&lt;ref&gt;Lêkolînên li ser dîroknasiya gurcî ya navîn: Nivîsarên destpêkê û şertên Ewropî, Rapp, Stephen&lt;/ref&gt;

[[Gurcî|Zimanê gurcî]], û edebiyata gurcî ya klasîk bi helbestvan [[Sjota Rustaveli]] wekî nûnerê xwe yê herî navdar, di sedsala 19an de piştî demeke dirêj ji tevliheviyê vejîne û vê yekê bingehê nûjen [[Sjota Rustaveli]] daniye. [[Romantîzm|Romantîk]] û [[roman]] nivîskar, wek [[Grigol Orbeliani]], [[Nikoloz Baratashvili]], [[Ilia Tjavtjavadze]], [[Akaki Tsereteli]], [[Vazja Psjavela]] û gelekên din.&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;&gt;Lang David, Gurcî&lt;/ref&gt; Çanda Gurcistanê ji [[hunera yewnanî ya klasîk]], [[Împeratoriya Romayê]], [[Împeratoriya Bîzansê]] û paşê jî ji hunera yûnanî ya klasîk, [[Împeratoriya Bîzansê]] bandor bû.

Gurcistan bi [[folklor]], muzîka kevneşopî ya bêhempa, [[şano]], [[sînema|sînema]] û hunera xwe ya dewlemend tê naskirin. Gurcî bi hezkirina xwe ya muzîk, dans, şano û fîlm navdar in. Di sedsala 20an de, resamên gurcî yên navdar ên wek [[Niko Pirosmani]], [[Lado Gudiashvili]] û [[Elene Achvlediani]] kar kirin; koreografên baletê yên wekî [[George Balanchine]], [[Vachtang Tjabukiani]] û [[Nino Ananiasvili]]; helbestvanên wek [[Galaktion Tabidze]], [[Lado Asatiani]] û [[Muchran Matjavariani]]; her wiha derhênerên şano û sînemayê yên wekî [[Robert Sturua]], [[Tengiz Abuladze]], [[Georgij Danelija]] û [[Otar Iosseliani]].&lt;ref name=&quot;Georgians&quot;/&gt;

=== Muzîk ===
Kevneşopiya muzîkê ya gurcî kevnar e û tê bawer kirin ku bi kêmanî 1000 sal di forma xwe de heye. Ew bi [[Polonyûm|polîtî]], hem li ser bordun-based û hem jî bêtir polyphony-a belaş tête diyar kirin.

Li Gurcistana îroyîn, ev muzîka gelerî hîn jî xwedî navûdengeke bilind e û çend ji koroyên mêran ên herî navdar ev in ''[[Ensemble Tbilisi]]'', ''Ensemble Georgika'', ''Ensemble Antjischati'' û ''Ensemble Rustavi. ''.

Gurcistan li [[2007]] li [[Helsinki]] yekem car beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2007|Pêşbirka Strana Eurovisionê]] li [[2007]] li [[Helsinki]], bi strana '' Visionary Dream'' ji aliyê stranbêj [[Sopo Chalvasji]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza dozdehan de bi dawî bû. Welatî jî bi strana ''Aşitî Wê Were'' beşdarî [[Pêşbirka Strana Eurovision 2008|2008]] bû, ku ji aliyê stranbêja kor [[Diana Ghurtskaia]] ve hat pêşkêşkirin û di rêza yazdehemîn de bi dawî bû. Di [[2009]] de, Gurcistan ji pêşbaziyê vekişiya piştî ku [[EBU]] xwest ku stranên têketina welat (''Em Naxwazin Têkin In'', ji hêla [[Stephane &amp; 3G]] ve hatî çêkirin) were guhertin ji ber ku hat dîtin ku peyamek siyasî dihewîne, ku li gorî qaîdeyên pêşbaziyê qedexe ye.

=== Pêjgeha gurcî ===
[[Pêjgeha Gurcistanî]] û şerab bi sedsalan, bi hin hêmanên ji her sedsalê re pêşketiye. Yek ji kevneşopiyên şîvê yên herî gelemperî ''Supra'', an jî &quot;sifreya Gurcistanê&quot; ye, ku di heman demê de rêyek e ku meriv bi heval û malbata xwe re bicive. Ji &quot;toastmaster&quot;ê Supra re Tamada tê gotin. Ew an wê di heman demê de tostanên herî felsefî jî digire, û piştrast dike ku her kes demek xweş derbas dike. Cûrbecûr herêmên dîrokî yên Gurcistanê bi xwarinên xwe têne zanîn: Mînak, [[Chinkali]] (goşt) ji rojhilatê Gurcistanê, [[Chatjapuri]], bi giranî ji [[Imeretia]], [[Megrelia]] û [[Acaristan]]. Ji bilî pêjgeha kevneşopî ya Gurcistanê, xwarinên ji welatên din bi rêya koçberên ji [[Rûsya]], [[Yewnanistan]] û vê dawiyê [[Çîn]] hatine Gurcistanê.

=== Şerab ===
Gurcistan belkî kevneşopiya herî kevn a şerabê ya cîhanê heye û keştiyên şerabê yên 8000 salî hatine dîtin. Îro şerabên spî û sor, şerabên bibirqok û şeraba şîrîn û her weha rakêş çêdikin. Hinardekirina şerabê Gurcistanê wekî beşek ji Yekîtiya Sovyetê û di salên destpêkê yên serxwebûnê de girîng bû.

[[Wêne:Georgia versus Russia at rugby.jpg|thumb|[[Tîma yekîtiya rugby ya mêran a Gurcistanê]] rû bi [[Rûsya]] li [[Stadyuma Boris Paitjadze]] li [[Tbilisi]], 2007.]]

Lêbelê, ambargoya Rûsyayê tê vê wateyê ku pîşesaziya şeraba Gurcistanê ji bazara xwe ya herî mezin qut bûye. Tama rûsî ya şeraba sifrê ya şîrîn û nîv-şêrîn berê li ser hilberînê hukum dikir, lê niha bêtir şerabên bi kalîte bi şêwazek xweya bêhempa têne çêkirin - meylek ku ji hêla ambargoya bazirganiyê ve hatî bilez kirin.

Piştî îzolasyona serdema Sovyetê, şerabên Gurcistanê yên premium niha hêdî hêdî vedigerin bazara rojavayî, bi giranî ji ber eleqeyek mezin a li ser vehewandin, ekolojî û hunera di warê xwarin û vexwarinê de.

=== Spor ===
Lîstikên herî populer ên li Gurcistanê [[futbol]], [[basketbol]], [[rugby]], [[qehle]], [[judo]] giranhilgirtin hene. Di dîrokê de, Gurcistan bi perwerdehiya laşî ya xwe tê zanîn; Tê zanîn ku [[Împeratoriya Roma|Rom]] piştî dîtina teknîkên li kevnar [[Îberya Kafkasyayê]] bi taybetmendiyên fîzîkî yên [[Gurcî|Gurciyan]] balkêş bûn.&lt;ref&gt;Romanan peykerê ku temsîla Îberiyan dike çêkirin. padîşah Pharsman piştî ku di serdana xwe ya Romayê de rêbazên perwerdehiya Gurcistanê nîşan da; [[Cassius Dio]], ''Dîroka Romayê'', LXIX, 15.3&lt;/ref&gt; Peşkêşî li Gurcistanê werzîşek girîng a dîrokî dimîne, û hin dîroknas bawer dikin ku Şêweya gulaşê ya Yewnanî-Romî çend hêmanên gurcî hene.&lt;ref&gt;Williams, Douglas. ''Gurcistan di dilê min de'', 1999.&lt;/ref&gt;

Li Gurcistanê, şêwaza pehlewaniya Kakhetî yek ji wan ên herî populer e. Berê, çend şêwazên pehlewaniyê yên ku îro ne hevpar in hebûn. Bo nimûne, li herêma Chevsuretî ya Gurcistanê sê şêwazên gulaşê hene. Lîstikên din ên populer ên di sedsala 19an de [[Polonî|polo]] û lelo bûn, lîstikek gogê ya kevneşopî ya Gurcistanê ku paşê bi rugby hate guheztin.

==== Futbol ====
Yek ji werzîşên herî mezin ên Gurcistana îroyîn futbol e. Futbol li welêt bi giranî ji hêla [[Federasyona Futbolê ya Gurcistanê]] (GFF), ku di sala 1936-an de hate damezrandin, tê rêvebirin û [[Meore Liga]] Klûba futbolê ya herî hêja ya welêt bi navê [[Dinamo Tbilisi FK|Dinamo Tbilisi]] ​​ye û ji paytext Tbilisi tê. Klûb ji serxwebûnê ve 13 caran ji 21 îmkanên Umaglesi Lîga qezenc kiriye û di sala 1981-an de wan, hinekî bi sansasyon, [[kapaya serketî ya kupayê di futbolê de]] li hember almanî [[FC Carl Zeiss Jena|Carl Zeiss Jena]] qezenc kir. Stadyûma futbolê ya herî mezin a welêt, [[Yadyûma Boris Paichadze]], li Tiflîsê ye, ku di heman demê de duyemîn mezintirîn, [[Micheil Meschi Stadyum ]], heye.

=== Medîya ===
Li Gurcistanê di dema serxwebûnê de [[1991]] [[Sensûr]] medyaya girseyî bi fermî hate rakirin. Lêbelê, hîn jî di [[azadiya derbirînê]] welat de sînor hene.&lt;ref name=&quot;UI&quot;/&gt; Rêxistin [[Freedom House]] medyaya girseyî ya Gurcistanê wekî &quot;qismî azad&quot; bi nav dike û bawer dike ku serxwebûna medyayê piştî [[Şoreşa Gulê]] [[2003]] kêm bû. Rast e medya hene ku bi eşkere rexneyên xwe li hikûmetê digirin, lê xwediyên rojname û medyaya weşanê gelek caran dixwazin têkiliyên baş bi desthilatdaran re bikin û ji ber vê yekê zextê li rojnamevanên xwe yên kar dikin. Encam di nava rojnamegeran de xwe-sansûra berbelav e.

==Herêmen û Bajarên Gurcistanê==
[[Wêne: Political map of Georgia and its environment in 1991-2000.jpg|thumb| Nexşeya gorî Siyasêtî Gurcistanê]]
# [[Abxazya|Komara Xweserî ya Abxazyê]] : [[Soxûmî]], [[Gagra]], [[Galî]], [[Gûdaûta]], [[Gûlîrîpşî]], [[Oçamçîrê]]
# [[Acaristan|Komara Xweserî ya Acaristanê]] : [[Batûmî]], [[Kêda]], [[Kobûlêtî]], [[Xêlvaçaûrî]], [[Şûaxêvî]], [[Xûlo]] 
# ''[[Osetyaya Başûr]]'' :  ''[[Tsxînvalî]]'', [[Axalgorî]], [[Cava]]
====Bajarân====
* [[Tbîlîsî]] - peytext
* Gûrya
* Îmêretî
* Kaxêtî
* Kvêmo Kartlî
* Mtsxêta-Mtîanêtî
* Raça-Lêçxûmî û Kvêmo-Svanêtî
* Samêgrelo û Zêmo Svanêtî
* Samtsxê-Cevaxêtî
* Şîda Kartlî

== Mijarên têkildar ==

* [[Gurcî]]
* [[Zimanê gurcî]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Georgia}}
{{Wîkîferheng-b|Gurcistan}}
* [http://www.allgeo.org Full information about (country) Georgia] (english, german, russian, georgian)

{{Dewletên Ewropayê}}
{{Dewletên Asya}}

[[Kategorî:Gurcistan| ]]</text>
      <sha1>6nah2gnke3w1mcq1ppxlsip1knmgw38</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xarpêt (navçe)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12344</id>
    <revision>
      <id>1095828</id>
      <parentid>994441</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:35:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:2597:2696:6821:E8EA</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7237" xml:space="preserve">{{Agahîdank navçe
 | Nav                = Navçeya Elezîzê
 | Navê_din           = 
 | Navê_fermî         = Elâzığ
 | Wêne               = Elazığ5.JPG
 | Wêne_sernav        = 
 | Welat              = [[Tirkiye]]   &lt;!--- KARGÊRIYÎ --------------&gt;
 | Dûgel              = [[Kurdistan]] 
 | Parêzgeh           = [[Xarpêt (parêzgeh)]]
 | Serbajar           = [[Mezra]]
 | Qeymeqam           = 
 | Hejmara_nahiyan    = 7 &lt;!--- BINEBEŞ ----------------&gt;
 | Hejmara_bajarokan  = 7
 | Hejmara_taxan      = 
 | Hejmara_gundan     = 133
 | Hejmara_mezran     = 
 | Gelhê_navçeyê      = 375.534&lt;ref&gt;[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&amp;report=idari_yapi_2008.RDF&amp;p_il1=23&amp;p_yil=2008&amp;desformat=html&amp;ENVID=adnksdb2Env tuik, 2008]&lt;/ref&gt;    &lt;!--- GELHE û ERDNÎGAR -------&gt;
 | Gelhê_navçeyê_sal  = [[2008]]
 | Gelhê_bajaran      = 
 | Gelhê_gundan       = 
 | Rûerd_navçe        = 2.211
 | Berbelavî_navçe    = 169,8
 | Gelhe_serbajar     = 312.534   &lt;!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------&gt;
 | Gelhê_serbajarê_sal= [[2008]]
 | Rûerd_serbajar     = 
 | Bilindayî_serbajar = 1.065
 | Koda_postayê       = 23xxx
 | Koda_telefonê      = (+90) 424
 | nexşeya_cihan      = Tirkiye
 | koordînat          = {{Koord|38|40|28|N|39|13|25|E|display=inline, title}}
}}
'''Elezîz''' an '''Mezra''' an jî '''Xarpêt''' (bi [[tirkî]], Elazığ) bajarekî [[Bakurê Kurdistanê|Bakurê Kurdistan]] ye

== Nav ==

Navê bajarê kevn di çavkaniyên [[Urartî|Urartiyan]] de wek Karberd (Kela Kevir) û yên Bîzansiyan de jî wek [[Xarpet]] dihat naskirin. Navê bajar di çavkaniyên [[Ermenî]] û Ereban de wek &quot;Hinzit&quot; derbas dibe. Hisn-ê Ziyat (kela Hisn) navê bajar yê kevn bi farisî bû. Piştre nav wek &quot;Mezra&quot; hatiye guhertin. Navê bajar dema Sultanê Osmanî Abdulezîz de wek &quot;Mamuret ul-Ezîz (bajarê ku Ezîz çêkirî ye)&quot; hatiye guhertin. Nav sala 1937 wek &quot;Elazığ&quot; ji alî tirkan ve hatiye guhertin.

== Dîrok ==

=== Kronolojî ===

'''Berî Îsa (zayîn)'''
* 900 - 600 dema [[Urarti]]yan
* 600 dema Medan
* 334 dema helanistiyan ([[yewnanî]]yan)
* 90 hukumdariya Tîgran
* 66 dema [[împaratoriya Roma]]
* 53 dema Partan

'''Piştî Îsa (zayîn)'''
* 272 ema [[Sasanî]]yan
* 395 dema [[Bîzans]]iyan
* 644 dema [[Ereban]]
* 934 dema Bîzansiyan ya duyemîn
* 985 dema [[Xanedana Merwaniyan|Merwaniyan]]
* 1115 dema [[Ertuqî|Ertuqîyan]]
* 1174 dema [[Xanedana Eyûbiyan|Eyûbiyan]]
* 1260 dema [[Mîrektiya Paloyê]]
* 1845 dema [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]]
* 1923 dema [[Tirkiye]]
* (1925-1925) dema [[Şêx Seîd]]
* (1937-1938) dema [[Seyîd Riza]]
* 1938 - Îro, Tirkiye

== Erdnîgarî ==

=== Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr ===

Bajar di nav paralelên 38° 17´ û 39° 11´ bakûr û merîdyenên 40° 21´ û 38° 30´ rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakur bi Dêrsimê ve, li rojava bi [[Meletî|Meletiyê]] ve, li başûr bi [[Amed]]ê ve û li rojhilat jî bi [[Çewlîg]]ê ve tê girêdan.

=== Taybetiyên erda bajêr ===

Pîvana erda bajar 9.151 km² ye . Ji vî erdî % 57,2 wî çiyan, % 14,9 wî deştan, % 1,1 wî zozan û % 26,8 wî jî ji [[plato]]yan pêk tê. Erda herêmê ji bo çandina tene, [[kixsên şekir]], [[pembo]] û [[fêkî]] pir musaîd e.
   
=== Avhewa ===

Li herêmê avhewa reşayî hukim dike. Havînan germ û zuha, zivistan jî sar derbas dibe.

=== Çiyayên herêmê ===

Çiyayê bilindtir yê herêmê [[çiyayê Sipî]] ([[Akdax]]) e (2.620 m). [[Çiyayê Hezar]] (2.347 m), [[Mastar]] (2.171 m) û [[Hesan]] (1.864 m) jî çiyayên bilind yên herêmê ne.

=== Deşt, zozan û gelî ===

[[Deşta Xarpût]] Bajarê Elezîzê li wê deştê hatiye avakirin. Mezinbûna deştê 36 km² ye.

[[Deşta Palo]]: Li navça Palo li ciyê ku Çemê Muradê diherêke gola Kebanê ye. Deştên Behramaz û Melekendê jî deştên din yê girîng in.

Geliya çemê Firatê û geliya çemê Muradê, geliyên girîng yê herêmê ne.
    
=== Çem û gol ===

[[Çemê Murad]], dirêjbûna wî 600 km ye. Çavkaniya çemê li çiyayê Aldaxê (Wan) ye. Çem şaxek çemê Firatê ye û diherêke gola Kebanê.

Ava Heringet û Ava pêrê jî, şaxên çemê Mýradê ne.

[[Çemê Firatê]], çemê herî dirêj yê Kurdistanê ye ku di erda herêmê de jî diherêke.

[[Gola Hezar]]ê (bi tirkî, Gölcik), dirêjbûn 15-16 km û firehbûna wê jî 5 km ye. Li bashûrê bajar e.

Gola [[bendava Kebanê]], mezinbûna golê 687 km² ye. Bi ava çemê Murad, Firat û çemên dora Elezizê tije dibe.

== Sermijar û Navçeyên bajêr (2013) ==

{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|-----
! Navçe ||  Navê Din || Navê Fermî || Gelhe 
|-
|Elezîz || [[Xarpêt]] || Elazığ || 412.220
|-
|[[Qowanciyan]] ||  || Kovancılar || 39.790
|-
|[[Qerekoçan]] || [[Dep]] || Karakoçan || 28.884
|-
|[[Palo]] ||  || Palu || 20.035
|-
|[[Mîrvan]] ||  || Arıcak || 15.306
|-
|[[Basqîl]] ||  || Baskil || 14.466
|-
|[[Maden]] ||  || Maden || 12.460
|-
|[[Xox]] || [[Gola Hezarê]] || Sivrice || 8.857
|-
|[[Keban]] || [[Tatos]] || Keban || 7.031
|-
|[[Guleman]] ||  || Alacakaya || 6.885
|-
|[[Axin]] ||  || Ağın || 2.819
|}&lt;ref&gt;http://www.nufusu.com/il/elazig-nufusu&lt;/ref&gt;

Tevahîya sermijar herêmê (tevlî gundan) 568.239 e.

== Aborî ==

=== Serwetên bin erdê ===

[[Sifir]], [[pirît]], [[hesin]], [[manganez]], [[volfram]] û [[flaurît]] li herêmê ji bin erdê dertên.

=== Babetên heywanan ===

Herêm ji alî nêçira heywanan ne pir dewlemend e. lê li herêmê [[gur]], [[kew]], [[kewroşk]], [[rûvî]], [[beraz]] û [[çeqel]] yên pirtirin ku peyde dibin.

=== Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê ===

Herêm ji alî tarix û tabîatê ve pir dewlemend e. Gola Hezarê û Kebanê ji bo gelê herêmê havînan ciyê avcaniyê vehêsanê ne. Germavên [[Murûdû]] û [[Perçen]] ji ji ali gel ve tên ziyaret kirin. Kela Xarpûtê, Dêra Meryem ana û Mizgeftên kevn yê bajar jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.

== Çand û huner ==

=== Ol û civak ===

Nifûs ji muslumanan pêk tê. Li cem sûnniyan şêxîtî û li cem eleviyan jî pîrîtî rolek mezin dilîze. Civak ji Kurd ([[zaza]] û [[kurmanc]]) û [[tirk]]an pêk tê.

=== Xwarênên herêmê ===

Nan li herêmê di tendûrên bin erdê de tê çêkirin. Nan carna ji bo 2-3 mehan tê lêxistin û gava tê xwarin, şildibe, tê xwarin. Helîse, kutilkên dagirtî, babetên kiftan û [[Xanim kebab]] xwarinên herî pirin ku li herêmê tên xwarin.

=== Kincên herêmê ===

Zilam, şalwarek şîn ku jê re dibêjin &quot;[[şalwarê Xarpûtê]]&quot; û îşligek sipî bi ser de li xwe dikin. Bi ser îşlik de jî êlegek milkin li xwe dikin. Kefiya piştê rengîn e. Qonderên ku jê re dibêjin &quot; [[biboçik]]&quot; li nigê xwe dikin. Li serê wan şewqe heye. 

Jinên herêmê şalwarên gulgulî yan jî reş li xwe dikin. Bi ser şalwar de qazaxek ku jê re dibêjin &quot;[[qeyme]]&quot; li xwe dikin. Bi ser şalwar de jî etekek sê perçeyî li xwe dikin. Li serê jinan kofiyek û bi ser de jî şarpeyek gulguli yan jî reş tê girêdan.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}


{{Koord|38|40|28|N|39|13|25|E|type:city(312534)|display=title}}
{{Navçeyên Xarpêtê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Bajarên Tirkiyê}}

[[Kategorî:Elezîz (navend)| ]]</text>
      <sha1>136yrbko0ife9xu0c67ziq6y6jtroyn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095833</id>
      <parentid>1095828</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:37:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:2597:2696:6821:E8EA</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7299" xml:space="preserve">{{Agahîdank navçe
 | Nav                = Navçeya Elezîzê
 | Navê_din           = 
 | Navê_fermî         = Elâzığ
 | Wêne               = Elazığ5.JPG
 | Wêne_sernav        = 
 | Welat              = [[Tirkiye]]   &lt;!--- KARGÊRIYÎ --------------&gt;
 | Dûgel              = [[Kurdistan]] 
 | Parêzgeh           = [[Xarpêt (parêzgeh)]]
 | Serbajar           = [[Mezra]]
 | Qeymeqam           = 
 | Hejmara_nahiyan    = 7 &lt;!--- BINEBEŞ ----------------&gt;
 | Hejmara_bajarokan  = 7
 | Hejmara_taxan      = 
 | Hejmara_gundan     = 133
 | Hejmara_mezran     = 
 | Gelhê_navçeyê      = 375.534&lt;ref&gt;[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&amp;report=idari_yapi_2008.RDF&amp;p_il1=23&amp;p_yil=2008&amp;desformat=html&amp;ENVID=adnksdb2Env tuik, 2008]&lt;/ref&gt;    &lt;!--- GELHE û ERDNÎGAR -------&gt;
 | Gelhê_navçeyê_sal  = [[2008]]
 | Gelhê_bajaran      = 
 | Gelhê_gundan       = 
 | Rûerd_navçe        = 2.211
 | Berbelavî_navçe    = 169,8
 | Gelhe_serbajar     = 312.534   &lt;!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------&gt;
 | Gelhê_serbajarê_sal= [[2008]]
 | Rûerd_serbajar     = 
 | Bilindayî_serbajar = 1.065
 | Koda_postayê       = 23xxx
 | Koda_telefonê      = (+90) 424
 | nexşeya_cihan      = Tirkiye
 | koordînat          = {{Koord|38|40|28|N|39|13|25|E|display=inline, title}}
}}
'''Elezîz''' an '''Mezra''' an jî '''Xarpêt''' (bi [[tirkî]], Elazığ) bajarekî [[Bakurê Kurdistanê|Bakurê Kurdistan]] ye

== Nav ==

Navê bajarê kevn di çavkaniyên [[Urartî|Urartiyan]] de wek Karberd (Kela Kevir) û yên Bîzansiyan de jî wek [[Xarpet]] dihat naskirin. Navê bajar di çavkaniyên [[Ermenî]] û Ereban de wek &quot;Hinzit&quot; derbas dibe. Hisn-ê Ziyat (kela Hisn) navê bajar yê kevn bi farisî bû. Piştre nav wek &quot;Mezra&quot; hatiye guhertin. Navê bajar dema Sultanê Osmanî Abdulezîz de wek &quot;Mamuret ul-Ezîz (bajarê ku Ezîz çêkirî ye)&quot; hatiye guhertin. Nav sala 1937 wek &quot;Elazığ&quot; ji alî tirkan ve hatiye guhertin.

== Dîrok ==

=== Kronolojî ===

'''Berî Îsa (zayîn)'''
* 900 - 600 dema [[Urartû]]
* 600 dema [[Med]]
* 334 dema helanistiyan ([[yewnanî]]yan)
* 90 hukumdariya [[Tîgranê Mezin]]
* 66 dema [[împaratoriya Roma]]
* 53 dema [[Împeratoriya partan]]

'''Piştî Îsa (zayîn)'''
* 272 ema [[Sasanî]]yan
* 395 dema [[Bîzans]]iyan
* 644 dema [[Ereban]]
* 934 dema Bîzansiyan ya duyemîn
* 985 dema [[Xanedana Merwaniyan|Merwaniyan]]
* 1115 dema [[Ertuqî|Ertuqîyan]]
* 1174 dema [[Xanedana Eyûbiyan|Eyûbiyan]]
* 1260 dema [[Mîrektiya Paloyê]]
* 1450 dema [[Xanedana Zirkan]]
* 1845 dema [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]]
* 1923 dema [[Tirkiye]]
* (1925-1925) dema [[Şêx Seîd]]
* (1937-1938) dema [[Seyîd Riza]]
* 1938 - Îro, Tirkiye

== Erdnîgarî ==

=== Ciyê coxrafî û hudûdên bajêr ===

Bajar di nav paralelên 38° 17´ û 39° 11´ bakûr û merîdyenên 40° 21´ û 38° 30´ rojhilat de ye. Hudûdên bajêr li bakur bi Dêrsimê ve, li rojava bi [[Meletî|Meletiyê]] ve, li başûr bi [[Amed]]ê ve û li rojhilat jî bi [[Çewlîg]]ê ve tê girêdan.

=== Taybetiyên erda bajêr ===

Pîvana erda bajar 9.151 km² ye . Ji vî erdî % 57,2 wî çiyan, % 14,9 wî deştan, % 1,1 wî zozan û % 26,8 wî jî ji [[plato]]yan pêk tê. Erda herêmê ji bo çandina tene, [[kixsên şekir]], [[pembo]] û [[fêkî]] pir musaîd e.
   
=== Avhewa ===

Li herêmê avhewa reşayî hukim dike. Havînan germ û zuha, zivistan jî sar derbas dibe.

=== Çiyayên herêmê ===

Çiyayê bilindtir yê herêmê [[çiyayê Sipî]] ([[Akdax]]) e (2.620 m). [[Çiyayê Hezar]] (2.347 m), [[Mastar]] (2.171 m) û [[Hesan]] (1.864 m) jî çiyayên bilind yên herêmê ne.

=== Deşt, zozan û gelî ===

[[Deşta Xarpût]] Bajarê Elezîzê li wê deştê hatiye avakirin. Mezinbûna deştê 36 km² ye.

[[Deşta Palo]]: Li navça Palo li ciyê ku Çemê Muradê diherêke gola Kebanê ye. Deştên Behramaz û Melekendê jî deştên din yê girîng in.

Geliya çemê Firatê û geliya çemê Muradê, geliyên girîng yê herêmê ne.
    
=== Çem û gol ===

[[Çemê Murad]], dirêjbûna wî 600 km ye. Çavkaniya çemê li çiyayê Aldaxê (Wan) ye. Çem şaxek çemê Firatê ye û diherêke gola Kebanê.

Ava Heringet û Ava pêrê jî, şaxên çemê Mýradê ne.

[[Çemê Firatê]], çemê herî dirêj yê Kurdistanê ye ku di erda herêmê de jî diherêke.

[[Gola Hezar]]ê (bi tirkî, Gölcik), dirêjbûn 15-16 km û firehbûna wê jî 5 km ye. Li bashûrê bajar e.

Gola [[bendava Kebanê]], mezinbûna golê 687 km² ye. Bi ava çemê Murad, Firat û çemên dora Elezizê tije dibe.

== Sermijar û Navçeyên bajêr (2013) ==

{| class=&quot;sortable wikitable&quot;
|-----
! Navçe ||  Navê Din || Navê Fermî || Gelhe 
|-
|Elezîz || [[Xarpêt]] || Elazığ || 412.220
|-
|[[Qowanciyan]] ||  || Kovancılar || 39.790
|-
|[[Qerekoçan]] || [[Dep]] || Karakoçan || 28.884
|-
|[[Palo]] ||  || Palu || 20.035
|-
|[[Mîrvan]] ||  || Arıcak || 15.306
|-
|[[Basqîl]] ||  || Baskil || 14.466
|-
|[[Maden]] ||  || Maden || 12.460
|-
|[[Xox]] || [[Gola Hezarê]] || Sivrice || 8.857
|-
|[[Keban]] || [[Tatos]] || Keban || 7.031
|-
|[[Guleman]] ||  || Alacakaya || 6.885
|-
|[[Axin]] ||  || Ağın || 2.819
|}&lt;ref&gt;http://www.nufusu.com/il/elazig-nufusu&lt;/ref&gt;

Tevahîya sermijar herêmê (tevlî gundan) 568.239 e.

== Aborî ==

=== Serwetên bin erdê ===

[[Sifir]], [[pirît]], [[hesin]], [[manganez]], [[volfram]] û [[flaurît]] li herêmê ji bin erdê dertên.

=== Babetên heywanan ===

Herêm ji alî nêçira heywanan ne pir dewlemend e. lê li herêmê [[gur]], [[kew]], [[kewroşk]], [[rûvî]], [[beraz]] û [[çeqel]] yên pirtirin ku peyde dibin.

=== Ciyên turîstîk, dîrokî û gerê ===

Herêm ji alî tarix û tabîatê ve pir dewlemend e. Gola Hezarê û Kebanê ji bo gelê herêmê havînan ciyê avcaniyê vehêsanê ne. Germavên [[Murûdû]] û [[Perçen]] ji ji ali gel ve tên ziyaret kirin. Kela Xarpûtê, Dêra Meryem ana û Mizgeftên kevn yê bajar jî ji alî gel ve tên ziyaret kirin.

== Çand û huner ==

=== Ol û civak ===

Nifûs ji muslumanan pêk tê. Li cem sûnniyan şêxîtî û li cem eleviyan jî pîrîtî rolek mezin dilîze. Civak ji Kurd ([[zaza]] û [[kurmanc]]) û [[tirk]]an pêk tê.

=== Xwarênên herêmê ===

Nan li herêmê di tendûrên bin erdê de tê çêkirin. Nan carna ji bo 2-3 mehan tê lêxistin û gava tê xwarin, şildibe, tê xwarin. Helîse, kutilkên dagirtî, babetên kiftan û [[Xanim kebab]] xwarinên herî pirin ku li herêmê tên xwarin.

=== Kincên herêmê ===

Zilam, şalwarek şîn ku jê re dibêjin &quot;[[şalwarê Xarpûtê]]&quot; û îşligek sipî bi ser de li xwe dikin. Bi ser îşlik de jî êlegek milkin li xwe dikin. Kefiya piştê rengîn e. Qonderên ku jê re dibêjin &quot; [[biboçik]]&quot; li nigê xwe dikin. Li serê wan şewqe heye. 

Jinên herêmê şalwarên gulgulî yan jî reş li xwe dikin. Bi ser şalwar de qazaxek ku jê re dibêjin &quot;[[qeyme]]&quot; li xwe dikin. Bi ser şalwar de jî etekek sê perçeyî li xwe dikin. Li serê jinan kofiyek û bi ser de jî şarpeyek gulguli yan jî reş tê girêdan.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}


{{Koord|38|40|28|N|39|13|25|E|type:city(312534)|display=title}}
{{Navçeyên Xarpêtê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Bajarên Tirkiyê}}

[[Kategorî:Elezîz (navend)| ]]</text>
      <sha1>el45wv04ki9ewrj2nroyfnl56pisfa9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alkan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21448</id>
    <revision>
      <id>1095899</id>
      <parentid>998696</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T21:22:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Leyo</username>
        <id>6200</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:SikloHeksan für Kurdi-Seite001.svg]] → [[File:SikloHeksan für Kurdi.svg]] standard addition by Scribus not useful</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17335" xml:space="preserve">[[Wêne:Methan Lewis.svg|thumb|200px|Metan]]
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye.

Her karbonekê dibê çar bestek anko bond hebin (an C-C an C-H) û her hîdrojenek jî dibê bigehit karbonekê (C-H). Rêzikeka karbonên bihevra bestî heykel anko hestîbenda alaknê pêkdiînin û bi awayekê mînakî (tîpîk) hijmara karbonan meznahiya alaknê nîşa didit.

Destekeka [[alkîl]] [[desteka erkanî|destekeka erkanî]] an zincîreka aliyanî ye ko wekî alaknê tenê ji karbon û hîdrojenên ko bi bestekên tek ve bi hevra hatine bestin pêkdihêt (jibo mînak [[mêtîl]] an [[desteka êtîl]]).

Hîdrokarbonên têrkirî dikarin hêlanî anko lînear bin ko nijar anko struktereka wekî maran heye, an dikarin [[bestina tadar (kîmya)|tadar]] bin ko hestîbenda karbonî ya wan dibit du an çend ta, an jî dikarin [[bestina bazineyî (kîmya)|bazineyî]] anko sîklîk bin ko têda du serên hestîbenda karbonî bihevra digehin û bazinekê pêkdiînin. Li goreyê pênaseya [[IUPAC|IUPACê]], d teherên berahiyê alakn in û tehera sêyê [[bazinalkan]] anko [[sîkloalakan]]. Bi gotineka dî, li goreyê hebûn an nebîna nijarên bazineyî, hîdrokarbonên têrkirî dibin du destekên alkan û bazinalkan. Lê bi awayekê teknîkî, bazinalkan ne alkan in. Lewma hindek dibêjin bazinalkanan &quot;alkanên bazineyî&quot; û dibêjin alkanên dî bi xwe jî &quot;alkanên nebazineyî&quot;. Hîdrokarbonên têrkirî dikarin digel her bestineka hêlanî, tadar an bazineyî (anko çendbazineyî, polîsîklîk) bestinekê çêbikin û her alkan bimînin bi mercekî ko [[nebazineyî]] bimînin.

Sadetirîn alkana mumkin [[mêtan]] e (CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;). Çi sînor jibo bihevra bestina karbonan nîne madem bestin bestineka têrkirî a nebazineyî û hîdrokarbon bit. [[çevrî]] anko oil ên têrkirî û [[şema]] anko [[waks]] mînakên alkanên wesa ne ko hijmara karbonan di hestîbenda karboniya wan da ji 10an zêdetir e.

Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. 

Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n+2&lt;/sub&gt; e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[sîkloalkan]] nin.

==Alkane çiqillandin==
{{Ne rind kurdî}}

{| class=&quot;wikitable sortable| centered&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- 
! C
!Nav
! [[Direfş]]
! [[Xala alafê]]
! [[Xala helînê]]
! [[Xala kelînê]]
! [[Tîrbûn]]
!  Seklî xwe
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| [[Mêtan]]
| CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;
| –
| 90,65&amp;nbsp;K
| 111,4&amp;nbsp;K
| 0,667&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Methane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Methan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 2
| [[Êtan]]
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;
| –
| 90&amp;nbsp;K
| 185&amp;nbsp;K
| 1,212&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Ethane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 3
| [[Propan]]
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;
| –
| 85&amp;nbsp;K
| 231&amp;nbsp;K
| 1,83&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Propane-3D-balls-B.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 4
| [[Bûtan|''n''-Bûtan]]
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;
| –
| 135&amp;nbsp;K
| 272,5&amp;nbsp;K
| 2,703&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Butane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Butan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 5
|  [[Pentan|''n''-Pentan]]
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;
| 224&amp;nbsp;K
| 144&amp;nbsp;K
| 309&amp;nbsp;K
| 0,626&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Pentane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Pentan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 6
| [[Heksan|''n''-Heksan]]
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;
| 250&amp;nbsp;K
| 178&amp;nbsp;K
| 342&amp;nbsp;K
| 0,659&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Hexane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Hexan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 7
| [[Heptan|''n''-Heptan]]
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;
| 269&amp;nbsp;K
| 182&amp;nbsp;K
| 371&amp;nbsp;K
| 0,684&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Heptane-3D-balls.png|none|100px|Kugel-Stab-Modell von Heptan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 8
| [[Oktan|''n''-Oktan]]
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;
| 289&amp;nbsp;K
| 216&amp;nbsp;K
| 399&amp;nbsp;K
| 0,703&amp;nbsp;g/cm³
|[[Wêne:Octane-3D-balls.png|none|120px|Kugel-Stab-Modell von Octan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 9
| [[Nonan|''n''-Nonan]]
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;
|304&amp;nbsp;K
| 222&amp;nbsp;K
| 424&amp;nbsp;K
| 0,718&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Nonane-3D-balls.png|none|130px|Kugel-Stab-Modell von Nonan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 10
| [[Dêkan|''n''-Dêkan]]
| C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt;
| 319&amp;nbsp;K
| 243&amp;nbsp;K
| 447&amp;nbsp;K
| 0,73&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Decane-3D-balls.png|none|140px|Kugel-Stab-Modell von Decan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 11
|[[Ûndêkan|''n''-Ûndêkan]]
| C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt;
| 333 K
| 248 K
| 469 K
| 0,74&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Undecane-3D-balls.png|none|150px|Kugel-Stab-Modell von Undecan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 12
| [[Dodêkan|''n''-Dodêkan]]
| C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt;
| 344 K
| 263 K
| 489 K
| 0,75&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Dodecane-3D-balls.png|none|160px|Kugel-Stab-Modell von Dodecan]]
|}

== ''îso'',n- û ''neo''-Alkan ==
Eger bestin bi pir atomên ''C'', yanî atomên karbonê, hebin, [[îsomêr|îsomêrên]] alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji [[Bûtan]] û jor da.

Li cem [[Bûtan]] du şeklên xwe bi bes direfşekê (C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{|  class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;|îso-,n- û neo-Alkan
|-
| style=&quot;width:7em&quot; |'''''Navé gelemperi'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' n-'''''  ||style=&quot;width:15em&quot;|''''' îso-'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' neo-'''''
|-
| '''''Propan''''' ||
[[Wêne:Propan Skelett.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne||style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne
|-
| '''''Bûtan''''' ||
[[Wêne:Butan Skelett.svg|240px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Iso-Butan-V1.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;| Tîne
|-
| '''''Pentan''''' || 
[[Wêne:Pentan Skelett.svg|300px|frameless|center]]
 ||
[[Wêne:Isopentan.svg|250px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Neopentan.svg|215px|frameless|center]]
|}

== Sîkloalkan ==

Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n&lt;/sub&gt; e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne [[Xala helînê|xalên helînên]] û [[Xala kelînê|xalên kelînên]] wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin. 
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
| colspan=&quot;6&quot; style=&quot;text-align:center;background-color:#A3ACBF&quot; |'''Sîklobûtan û Sîkloheksan'''

|-
| 
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
 || 
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
||
[[Wêne:Syklobütan.png|100px|frameless|center|sîklobüten]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:Sykloheksan 3d.png|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|-
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;| [[Sîklobûtan]] bê sê Şeklê 
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;|[[Sîkloheksan]] bê sê Şeklê 
|}

== Navên alkananen be şax  ==
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji [[International Union of Pure and Applied Chemistry]] (IUPAC) tên gotin. 

Her navekî alkanekî bi '''-an''' xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên [[karbon]] hene.&lt;ref&gt;[http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/93/r93_184.htm IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)]&lt;/ref&gt; Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.

Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:&lt;ref&gt;William Reusch: [http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20160521132003/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm |date=2016-05-21 }}&lt;/ref&gt;
# Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawiyê nêv.
# Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
# Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
!  colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot; |'''''Navên alkanane be şax be IUPAC'e '''''
|-
| style=&quot;width:10em&quot; | '''''Formûle gelemperî'''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC''''' ||  style=&quot;width:10em&quot;|'''''Formûle gelemperî  '''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC'''''
|-
| C&lt;sub&gt;&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; || Mêt'''an'''||C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt; ||Undêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; ||Et'''an'''||C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt; ||Dodêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt; || Prop'''an'''||C&lt;sub&gt;13&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;28&lt;/sub&gt; ||Tridêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; || Bût'''an'''||C&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;30&lt;/sub&gt; ||Tetradêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt; || Pent'''an'''||C&lt;sub&gt;15&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;32&lt;/sub&gt; ||Pentadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt; || Hex'''an'''||C&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;34&lt;/sub&gt; ||Hexadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt; || Hept'''an'''||C&lt;sub&gt;17&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;36&lt;/sub&gt; ||Heptadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt; || Okt'''an'''||C&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;38&lt;/sub&gt; ||Oktadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;|| Non'''an'''||C&lt;sub&gt;19&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;40&lt;/sub&gt; ||Nanodêk'''an'''
|-
|C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt; ||Dêk'''an'''||C&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;42&lt;/sub&gt; ||Eiokosk'''an'''
|}

== Navdanêza alkananen bî şax==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;  
|colspan=&quot;3&quot;  style=&quot;text-align:center&quot;|Distûre Navdanêza alkananen bî şax
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1'''&lt;/span&gt;   
| 
 [[Wêne:Hexan 1.svg|300px|fremeless|left|]]
 ||[[Wêne:Heptan.1.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1a)'''&lt;/span&gt; ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1b)'''&lt;/span&gt; 
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left| ]] 
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2a)'''&lt;/span&gt; Ê  &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;''' şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2b)'''&lt;/span&gt; Ê &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left|2-Metilhexan]] 
||  [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|3-Mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3a)'''&lt;/span&gt;   2-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;hexan  ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3b)'''&lt;/span&gt;  3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-4-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-4-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:4-Etil-3-metilheptan.svg|320px|frameless|right| 4-Etil-3-mêtilhexan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-4-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4b)'''&lt;/span&gt; 4-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-3-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-3-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:3-Etil-3-Metilheptan.svg|350px|frameless|right|3-Etil-3-mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5b)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,2,4,4-Tetrametilheksan.svg|300px|fremeless|left| 2,2,4,4-Tetramêtilhexan]] 
||  [[Wêne:2,2,4-Trimetilheptan.svg|350px|frameless|right|2,2,4-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6a)'''&lt;/span&gt; 2,2,4,4-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6b)'''&lt;/span&gt; 2,2,4-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:2,4,5-Trimetil-3-propilheksan.svg|300px|fremeless|left|2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan]] 
||  [[Wêne:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7a)'''&lt;/span&gt; 2,4,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7b)'''&lt;/span&gt; 2,3,4,6-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-5-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,3,5-Trimetilheksan.svg|330px|tfremeless|left| 2,3,5-Trimêtilhexan]]
 ||  [[Wêne:2,3,6-Trimetilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,6-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8a)'''&lt;/span&gt; 2,3,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8b)'''&lt;/span&gt; 2,3,6-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|}
 

== Xeterên alkanan ==
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.

== Hebûn ==
{{multiple image
| footer    = 
| align     = center

| image1    = Lütow Netzelkow Erdöl.jpg
| width1    = 325
| caption1  = Çavkanîya Alkana mezin neft (Petrol)

| image2    = Niederdruckbehälter und Gaskugel.jpg
| width2    = 350
| caption2  = Çavkanîya Alkana gas

| image3    = Rotbuntes Rind.jpg
| width3    = 345
| caption3  = Bakterîye  zike çêleka gasa Mêtane çêtıken
}}

Alkan di erdê me û di [[exter|exterên]] din yê [[pergala rojê]] da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser [[berçîs]] (0,1% M., 0,0002% Ê.), [[keywan]] (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), [[Ûranûs (gerstêrk)|ûranûs]] (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û [[Neptûn (gerstêrk)|neptûn]] (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir [[Mêtan]] û [[Êtan]] hene.

Mêtan li ser [[erd|erdê]] bes 0,0001 % heye. Alkan di [[neft|neftê]] û [[gazê erdê]] da ne.&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;&gt;R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2&lt;/ref&gt; Di [[gazê erdê]] da [[Mêtan]] û [[Êtan]] da heye, hên jî [[Propan]] û [[Bûtan]] tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di [[neft]] da alkanên ron û [[karbonhîdrojen|karbonhîdrojenên]] din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi [[oksîjen]] di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;/&gt;

* &lt;math&gt;\mathrm{ C_6H_{12}O_6 \rightarrow  3 CH_4 + 3 CO_2}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Şekirî tîrî]] di bin fişarê mezin û xalên germ dibe [[Mêtan]] û [[Karbondîoksîd]].&lt;/small&gt;

Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.

== Bikaranîn ==
Neft ji [[Benzîn|benzînê]] ra tê bikaranîn. [[Propan]] û [[Bûtan]] wek benzînê tên bikaranîn, pir [[dîroktor]] hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji [[asfalt]] ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.

== Alkan di xwezayê da ==
Pir [[baktêr]] û [[arşaê]] [[Mêtan]] çêdikin. Ew [[karbondîoksîd]] dibin û bi alîkariya [[hîdrojen]] [[Mêtan]] û [[av|avê]] çêdikin.
* &lt;math&gt;\mathrm{CO_2 + 4 H_2\rightarrow CH_4 + 2 H_2 O}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Karbondîoksîd]] bi [[Hîdrojen]] ra dibe [[Mêtan]] û [[av]].&lt;/small&gt;

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîbliyografî ==
* Clayden, Greeves, Warren &amp; Wothers : ''Organic Chemistry''. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0-19-850346-6
* M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: ''Orchid pollination by sexual swindle in Nature.'' Macmillan Jounals, London, {{ISSN|0028-0836}}


[[Kategorî:Alkan| ]]
[[Kategorî:Karbon]]
[[Kategorî:Hîdrokarbon]]
[[Kategorî:Hevgirtiyên organîk]]</text>
      <sha1>m9rrrkaze4icvpamuuvxbjtfls6pp42</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095900</id>
      <parentid>1095899</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T21:39:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Leyo</username>
        <id>6200</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:SikloHeksan 2 für Kurdi-Seite001.svg]] → [[File:SikloHeksan 2 für Kurdi.svg]] standard addition by Scribus not useful</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17326" xml:space="preserve">[[Wêne:Methan Lewis.svg|thumb|200px|Metan]]
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye.

Her karbonekê dibê çar bestek anko bond hebin (an C-C an C-H) û her hîdrojenek jî dibê bigehit karbonekê (C-H). Rêzikeka karbonên bihevra bestî heykel anko hestîbenda alaknê pêkdiînin û bi awayekê mînakî (tîpîk) hijmara karbonan meznahiya alaknê nîşa didit.

Destekeka [[alkîl]] [[desteka erkanî|destekeka erkanî]] an zincîreka aliyanî ye ko wekî alaknê tenê ji karbon û hîdrojenên ko bi bestekên tek ve bi hevra hatine bestin pêkdihêt (jibo mînak [[mêtîl]] an [[desteka êtîl]]).

Hîdrokarbonên têrkirî dikarin hêlanî anko lînear bin ko nijar anko struktereka wekî maran heye, an dikarin [[bestina tadar (kîmya)|tadar]] bin ko hestîbenda karbonî ya wan dibit du an çend ta, an jî dikarin [[bestina bazineyî (kîmya)|bazineyî]] anko sîklîk bin ko têda du serên hestîbenda karbonî bihevra digehin û bazinekê pêkdiînin. Li goreyê pênaseya [[IUPAC|IUPACê]], d teherên berahiyê alakn in û tehera sêyê [[bazinalkan]] anko [[sîkloalakan]]. Bi gotineka dî, li goreyê hebûn an nebîna nijarên bazineyî, hîdrokarbonên têrkirî dibin du destekên alkan û bazinalkan. Lê bi awayekê teknîkî, bazinalkan ne alkan in. Lewma hindek dibêjin bazinalkanan &quot;alkanên bazineyî&quot; û dibêjin alkanên dî bi xwe jî &quot;alkanên nebazineyî&quot;. Hîdrokarbonên têrkirî dikarin digel her bestineka hêlanî, tadar an bazineyî (anko çendbazineyî, polîsîklîk) bestinekê çêbikin û her alkan bimînin bi mercekî ko [[nebazineyî]] bimînin.

Sadetirîn alkana mumkin [[mêtan]] e (CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;). Çi sînor jibo bihevra bestina karbonan nîne madem bestin bestineka têrkirî a nebazineyî û hîdrokarbon bit. [[çevrî]] anko oil ên têrkirî û [[şema]] anko [[waks]] mînakên alkanên wesa ne ko hijmara karbonan di hestîbenda karboniya wan da ji 10an zêdetir e.

Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. 

Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n+2&lt;/sub&gt; e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[sîkloalkan]] nin.

==Alkane çiqillandin==
{{Ne rind kurdî}}

{| class=&quot;wikitable sortable| centered&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- 
! C
!Nav
! [[Direfş]]
! [[Xala alafê]]
! [[Xala helînê]]
! [[Xala kelînê]]
! [[Tîrbûn]]
!  Seklî xwe
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| [[Mêtan]]
| CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;
| –
| 90,65&amp;nbsp;K
| 111,4&amp;nbsp;K
| 0,667&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Methane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Methan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 2
| [[Êtan]]
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;
| –
| 90&amp;nbsp;K
| 185&amp;nbsp;K
| 1,212&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Ethane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 3
| [[Propan]]
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;
| –
| 85&amp;nbsp;K
| 231&amp;nbsp;K
| 1,83&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Propane-3D-balls-B.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 4
| [[Bûtan|''n''-Bûtan]]
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;
| –
| 135&amp;nbsp;K
| 272,5&amp;nbsp;K
| 2,703&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Butane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Butan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 5
|  [[Pentan|''n''-Pentan]]
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;
| 224&amp;nbsp;K
| 144&amp;nbsp;K
| 309&amp;nbsp;K
| 0,626&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Pentane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Pentan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 6
| [[Heksan|''n''-Heksan]]
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;
| 250&amp;nbsp;K
| 178&amp;nbsp;K
| 342&amp;nbsp;K
| 0,659&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Hexane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Hexan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 7
| [[Heptan|''n''-Heptan]]
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;
| 269&amp;nbsp;K
| 182&amp;nbsp;K
| 371&amp;nbsp;K
| 0,684&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Heptane-3D-balls.png|none|100px|Kugel-Stab-Modell von Heptan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 8
| [[Oktan|''n''-Oktan]]
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;
| 289&amp;nbsp;K
| 216&amp;nbsp;K
| 399&amp;nbsp;K
| 0,703&amp;nbsp;g/cm³
|[[Wêne:Octane-3D-balls.png|none|120px|Kugel-Stab-Modell von Octan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 9
| [[Nonan|''n''-Nonan]]
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;
|304&amp;nbsp;K
| 222&amp;nbsp;K
| 424&amp;nbsp;K
| 0,718&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Nonane-3D-balls.png|none|130px|Kugel-Stab-Modell von Nonan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 10
| [[Dêkan|''n''-Dêkan]]
| C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt;
| 319&amp;nbsp;K
| 243&amp;nbsp;K
| 447&amp;nbsp;K
| 0,73&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Decane-3D-balls.png|none|140px|Kugel-Stab-Modell von Decan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 11
|[[Ûndêkan|''n''-Ûndêkan]]
| C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt;
| 333 K
| 248 K
| 469 K
| 0,74&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Undecane-3D-balls.png|none|150px|Kugel-Stab-Modell von Undecan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 12
| [[Dodêkan|''n''-Dodêkan]]
| C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt;
| 344 K
| 263 K
| 489 K
| 0,75&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Dodecane-3D-balls.png|none|160px|Kugel-Stab-Modell von Dodecan]]
|}

== ''îso'',n- û ''neo''-Alkan ==
Eger bestin bi pir atomên ''C'', yanî atomên karbonê, hebin, [[îsomêr|îsomêrên]] alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji [[Bûtan]] û jor da.

Li cem [[Bûtan]] du şeklên xwe bi bes direfşekê (C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{|  class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;|îso-,n- û neo-Alkan
|-
| style=&quot;width:7em&quot; |'''''Navé gelemperi'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' n-'''''  ||style=&quot;width:15em&quot;|''''' îso-'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' neo-'''''
|-
| '''''Propan''''' ||
[[Wêne:Propan Skelett.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne||style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne
|-
| '''''Bûtan''''' ||
[[Wêne:Butan Skelett.svg|240px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Iso-Butan-V1.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;| Tîne
|-
| '''''Pentan''''' || 
[[Wêne:Pentan Skelett.svg|300px|frameless|center]]
 ||
[[Wêne:Isopentan.svg|250px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Neopentan.svg|215px|frameless|center]]
|}

== Sîkloalkan ==

Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n&lt;/sub&gt; e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne [[Xala helînê|xalên helînên]] û [[Xala kelînê|xalên kelînên]] wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin. 
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
| colspan=&quot;6&quot; style=&quot;text-align:center;background-color:#A3ACBF&quot; |'''Sîklobûtan û Sîkloheksan'''

|-
| 
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
 || 
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
||
[[Wêne:Syklobütan.png|100px|frameless|center|sîklobüten]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:Sykloheksan 3d.png|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|-
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;| [[Sîklobûtan]] bê sê Şeklê 
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;|[[Sîkloheksan]] bê sê Şeklê 
|}

== Navên alkananen be şax  ==
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji [[International Union of Pure and Applied Chemistry]] (IUPAC) tên gotin. 

Her navekî alkanekî bi '''-an''' xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên [[karbon]] hene.&lt;ref&gt;[http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/93/r93_184.htm IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)]&lt;/ref&gt; Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.

Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:&lt;ref&gt;William Reusch: [http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20160521132003/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm |date=2016-05-21 }}&lt;/ref&gt;
# Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawiyê nêv.
# Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
# Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
!  colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot; |'''''Navên alkanane be şax be IUPAC'e '''''
|-
| style=&quot;width:10em&quot; | '''''Formûle gelemperî'''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC''''' ||  style=&quot;width:10em&quot;|'''''Formûle gelemperî  '''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC'''''
|-
| C&lt;sub&gt;&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; || Mêt'''an'''||C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt; ||Undêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; ||Et'''an'''||C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt; ||Dodêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt; || Prop'''an'''||C&lt;sub&gt;13&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;28&lt;/sub&gt; ||Tridêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; || Bût'''an'''||C&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;30&lt;/sub&gt; ||Tetradêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt; || Pent'''an'''||C&lt;sub&gt;15&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;32&lt;/sub&gt; ||Pentadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt; || Hex'''an'''||C&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;34&lt;/sub&gt; ||Hexadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt; || Hept'''an'''||C&lt;sub&gt;17&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;36&lt;/sub&gt; ||Heptadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt; || Okt'''an'''||C&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;38&lt;/sub&gt; ||Oktadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;|| Non'''an'''||C&lt;sub&gt;19&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;40&lt;/sub&gt; ||Nanodêk'''an'''
|-
|C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt; ||Dêk'''an'''||C&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;42&lt;/sub&gt; ||Eiokosk'''an'''
|}

== Navdanêza alkananen bî şax==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;  
|colspan=&quot;3&quot;  style=&quot;text-align:center&quot;|Distûre Navdanêza alkananen bî şax
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1'''&lt;/span&gt;   
| 
 [[Wêne:Hexan 1.svg|300px|fremeless|left|]]
 ||[[Wêne:Heptan.1.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1a)'''&lt;/span&gt; ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1b)'''&lt;/span&gt; 
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left| ]] 
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2a)'''&lt;/span&gt; Ê  &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;''' şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2b)'''&lt;/span&gt; Ê &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left|2-Metilhexan]] 
||  [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|3-Mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3a)'''&lt;/span&gt;   2-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;hexan  ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3b)'''&lt;/span&gt;  3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-4-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-4-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:4-Etil-3-metilheptan.svg|320px|frameless|right| 4-Etil-3-mêtilhexan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-4-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4b)'''&lt;/span&gt; 4-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-3-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-3-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:3-Etil-3-Metilheptan.svg|350px|frameless|right|3-Etil-3-mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5b)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,2,4,4-Tetrametilheksan.svg|300px|fremeless|left| 2,2,4,4-Tetramêtilhexan]] 
||  [[Wêne:2,2,4-Trimetilheptan.svg|350px|frameless|right|2,2,4-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6a)'''&lt;/span&gt; 2,2,4,4-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6b)'''&lt;/span&gt; 2,2,4-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:2,4,5-Trimetil-3-propilheksan.svg|300px|fremeless|left|2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan]] 
||  [[Wêne:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7a)'''&lt;/span&gt; 2,4,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7b)'''&lt;/span&gt; 2,3,4,6-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-5-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,3,5-Trimetilheksan.svg|330px|tfremeless|left| 2,3,5-Trimêtilhexan]]
 ||  [[Wêne:2,3,6-Trimetilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,6-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8a)'''&lt;/span&gt; 2,3,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8b)'''&lt;/span&gt; 2,3,6-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|}
 

== Xeterên alkanan ==
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.

== Hebûn ==
{{multiple image
| footer    = 
| align     = center

| image1    = Lütow Netzelkow Erdöl.jpg
| width1    = 325
| caption1  = Çavkanîya Alkana mezin neft (Petrol)

| image2    = Niederdruckbehälter und Gaskugel.jpg
| width2    = 350
| caption2  = Çavkanîya Alkana gas

| image3    = Rotbuntes Rind.jpg
| width3    = 345
| caption3  = Bakterîye  zike çêleka gasa Mêtane çêtıken
}}

Alkan di erdê me û di [[exter|exterên]] din yê [[pergala rojê]] da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser [[berçîs]] (0,1% M., 0,0002% Ê.), [[keywan]] (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), [[Ûranûs (gerstêrk)|ûranûs]] (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û [[Neptûn (gerstêrk)|neptûn]] (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir [[Mêtan]] û [[Êtan]] hene.

Mêtan li ser [[erd|erdê]] bes 0,0001 % heye. Alkan di [[neft|neftê]] û [[gazê erdê]] da ne.&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;&gt;R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2&lt;/ref&gt; Di [[gazê erdê]] da [[Mêtan]] û [[Êtan]] da heye, hên jî [[Propan]] û [[Bûtan]] tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di [[neft]] da alkanên ron û [[karbonhîdrojen|karbonhîdrojenên]] din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi [[oksîjen]] di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;/&gt;

* &lt;math&gt;\mathrm{ C_6H_{12}O_6 \rightarrow  3 CH_4 + 3 CO_2}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Şekirî tîrî]] di bin fişarê mezin û xalên germ dibe [[Mêtan]] û [[Karbondîoksîd]].&lt;/small&gt;

Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.

== Bikaranîn ==
Neft ji [[Benzîn|benzînê]] ra tê bikaranîn. [[Propan]] û [[Bûtan]] wek benzînê tên bikaranîn, pir [[dîroktor]] hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji [[asfalt]] ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.

== Alkan di xwezayê da ==
Pir [[baktêr]] û [[arşaê]] [[Mêtan]] çêdikin. Ew [[karbondîoksîd]] dibin û bi alîkariya [[hîdrojen]] [[Mêtan]] û [[av|avê]] çêdikin.
* &lt;math&gt;\mathrm{CO_2 + 4 H_2\rightarrow CH_4 + 2 H_2 O}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Karbondîoksîd]] bi [[Hîdrojen]] ra dibe [[Mêtan]] û [[av]].&lt;/small&gt;

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîbliyografî ==
* Clayden, Greeves, Warren &amp; Wothers : ''Organic Chemistry''. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0-19-850346-6
* M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: ''Orchid pollination by sexual swindle in Nature.'' Macmillan Jounals, London, {{ISSN|0028-0836}}


[[Kategorî:Alkan| ]]
[[Kategorî:Karbon]]
[[Kategorî:Hîdrokarbon]]
[[Kategorî:Hevgirtiyên organîk]]</text>
      <sha1>12xlnos0q7pkwmrpczemrpu8f3kaijl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095901</id>
      <parentid>1095900</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T21:40:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Leyo</username>
        <id>6200</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Siklobüten 2 für Kurdi-Seite001.svg]] → [[File:Siklobüten 2 für Kurdi.svg]] standard addition by Scribus not useful</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17317" xml:space="preserve">[[Wêne:Methan Lewis.svg|thumb|200px|Metan]]
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye.

Her karbonekê dibê çar bestek anko bond hebin (an C-C an C-H) û her hîdrojenek jî dibê bigehit karbonekê (C-H). Rêzikeka karbonên bihevra bestî heykel anko hestîbenda alaknê pêkdiînin û bi awayekê mînakî (tîpîk) hijmara karbonan meznahiya alaknê nîşa didit.

Destekeka [[alkîl]] [[desteka erkanî|destekeka erkanî]] an zincîreka aliyanî ye ko wekî alaknê tenê ji karbon û hîdrojenên ko bi bestekên tek ve bi hevra hatine bestin pêkdihêt (jibo mînak [[mêtîl]] an [[desteka êtîl]]).

Hîdrokarbonên têrkirî dikarin hêlanî anko lînear bin ko nijar anko struktereka wekî maran heye, an dikarin [[bestina tadar (kîmya)|tadar]] bin ko hestîbenda karbonî ya wan dibit du an çend ta, an jî dikarin [[bestina bazineyî (kîmya)|bazineyî]] anko sîklîk bin ko têda du serên hestîbenda karbonî bihevra digehin û bazinekê pêkdiînin. Li goreyê pênaseya [[IUPAC|IUPACê]], d teherên berahiyê alakn in û tehera sêyê [[bazinalkan]] anko [[sîkloalakan]]. Bi gotineka dî, li goreyê hebûn an nebîna nijarên bazineyî, hîdrokarbonên têrkirî dibin du destekên alkan û bazinalkan. Lê bi awayekê teknîkî, bazinalkan ne alkan in. Lewma hindek dibêjin bazinalkanan &quot;alkanên bazineyî&quot; û dibêjin alkanên dî bi xwe jî &quot;alkanên nebazineyî&quot;. Hîdrokarbonên têrkirî dikarin digel her bestineka hêlanî, tadar an bazineyî (anko çendbazineyî, polîsîklîk) bestinekê çêbikin û her alkan bimînin bi mercekî ko [[nebazineyî]] bimînin.

Sadetirîn alkana mumkin [[mêtan]] e (CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;). Çi sînor jibo bihevra bestina karbonan nîne madem bestin bestineka têrkirî a nebazineyî û hîdrokarbon bit. [[çevrî]] anko oil ên têrkirî û [[şema]] anko [[waks]] mînakên alkanên wesa ne ko hijmara karbonan di hestîbenda karboniya wan da ji 10an zêdetir e.

Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. 

Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n+2&lt;/sub&gt; e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[sîkloalkan]] nin.

==Alkane çiqillandin==
{{Ne rind kurdî}}

{| class=&quot;wikitable sortable| centered&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- 
! C
!Nav
! [[Direfş]]
! [[Xala alafê]]
! [[Xala helînê]]
! [[Xala kelînê]]
! [[Tîrbûn]]
!  Seklî xwe
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| [[Mêtan]]
| CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;
| –
| 90,65&amp;nbsp;K
| 111,4&amp;nbsp;K
| 0,667&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Methane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Methan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 2
| [[Êtan]]
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;
| –
| 90&amp;nbsp;K
| 185&amp;nbsp;K
| 1,212&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Ethane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 3
| [[Propan]]
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;
| –
| 85&amp;nbsp;K
| 231&amp;nbsp;K
| 1,83&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Propane-3D-balls-B.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 4
| [[Bûtan|''n''-Bûtan]]
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;
| –
| 135&amp;nbsp;K
| 272,5&amp;nbsp;K
| 2,703&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Butane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Butan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 5
|  [[Pentan|''n''-Pentan]]
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;
| 224&amp;nbsp;K
| 144&amp;nbsp;K
| 309&amp;nbsp;K
| 0,626&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Pentane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Pentan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 6
| [[Heksan|''n''-Heksan]]
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;
| 250&amp;nbsp;K
| 178&amp;nbsp;K
| 342&amp;nbsp;K
| 0,659&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Hexane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Hexan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 7
| [[Heptan|''n''-Heptan]]
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;
| 269&amp;nbsp;K
| 182&amp;nbsp;K
| 371&amp;nbsp;K
| 0,684&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Heptane-3D-balls.png|none|100px|Kugel-Stab-Modell von Heptan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 8
| [[Oktan|''n''-Oktan]]
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;
| 289&amp;nbsp;K
| 216&amp;nbsp;K
| 399&amp;nbsp;K
| 0,703&amp;nbsp;g/cm³
|[[Wêne:Octane-3D-balls.png|none|120px|Kugel-Stab-Modell von Octan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 9
| [[Nonan|''n''-Nonan]]
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;
|304&amp;nbsp;K
| 222&amp;nbsp;K
| 424&amp;nbsp;K
| 0,718&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Nonane-3D-balls.png|none|130px|Kugel-Stab-Modell von Nonan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 10
| [[Dêkan|''n''-Dêkan]]
| C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt;
| 319&amp;nbsp;K
| 243&amp;nbsp;K
| 447&amp;nbsp;K
| 0,73&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Decane-3D-balls.png|none|140px|Kugel-Stab-Modell von Decan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 11
|[[Ûndêkan|''n''-Ûndêkan]]
| C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt;
| 333 K
| 248 K
| 469 K
| 0,74&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Undecane-3D-balls.png|none|150px|Kugel-Stab-Modell von Undecan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 12
| [[Dodêkan|''n''-Dodêkan]]
| C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt;
| 344 K
| 263 K
| 489 K
| 0,75&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Dodecane-3D-balls.png|none|160px|Kugel-Stab-Modell von Dodecan]]
|}

== ''îso'',n- û ''neo''-Alkan ==
Eger bestin bi pir atomên ''C'', yanî atomên karbonê, hebin, [[îsomêr|îsomêrên]] alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji [[Bûtan]] û jor da.

Li cem [[Bûtan]] du şeklên xwe bi bes direfşekê (C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{|  class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;|îso-,n- û neo-Alkan
|-
| style=&quot;width:7em&quot; |'''''Navé gelemperi'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' n-'''''  ||style=&quot;width:15em&quot;|''''' îso-'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' neo-'''''
|-
| '''''Propan''''' ||
[[Wêne:Propan Skelett.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne||style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne
|-
| '''''Bûtan''''' ||
[[Wêne:Butan Skelett.svg|240px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Iso-Butan-V1.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;| Tîne
|-
| '''''Pentan''''' || 
[[Wêne:Pentan Skelett.svg|300px|frameless|center]]
 ||
[[Wêne:Isopentan.svg|250px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Neopentan.svg|215px|frameless|center]]
|}

== Sîkloalkan ==

Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n&lt;/sub&gt; e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne [[Xala helînê|xalên helînên]] û [[Xala kelînê|xalên kelînên]] wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin. 
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
| colspan=&quot;6&quot; style=&quot;text-align:center;background-color:#A3ACBF&quot; |'''Sîklobûtan û Sîkloheksan'''

|-
| 
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
 || 
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
||
[[Wêne:Syklobütan.png|100px|frameless|center|sîklobüten]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:Sykloheksan 3d.png|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|-
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;| [[Sîklobûtan]] bê sê Şeklê 
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;|[[Sîkloheksan]] bê sê Şeklê 
|}

== Navên alkananen be şax  ==
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji [[International Union of Pure and Applied Chemistry]] (IUPAC) tên gotin. 

Her navekî alkanekî bi '''-an''' xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên [[karbon]] hene.&lt;ref&gt;[http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/93/r93_184.htm IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)]&lt;/ref&gt; Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.

Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:&lt;ref&gt;William Reusch: [http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20160521132003/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm |date=2016-05-21 }}&lt;/ref&gt;
# Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawiyê nêv.
# Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
# Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
!  colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot; |'''''Navên alkanane be şax be IUPAC'e '''''
|-
| style=&quot;width:10em&quot; | '''''Formûle gelemperî'''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC''''' ||  style=&quot;width:10em&quot;|'''''Formûle gelemperî  '''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC'''''
|-
| C&lt;sub&gt;&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; || Mêt'''an'''||C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt; ||Undêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; ||Et'''an'''||C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt; ||Dodêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt; || Prop'''an'''||C&lt;sub&gt;13&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;28&lt;/sub&gt; ||Tridêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; || Bût'''an'''||C&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;30&lt;/sub&gt; ||Tetradêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt; || Pent'''an'''||C&lt;sub&gt;15&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;32&lt;/sub&gt; ||Pentadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt; || Hex'''an'''||C&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;34&lt;/sub&gt; ||Hexadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt; || Hept'''an'''||C&lt;sub&gt;17&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;36&lt;/sub&gt; ||Heptadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt; || Okt'''an'''||C&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;38&lt;/sub&gt; ||Oktadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;|| Non'''an'''||C&lt;sub&gt;19&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;40&lt;/sub&gt; ||Nanodêk'''an'''
|-
|C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt; ||Dêk'''an'''||C&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;42&lt;/sub&gt; ||Eiokosk'''an'''
|}

== Navdanêza alkananen bî şax==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;  
|colspan=&quot;3&quot;  style=&quot;text-align:center&quot;|Distûre Navdanêza alkananen bî şax
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1'''&lt;/span&gt;   
| 
 [[Wêne:Hexan 1.svg|300px|fremeless|left|]]
 ||[[Wêne:Heptan.1.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1a)'''&lt;/span&gt; ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1b)'''&lt;/span&gt; 
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left| ]] 
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2a)'''&lt;/span&gt; Ê  &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;''' şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2b)'''&lt;/span&gt; Ê &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left|2-Metilhexan]] 
||  [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|3-Mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3a)'''&lt;/span&gt;   2-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;hexan  ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3b)'''&lt;/span&gt;  3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-4-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-4-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:4-Etil-3-metilheptan.svg|320px|frameless|right| 4-Etil-3-mêtilhexan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-4-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4b)'''&lt;/span&gt; 4-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-3-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-3-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:3-Etil-3-Metilheptan.svg|350px|frameless|right|3-Etil-3-mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5b)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,2,4,4-Tetrametilheksan.svg|300px|fremeless|left| 2,2,4,4-Tetramêtilhexan]] 
||  [[Wêne:2,2,4-Trimetilheptan.svg|350px|frameless|right|2,2,4-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6a)'''&lt;/span&gt; 2,2,4,4-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6b)'''&lt;/span&gt; 2,2,4-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:2,4,5-Trimetil-3-propilheksan.svg|300px|fremeless|left|2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan]] 
||  [[Wêne:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7a)'''&lt;/span&gt; 2,4,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7b)'''&lt;/span&gt; 2,3,4,6-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-5-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,3,5-Trimetilheksan.svg|330px|tfremeless|left| 2,3,5-Trimêtilhexan]]
 ||  [[Wêne:2,3,6-Trimetilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,6-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8a)'''&lt;/span&gt; 2,3,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8b)'''&lt;/span&gt; 2,3,6-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|}
 

== Xeterên alkanan ==
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.

== Hebûn ==
{{multiple image
| footer    = 
| align     = center

| image1    = Lütow Netzelkow Erdöl.jpg
| width1    = 325
| caption1  = Çavkanîya Alkana mezin neft (Petrol)

| image2    = Niederdruckbehälter und Gaskugel.jpg
| width2    = 350
| caption2  = Çavkanîya Alkana gas

| image3    = Rotbuntes Rind.jpg
| width3    = 345
| caption3  = Bakterîye  zike çêleka gasa Mêtane çêtıken
}}

Alkan di erdê me û di [[exter|exterên]] din yê [[pergala rojê]] da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser [[berçîs]] (0,1% M., 0,0002% Ê.), [[keywan]] (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), [[Ûranûs (gerstêrk)|ûranûs]] (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û [[Neptûn (gerstêrk)|neptûn]] (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir [[Mêtan]] û [[Êtan]] hene.

Mêtan li ser [[erd|erdê]] bes 0,0001 % heye. Alkan di [[neft|neftê]] û [[gazê erdê]] da ne.&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;&gt;R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2&lt;/ref&gt; Di [[gazê erdê]] da [[Mêtan]] û [[Êtan]] da heye, hên jî [[Propan]] û [[Bûtan]] tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di [[neft]] da alkanên ron û [[karbonhîdrojen|karbonhîdrojenên]] din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi [[oksîjen]] di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;/&gt;

* &lt;math&gt;\mathrm{ C_6H_{12}O_6 \rightarrow  3 CH_4 + 3 CO_2}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Şekirî tîrî]] di bin fişarê mezin û xalên germ dibe [[Mêtan]] û [[Karbondîoksîd]].&lt;/small&gt;

Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.

== Bikaranîn ==
Neft ji [[Benzîn|benzînê]] ra tê bikaranîn. [[Propan]] û [[Bûtan]] wek benzînê tên bikaranîn, pir [[dîroktor]] hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji [[asfalt]] ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.

== Alkan di xwezayê da ==
Pir [[baktêr]] û [[arşaê]] [[Mêtan]] çêdikin. Ew [[karbondîoksîd]] dibin û bi alîkariya [[hîdrojen]] [[Mêtan]] û [[av|avê]] çêdikin.
* &lt;math&gt;\mathrm{CO_2 + 4 H_2\rightarrow CH_4 + 2 H_2 O}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Karbondîoksîd]] bi [[Hîdrojen]] ra dibe [[Mêtan]] û [[av]].&lt;/small&gt;

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîbliyografî ==
* Clayden, Greeves, Warren &amp; Wothers : ''Organic Chemistry''. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0-19-850346-6
* M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: ''Orchid pollination by sexual swindle in Nature.'' Macmillan Jounals, London, {{ISSN|0028-0836}}


[[Kategorî:Alkan| ]]
[[Kategorî:Karbon]]
[[Kategorî:Hîdrokarbon]]
[[Kategorî:Hevgirtiyên organîk]]</text>
      <sha1>2mk6m042458ni0l4mhcnmdl1cahpnfl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095902</id>
      <parentid>1095901</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T21:41:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Leyo</username>
        <id>6200</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Siklobüten für Kurdi-Seite001.svg]] → [[File:Siklobüten für Kurdi.svg]] standard addition by Scribus not useful</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17308" xml:space="preserve">[[Wêne:Methan Lewis.svg|thumb|200px|Metan]]
'''Alkan''' di [[kîmyaya organîk]] da bestinên [[Karbon|karbonê]] ne ko tenê ji du [[hîman]] anko [[element|elementên]] Karbon û Hîdrojenê pêkhatine (anko [[hîdrokarbon]] in), bi awayekî ko her Karbonek bi [[besteka ket (kîmya)|bestekeka ket]] ve bi hîdrojenkê ra hatiye bestin (anko bestinên [[têrkirin (kîmya)|têrkirî]] ne) bê ko çi bazin an xirik (sîkil) têda hebin. Navê dî yê alkanan [[parafîn]] e. Alkan bestinên kîmyayî yên ji teherê [[rêzika hevsan (kîmya)|rêzikên hevsan]] in, anko her endamek ji vê rêzikê bi [[bariste]] an masseka [[baristeya atomî|atomî]] ya rêjeyî anko nisbî ya neguhêr ya 14ê ji endamên dî cida ye.

Her karbonekê dibê çar bestek anko bond hebin (an C-C an C-H) û her hîdrojenek jî dibê bigehit karbonekê (C-H). Rêzikeka karbonên bihevra bestî heykel anko hestîbenda alaknê pêkdiînin û bi awayekê mînakî (tîpîk) hijmara karbonan meznahiya alaknê nîşa didit.

Destekeka [[alkîl]] [[desteka erkanî|destekeka erkanî]] an zincîreka aliyanî ye ko wekî alaknê tenê ji karbon û hîdrojenên ko bi bestekên tek ve bi hevra hatine bestin pêkdihêt (jibo mînak [[mêtîl]] an [[desteka êtîl]]).

Hîdrokarbonên têrkirî dikarin hêlanî anko lînear bin ko nijar anko struktereka wekî maran heye, an dikarin [[bestina tadar (kîmya)|tadar]] bin ko hestîbenda karbonî ya wan dibit du an çend ta, an jî dikarin [[bestina bazineyî (kîmya)|bazineyî]] anko sîklîk bin ko têda du serên hestîbenda karbonî bihevra digehin û bazinekê pêkdiînin. Li goreyê pênaseya [[IUPAC|IUPACê]], d teherên berahiyê alakn in û tehera sêyê [[bazinalkan]] anko [[sîkloalakan]]. Bi gotineka dî, li goreyê hebûn an nebîna nijarên bazineyî, hîdrokarbonên têrkirî dibin du destekên alkan û bazinalkan. Lê bi awayekê teknîkî, bazinalkan ne alkan in. Lewma hindek dibêjin bazinalkanan &quot;alkanên bazineyî&quot; û dibêjin alkanên dî bi xwe jî &quot;alkanên nebazineyî&quot;. Hîdrokarbonên têrkirî dikarin digel her bestineka hêlanî, tadar an bazineyî (anko çendbazineyî, polîsîklîk) bestinekê çêbikin û her alkan bimînin bi mercekî ko [[nebazineyî]] bimînin.

Sadetirîn alkana mumkin [[mêtan]] e (CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;). Çi sînor jibo bihevra bestina karbonan nîne madem bestin bestineka têrkirî a nebazineyî û hîdrokarbon bit. [[çevrî]] anko oil ên têrkirî û [[şema]] anko [[waks]] mînakên alkanên wesa ne ko hijmara karbonan di hestîbenda karboniya wan da ji 10an zêdetir e.

Alkan bestinên gelek karvdêr anko rîektîv nînin û ji aliyê [[jînewerzanist|jînewerzanistî]] ve gelek kêmçeleng anko kêmektîv in. 

Du tonên alkanan hene: Tonê yekemîn ya ''n-alkan'' ya ''îso-alkan'' (carna jî şonê îso-alkan ''neo-alkan'' jî) ye. Direfşê wan her caran C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n+2&lt;/sub&gt; e. Tonekî din jî heye, ew alkanan gilokî ne. Navî wan [[sîkloalkan]] nin.

==Alkane çiqillandin==
{{Ne rind kurdî}}

{| class=&quot;wikitable sortable| centered&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- 
! C
!Nav
! [[Direfş]]
! [[Xala alafê]]
! [[Xala helînê]]
! [[Xala kelînê]]
! [[Tîrbûn]]
!  Seklî xwe
|- align=&quot;center&quot;
| 1
| [[Mêtan]]
| CH&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;
| –
| 90,65&amp;nbsp;K
| 111,4&amp;nbsp;K
| 0,667&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Methane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Methan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 2
| [[Êtan]]
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;
| –
| 90&amp;nbsp;K
| 185&amp;nbsp;K
| 1,212&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Ethane-3D-balls.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 3
| [[Propan]]
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;
| –
| 85&amp;nbsp;K
| 231&amp;nbsp;K
| 1,83&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Propane-3D-balls-B.png|none|80px|Kugel-Stab-Modell von Ethan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 4
| [[Bûtan|''n''-Bûtan]]
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;
| –
| 135&amp;nbsp;K
| 272,5&amp;nbsp;K
| 2,703&amp;nbsp;kg/m³
| [[Wêne:Butane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Butan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 5
|  [[Pentan|''n''-Pentan]]
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;
| 224&amp;nbsp;K
| 144&amp;nbsp;K
| 309&amp;nbsp;K
| 0,626&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Pentane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Pentan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 6
| [[Heksan|''n''-Heksan]]
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;
| 250&amp;nbsp;K
| 178&amp;nbsp;K
| 342&amp;nbsp;K
| 0,659&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Hexane-3D-balls.png|none|90px|Kugel-Stab-Modell von Hexan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 7
| [[Heptan|''n''-Heptan]]
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;
| 269&amp;nbsp;K
| 182&amp;nbsp;K
| 371&amp;nbsp;K
| 0,684&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Heptane-3D-balls.png|none|100px|Kugel-Stab-Modell von Heptan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 8
| [[Oktan|''n''-Oktan]]
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;
| 289&amp;nbsp;K
| 216&amp;nbsp;K
| 399&amp;nbsp;K
| 0,703&amp;nbsp;g/cm³
|[[Wêne:Octane-3D-balls.png|none|120px|Kugel-Stab-Modell von Octan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 9
| [[Nonan|''n''-Nonan]]
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;
|304&amp;nbsp;K
| 222&amp;nbsp;K
| 424&amp;nbsp;K
| 0,718&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Nonane-3D-balls.png|none|130px|Kugel-Stab-Modell von Nonan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 10
| [[Dêkan|''n''-Dêkan]]
| C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt;
| 319&amp;nbsp;K
| 243&amp;nbsp;K
| 447&amp;nbsp;K
| 0,73&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Decane-3D-balls.png|none|140px|Kugel-Stab-Modell von Decan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 11
|[[Ûndêkan|''n''-Ûndêkan]]
| C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt;
| 333 K
| 248 K
| 469 K
| 0,74&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Undecane-3D-balls.png|none|150px|Kugel-Stab-Modell von Undecan]]
|- align=&quot;center&quot;
| 12
| [[Dodêkan|''n''-Dodêkan]]
| C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt;
| 344 K
| 263 K
| 489 K
| 0,75&amp;nbsp;g/cm³
| [[Wêne:Dodecane-3D-balls.png|none|160px|Kugel-Stab-Modell von Dodecan]]
|}

== ''îso'',n- û ''neo''-Alkan ==
Eger bestin bi pir atomên ''C'', yanî atomên karbonê, hebin, [[îsomêr|îsomêrên]] alkanan çêdibin. Ji çar atomên karbonê û pirtir îsomêr çêdibin, yanî ji [[Bûtan]] û jor da.

Li cem [[Bûtan]] du şeklên xwe bi bes direfşekê (C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;) çêdibin. Her hejmarê atomên karbonê radibin, hejmara îsomêrên alkanekî jî radibin, lê pir îsomêr bes di laboran û ne di xwezayê da tên çêkirin.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{|  class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;|îso-,n- û neo-Alkan
|-
| style=&quot;width:7em&quot; |'''''Navé gelemperi'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' n-'''''  ||style=&quot;width:15em&quot;|''''' îso-'''''||style=&quot;width:15em&quot;|''''' neo-'''''
|-
| '''''Propan''''' ||
[[Wêne:Propan Skelett.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne||style=&quot;text-align:center&quot;|Tîne
|-
| '''''Bûtan''''' ||
[[Wêne:Butan Skelett.svg|240px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Iso-Butan-V1.svg|200px|frameless|center]]
 |style=&quot;text-align:center&quot;| Tîne
|-
| '''''Pentan''''' || 
[[Wêne:Pentan Skelett.svg|300px|frameless|center]]
 ||
[[Wêne:Isopentan.svg|250px|frameless|center]]
 || 
[[Wêne:Neopentan.svg|215px|frameless|center]]
|}

== Sîkloalkan ==

Şeklê sîkloalkanan gilokî ne. Direfşê her sîkloalkanekî C&lt;sub&gt;n&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;2n&lt;/sub&gt; e. Ji ber ko sîkloalkan gilokî ne [[Xala helînê|xalên helînên]] û [[Xala kelînê|xalên kelînên]] wan ji xalên alkanên tevayî mezintirin. 
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
| colspan=&quot;6&quot; style=&quot;text-align:center;background-color:#A3ACBF&quot; |'''Sîklobûtan û Sîkloheksan'''

|-
| 
[[Wêne:Siklobüten für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
 || 
[[Wêne:Siklobüten 2 für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîklobüten]]
||
[[Wêne:Syklobütan.png|100px|frameless|center|sîklobüten]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:SikloHeksan 2 für Kurdi.svg|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|| 
[[Wêne:Sykloheksan 3d.png|100px|frameless|center|Sîkloheksan]]
|-
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;| [[Sîklobûtan]] bê sê Şeklê 
|colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:center&quot;|[[Sîkloheksan]] bê sê Şeklê 
|}

== Navên alkananen be şax  ==
Her alkanek navekî xwe heye, ew nav ji [[International Union of Pure and Applied Chemistry]] (IUPAC) tên gotin. 

Her navekî alkanekî bi '''-an''' xelasdibe, pêş wê navî hejmarê yewnanî tê gotin yê dibêje, çend atomên [[karbon]] hene.&lt;ref&gt;[http://www.acdlabs.com/iupac/nomenclature/93/r93_184.htm IUPAC, Commission on Nomenclature of Organic Chemistry (1993)]&lt;/ref&gt; Ev qanûna bes ne ji çar alkanên pêşî ne. Navên wan Mêtan, Êtan, Propan und Bûtan nin. Navên hejmarên yewnanî li vir netên bikaranîn ji ber ku dîrokê wan.

Ji alkanan bi bestinên din ra qanûnên din jî hene:&lt;ref&gt;William Reusch: [http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm Nîmûne ji bikaranînê navên alkanan] {{Webarchive|url=http://arquivo.pt/wayback/20160521132003/http://www.cem.msu.edu/~reusch/VirtualText/nomexmp1.htm |date=2016-05-21 }}&lt;/ref&gt;
# Bestinê tewrî dirêj yê Karbonê dibe wek basîsê wê alkanê tevda; navî wê alkanê tê dawiyê nêv.
# Navên bestinên din yê digên bestinê basîs tên nivîsandin.
# Pêş navên bestnên din tê nivîsandin, li kîjan cihê ew digên basîsê, eger ew pir caran digên basîsê, hejmarekî yewanî tê pês wan.
&lt;br style=&quot;clear:both&quot; /&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot;  style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|-
!  colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background-color:#7A91FF&quot; |'''''Navên alkanane be şax be IUPAC'e '''''
|-
| style=&quot;width:10em&quot; | '''''Formûle gelemperî'''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC''''' ||  style=&quot;width:10em&quot;|'''''Formûle gelemperî  '''''||style=&quot;width:13em&quot; |'''''Navên IUPAC'''''
|-
| C&lt;sub&gt;&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt; || Mêt'''an'''||C&lt;sub&gt;11&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;24&lt;/sub&gt; ||Undêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt; ||Et'''an'''||C&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;26&lt;/sub&gt; ||Dodêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt; || Prop'''an'''||C&lt;sub&gt;13&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;28&lt;/sub&gt; ||Tridêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;4&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt; || Bût'''an'''||C&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;30&lt;/sub&gt; ||Tetradêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;5&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;12&lt;/sub&gt; || Pent'''an'''||C&lt;sub&gt;15&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;32&lt;/sub&gt; ||Pentadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;6&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;14&lt;/sub&gt; || Hex'''an'''||C&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;34&lt;/sub&gt; ||Hexadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;7&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;16&lt;/sub&gt; || Hept'''an'''||C&lt;sub&gt;17&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;36&lt;/sub&gt; ||Heptadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;8&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt; || Okt'''an'''||C&lt;sub&gt;18&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;38&lt;/sub&gt; ||Oktadêk'''an'''
|-
| C&lt;sub&gt;9&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;|| Non'''an'''||C&lt;sub&gt;19&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;40&lt;/sub&gt; ||Nanodêk'''an'''
|-
|C&lt;sub&gt;10&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;22&lt;/sub&gt; ||Dêk'''an'''||C&lt;sub&gt;20&lt;/sub&gt;H&lt;sub&gt;42&lt;/sub&gt; ||Eiokosk'''an'''
|}

== Navdanêza alkananen bî şax==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin: 1em auto 1em auto;&quot;
|- style=&quot;background-color:#7A91FF&quot;  
|colspan=&quot;3&quot;  style=&quot;text-align:center&quot;|Distûre Navdanêza alkananen bî şax
|-
|rowspan=&quot;2&quot;|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1'''&lt;/span&gt;   
| 
 [[Wêne:Hexan 1.svg|300px|fremeless|left|]]
 ||[[Wêne:Heptan.1.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1a)'''&lt;/span&gt; ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''1b)'''&lt;/span&gt; 
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left| ]] 
|| [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2a)'''&lt;/span&gt; Ê  &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;''' şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''2b)'''&lt;/span&gt; Ê &lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''şîn'''&lt;/span&gt; hatîne nîşankirin Sübtitüent'în
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:Hexan 2.svg|300px|fremeless|left|2-Metilhexan]] 
||  [[Wêne:Heptan.svg|300px|frameless|right|3-Mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3a)'''&lt;/span&gt;   2-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;hexan  ||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''3b)'''&lt;/span&gt;  3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''Mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-4-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-4-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:4-Etil-3-metilheptan.svg|320px|frameless|right| 4-Etil-3-mêtilhexan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-4-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''4b)'''&lt;/span&gt; 4-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:3-etil-3-metilheksan.svg|300px|fremeless|left| 3-Etil-3-mêtilhexan]] 
||  [[Wêne:3-Etil-3-Metilheptan.svg|350px|frameless|right|3-Etil-3-mêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5a)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''5b)'''&lt;/span&gt; 3-&lt;span style=&quot;color:green;&quot;&gt;'''Etil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,2,4,4-Tetrametilheksan.svg|300px|fremeless|left| 2,2,4,4-Tetramêtilhexan]] 
||  [[Wêne:2,2,4-Trimetilheptan.svg|350px|frameless|right|2,2,4-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6a)'''&lt;/span&gt; 2,2,4,4-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''6b)'''&lt;/span&gt; 2,2,4-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7'''&lt;/span&gt; 
|  [[Wêne:2,4,5-Trimetil-3-propilheksan.svg|300px|fremeless|left|2,4,5-Trimêtil-3-propilhexan]] 
||  [[Wêne:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,4,6-Tetramêtil-5-propilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7a)'''&lt;/span&gt; 2,4,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-3-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;hexan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''7b)'''&lt;/span&gt; 2,3,4,6-Tetra&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;-5-&lt;span style=&quot;color:brown;&quot;&gt;'''propil'''&lt;/span&gt;heptan
|-
|rowspan=&quot;2&quot;| &lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8'''&lt;/span&gt; 

|  [[Wêne:2,3,5-Trimetilheksan.svg|330px|tfremeless|left| 2,3,5-Trimêtilhexan]]
 ||  [[Wêne:2,3,6-Trimetilheptan.svg|330px|frameless|right|2,3,6-Trimêtilheptan]]
|-
|&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8a)'''&lt;/span&gt; 2,3,5-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heksan||&lt;span style=&quot;color:red;&quot;&gt;'''8b)'''&lt;/span&gt; 2,3,6-Tri&lt;span style=&quot;color:blue;&quot;&gt;'''mêtil'''&lt;/span&gt;heptan
|}
 

== Xeterên alkanan ==
Hemû alkan zû dişewtin, hên jî pir alkan ji xwezayê ra xeterî ne.

== Hebûn ==
{{multiple image
| footer    = 
| align     = center

| image1    = Lütow Netzelkow Erdöl.jpg
| width1    = 325
| caption1  = Çavkanîya Alkana mezin neft (Petrol)

| image2    = Niederdruckbehälter und Gaskugel.jpg
| width2    = 350
| caption2  = Çavkanîya Alkana gas

| image3    = Rotbuntes Rind.jpg
| width3    = 345
| caption3  = Bakterîye  zike çêleka gasa Mêtane çêtıken
}}

Alkan di erdê me û di [[exter|exterên]] din yê [[pergala rojê]] da hene, lê bes nêzîkî alkanên yekemîn heta sedemîn. Li ser [[berçîs]] (0,1% M., 0,0002% Ê.), [[keywan]] (0,2 % M., 0,0005 % Ê.), [[Ûranûs (gerstêrk)|ûranûs]] (1,99 % M., 0,00025 % Ê.) û [[Neptûn (gerstêrk)|neptûn]] (1,5 % M., 0,00015 % Ê.) pir [[Mêtan]] û [[Êtan]] hene.

Mêtan li ser [[erd|erdê]] bes 0,0001 % heye. Alkan di [[neft|neftê]] û [[gazê erdê]] da ne.&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;&gt;R. T. Morrison, R. N. Boyd. Organic Chemistry, 6th, New Jersey: Prentice Hall. ISBN 0-13-643669-2&lt;/ref&gt; Di [[gazê erdê]] da [[Mêtan]] û [[Êtan]] da heye, hên jî [[Propan]] û [[Bûtan]] tê da heye (lê bes ne pir wek Mêtan û Êtan). Di [[neft]] da alkanên ron û [[karbonhîdrojen|karbonhîdrojenên]] din heye. Herdu berî pir milyon sal çêbûn. Wê demê ajalên mirî yê deryan bi [[oksîjen]] di bin erdê da man û di pir milyon salan da ji ber ku xalên germ û fişarê mezin bûn neft û gazê erdê. Nîmûne: Gazê erdê bi vê rêaksyonê çêdibe:&lt;ref name=&quot;M&amp;B&quot;/&gt;

* &lt;math&gt;\mathrm{ C_6H_{12}O_6 \rightarrow  3 CH_4 + 3 CO_2}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Şekirî tîrî]] di bin fişarê mezin û xalên germ dibe [[Mêtan]] û [[Karbondîoksîd]].&lt;/small&gt;

Çunkî çêkirinê neftê û gazê erdê pir dirêjdike, herdu ê di çend salan da xelasbibe li erdê.

== Bikaranîn ==
Neft ji [[Benzîn|benzînê]] ra tê bikaranîn. [[Propan]] û [[Bûtan]] wek benzînê tên bikaranîn, pir [[dîroktor]] hên bi wan alkanan tên ajotin. Alkan yê 35 atomên karbonan û zêdetir ji [[asfalt]] ra tên bikaranîn. Alkan, yê hên pirtir atomên karbonan radikin, bes ji perçekirinê ji alkanên çûçiktir ra tên bikaranîn.

== Alkan di xwezayê da ==
Pir [[baktêr]] û [[arşaê]] [[Mêtan]] çêdikin. Ew [[karbondîoksîd]] dibin û bi alîkariya [[hîdrojen]] [[Mêtan]] û [[av|avê]] çêdikin.
* &lt;math&gt;\mathrm{CO_2 + 4 H_2\rightarrow CH_4 + 2 H_2 O}&lt;/math&gt;
:&lt;small&gt;[[Karbondîoksîd]] bi [[Hîdrojen]] ra dibe [[Mêtan]] û [[av]].&lt;/small&gt;

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Bîbliyografî ==
* Clayden, Greeves, Warren &amp; Wothers : ''Organic Chemistry''. Oxford University Press, Oxford 2004, ISBN 0-19-850346-6
* M. Ayasse, W. Francke, B. S. Hansson, F. Ibarra, C. Löfstedt, H. F. Paulus, F. P. Schiestl: ''Orchid pollination by sexual swindle in Nature.'' Macmillan Jounals, London, {{ISSN|0028-0836}}


[[Kategorî:Alkan| ]]
[[Kategorî:Karbon]]
[[Kategorî:Hîdrokarbon]]
[[Kategorî:Hevgirtiyên organîk]]</text>
      <sha1>5lfi3cn91mzwt1v3t7z1iknieb9jdb1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zimanê sámî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24028</id>
    <revision>
      <id>1095906</id>
      <parentid>999438</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T10:03:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1020" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Sápmî
 | navê xwemalî   = Sápmi
 | renga malbat   = Ûralî û yukaxîrî
 | dewlet         = [[Norwêc]], [[Swêd]] ([[Fînlenda]]), [[Rûsya]]
 | herêm          = 
 | nexşe          = 
 | binnexşe       = 
 | firehiya nexşe = 
 | zimanê zikmakî = 
 | malbat2        = [[Zimanên ûralî û yukaxîrî]]
 | malbat3        = [[Zimanên fînî û ûgrî]]
 | malbat4        = [[Zimanên fînî]]
 | malbat5        = [[Zimanên fîniya bakurî]]
 | malbat6        = [[Zimanê sapmî]]
 | malbat7        = [[Sápmiya bakurî]], [[sápmiya rojhilatî]], [[sápmiya başûrî]]
 | iso1           = 
 | iso2b          = 
 | iso2t          = 
 | iso3           = 
 | nexşe          = 
 | agahdarî       = 
}}
'''Sámî''' yan '''sápmî''' (bi zimanê samî: ''sápmi''), zimanekî ji malbata [[zimanên ûralî û yukaxîrî]] ye&lt;ref&gt;Merritt Ruhlen (1991). A guide to the world's languages. Edward Arnold, Kent.&lt;/ref&gt;.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

{{kurt}}
[[Kategorî:Ziman]]</text>
      <sha1>19lgp0sa47bwniybi7mslfcaryq078d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095907</id>
      <parentid>1095906</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T10:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1031" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Sápmî
 | navê xwemalî   = 
 | renga malbat   = Ûralî û yukaxîrî
 | dewlet         = Welatê Sápmî ([[Norwêc]], [[Swêd]], [[Fînlenda]], [[Rûsya]])
 | herêm          = 
 | nexşe          = 
 | binnexşe       = 
 | firehiya nexşe = 
 | zimanê zikmakî = 
 | malbat2        = [[Zimanên ûralî û yukaxîrî]]
 | malbat3        = [[Zimanên fînî û ûgrî]]
 | malbat4        = [[Zimanên fînî]]
 | malbat5        = [[Zimanên fîniya bakurî]]
 | malbat6        = [[Zimanê sapmî]]
 | malbat7        = [[Sápmiya bakurî]], [[sápmiya rojhilatî]], [[sápmiya başûrî]]
 | iso1           = 
 | iso2b          = 
 | iso2t          = 
 | iso3           = 
 | nexşe          = 
 | agahdarî       = 
}}
'''Sámî''' yan '''sápmî''' (bi zimanê samî: ''sápmi''), zimanekî ji malbata [[zimanên ûralî û yukaxîrî]] ye&lt;ref&gt;Merritt Ruhlen (1991). A guide to the world's languages. Edward Arnold, Kent.&lt;/ref&gt;.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

{{kurt}}
[[Kategorî:Ziman]]</text>
      <sha1>1dv39omen0hf6ubsuefaahgfyg8csct</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095908</id>
      <parentid>1095907</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T10:16:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1101" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Zimanên sámî
 | navê xwemalî   = Sámegielat
 | renga malbat   = Ûralî û yukaxîrî
 | dewlet         = Welatê Sápmî ([[Norwêc]], [[Swêd]], [[Fînlenda]], [[Rûsya]])
 | herêm          = 
 | nexşe          = 
 | binnexşe       = 
 | firehiya nexşe = 
 | zimanê zikmakî = 
 | malbat2        = [[Zimanên ûralî û yukaxîrî]]
 | malbat3        = [[Zimanên fînî û ûgrî]]
 | malbat4        = [[Zimanên fînî]]
 | malbat5        = [[Zimanên fîniya bakurî]]
 | malbat6        = [[Zimanên sámî]] (sámegielat)
 | malbat7        = [[Sámiya bakurî]] 
 | malbat7        = [[Sámiya rojhilatî]]
 | malbat7        = [[Sámiya başûrî]]
 | iso1           = 
 | iso2b          = 
 | iso2t          = 
 | iso3           = 
 | nexşe          = 
 | agahdarî       = 
}}
'''Sámî''' yan '''sápmî''' (bi zimanê samî: ''sápmi''), zimanekî ji malbata [[zimanên ûralî û yukaxîrî]] ye&lt;ref&gt;Merritt Ruhlen (1991). A guide to the world's languages. Edward Arnold, Kent.&lt;/ref&gt;.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

{{kurt}}
[[Kategorî:Ziman]]</text>
      <sha1>eszb6u0ej2xoudee3g1jog8ccoa2zsp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095909</id>
      <parentid>1095908</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T10:34:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="990" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Zimanên sámî&lt;br&gt;(sámiya bakur, sámiya rojhilatî, sámiya başûrî)
 | navê xwemalî   = Sámegielat
 | renga malbat   = Ûralî û yukaxîrî
 | dewlet         = Welatê Sápmî ([[Norwêc]], [[Swêd]], [[Fînlenda]], [[Rûsya]])
 | herêm          = 
 | nexşe          = 
 | binnexşe       = 
 | firehiya nexşe = 
 | zimanê zikmakî = 
 | malbat2        = [[Zimanên ûralî û yukaxîrî]]
 | malbat3        = [[Zimanên fînî û ûgrî]]
 | malbat4        = [[Zimanên fînî]]
 | malbat5        = [[Zimanên fîniya bakurî]]
 | malbat6        = 
 | iso1           = 
 | iso2b          = 
 | iso2t          = 
 | iso3           = 
 | nexşe          = 
 | agahdarî       = 
}}
'''Sámî''' (bi zimanê samî: ''sámegielat''), hin zimanên ji malbata [[zimanên ûralî û yukaxîrî]] ne&lt;ref&gt;Merritt Ruhlen (1991). A guide to the world's languages. Edward Arnold, Kent.&lt;/ref&gt;.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

{{kurt}}
[[Kategorî:Ziman]]</text>
      <sha1>4murydhgfsatwq1iwjugubfg7uyptmz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alfabeya kurdî ya latînî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27582</id>
    <revision>
      <id>1095905</id>
      <parentid>1094689</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T03:34:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Alfabeya kurmanciya latînî ya îro */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11219" xml:space="preserve">'''Alfabeya kurdî ya latînî''' ji bo nivîsandina çend zaravayên kurdî tê bikaranîn.

Di nivîsina [[zarava]]yê [[kurmancî]] de [[tîpên latînî]], [[kîrîlî]] û [[erebî]] tên bikaranîn. Ji van [[alfabe|alfabeyan]] yê herî zêde tê bikaranîn û ji aliyê nivîskar, hunermend, rojnamevan û rewşenbîran ve hatiye pejirandin tîpên latînî ye.

Alfabeya latînî, alfabeyeke [[fonetîk]] e, ango her tîpek nîşanê dengekî ye û ji alfabeyên din baştir bersiva dengên zimanê kurdî dide. Hejmara tîpên alfabeya kurdî 31 in.

Di [[zimanê kurdî]] de 31 deng hene û ji bo her dengekî jî tîpek heye. Bi tenê dengekî taybetî di zimanê kurdî de heye ku bi du tîpan derdikeve û bi kurdî jê re [[pevdeng]] û ewropî jî [[dîftong]] dibêjin. Ew jî tîpên ''xw'' ne. Dengê tîpa &quot;x&quot; bilind û xurt e û ya &quot;w&quot; jî nizim û zeyîf e. Carnan dengê &quot;w&quot; weha kurt û zeyîf e ku mirov nabihîse û bi tenê dengê &quot;x&quot; dibihîse. Loma jî di nivîsandina kurdî de herî bêtir çewtî di vî dengî de tê kirin. Ev dengê kurdî ku ji du tîpan derdikeve di zaravayê kurdî de ne wek hev e. Di zaravayê kurmancî de jî li gor herêman tê guhartin. 

[[Wêne:Alfabeya kurdî li Amedê 2010.png|thumb|Alfabeya kurdî 2011 li Amedê]]


[[Soranî]], [[dimilî]] û li hinek deverên kurmancî jî bi tenê tîpa &quot;x&quot; bi kar tînin. Lê di rastnivîsa kurmancî de pêwîst e ku mirov &quot;xw&quot; binivîse.

==Dîrok==
{{ne rind kurdî}}
===Marogûlov===
Alfabeya pêşîn a latînî ji aliyê [[Îsahak Marogûlov]] hatiye amadekirin. Bi spiratina hikûmeta [[Ermenistan]]ê, di sala 1928'an de [[Erebê Şemo]] û Isahak Marogulov (bi koka xwe asûrî) alfabeya kurdan ya bi tîpên latînî damezirandin. Hema wê salê pirtûka wan e &quot;Xwe bi Xwe Hînbûna Kurmancî&quot; çap bû. Ev yekemîn pirtûka kurdî bi tîpên latînî bû.

*Mijarên têkildar: [[Alfabeya Marogûlov]]
{| style=&quot;font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | A a
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | B b
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | C c
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Є є
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ç ç
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | D d
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | E e
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ә ә
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | F f
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | G g
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ƣ ƣ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | H h
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | I i
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ь ь
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | J j
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | K k
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ⱪ ⱪ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Q q
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | L l
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | M m
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | N n
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | O o
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | P p
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ҏ ҏ
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | R r
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | S s
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ş ş
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | T t
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ţ ţ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | U u
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Y y
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | V v
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | W w
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | X x
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Z z
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ƶ ƶ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ħ ħ
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ә́ ә́
|}

===Celadet Bedirxan===
Piştre alfabeya latînî ya Mîr [[Celadet Bedirxan]] ve çêkirin. Mîr Celadet, ji sala 1919'an dest bi amadekirina xebata alfabeya latînî kirîye. Wî, di 15'ê gulana sala 1932'an de di hejmara pêşîn ya [[kovara Hawarê]] de dest bi belavkirina alfabeya kurdî a latînî kiriye. Loma ji alfabeya kurdî ya latînî re &quot;alfabeya Hawarê&quot; yan jî &quot;alfabeya Celadet Bedirxanî&quot; jî tê gotin.

*Mijarên têkildar: [[Alfabeyên Kurdî]]
{| style=&quot;font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | A a
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | B b
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | C c
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ç ç
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | D d
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | E e
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ê ê
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | F f
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | G g
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | H h
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | I i
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Î î
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | J j
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | K k
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | L l
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | M m
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | N n
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | O o
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | P p
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Q q
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | R r
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | S s
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ş ş
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | T t
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | U u
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Û û
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | V v
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | W w
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | X x
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Y y
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Z z
|}

===Yekgirtû===
Alfabeyeka nû ya ku ji bo nivîsa kurdî amade bûye alfabeya Yekgirtú ye. Ev alfabe KAL (Kurdish Academy of Language) yanê &quot;Akademiya Kurdî a Ziman&quot; amade kiriye û armanca wê yekbûna nivîsa kurdî ye.

Ev alfabe ji 34 tîpan pêk tê:

A, B, C, D, E, É, F, G, H, I, Í, J, Jh, K, L, ll, M, N, O, P, Q, R, rr, S, Sh, T, U, Ú, Ù, V, W, X, Y, Z

Ev alfabe zêde nayê bikaranîn.
{| style=&quot;font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF&quot;
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | A a
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | B b
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | C c
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | D d
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | E e
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | É é
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | F f
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | G g
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | H h
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | I i
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Í í
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | J j
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Jh jh
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | K k
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | L l
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | ll
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | M m
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | N n
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | O o
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | P p
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Q q
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | R r
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | rr
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | S s
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Sh sh
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | T t
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | U u
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ú ú
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Ù ù
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | V v
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | W w
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | X x
|-
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Y y
| style=&quot;width:3em; text-align:center; padding: 3px;&quot; | Z z
|}

== Alfabeya kurmanciya latînî ya îro ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
! Skrîpta Romanî !! Mînan !! IPA
|-
| A, a || '''A'''gir, x'''a'''nî || /a/
|-
| B, b || '''B'''ajar, ra'''b'''û || /b/
|-
| C, c || '''C'''il, Arman'''c''' || /ʤ/
|-
| Ç, ç || '''Ç'''ar, ke'''ç''' || /tʃ/
|-
| D, d || '''D'''erî, aza'''d''' || /d/
|-
| E, e || '''E'''ndam, Od'''e''' || /æ/
|-
| Ê, ê || '''Ê'''ş, k'''ê'''m || /e:/
|-
| F, f || '''F'''erman, ber'''f''' || /f/
|-
| G, g || '''G'''enim, deren'''g''' || /g/
|-
| H, h || '''H'''eyv, re'''h''' || /h/
|-
| I, i || '''I'''şkest'''i'''n, Z'''i'''v'''i'''stan || /ɪ/
|-
| Î, î || '''Î'''ro, n'''î'''v || /i:/
|-
| J, j || '''J'''iyan, ro'''j''' || /ʒ/
|-
| K, k || '''K'''om, ye'''k''' || /k/
|-
| L, l || '''L'''a'''l''', piya'''l''' || /l/
|-
| M, m || '''M'''al, ca'''m''' || /m/
|-
| N, n || '''N'''a'''n''' || /n/
|-
| O, o || '''O'''de, r'''oj || /o/
|-
| P, p || '''P'''ere, tî'''p''' || /p/
|-
| Q, q || '''Q'''elew, be'''q''' || /q/
|-
| R, r || '''R'''ezbe'''r''', ka'''r''' || /r/
|-
| S, s || '''S'''ar, '''S'''pa'''s''' || /s/
|-
| Ş, ş || '''Ş'''ivan, Ba'''ş''' || /ʃ/
|-
| T, t || '''T'''irî, mas'''t''' || /t/
|-
| U, u || '''U'''risî, g'''u'''h || /ʊ/
|-
| Û, û || -, b'''û'''z || /u:/
|-
| V, v || '''V'''egerîn, a'''v''' || /v/
|-
| W, w || '''W'''elat, x'''w'''endin || /w/
|-
| X, x || '''X'''weş, Be'''x'''t || /x/
|-
| Y, y || '''Y'''ar, ji'''y'''an || /j/
|-
| Z, z || '''Z'''iman, me'''z'''in || /z/
|}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.kurdishacademy.org/?q=node/3 Kurdish Unified Alphabet]

[[Kategorî:Alfabe]]
[[Kategorî:Zimanê kurdî]]

{{tîp}}</text>
      <sha1>j7kynq4xr30fknoj5ycxbkzh15p6yfn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dia</title>
    <ns>0</ns>
    <id>50166</id>
    <revision>
      <id>1095854</id>
      <parentid>1076066</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:34:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8152" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
[[Wêne:Muslim Prayer Beads.jpg|thumb|Dia]]
'''Dia''' yan jî '''dua''' (ji erebî ''du'â''), pêdiviyeke olî ye. Bi kurdî ''diroz'', ''dirozge'' yan ''parîn'' jî dibêjin. Baweriyekî oliye ku kes daxwazên xwe bi axaftin ji Xwedê dixwaze.

== Diaya misilmanan ==
[[Wêne:Nimêj.jpg|thumb|Pîreka kurd nimêj dike.]]

=== Diaya sunîtî ===

[[Nimêj]], limêj, mêj, bi taybetî, di misilmantiyê de awayekî bergî ê duakirinê ê taybet e. Lê di kurdî de, di wate ''dia''kirinê de jî dihê bikarhanîn. Mêj, beremberê di zimanê erebî de &quot;sala&quot; ye. Dia, mînak, weke ''fatîha'', ''tahiyatû'' û hwd, in. Di mêjkirinê de tê xwandin.
 
Her [[misilman]], her roj, ku [[sibê]], [[Nîvro]], [[Asr]], [[Mexreb]], [[Aşa]] bê, rojê pênc caran mêj dikin û dua dikin. Mêj, her ku tê kirin, berî wê [[Destnimêj]] tê girtin. Destnimêj jî, ku [[Dest]], [[Rû]], [[Ling]] û beşên din yên laşê mirov ku tên şîştin in. Rojên Înan jî, [[Mêja Înê]] tê kirin. Mêj, li her her misilmanî ferza ku bike. Bi wê re [[Rojîgirtin]], ku derfet hebin çûna hacê û hwd jî, çend ji wan pêdivîyên yên ku tên bicih in.

Di misilmantiyê de, pêşengê olê [[Mele]] ye. Di kurdî de, bitaybetî jê re &quot;[[Seyda]]&quot; tê gotin. Cihê ku misilman lê mêj dikin û dua dikin, [[Mizgeft]] a Diayên sereka &quot;fatîha&quot; û &quot;Tahiyatû&quot; ne. Her dema ku wê mêj bê kirin, di demê de bang(azan) tê xwandin(kirin). [[Ezan]] ji wê re tê gotin. Bang, li [[Minare]] tê kirin. Her mizgeft, ku biçûk û mezin bê, xwediyê minareyekê ye. Ew jî, weke sembolekê ya ji mizgeftê re.

=== Diaya elewiyan ===
{{...}}

== Dia, qewl û beytên êzîdiyan ==
[[Êzîdî]], weke oleka yekxwûdayî ya herî kevn e. Ola êzîdiyê berî [[cihû]]tiyê û [[fileh]]tiyê û [[misilman]]tiyê derketiye. Pêxemberê wê [[Laleşê Nûranî]] ye. Pirtûka wê ya herî kevn ya olê,  [[Cilwe]] ye. Di êzîdiyê de, [[Şingal]] weke navendeka wê ya herî pîroz e, li wir bûna hac jî dibêt. [[Rojîgirtin]], bergkirin û xwandina pirtûk û kilamên ([[beyt]]ên) olî yên wê yên pîroz duakirina wê dihêne li holê. Êzîdîti, xwediyê kevneşopiya olî ya cihanê ya yekxwûdayî ya herî kevnare ye. Êzîdîtî, bi &quot;qewlgirtinê&quot; re, baweriya xwe têne ser ziman. Cihên ku berê lê lev dirûniştin û li bi hev re dua dikirin û bi hev re diaxiftin, ji wan re digotin, cihên &quot;civata laleş&quot; jî.

== Diaya filehan ==
Pirtûka mesîhan jê re [[Încîl]] tê gotin. di latinî de, jê re &quot;bêbil&quot; jî tê gotin. Wekî din jî, pêxemberê wê ku di kurdî de jê re &quot;nebî Îsa&quot; tê gotin, di nav mesîhan de jê re &quot;Xudan Yesus&quot; tê gotin û bi navê &quot;mesih&quot; jî tê nasîn. Di baweriya wê de tê bawer kirin ku Nebî [[Îsa]] ji bo mirov û gunehên wî bûya kurban. Bi mirina wî re mirov ji hemû gunehên xwe hatiya azadkirin. Di mesîhiyê de, di xitebete li Nebî Îsa de, jê re dibêjin &quot;fader&quot;. Di nav mesîhên kurd jî, navê wî yê taybet &quot;yabo&quot; ya, yanî &quot;bav&quot; e. Dia mesîhyê ya sereke ev e:

''Bavê me yê li azmana, navê pîroz bê girtin. Serweriya tê were. Weke ku li azmana ya weke te bû, li ser rûyê ardê jî weke ya te bibe. Î ro, nanê me yê rojana bide. Yên ku li ber me gunah kirina weke ku me ew afûkirin, tu jî, me afû bike. Destûrê nede ji rê derxistina me. Me ji ya xirab xilas ke. Ji ber ku serwerî, hêz û pîrozî ya te ya heta dawiyê. Amîn.''

Piştre, her zaroya ku bû, li gorî baweriya mesîhiyê tê [[noqkirin]]. Cihê diakirinê yê mesîhiyê, [[dêr]] e. Pêşenge baweriyê olî ku dua dide kirin jî, [[keşe]] ye. Di dema levcivînê ya di derê de, [[zing]] lê dixe. Piştî ku diakirin bi dawî bû, di dawiyê de jî, wê 9 caran lê bixê.

== Diaya bûdîstan ==
[[File:Prayers in front of Jokhang temple.jpg|thumb|Bawermendine dînê Buda li peristgeha Jokhang (Tîbet) dia dikin.]]
[[Budîzm]], heta roja me jî, jî li ser pirr nîqaş hene. ev jî, li ser olîtiya wê ye. Budîzm, oleka û yan jî ne oleke. di vê çerçovê de nîqaş tên kirin. Bi awayê wê yê pêşî. bi bawerî yên ku dibêjin ku ew pergelaka felsefê ya exlaqê jî ya hene. Hin dîroknas jî bawer dikin ku pêşî ew felsefeyek exlaqê bû, piştre bi ber olîtîye ve çû û bû ol. Budîzm, bi vê yekê, heta roje me jî, bi nîîqaşên ´ku li ser re tên kirin re di rojevê de ye. budism, ji aliyê &quot;[[Buda]] ku bi navê &quot;Gotema&quot;jî ya, di demên berî zaninê de li bakûrê hindistanê li [[Lumbini]] hatiye dinyê. Buda, bi bêjeyî tê wateya, bizanînbûn e.

Bawermendên wê, bi hizirkirinê di kevina [[Nîrwana]] de. Her ku lev dicivin yên ku tên bi xwe re xwarina ku çêkirina tênin û di dênina ber cihê ku hatiye kifşkirin. Di tapinakan de berg dikin. Nîrwana, nedeme ku ji hêzbûnê ketin bû çûna wê dibêt. Tê bawerkirin ku Buda, dema ku ji hêz ket, çû Nirwan e.

Çar xalên giring di temenê Budismê de ne: 
#Jiyan bi bûnê re bi êşan tişîye. 
#Mirov ku azweriya kira bin sehêtê de, hingî, wê ji êşan xwe rizgar bike. 
#Xilasbûna rastî, kengî ku mirov ji hemû xwestekên xwe êdî ku xwe rizgar kir wê bibe. 
#Ji êşan xilasbûn tenê wê ji êşe nabê, bi wê re divêt ku mirov xwediyê bîryara rast, bê, xwediyê awayê jiyan eka rast bê, xwediyê baweriyaka rast bê, xwediyê hizirkirina rast bê û xwediyê darizandina bê bi dil û wijdanê xwe re, wê hingî xilas bûn bibê. 

Şeklê ibedete wê, bi awayê xwelêgirtinê ye. Bi gotina Buda ya ku wî gotî, Ev xwe diavêjima ''dhamma'', ez xwe diavêjima ''Sangha'' ye. Cihên pîroz yên budismê [[Lumbin]] cihê ku buda lê bûya, [[Sarnath]] cihê ku cara pêşî buda lê waaz daya, [[Bodhi Gaya]] cihê rohnibûnê, bajarê [[Uttar Prades]] cihê ku lê buda çûya ber dilovaniya xwe û [[Çemê Ganj]] e.

Pirtûka pîroz ya Budismê [[Tripitaka]] ye. Lê bi taybetî, tê bawer kirin, ku piştî buda re bi 400 salî bi devkî gotina û piştre di pirtûkaka bi navê [[Palî-kanon]], hizrên levhatina dayin li hevdû. Metoda vegotinê ya wan biawayê waazê ye. Pirtûka wan ya pîroz di sê beşan de lev hatiya dayin li hevdû û ew beş jî [[Vinaya Pitaka]], [[Sutta Pitaka]] û [[Abhidhamma]] in. Ji wan her sê beşan pêk têt. Bi rahib û rahibeyan dikin. felsefeya budusmê, ji hemû aliyên xwe ve ji temen hatiya ser ziman. Budîzm, bi sereke xwediyê du mezhebean e. Ev jî ev in. [[Hinayana]] û [[Mahayana]] in.

== Diaya cihûyan ==
[[Cihû]], bi [[kurdî]]: ''[[Cihû]]''; bi [[erebî]]: [[yahûdî]] navê xelkekî ku li Rojhilat dijî. Navê cihûtiyê dibê navê baweriyê jî. Li [[Îsraêl]] dijîn. Cihûtî digihijê nebî [[Mûsa]]. Serpêhatiye nebî Mûsa, ji [[Misira kevnare]] dest pê dike. Ew ji, wir di ravê û tê welatê [[Medya]] ku li ber Diclê ava ye. Hingî, [[êzîdîtî]] weke ola yekyazdanî serdest bû. Kurd hemû êzîdîtî bûn {{Çavk}}. Nebî Musa, 40 salî li wir dijî û baweriya xwe pêş dixe. Bandora êzîdîtiyê, li cihûtîyê bûye {{Çavk}}. Heta dem were derketina cihûtiyê, wê êzîdîtî, bi hezar salan demne dirêj bi bihurêne. Ew demên ku cihûtî wê derkevê jî, berî wan deman, bi têgihiştina yekyazdanî, ku [[Laleşê Nûranî]] pêxemberê wê ye êzîdîtî pêşketiye û bûye pergaleka civakî li herêmê li ber [[Dîcle]] û [[Firat]] ê. Piştî ku nebî Mûsa, xelkê der derdixe ji Misra kevn, têne vê herêmê û demne dirêj ew jî li wê herêmê dijîn. Baweriya vê herêmê nas dikin û di nav xwe de bicih dikin. Li gor wê demne pêşketinê di buhurênin. Ew demên pêşketinê, wê bine temenê demên pêşketinê ên cihûtiyê. 

Cihê ku cihû lê baweriya xwe dikin jê re [[kinîşt]] an sînagog tê gotin. Pêşengên olî ên weke meleyên misilman û keşeyên filahan ku hene [[xaxam]] in. Pirtûka pîroz ya cihûtiyê jî [[Tewrat]] e.

== Diaya ayînên din ==
{{...|seksiyon=7}}
 
== Binere jî ==
* [[Nimêja înê ya sivîl]]
* [[Nimêj (selat)]]
* [[Laleşê Nûranî]]
* [[Muhemmed|Hz. Mihemed]]
* [[Îsa]]
* [[Mûsa]]

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

{{kurt}}

[[Kategorî:Dîn]]</text>
      <sha1>tomjdwbttqxyh8kugzr3qhxmv2ho2mm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gewirk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>55200</id>
    <revision>
      <id>1095836</id>
      <parentid>1088348</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:08:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Diyako kazm</username>
        <id>10454</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>be</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4022" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox Êl û eşîr
 | nav        = Êla Gawerk
 | wêne       = 
 | binwêne    = 
 | hoz        = {{ArF|ele Gewirk}}
 | serekeşîr  = 
 | esil       = [[Kurd]]
 | ziman      = [[Kurdî]] : ( [[Kurmancî]] û [[Soranî]] / [[Mukrî]] )
 | herêm      = [[Behdînan]]&lt;br&gt;[[Mukriyan (herêm)|Mukriyan]]
 | belavbûn   = [[Mirawe]]&lt;br&gt;[[Wirmê]]([[Urmiye]])&lt;br&gt;[[Wan]]&lt;br&gt;[[Rebet]]&lt;br&gt;[[Serdeşt]]&lt;br&gt;[[Mehabad]]&lt;br&gt;[[Bokan]]&lt;br&gt;[[Hewlêr]]&lt;br&gt;[[Seqiz]]&lt;br&gt;Qeladizê&lt;br&gt;[[Başkale]]
 | gelhe      = 
 | ol         = [[Îslam]] sûnî
 | ocax       = Ehmed Axa Xoşnaw {{ArF|Ehmed agha xoshnaw}}
 | pîr        =  
 | ziyaretgeh =  
}}
'''[[Gawerk]]''' an '''Gawerek''' an '''[[Gewrek]]''' [[eşîr]] u [[êl]]eke mezin a Kurdistanê ye .

== Esil u Mêju ==
neseba Êla Gawerk diçe sala 1789-1812 ku liwe sale da şerêkî mezin çe debi nawe Abdurahman paşa mira Baban u Paşaye Osmani Hewler digel  Ahmadaxa Xoşnaw Serok eşireta Gawirk u paş şikest , Ahmadaxa Demre u 7-howt Kure wi radiken dine kurdistana Irane aliye Serdeşt u Mehabade .....

== Ziman u Herêmên dîrokî ==

Herêmên dîrokî ya Gawerk le 
# Bakurê Kurdistanê : le Parêzgeha Wan ,be taybet bajêra Elbak an Başkale , Gever .
# Rojhilatê Kurdistane  :Parêzgeha Wirmê an Urmiye ([[Azerbaycana Rojava]]) [[Mirawe|Şari Miarwe]] bajêrên Serdeşt , (Navçeya Rebet) , Wirmê (Navçeya soma u biradost) , Bokan · Mehabad· Pîranşar · Seqiz ( Gunda Miredê an Navçeya gaweka saqiz ) ,selmas
# Başûrê Kurdistanê : Hewlêr Navçeya xoşnaw ser reya Koye bo helwer- u Ranye

Eşîrata Gawerk be zimane Kurdî (Sorani - Kurmanci) diaxivin

Rojhelatê Kurdistane - ( bakura kurdistane) - başurê kurdistana başur  :

* Navçeya [[Serdeşt]]ê u [[Rebet]]: Raşîdî (Rashidi رشیدی) - Ebbasi (Abbasi- عباسی) - Bayazîdî (bayzidi-بایزیدی) - Xizrî (khezri- خضری - xizri)- mohammedî(محمدی) Mamendî ( مامندی)- Cehangîrî (جهانگیری) - Pîroti(پیروتی) - Nebîzade(نبی زاده) .
* Navçeya [[Mehabad]]: Ezîzî ( عزیزی) - Raşîdî (Rashidi رشیدی) - mohammedî(محمدی)- Gewerk an Gawerek (گورک)
* Navçeya [[Wirmê]] (Navçeya soma u biradost): Rostemî (رستمی) - Moradî an Muratî (مرادی) - Kmiranî (کامرانی) - Temerzade (تمرزاده) - Gewerk an Gawerek (گورک)
naseri-ناصری
* Navçeya [[Bokan]] u [[Seqiz]]: Cevanmerdî (جوانمردی)- îbrahimî (ابراهیمی) - Esenî (حسنی)- Xidrî (خدری)
* Navçeya [[Wan]] u [[Başkale]]: Mirade Eso - Vurgun .

== Gewirk ==

{| class=&quot;wikitable&quot; width=500
! colspan=2 |'''Herêma Gewirk'''
|-
| align=&quot;left&quot; | '''şar'''
| align=&quot;right&quot; | '''malbat'''
|- 
| align=&quot;left&quot; | Serdeşt u Rebet u Mîrawe
| align=&quot;right&quot; |  Raşîdî (Rashidi رشیدی) - Ebbasi (Abbasi- عباسی) - Bayazîdî (bayzidi-بایزیدی) - Xizrî (khezri- خضری)- mohammedî(محمدی) Mamendî ( مامندی)- Cehangîrî (جهانگیری) - Pîroti(پیروتی) - Nebîzade(نبی زاده) .
|- 
| align=&quot;left&quot; | Wirmê u selmas
| align=&quot;right&quot; |Rostemî (رستمی) - Moradî an Muratî (مرادی)- haghighi - jahfari - Kmiranî (کامرانی) - Temerzade (تمرزاده) - Gawerek (گورک)-naseri-ناصری 
|- 
| align=&quot;left&quot; | Mehabad
| align=&quot;right&quot; | Ezîzî ( عزیزی) - Raşîdî (Rashidi رشیدی) - mohammedî(محمدی)- Gewerk an Gawerek (گورک)
|- 
| align=&quot;left&quot; | Bokan u seqiz
| align=&quot;right&quot; |  Vekîlî(وکیلی)- Ezîzî(عزیزی)-   Cevanmerdî (جوانمردی)- îbrahimî (ابراهیمی) - Esenî (حسنی)- Xidrî (خدری)
|- 
| align=&quot;left&quot; | Wan u Başkale
| align=&quot;right&quot; | Mirade Eso - Vurgun
|- 
| align=&quot;left&quot; | Hewlêr
| align=&quot;right&quot; | Gawerek (گورک)
|}

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}
* History of Gawerks dynasty , writed by Mohsen Rashidi gawerk &amp; mevlut vurgun gawerk,2012/

{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}

[[Kategorî:Eşîrên Rojhilata Kurdistanê]]
[[Kategorî:Êl û eşîrên kurdan]]</text>
      <sha1>8bxiv0lnxmuurk1e6e0xhcxk7toqcsx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Belavbûna îslamê li Kurdistanê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67696</id>
    <revision>
      <id>1095826</id>
      <parentid>1088086</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T12:44:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Xwedêda</username>
        <id>23202</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19794" xml:space="preserve">{{Kurd}}
'''Belavbûna îslamê li Kurdistanê''' an jî '''Misilmanbûyina kurdan''' hevnasîna wan bi [[îslam]]ê re ji dema [[Esra Seadetê]] ve destpê dike. Tê zanîn ku  piraniya kurdan berî îslamiyetê li ser dînê Ezdaî û [[zerdeştîtî|zerdeştîtiyê]] bûn. Dinê Zerdeştî ji aliyê [[Zerdeşt|Zerdeşt pêxember]] ve hatiye belavkirin û heta dema şerê di navbera [[Împeratoriya Sasanî|Sasaniyan]] û artêşa îslamê de ku çêbû pirraniya kurdan li ser vî dînê bûn.&lt;ref&gt;Bekir Biçer, Kürtler, Çizgi Kitapevi, 2015&lt;/ref&gt;

[[Îslam]]iyet di sedsala 7'an de derket, wê demê erdnîgariya Kurdistanê di navbera [[Împeratoriya Sasanî]] û [[Împeratoriya Bîzansê]] de perçekirî bû, ji ber vê yekê hertim axa kurdan ji Sasanî û ji Bîzansê re bûbû qada şer.
Hevnasbûna [[kurd]]an bi [[îslam]]iyetê ve digîhîje dema [[Muhemmed|Muhemmed pêxember]].&lt;ref&gt;[[Îbn Hecer Esqelanî]], [[Elîsabe]] fî temyîzî sehabe&lt;/ref&gt; Herwiha du kurdên [[sehabe]] hene ku di dema Muhemmed pêxember de bûne misilman, evan kesan [[Cabanê Kurdî]] û kurê wî [[Meymûnê Kurdî]] ne.&lt;ref&gt;Kasım Aslanlı, Kürtler ve İslamiyet&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://m.risalehaber.com/kurtler-ve-islamiyet-1-15675yy.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Alûsî, Ruh-ul Meanî&lt;/ref&gt;
Ji bilî van sehabeyan gelek [[tabîûn]]ê kurd jî hebûne ji vana yê herî navdar [[Şêx Xelîlê Kurdî]] ye ku di sala 750î de wefat kiriye. Şêx Xelîlê Kurdî bi xwe zanyarê îslamê û [[mutesewif]]ê kurd ê herî pêşîn e.

Pêşiya fetihkirina Kurdistanê jî hinekî bazirganên kurd ji herêma [[Cizîr]]ê çûne [[Meke|herêma Mekeyê]] bajarê 
[[Taîf]]ê û li wê derê bûne misilman û zivirîne Cizîrê misilmantiyê belakirine.&lt;ref&gt;[[Adnan Demircan]], Kürtler (Tarih) r. 63&lt;/ref&gt;

Wexta ku [[Dewleta îslam|Artêşa îslamê]] di serdema xelifetiya [[Omer]] de di navbera salên 637-642an de îslamiyetê li Kurdistanê belavkirin pirraniya kurdan îslamiyetê pejirandin û bûne misilman. Lê hinek kurd jî di dema [[Elî]] de bûne misilman, Bi vî awayî kurd li dû [[ereb]]an ve bûn gelên misilman ên pêşîn.

[[Wêne:Mohammad adil-Rashidun empire-slide.gif|thumb|300px|Nexşeya [[Belavbûna Îslamê]] li Kurdistanê û li Rojhilata Navîn]]

Îro pirraniya gelê kurd [[misilman]]ên [[sunî]] ne, Lê hinek [[Elewîtî|elewî]] û hêjmarekî kêm [[Şiîtî|şiî]] jî hene, kurdên sunî li ser mezheba [[Îmam Şafiî|Îmamê Şafiî]] ne. Di nav kurdan de gelek [[Êzdîtî|êzidî]], û pir kêmbe jî hinekî [[xiristiyan]], [[cihû]] û [[zerdeştîtî|zerdeştî]] jî hîna hene.&lt;ref&gt;Thomas Bois, Kurd û Kurdistan&lt;/ref&gt;

Bi pejirandina misilmantiyê ve li Kurdistanê di nav kurdan de xwendin û [[zanist]] pêşve ket. Li Kurdistanê gellek [[medrese]], [[mizgeft]], [[pire]] û [[nexweşxane]] ava dikin.&lt;ref&gt;Şerefname, Kahire, r. 96 û 97&lt;/ref&gt;

Di [[Serdema Zêrîn a Îslamê]] de li her aliyê Kurdistanê wêjevan û helbestvanên mezin yên weke [[Bassamê Kurdî]], [[Ebdulsemedê Babek]], [[Baba Tahirê Uryan]] û [[Eliyê Herîrî]], alimên weke [[Macîdê Kurdî]], [[Ebû Ebdullahê Muqrî]], [[Îsayê Kurdî]], [[Qalî]], [[Îbn Cezerî]], [[Cakîrê Kurdî]], [[Ehmedê Eşnehî]], [[Ebdulqadirê Geylanî]], û [[Îbn Selahê Kurdî]], stranbêj û muzîkologên weke [[Îbrahîmê Mewsilî]], [[Îsheqê Mewsilî]], [[Ziryab]], [[Sefiyedînê Ûrmewî]] û [[Muhemmed Katib Erbîlî]], gerokên weke [[Îbn Fedlan|Ehmedê kurê Fedlan]], bijîşkên weke [[Muhemmedê Hesenê Kurdî]] û [[Ehmedê Herîrî]], mîmarên weke [[Mûnîs]], fîlozofên weke [[Şihabedînê Suhrewerdî]], [[Siracedînê Ûrmewî]], [[Emerê Suhrewerdî]], [[Amîdî]], [[Îbn Dînar]], [[Îzedînê Erbîlî]] û [[Şemsedînê Şehrezûrî]], dîroknasên weke [[Elî îbn Elesîr]], [[Mubarek Mistewfî]], [[Behaedînê Şedad]], [[Îbnûl Ezraq]] û [[Îbn Xelikan]], zanistvanên weke [[Dînewerî]], [[Îbn Quteybe]], [[Îsmaîlê Cizîrî]], [[Fexredînê Exlatî]], [[Kemaledînê Yûnis]], [[Îbrahîmê Xelatî]] û [[Ebûlfida]] derketine holê û di gellek şaxan de [[Pêşvebirina zanistê ya zanistvanên kurd|
zanist]] û [[wêjeya kurdî]] pêşve xistine.&lt;ref&gt;[[Mehrdad Izady]], The Kurds, r.97&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Muhemmed Emîn Zekî]], Navdarên Kurd û Kurdistanê ISBN 91-89014-45-6&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Michael M. Gunter, Historical Dictionary of the Kurds r. 219&lt;/ref&gt;

Ji bilî van kesan di vê demê de gellekî nivîskar û zanyarên kurd ên [[jin]] jî derdikevin ji vana yên herî nas kirî [[Fexrûlnîsa Dîneweriye|Fexrûl Nîsa]], [[Ûm Muhemmed]], [[Ciweyriye]] û [[Esma Xatûna Hekarî|Esma Xatûn]] in.&lt;ref&gt;Îbn Hecer Esqelanî, Ebu Durer, el-Kaminet&lt;/ref&gt; Fexrûl Nîsa [[destxet]] (xetat), nivîskar û hedîsvana kurd a herî pêşîn e, Tê gotin ku Fexrûl Nîsayê gellekî helbestên xweş jî nivîsiye.&lt;ref&gt;[[Îbn Xelikan]], Mirina Zedegan&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Ebûlferec ibn el-Cewzî]], El-Tasdik Bilnazar ilallah Ezze Wecel&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://haqislam.org/shaykhah-shuhdah/&lt;/ref&gt;

[[Îbrahîmê Mewsilî]] (742-804) yekemîn stranbêjê kurd e,&lt;ref&gt;Gérard Chaliand, The Kurdish Tragedy r. 102&lt;/ref&gt; Herwiha yekemîn stranbêjê cîhana misilmanan jî tê zanîn, Bi pirranî li [[Mûsil]]ê hate naskirin ji ber wî bernavka wî &quot;Mewsilî&quot; ye. Mewsilî ji 900î zêdetir berhem besterêz kiriye.&lt;ref&gt;TDV, İslam Ansiklopedisi, 
cild: 21, r. 323&lt;/ref&gt;

[[Ziryab]] (789-857) kesê pêşîn e ku têla pêncem li saza [[ûd]]ê zêde kiriye û mizrap bi kar aniye û weke damezrênerê kevneşopiya muzîka [[Endulus (dewlet)|endulusî]] tê nasîn.&lt;ref&gt;Ana Ruiz, Vibrant Andalusia: The Spice of Life in Southern Spain &quot;Ziryab was a remarkable Kurdish singer.&lt;/ref&gt;

[[Dînewerî]] (820-896) ji zanyarên Kurdistanê yên mezin ê ewilî û zanistvanekî pirralî ye, ne tênê li ser qadekî, di gelek qadan de vekolîn kiriye û rê daye pêş zanyarên dû xwe. Dînewerî di warê [[riweknasî]], [[ajalnasî]], [[zimannasî]], [[mentiq]], [[dîrok]], [[erdnîgarî]], [[stêrnasî]], [[meteorolojî]], [[matematîk]] û [[mekanîk]]ê de berhem nivîsiye û ew berhemên wî ji alî zanyarên mezin ên dû wî weke çavkaniyên herî bi bawer hatine bikaranîn. Li [[Ewropa]]yê di derdora zanistî de weke “''Dahiyê Kurd''” tê naskirin.&lt;br&gt;
Her wiha yekemîn zanistvanê kurd e ku ji bo xebatên xwe yên li ser astronomiyê li Kurdistanê li bajarê Dînewerê [[Çavdêrî]] ava kiriye. &lt;br&gt;
Dîsa Dînewerî bûye ji zanyarên yekem ku li ser [[Dîroka Kurdistanê|dîroka kurdan]] û [[Jêdera kurdan|antroplojiya kurdan]] lêkolîn kiriye û pirtûkek bi navê &quot;[[Ensab el-Ekrad]]&quot; (''Jêderka Kurdan'' an ''Eslê Kurdan'') nîvîsandiye. Di vê berhema xwe de ji dîrokên kevnar heya roja xwe bav û kalên kurdan girtiye dest. Dîsa tê gotin ku di dîrokê de yekem car wî &quot;''Nexşeya Kurdistanê''&quot; xêz kiriye. Navê Kurdistanê di xeriteya xwe de bi kar aniye.&lt;br&gt; Dînewerî [[Quran]]a pîroz a misilmanan jî tefsîr kiriye û bi vî awayê bûye ji tefsîrvanên kurd yê herî pêşîn.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tatvanmedinemedresesi.com/main/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=44:bitlisteki-uluslar-arasi-sempozyum-tebligi&amp;catid=12&amp;Itemid=143 |accessdate=2016-01-09 |archive-date=2016-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305022344/http://www.tatvanmedinemedresesi.com/main/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=44:bitlisteki-uluslar-arasi-sempozyum-tebligi&amp;catid=12&amp;Itemid=143 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.kürtler.com/2015/11/kurt-bilim-adami-el-dinaveri-kimdir-hayati-eserleri.html?m=1&lt;/ref&gt;

Dîroknasê kurd [[Mehrdad Izady]] li ser xebatên Dînewerî rawestiyaye û dibêje:
{{Jêgirtin|&lt;br&gt;''Dînewerî di nav kurdên xûyanî de zanyarê herî mezin,&lt;br&gt; Di nav cîhana misilmanan de jî heta wê demê derketiye zanyarê herî mezin e''.}}

[[Îbn Quteybe]] (828-885) zanayê bi navûdeng ji malbateke kurd a rewşenbîr hatiye. Ji ber hindê perwerdehiyeke baş dîtiye û zanayekî îslamî yê derdemî jê derketiye, di gelek şaxên zanistiyê de bûye pispor, xasma jî li ser zanista [[dîrok]], [[kelam]], [[hedîs]], [[tefsîr]], [[wêje]] û [[fiqih]]ê gelek pirtûk nîvîsandiye. Îbn Quteybe di dema [[Ebasî|Ebasiyan]] de yekemîn rewşenbîr bûye ku di pêşveçûna zanîn û medeniyetê de pêşikvantî kiriye.&lt;ref&gt;Mehrdad Izady, Kurd, r. 97&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 20, r 149&lt;/ref&gt;

[[Bassamê Kurdî]] di sedsala 9'an de jiyaye, herî pêşîn bi zaravayê [[Hewramî (zarava)|goranî]] helbest nivîsandiye. Lê derbarê jiyana wî de zêde agahî tuneye.

[[Ebdulsemedê Babek]] (972-1020) helbestvanê kurd ê herî pêşîn yê kurmancî nivîsiye. Ebdulsemedê Babek dîwaneke sê cild helbest bi [[kurmancî]] nivîsîne.&lt;ref&gt;Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi - cîld 34 - r. 398&lt;/ref&gt; Zimanê wî pir xweş, geş û herikbar e û peyvên ku wî bi kar anîne, di kurmanciya îro jî niha têne bikaranî, Helbestekî wî ev e.&lt;ref&gt; Hozanvanêt Kurd, [[Sadiq Behaedîn Amêdî]], kurdî, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1998, 465 rûpel, ISBN 91 973403 1 6. Tîpguhaztina ji alfabeya erebî: Zeynelabidin Zinar.&lt;/ref&gt;

{{helbest|''Dila, şad be, xweş dem hat bihar e''&lt;br&gt;''Reşemeh çû terazin bûn diyar e''&lt;br&gt;
''Nihal derbûn hat av û cûbar''&lt;br&gt;
''Befir kerker bibû kevtî nizar e''}}

Ebdulsemedê Babek çendî ku wek helbestvanê pêşî yê ku bi kurmancî nivîsiye jî, lê zêde li Kurdistanê nehatiye naskirin. Ji ber wê yekê [[Eliyê Herîrî]] (1009-1077) wek helbestvanê pêşîn tê zanîn.&lt;ref&gt;[[Qanatê Kurdo]], Tarixa Edebiyata Kurdî&lt;/ref&gt; Helbestekî Elî Herîrî ev e;

{{helbest|''Hûn bar mekin gel min di zor&lt;br&gt;
''Li hesreta werdên di sor''&lt;br&gt;
''Çavê di reş bisk têne dor''&lt;br&gt;
''Enya bi nûr tarî diken''&lt;br&gt;}}

[[Baba Tahirê Uryan|Baba Tahir Hemedanî]] (935-1010) jî helbestvanê kurd ê pêşîn ê ku helbestên xwe bi kurdiya [[lorî]] nivîsiye.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html |accessdate=2016-06-19 |archive-date=2011-10-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111016011224/http://www.pen-kurd.org/gotarhome/Abdusamet_Yekbunakurdan.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt; Helbestekî Baba Tahirê Uryan;

{{helbest|''Dilêm ji derdê te herdem xemîn e&lt;br&gt;
Balîfêm kevir, doşekem zemîn e&lt;br&gt;
Sûcêm ev e ku min ji te hez kirye&lt;br&gt;
Ma her ê j’te hez dike dilbixwîn e''}}

[[Îsmaîlê Cizîrî]] (1153-1233) ji [[Cizîr]]ê ye, bi xwe di medreseyên kurdî de xwendiye û zanyarekî pir bi nav û deng e ku bingeha zanista [[robot]] û [[sîbernetîk]]ê avêtiye.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://muhacerat.com/kurtlerde-medreselerin-tarihi-ve-olusumu.html |accessdate=2016-01-09 |archive-date=2015-05-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150506054836/http://muhacerat.com/kurtlerde-medreselerin-tarihi-ve-olusumu.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
Îsmaîlê Cizîrî pirtûkekî bi navê ''[[Kitab el-Hiyel]]'' (''Pirtûka Huneran'') nivîsandiye, di wê de, digel nîgaran, behsa çêkirina 50 amûrên mekanîkî dike.&lt;ref&gt;http://www.semskiasireti.com/?Syf=26&amp;Syz=193948&amp;/TARİHTE-İLK-MUCİT-VE-MEKANİKÇİ-KÜRT-MÜHENDİSİ--EBUL-İZ-EL-CEZERİ-&lt;/ref&gt;
Di sîbernetîk û fizîkê de gelekî zanyarên navdar yên weke [[Leonardo da Vinci]] di bin bandora Cizîrî de mane.&lt;br&gt;
Di dîroka cîhanê de çawa [[Selahedînê Eyûbî]] lehengê kurd tê naskirin, di zanista cîhanê de jî Îsmaîlê Cizîrî bi navê &quot;Endezyarê Mezin ê Kurd&quot; têye binavkirin.&lt;ref&gt;https://renasxendeki.wordpress.com/tag/ismail-ebulizin-hayati/&lt;/ref&gt;

== Helbesta Hurmizganê û Fetîhên Îslamê ==

Tê îdîakirin ku [[Hurmizgan (helbest)|helbestek]] li ser kevalê di derdorên salên 1800î de li Hurmizganê hatiye dîtin û tê de wextê [[Mezopotamya]] hatiye fethkirin, li derdorê [[Şehrezûr]]ê û Hurmuzganê gelek kurdên Zerdeştî ji aliyê Misilmanan ve hatine kuştinê û gelek li wan zilum hatiye kirin. Hîna ku li ser vê helbestê lêkolînên [[zanist]]î nehatibû kirin derbasî gelek [[pirtûkên kurdî]] ên [[Dîroka Kurdistanê|dîrok]]î û [[Wêjeya kurdî|wêje]]yî kirin.

Helbesta Hurmizganê:

{{helbest|Hurmizgan riman, Atiran kujan
Wishan Shardewe gewrey gewrekan
Zorkar ereb kirne xapûr
Ginay paleyi heta Sharezûr
Jin u kenikan we dil beshina
Mêrd aza tli we ruy hwêna
Reweshti Zerdeshtre manuwe bekes
Bezeyika neka Hewrmez we hwichkes.}}

[[Dîrok]]nasê kurd [[Mehrdad Izady]] di pirtûka xwe ya [[The Kurds: A Concise Handbook (pirtûk)|Kurd]] de ji bo vê helbesta li ser kevalê hatiye nivîsandin dibêje bi sextekarî hatiye çêkirin. 

[[Nivîskar]]ê kurd [[Tewfîq Wehbî]] jî di derbarê helbestê de gotiye &quot;lihevanînek derew e&quot;.

== Medreseyên kurdî ==
{{Gotara bingehîn|Medreseya kurdî}}
[[Wêne:Medreseya Sor Cizîra Botan 2009 2.JPG|thumb|Medreseya Sor a Cizîra Botan]]

Bi belavbûna îslamê, li [[Rojhilata Navîn]] û erdnîgariya Kurdistanê, şaristaniyeke nû dest pê kir. Ev şaristanî, giraniya xwe daye ser nivîsandin û xwendinê. Ji ber hindê kurdan jî gelek medreseyên ku perwerdehiyê bi zimanê kurdî dikirin ava kirin.

Medreseya Kurdî a herî pêşên di sadsala 10'an de sala 950'an de li [[Rojhilata Kurdistanê]] li bajarê [[Hamedan]]ê hatiye avakirin.

Di medreseyên kurdî de pirraniya pirtûkan bi zimanê erebî bûn, lê alimên kurdan evan pirtûkan dizivirandin [[zimanê kurdî]] û hînê telebeyan dikirin. İcar bi vê şeklê ve zimanê kurdî pêşve diket. Di medreseyên kurdî de telebeyên kurd tevê [[zimanê kurdî]], [[zimanê erebî|erebî]] û [[zimanê farisî|farisî]] jî hîn dibûn.

Di medreseyê kurdî de dersên [[Quran]]ê, [[tefsîr]], [[siyer]], [[fiqih]], [[kelam]], [[mantiq]], [[wêje]], [[felsefe]], [[stêrnasî]], [[bijîşkî]], [[fizîk]], [[matematîk]] û hwd dihatin dayîn.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.yuksekovahaber.com/yazdir/yazi/yazi/kurt-dilinde-medresenin-rolu-1942.htm |accessdate=2016-01-09 |archive-date=2016-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160126130150/http://www.yuksekovahaber.com/yazdir/yazi/yazi/kurt-dilinde-medresenin-rolu-1942.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

Zanyarê kurd herweha bavê robot û sîbernetîkê ku îro van herdu bûjenan dinyayê li ser nigan ragirtine, projeya wan ji aliyê [[Îsmaîlê Cizîrî]] ve di Medreseya Kurdî de hatiye çêkirin.
Hin ji wan medreseyan pirî ku menşûr bûbûn, bihêsanî navên xwe di rûpelên mêjû de jî bi cih kirine. 
Her wiha Medreseyên kurdan [[zimanê kurdî]], [[çanda kurdî]] û [[wêjeya kurdî]] li ser pêya dane hîştin.&lt;ref&gt;[[Zeynelabidin Zinar]], [[Xwendina Medresê]], Kurdî/kurmancî, Şîrovekirin, Pencînar Weşanxaneya Çanda Kurdî, Sverige/Stockholm, 1993,100 rûpel, ISBN 91 972090-2-3&lt;/ref&gt;

=== Çend Medreseyên Kurdistanê yên navdar ===
* Medreseya Sitrabasê (Diyarbekir), 
* [[Medreseya Sor]] (Cizîra Botan), 
* Medresa Bazîdê, 
* Medreseyên Bedlîsê; Îxlasiye, Katibiye, Şukriye, Şerefiye û Şemsiye. 
* Medreseya Hîzanê, 
* Medreseya Miksê, 
* Medreseya Bêdarê, 
* Medreseya Findika Botan, 
* [[Medreseya Axtepeyê]], 
* Medreseya Norşênê,
* Medreseya Hawêlê, 
* Medreseya Heskîfê, 
* Medreseya Amêdiyê û bi sedan medreseyên wisa yên din.

==== Zanyarên kurd yên medreseyên kurdî ====
Di medreseyên Kurdistanê gelek [[zanistvan]], [[alim]] û [[wêje]]van derketine, her yek li gorî hêza xwe li wêje û zimanê kurdî xwedî derketiye û bi pêş xistine.
Çend kesên ku di medreseyên Kurdistanê de perwerde dîtine û xizmeta zimanê kurdî û zanistê kirine ev in:

*[[Baba Tahirê Uryan]], (938 - 1020)
*[[Ebdulsemedê Babek]], (972 - 1020)
*[[Eliyê Herîrî]], (1009 - 1077)
*[[Îsmaîlê Cizîrî]], (1153 - 1233)
*[[Mela Hesenê Bateyî|Melayê Batê]], (1417 - 1491)
*[[Melayê Cizîrî]], (1570 - 1640)
*[[Feqiyê Teyran]], (1590 - 1660)
*[[Eliyê Teremaxî]], (1591 - 1653)
*[[Selim Silêman]], (1586 - ?)
*[[Şêx Şemsedînê Exlatî]], (1588 - 1674)
*[[Ehmedê Xanî]], (1650 - 1707)
*[[Îsmaîlê Bazîdî]], (1654 - 1709)
*[[Mele Mehmûdê Bazîdî]], (1797 - 1863)
*[[Mele Xelîlê Sêrtî]], (1754 - 1843)
*[[Mele Yûnisê Erqetînî]], (? - 1785)
*[[Miradxanê Bazîdî]], (1736 - 1778)
*[[Pertew Begê Hekarî]], (1777 - 1841)
*[[Mewlana Xalid]], (1773 - 1826,)
*[[Şêx Muhyedînê Hênî]], (1849 - 1897)
*[[Feqe Reşîdê Hekarî]], (1725 - ?)
*[[Şêx Ebdurehmanê Taxî]], (1831 - 1886)
*[[Mestûre Erdelanî]] (1805 - 1848)
*[[Ebdurehmanê Axtepî]], (1850 - 1905)
*[[Resûlê Mistê]], (1866 - 1908)
*[[Şêx Fethullah Werqanisî]], (1847 - 1900)
*[[Seîdê Nûrsî]] û gellekî zanyarên mezin yên kurd di van medreseyan de xwendine.&lt;ref&gt;http://www.rojevakurd.com/mereseya-kurdi/&lt;/ref&gt;

==== Pirtûkên kurdî yên medreseyan ====
* [[Maqamet]]
* [[Mewlûda Melayê Batê|Mewlûda Kurdî]]
* [[Eqîda Îmanê]]
* [[Eqîdeya Îslamê]]
* [[Erdê Xweda (pirtûk)|Erdê Xweda]]
* [[Ey Avê Av]]
* [[Nehc-ul Enam]]
* [[Nûbihara biçûkan]]
* [[Serfa Kurmancî]]
* [[Qewlê Hespê Reş]]
* [[Tiba Melayê Erwasî]]
* [[Adetên kurdan (pirtûk)|Adetên kurdan]]
* [[Gulzar]]
* [[Şirên Fîlozofî]]
* [[Kîtaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan]]
* [[Şêxê Sen'an]]
* [[Sirmehşer]]
* [[Iqdê Durfam]]
* [[Zurûf]]
* [[Rewdneîm (pirtûk)|Rewdneîm]]
* [[Dewr û Gera Kurdistanê]]
* Mîrsad-ul Etfal (Ferhenga Kurdî-Farsî)

[[Mele Mehmûdê Bazîdî]] di nîveka sedsala 19an de bi taybetî behsa pênc heb (“Tesrîfa Kurmancî”, “Nûbihara Biçûkan”, “Mewlûd”, “Zurûf” û “Terkîb”) pirtûkên kurdî kiriye û gotiye ku ev berhem di medreseyên Kurdistanê de tên xwendin.&lt;ref&gt; Mela Mehmûdê Bazîdî, “Muqeddîma Îlmê Serf û Be’dê Usûlê Lazîmeyê Te’lîmiyye bi Zimanê Kurmancî”, Camî’eya Rîsaleyan û Hîkayetan bi Zimanê Kurmancî, Amd. Ziya Avcı, Lis, St. 2010, r. 18 (Ji herfên Erebî)&lt;/ref&gt;

== Dewletên piştî îslamê ==
==== Çend dewletên kurdan yên piştî îslamiyetê ====

[[Wêne:AyyubidGreatest.png|350px|thumb|Dewleta Eyûbî ya kurdan a herî mezin a piştî îslamiyetê]]

[[Wêne:Marwanids dynasty.jpg|350px|thumb|Dewleta Merwanî]]

* [[Sadakiyan]] (770 - 827)
* [[Şedadî|Dewlata Şedadî]] (951 - 1174)
* [[Merwanî|Dewleta Merwanî]] (983 - 1085)
* [[Dewleta Enazî]] (990 - 1116)
* [[Dewleta Hesnewiyan]] (961 - 1015)
* [[Dewleta Biweyhiyan]] (934 - 1062)
* [[Rewadî|Dewleta Rewadî]] (955  - 1071)
* [[Hezarhespî|Xanedana Hezarhespî]] (1148 - 1424)
* [[Dewleta Eyûbiyan]] (1171 - 1250)

== Binêrin ==
* [[Belavbûna îslamê]]
* [[Dînên kurdan]]

== Wêne ==
''Çend berhemên kurdan piştî îslamiyetê  avakiriye''
&lt;gallery&gt;
Ebul Manucehr 3.jpg|250px|thumb|Mizgefta Menûçêhr, Mizgefta herî pêşîn a kurdan e ku ji aliyê [[Şedadî|Şedadiyan]] ve di sala 1072'yan de hatiye avakirin

OnGozluBridge.jpg|250px|thumb|Pira ku [[Merwanî|Merwaniyan]] di sedsala 11'an de li Farqînê ava kirine.

Pira Malabadî 2.JPG|thumb|250px|[[Pira Malabadê]], di navbera navçeya Farqîna bi ser Amedê ve û Batmanê de

Al-jazari water device.jpg|thumb|Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî, Diyagrama makîneyên bi hêza hilkişîna avê. (Süleymaniye Kütüphanesi, Stenbol

Clock of al Jazari before 1206.jpg|thumb|Wêneyek ji pirtûka Elcizîrî (Saeta Kelehê)

Al-Jazari - The Basin.jpg|thumb|Makîneya destşiştinê a Elcizîrî
&lt;/gallery&gt;
== Çavkanî ==
{{çavkanî|2}}

{{Dewletên kurdan}}

[[Kategorî:Dîroka kurdan]]
[[Kategorî:Misilman]]
[[Kategorî:Dîroka Kurdistanê]]</text>
      <sha1>t0js6g7hfavl5zouwbv9fn2a5flvwyg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Astûrî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>89432</id>
    <redirect title="Zimanê astûrî" />
    <revision>
      <id>1095912</id>
      <parentid>1021077</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:22:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2343" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Astûrî
 | navê xwemalî   = Asturianu
 | renga malbat   = Hind û Ewropî
 | dewlet         = [[Spanya]] 
 | herêm          = [[Astûrya]] 
 | nexşe          = Mapa de la estensión de la llingua asturiana-lleonesa.png
 | firehiya nexşe = 
 | binnexşe       = Cihên zimannasiya Astur-Leonese, astûrî jî dihundirîne.
 | zimanê zikmakî = 351,791&lt;ref name =EncuestaAsturias&gt;{{citeweb|url=https://www.ehu.eus/documents/1457190/1547454/Avance+III+Encuesta+Sociolling%C3%BC%C3%ADstica+Asturias.pdf/aba19c6f-4dab-470c-8a33-157248373072|title=III ENCUESTA SOCIOLINGÜÍSTICA DE ASTURIAS}}&lt;/ref&gt;
 | malbat2        = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
 | malbat3        = [[Beşa îtalî|Îtalî]]
 | malbat4        = [[beşa Romanî|Romanî]]
 | malbat5        = [[Îberîo-Romanî]]
 | malbat6        = [[Zimanê astûrleonesî]]
 | malbat7        = [[Astûrî]]
 | nivîs          = Tîpên latînî
 | netewe         = astûrî
 | kêmnetewe      = 
 | ajans          = 
 | iso1           = ast
 | iso2           = ast
 | agahdarî  =
}}

'''Zimanê astûrî''' (''asturianu''), bi şiklê [[bable]] jî tê zanîn, zimanekî di malbata zimanê romanî ya rojavayê [[Îberî]] de ye. Tenê li Spanyayê neteweyê Astûrî diaxive. Zimanê asturî 100 000 kes wek zimanê zikmakî û  450 000 kes jî wek zimanê duyem diaxive. Li Spanyayê hê zimanê fermî nebûye&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html|title=Diario de Asturias - Últimas noticias y actualidad en Asturias|author=|date=2009-01-12|website=El Comercio|accessdate=19 March 2018}}&lt;/ref&gt; û li dibistanê da wek zimanêkî hilbijartinê tê xwendin.&lt;ref&gt;See: [http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/asturia/an/i1/i1.html Euromosaic report]&lt;/ref&gt;

==Dîrok==
[[File:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|200px|left|alt=Multicolored map of the Iberian peninsula|Keyaniya astûriyan nezîkê 910 p.z., piştê fermanrewaniya şah [[Alfonso III yê Astûriasê]] (848–910)]]
Zimanê asturî ji alîye astûriyan tê axaftin. Astûrî wekî zimanên din ên nûlatînî di [[serdema navîn]] da ji zimanê [[latîniya vulgar]] werar bûye.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}


[[Kategorî:Zimanê astûrî]]</text>
      <sha1>6w8nnnfhzdxz6fz6u1pb2n2ev6ae3rc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095913</id>
      <parentid>1095912</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:35:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2350" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Astûrî
 | navê xwemalî   = Asturianu
 | renga malbat   = Hind û Ewropî
 | dewlet         = [[Spanya]] 
 | herêm          = [[Astûrya]] 
 | nexşe          = Mapa de la estensión de la llingua asturiana-lleonesa.png
 | firehiya nexşe = 
 | binnexşe       = Cihên zimannasiya Astur-Leonese, astûrî jî dihundirîne.
 | zimanê zikmakî = 351 791&lt;ref name =EncuestaAsturias&gt;{{citeweb|url=https://www.ehu.eus/documents/1457190/1547454/Avance+III+Encuesta+Sociolling%C3%BC%C3%ADstica+Asturias.pdf/aba19c6f-4dab-470c-8a33-157248373072|title=III ENCUESTA SOCIOLINGÜÍSTICA DE ASTURIAS}}&lt;/ref&gt;
 | malbat2        = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
 | malbat3        = [[Beşa îtalî|Îtalî]]
 | malbat4        = [[beşa Romanî|Romanî]]
 | malbat5        = [[Îberî û romanî]]
 | malbat6        = [[Zimanê astûrleonezî]]
 | malbat7        = [[Astûrî]]
 | nivîs          = Tîpên latînî
 | netewe         = astûrî
 | kêmnetewe      = 
 | ajans          = 
 | iso1           = ast
 | iso2           = ast
 | agahdarî  =
}}

'''Zimanê astûrî''' (''asturianu''), bi şiklê '''bable'' jî tê zanîn, zimanekî di malbata zimanê romanî yê rojava yê [[îberî]] de ye. Tenê li Spanyayê neteweyê astûrî diaxive. Zimanê astûrî 100 000 kes wek zimanê zikmakî û 450 000 kes jî wek zimanê duyem diaxive. Li Spanyayê hê zimanê fermî nebûye&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html|title=Diario de Asturias - Últimas noticias y actualidad en Asturias|author=|date=2009-01-12|website=El Comercio|accessdate=19 March 2018}}&lt;/ref&gt; û li dibistanê da wek zimanêkî hilbijartinê tê xwendin.&lt;ref&gt;See: [http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/asturia/an/i1/i1.html Euromosaic report]&lt;/ref&gt;

==Dîrok==
[[File:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|200px|left|alt=Multicolored map of the Iberian peninsula|Keyaniya astûriyan nezîkê 910 p.z., piştê fermanrewaniya şah [[Alfonso III yê Astûriasê]] (848–910)]]
Zimanê astûrî ji alîye astûriyan tê axaftin. Astûrî wekî zimanên nûlatînî yên din di [[serdema navîn]] da ji zimanê [[latîniya vulgar]] werar bûye.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}


[[Kategorî:Zimanê astûrî]]</text>
      <sha1>f93icuea97iekfy3q2nk9vykjxhdv3u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095914</id>
      <parentid>1095913</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:36:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2351" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Astûrî
 | navê xwemalî   = Asturianu
 | renga malbat   = Hind û ewropî
 | dewlet         = [[Spanya]] 
 | herêm          = [[Astûrya]] 
 | nexşe          = Mapa de la estensión de la llingua asturiana-lleonesa.png
 | firehiya nexşe = 
 | binnexşe       = Cihên zimannasiya Astur-Leonese, astûrî jî dihundirîne.
 | zimanê zikmakî = 351 791&lt;ref name =EncuestaAsturias&gt;{{citeweb|url=https://www.ehu.eus/documents/1457190/1547454/Avance+III+Encuesta+Sociolling%C3%BC%C3%ADstica+Asturias.pdf/aba19c6f-4dab-470c-8a33-157248373072|title=III ENCUESTA SOCIOLINGÜÍSTICA DE ASTURIAS}}&lt;/ref&gt;
 | malbat2        = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
 | malbat3        = [[Beşa îtalî|Îtalî]]
 | malbat4        = [[beşa Romanî|Romanî]]
 | malbat5        = [[Îberî û romanî]]
 | malbat6        = [[Zimanê astûrleonezî]]
 | malbat7        = [[Astûrî]]
 | nivîs          = Tîpên latînî
 | netewe         = astûrî
 | kêmnetewe      = 
 | ajans          = 
 | iso1           = ast
 | iso2           = ast
 | agahdarî  =
}}

'''Zimanê astûrî''' (''asturianu''), bi şiklê '''bable''? jî tê zanîn, zimanekî di malbata zimanê romanî yê rojava yê [[îberî]] de ye. Tenê li Spanyayê neteweyê astûrî diaxive. Zimanê astûrî 100 000 kes wek zimanê zikmakî û 450 000 kes jî wek zimanê duyem diaxive. Li Spanyayê hê zimanê fermî nebûye&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html|title=Diario de Asturias - Últimas noticias y actualidad en Asturias|author=|date=2009-01-12|website=El Comercio|accessdate=19 March 2018}}&lt;/ref&gt; û li dibistanê da wek zimanêkî hilbijartinê tê xwendin.&lt;ref&gt;See: [http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/asturia/an/i1/i1.html Euromosaic report]&lt;/ref&gt;

==Dîrok==
[[File:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|200px|left|alt=Multicolored map of the Iberian peninsula|Keyaniya astûriyan nezîkê 910 p.z., piştê fermanrewaniya şah [[Alfonso III yê Astûriasê]] (848–910)]]
Zimanê astûrî ji alîye astûriyan tê axaftin. Astûrî wekî zimanên nûlatînî yên din di [[serdema navîn]] da ji zimanê [[latîniya vulgar]] werar bûye.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}


[[Kategorî:Zimanê astûrî]]</text>
      <sha1>frjiub8b9mj5oao6rgl210wz143d3pz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095915</id>
      <parentid>1095914</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:56:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2351" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Astûrî
 | navê xwemalî   = Asturianu
 | renga malbat   = Hind û ewropî
 | dewlet         = [[Spanya]] 
 | herêm          = [[Astûrya]] 
 | nexşe          = Mapa de la estensión de la llingua asturiana-lleonesa.png
 | firehiya nexşe = 
 | binnexşe       = Cihên zimannasiya Astur-Leonese, astûrî jî dihundirîne.
 | zimanê zikmakî = 351 791&lt;ref name =EncuestaAsturias&gt;{{citeweb|url=https://www.ehu.eus/documents/1457190/1547454/Avance+III+Encuesta+Sociolling%C3%BC%C3%ADstica+Asturias.pdf/aba19c6f-4dab-470c-8a33-157248373072|title=III ENCUESTA SOCIOLINGÜÍSTICA DE ASTURIAS}}&lt;/ref&gt;
 | malbat2        = [[Hind û Ewropî|Zimanên hind û ewropî]]
 | malbat3        = [[Beşa îtalî|Îtalî]]
 | malbat4        = [[beşa Romanî|Romanî]]
 | malbat5        = [[Îberî û romanî]]
 | malbat6        = [[Zimanê astûrleonezî]]
 | malbat7        = [[Astûrî]]
 | nivîs          = Tîpên latînî
 | netewe         = astûrî
 | kêmnetewe      = 
 | ajans          = 
 | iso1           = ast
 | iso2           = ast
 | agahdarî  =
}}

'''Zimanê astûrî''' (''asturianu''), bi şiklê '''bable''' jî tê zanîn, zimanekî di malbata zimanê romanî yê rojava yê [[îberî]] de ye. Tenê li Spanyayê neteweyê astûrî diaxive. Zimanê astûrî 100 000 kes wek zimanê zikmakî û 450 000 kes jî wek zimanê duyem diaxive. Li Spanyayê hê zimanê fermî nebûye&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.elcomerciodigital.com/gijon/20090112/local/asturias/miembro-andecha-astur-enfrenta-200901121726.html|title=Diario de Asturias - Últimas noticias y actualidad en Asturias|author=|date=2009-01-12|website=El Comercio|accessdate=19 March 2018}}&lt;/ref&gt; û li dibistanê da wek zimanêkî hilbijartinê tê xwendin.&lt;ref&gt;See: [http://www.uoc.edu/euromosaic/web/document/asturia/an/i1/i1.html Euromosaic report]&lt;/ref&gt;

==Dîrok==
[[File:Map Iberian Peninsula 910-es.svg|thumb|200px|left|alt=Multicolored map of the Iberian peninsula|Keyaniya astûriyan nezîkê 910 p.z., piştê fermanrewaniya şah [[Alfonso III yê Astûriasê]] (848–910)]]
Zimanê astûrî ji alîye astûriyan tê axaftin. Astûrî wekî zimanên nûlatînî yên din di [[serdema navîn]] da ji zimanê [[latîniya vulgar]] werar bûye.

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}


[[Kategorî:Zimanê astûrî]]</text>
      <sha1>5xhhg0hzblbkldg870ws7wwmvd4spi4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mîreketiya Qeremaniyan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116765</id>
    <revision>
      <id>1095839</id>
      <parentid>1095228</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:30:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>YiFeiBot</username>
        <id>21790</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[d:|Wikidata]]yê ne, jê bibe</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2232" xml:space="preserve">{| border=&quot;1&quot; align=&quot;right&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; width=&quot;300&quot; style=&quot;margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;&quot;
|+Dûgela Qêhremiyanê (1250-1467)
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff;&quot; align=&quot;center&quot; |([[Tirkî]]: ''Karamanoğulları Beyliği'')
{| border=&quot;0&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot;
| align=&quot;center&quot; width=&quot;148&quot; |[[Wêne:Karamanid_Dynasty_flag.svg|thumb|125x125px|Alâ]]
|-
| align=&quot;center&quot; width=&quot;148&quot; |Alâ
|}
|-
|[[Zimanên fermî]]
|[[Tirkî]], [[Farsî]], [[Erebî]]
|-
|Serwerî
|Mîreketî
|-
|Damezrandin
|1467
|-
|Nexşe
|[[Wêne:Östliches_Mittelmeer_1450_DE.svg|thumb|250x250px|Mîrektiya Qêhremanê li rojhilate deryaye navîn di sala 1450an de]]
|}
'''Mîreketiya Qêhremanê''', (bi tirkî: ''Karamanoğulları Beyliği'') mîreketiyeke [[tirk]] e ku di navbera salên 1250-1467an de li [[Anatoliya Navîn]] û li beşek biçûk a rojhilata [[Deryaya Navîn]] de serweriyê kiriye. Zîmane fermî ya mîrektiyê tirkî, erebî û farsî bû.&lt;ref&gt; Klaus Kreiser, Christoph K. Neumann: Kleine Geschichte der Türkei. Reclam, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-15-010678-5, S. 84&lt;/ref&gt;

== Hukûmdar ==

# Nure Sufi Beg (Paytext: [[Ereğli (Konya)|Ereğli]]) (1250–1256)
# Kerîmeddin Karaman (1256?–1261)
# Şemseddin I. Mehmed  (1261–1277)
# Güneri (1283–1300)
# Bedreddin Mahmud  (1300–1308)
# Yahşı Han (1308–1312) (Paytext: [[Qonye]])
# Bedreddin I. İbrahim (1312–1333, 1348–1349)
# Alâeddin Halil Mirza  (1333–1348)
# Fahreddin Ahmed (1349–1350)
# Şemseddin  (1350–1351)
# Hacı Sûfi Burhâneddin Musa(1351–1356)
# Seyfeddin Süleyman (1356–1357)
# Damad I. Alâeddin Ali (1357–1398)
# Sultanzâde Nâsıreddin II. Mehmed (1398–1399)
# Damad Bengi II. Alâeddin Ali (1418–1419, 1423–1424)
# Damad II. İbrahim (1424–1464)
# Sultanzâde İshak (1464)
# Sultanzâde Pîr Ahmed (1464–1469)
# Kasım (1469–1483)
# Turgutoğlu Mahmud (1483–1487)

[[Wêne:Kasım_Bey_(Custos).jpg|thumb|207x207px|Kasim Beg]]

== Mijâren têkildar ==

* [[Selçûqiyên Romê]]
* [[Împeratoriya Osmanî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
&lt;references /&gt;

[[Kategorî:Tirk]]
[[Kategorî:Dîroka tirk]]</text>
      <sha1>gr7jcsn5k3ue5vqwusz8vizsdo2xflz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bikarhêner:Aliargic.tr.krd</title>
    <ns>2</ns>
    <id>128927</id>
    <revision>
      <id>1095843</id>
      <parentid>1091435</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:57:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Added concent.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90" xml:space="preserve">'''2+2=1'''
&lt;br&gt;[[Qazî Mihemed]]

==Nivîsara Minê Temam Bûye Û Nebûye==

==Strabon==</text>
      <sha1>9pgcgp7ld4t0z0zk2zhcumt3zqy7mu5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095844</id>
      <parentid>1095843</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:57:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" xml:space="preserve">'''2+2=1'''
&lt;br&gt;[[Qazî Mihemed]]

==Nivîsara Minê Temam Bûye Û Nebûye==</text>
      <sha1>jczcbj2s2mvq32fmt5hwi9f1vaavoc0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095845</id>
      <parentid>1095844</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:58:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>/* Nivîsara Minê Temam Bûye Û Nebûye */Added concent.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="99" xml:space="preserve">'''2+2=1'''
&lt;br&gt;[[Qazî Mihemed]]

==Nivîsara Minê Temam Bûye Û Nebûye==

===S===
*[[Strabon]]</text>
      <sha1>9l11q6pf66hvlmb3445xu83wmbzu85q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095858</id>
      <parentid>1095845</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:46:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="174" xml:space="preserve">'''2+2=1'''
&lt;br&gt;[[Qazî Mihemed]]

{{Babîl||footer=|Kurd|Mêr|Kurdistan|Îdir|ku|tr-4|ku-3|en-2|az-2|ar-1}}

==Nivîsara Minê Temam Bûye Û Nebûye==

===S===
*[[Strabon]]</text>
      <sha1>ai2v9iqjsaxr4sgiscuq7zmkcyyvegw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abroscopus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129081</id>
    <revision>
      <id>1095910</id>
      <parentid>1094678</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:17:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>45060</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1001" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Abroscopus schisticeps.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Cettiidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Abroscopus'''''
| genus_authority = [[Baker]], 1930
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Abroscopus''''', teyrekî biçûk ê ku ji famîleya ''[[Cettiidae]]'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915695|title=ITIS Standard Report Page: Cettiidae|date=2014-10-29|website=web.archive.org|access-date=2022-08-07|archive-date=2014-10-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20141029061200/http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915695|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]</text>
      <sha1>rcvx0tjoc2ajg7x4vkxq8lhmej3kq08</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Acanthiza</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129083</id>
    <revision>
      <id>1095911</id>
      <parentid>1094693</parentid>
      <timestamp>2022-08-22T11:18:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>45060</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="983" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Yellowthornbill.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Acanthizidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Acanthiza'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Acanthiza''''', çûkeke biçûk a ku ji famîleya ''[[Acanthizidae]]'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915695|title=ITIS Standard Report Page: Cettiidae|date=2014-10-29|website=web.archive.org|access-date=2022-08-07|archive-date=2014-10-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20141029061200/http://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915695|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]</text>
      <sha1>8ckddo9b6o6vpputp1h5zpx6m2jr46k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xosro Sina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129146</id>
    <revision>
      <id>1095904</id>
      <parentid>1095393</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T22:43:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>4cinema</username>
        <id>19850</id>
      </contributor>
      <comment>/* Sînema û TV */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8909" xml:space="preserve">{{Agahîdank mirov
| nav                = '''Khosro Sina''' 
| wêne               = Dr.khosro sina.jpg
| mezinahiya_wêne    = 
| sernavê_wêne       = 
| navê_rastî         = '''خوسرەو سینا'''
| zimanê_navê_rastî  = 
| navê_jidayikbûnê   = 
| navê_din           = 
| roja_jidayikbûnê   = {{Jidayikbûn|21|07|1971|temen=erê}}
| cihê_jidayikbûnê   = [[Mahabad]], [[kurdistan]], [[Iran]]
| roja_mirinê        = 
| cihê_mirinê        = 
| sedema_mirinê      = 
| cihê_goristanê     = 
| koordînatên_cihê_goristanê = 
| netewe             = Kurdên Îranê
| hevwelatî          = 
| perwerde           = Phd li Sînemayê
| pîşe               = nivîskarê [[sînema]]yê, derhênerê [[televîzyon]]ê û şanoyê ye
| salên_çalak        = 1990–niha
| tê_nasîn           = 
| xebatên_navdar     = Jani Gal
| televîzyon         = 
| zarok              = 
| dê                 = Zulîxa Sîna
| bav                = Mihemed Sîna
| hevjîn             = Neda Saidi
| xelat              = 
| malper             =
| şanenav            = 
| mezinahiya_şanenavê = 
| modul              = 
| modul2             = 
}}

'''Xosro Sina''' ([[21ê hezîranê]] 1971, [[Mahabad]]) derhêner, û niviskarekî [[kurd]] e.

== Jînenîgarî ==
'''Xosrow Sîna ''' (Khosro sina), (خوسرەو سینا) di sala 1971 de li [[Mehabad]]ê, &lt;ref&gt;[https://redcarpetfilm.net/1399/04/31/متولدین-31-تیر-سینما-،-تئاتر-و-موسیقی؛-خس/]Di 31ê Tîrmehê de, sînema, şano û muzîkê hatiye dinê).&lt;/ref&gt; nivîskarê [[sînema]]yê, derhênerê [[televîzyon]]ê û şanoyê ye. Ew doktorayê ye di warê lêkolînên [[huner]]î de li Zanîngeha Hunerê ya [[Tehran]]ê. Niha Mamosteyê zanîngeha [[Kurdistan]] ê ye. &lt;ref&gt;[https://www.researchgate.net/profile/Khosro-Sina], Doctor of Art, Iran at University of Kurdistan.&lt;/ref&gt;

==Zanyarî ==

•	BA di derhêneriya şanoyê - Zanîngeha Tehranê. (1991-1995)

•	Master di Derhênerî û [[Lîstikvan]]î - Zanîngeha Hunerê ya Tehranê. (1997 - 2000)

•	PhD di Lêkolînên Hunerê de (Sînemayê) - Zanîngeha Hunerê ya Tehranê. (2011 - 2016)

•	BA di [[qanûn]]ê - Zanîngeha Payam Nûr.(2017 - 2019)

==Şano ==

•	Alîkarê yekem ê derhêner di pêşandanên «Bahram Çubine», «Xapandinên Scapin» , «Zilamê jîr, pilingê dîn» ,Lîstikvanê lîstika «Hamlet»   derhêneriya Qutbudîn Sadeqî . (1990 – 1996)

•	Derhêneriya pêşandana «Mesîh qet negirî» - xelata derhênerê herî baş ji festîvala şanoya herêma [[Tebrîz]]ê wergirt – 1993

•	Derhêneriya pêşandana «Ez dixwazim mirovahiyê bibînim» - xelata baştirîn derhênerê festîvala herêmî ya [[Urmiyê]] – 1994

•	Derhênerî û dîzaynkirina sehneya pêşandana «Kor û Felcî» - 1995

•	Derhênerî û dîzayna şanoyî « Sisifos û Mirin» - «Robert Merrell» wergerandina « Ahmed Şamlu» - Zanîngeha Tehranê – 1996

•	Derhêneriya teleşanoya «Kirasê spî»  - Zanîngeha Tehranê - 1996 

•	Nivîskarî û derhêneriya lîstika «Sihr»  - ji aliyê sêyemîn [[festîval]]a herêmî ya [[Sine]]ê ve hat xelatkirin – 2011

•	Dramaturga pêşandana «Xwîn belav bû»  -  ya 9emîn Festîvala Şanoya Neteweyî ya «Meh - ماه» Tehranê ya – 2013

==Sînema û TV ==

•	Lîstikvanê rola sereke ya [[fîlm]] «Firîn» - 1988

•	Nivîskarê senaryoya fîlmê «Jani Gel» - beşdarî Xelatên Oscarê di sala 2007 de &lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/title/tt1130841/]،IMDb.&lt;/ref&gt;

•	Nivîsandina senaryoya rêzefîlma «Zhingeh» bo «Zagros TV»

•	Nivîsandina senaryoya kurtefîlma (Serab, Reçeh, Şarm, Derwêş Qadrî) ji aliyê ofîsên Komeleya Sînemaya Ciwanên Îranê ve hatiye çêkirin.

•	Derhêneriya fîlma belgeyî «Raport» - aliyê Festîvala Navneteweyî ya Kurtefîlman a Tehranê ve hat xelatkirin

•	Derhêneriya anîmasyona «Bazî» - xelata baştirîn fîlm ji festîvala kurtefîlman – 1992

•	Derhêneriya rêzefîlma «Birêz Bam» - 2000 

•	Derhêneriya rêzefîlmê «Tu beji Wa bî ?» - Zagros TV &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20100404002229/http://www.kurddrama.com/index.php?page=movie&amp;do=category&amp;category_id=43]Zagros TV - Dramai To Blei We Bet).&lt;/ref&gt;

•	Derhêner û berhemhênerê «Yek Hêvî, Yek Bahar» -  ji aliyê Festîvala Navdewletî ya Kurtefîlman a Tehranê ve hat xelatkirin. &lt;ref&gt;[http://www.filmba.ir/index.php/festivals/18-film-festivals/tehranfilmfestival/16-tehranfestival-15] (Lîsteya fîlmên hilbijartî yên 15. Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Tehranê).&lt;/ref&gt;

•	Derhêner û fîlma «Bi du baskên spî» - 1999

•	Derhêner û berhemhênerê fîlma «Xumre» - 1999

•	Şêwekarê rêzefilmê « Pencereyek li ber heyvê» ji derhêneriya Abbas Rafeyî – 2000

•	Alîkarê yekem ê derhêner û plansazkerê fîlma «Qehremanê Lazy» ku derhêneriya wê «Behrouz Xaribpour» e – 2001

•	Alîkarê yekem ê derhênerê fîlma «Euthanasia» ya ku derhêneriya wê Rahman Rezayî kiriye – 2002 &lt;ref&gt;[[:fa:اتانازی (فیلم)]].&lt;/ref&gt;

•	Alîkarê derhêner Di fîlmê «komek giya» ku ji aliyê Îran û Almanyayê ve hatiye çêkirin  - ZDF TV – 2000 &lt;ref&gt;[https://www.imdb.com/title/tt0206795/l Eine Handvoll Gras (2000)]&lt;/ref&gt;

•	Alîkarê yekem derhêner û plansazkerê fîlmê «Jani Gel» - 2007 &lt;ref&gt;[https://hw18.asset.aparat.com/aparat-video/3ede3277ed985cfe0af815377b67095210765693-240p.apt/chunk.m3u8?wmsAuthSign=eyJhbGciOiJIUzI1NiIsInR5cCI6IkpXVCJ9.eyJ0b2tlbiI6ImJkMTA1ZWQxNmM2NjBiMjc1MWYwYjU2NmYzNTU2YjM1IiwiZXhwIjoxNjYwNTgzMjYzLCJpc3MiOiJTYWJhIElkZWEgR1NJRyJ9.3b6xwBl14nA3DBa1XZ0CcfEfN3g-e6_JnmU31dH4yEY](2007- Janî Gel[Vîdyoyê dakêşin]).&lt;/ref&gt;

==Pirtûk ==

•	«afirîneriya dîtbarî»- Tehran - Ayandeghan, 2001 - (Bi farisî)

•	«Hunera dîtinê» - Tehran - Weşana Daneş - 2013 - (Bi farisî)

•	«Nasnameya çandî û sînemaya kurdî» - Qom - Weşanxaneya Logos - 2017 - (Bi farisî - Ji bo kurdiya kirmancî û soranî jî hatiye wergerandin) &lt;ref&gt;[https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&amp;id=4801416&amp;pageStatus=1&amp;sortKeyValue1=sortkey_title&amp;sortKeyValue2=sortkey_author کتێب]، Cultural identity and Kurdish cinema.&lt;/ref&gt;

==Lêkolîna zanistî ==

•	«Karên hunerî ji perspektîfa Walter Benjamin» Li ser bingeha gotara lêkolîna zanistî «Di serdema nûvekirina makîneyê de xebata hunerî»  - (lêkolîna zanistî) – 2012 &lt;ref&gt;[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1036580/در-گستره-تیاتر-ایران-استان-کردستان-بخش-دوم-جستاری-بر-اسطوره-های-باروری-و-قربانی-در-ایین-های-نمایشی-کردستان] Lêkolîna zanistî).&lt;/ref&gt;

•	«Xwendina strukturel a edebiyata devkî ya Kurdistanê, lêkolînek (Hozan Seyedevan -سه یده وان)» - (lêkolîna zanistî) – 2013 &lt;ref&gt;[http://ensani.ir/fa/article/338966/خوانشی-ساختاری-از-ادبیات-شفاهى-کردستان-مطالعه-موردی-بیت-سه-یده-وان-]Lêkolîna zanistî).&lt;/ref&gt; (Wergerandine zimanê kurdî&lt;ref&gt;[http://www.raman-media.net/247/r15.pdf] (ژ247 سالی 2017- رامان[Nivîsara orîjînal dakêşin]).&lt;/ref&gt;

•	«Fonksiyona teoriyên sosyolojîk di vekolîna fîlimê de, lêkolînek dozê ya analîza fîlmê ([[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)]] » - (lêkolîna zanistî) – 2015 &lt;ref&gt;[https://www.magiran.com/paper/1520466]،ISSN 2383-0468.&lt;/ref&gt;

•	«Vekolîna civakî ya derketina pêla nû ya sînemaya [[kurd]]î li ser bingeha sînemaya etnîkî ya Îranê» - ([[Lêkolîn]] a zanistî) – 2016 &lt;ref&gt;[https://www.magiran.com/paper/1664428]،ISSN 2008-5575.&lt;/ref&gt;

•	«Tehlîlkirina pêkhateyên nasnameyê di şanoya Mîr Newrozî de ji perspektîfa teoriya Mîxaîl Baxtîn» - (lêkolîna zanistî) – 2020 &lt;ref&gt;[https://jokl.uok.ac.ir/article_61549.html?lang=en], -ISSN 2645-3657.&lt;/ref&gt;

•	«Ji wêjeya devkî û muzîka arabesk bigire heya sînemaya berxwedanê (li sînemaya Yilmaz Gonî zayîna nasnameyê)» - (lêkolîna zanistî) – 2021&lt;ref&gt;[https://jokl.uok.ac.ir/article_61966.html?lang=en], ISSN 2645-3657.&lt;/ref&gt;

•	* Lêkolînek li ser efsaneya “Zayînî û qurbanî” li Kurdistanê Merasîma Drama - Kovara “Namaiş” - Hejmar 173&lt;ref&gt;[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1036580/در-گستره-تیاتر-ایران-استان-کردستان-بخش-دوم-جستاری-بر-اسطوره-های-باروری-و-قربانی-در-ایین-های-نمایشی-کردستان] Lêkolîna zanistî).&lt;/ref&gt;

•	* Nêrînek li dîroka tomarkirina wêneyên herî kevn ên kurdî yên berdest &lt;ref&gt;[http://haje.ir/newsdetails.aspx?itemid=2797](Haje News).&lt;/ref&gt;

== Çavkanî ==

[[Kategorî:Derhênerên fîlman ên kurd]]
[[Kategorî:Mêr]]
[[Kategorî:Jidayikbûn 1969]]
[[Kategorî:Nivîskarên kurd]]</text>
      <sha1>g9hiev24qdgt8aezt0x4rcgc2v6ends</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Muhammed Turan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129213</id>
    <revision>
      <id>1095827</id>
      <parentid>1095772</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:29:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1447" xml:space="preserve">{{Jêbirin|Kesên ne ensîklopedîk, ne bi zimanê kurdî ye.}}
{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Yazar, şair
| language           = 
| nationality        = [[Turkic]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, Wan) helbestvan û nivîskarê tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>ih9pkovb0p6p72828qopcg6gumdsay6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095829</id>
      <parentid>1095827</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:35:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1405" xml:space="preserve">{{Jêbirin}}
{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Turkic]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, Wan) helbestvan û nivîskarê tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>aiohsnijfndc2lzfpnv465vnueiqc51</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095830</id>
      <parentid>1095829</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:36:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1392" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Turkic]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, Wan) helbestvan û nivîskarê tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>t8o92ux7241gikwzdtb1p6uh2vie5bb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095831</id>
      <parentid>1095830</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:36:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1392" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Turkic]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, Wan) helbestvan û nivîskarê Tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>j4cnlf6y2tw678pug66acx14aa3f0wr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095832</id>
      <parentid>1095831</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:36:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1390" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Tirk]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, Wan) helbestvan û nivîskarê Tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>kbzmfcpo4pp6pgqxj5k063jwf1bx3n6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095834</id>
      <parentid>1095832</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T13:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>213.74.160.122</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1394" xml:space="preserve">{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Tirk]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, [[Wan]]) helbestvan û nivîskarê Tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>fdo0d39eq1k8j0iv0itacnmmit47h8s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095862</id>
      <parentid>1095834</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T17:20:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1425" xml:space="preserve">{{Jêbirin|Ne ensîklopedîk}}
{{Infobox writer
| şanenav            = Muhammed Turan.jpg
| name               = Muhammed Turan
| image_size         = 215
| alt                = 
| caption            = Muhammed Turan
| pseudonym          = 
| birth_name         = 
| birth_date         = {{birth date|1997|12|20}}
| birth_place        = [[Wan]],[[Turkey]]
| resting_place      = 
| occupation         = Nivîskar, Helbestvan
| language           = 
| nationality        = [[Tirk]]
| ethnicity          = 
| citizenship        = 
| education          = 
| alma_mater         = [[Anadolu University]]
| period             = 
| genre              = 
| subject            = 
| movement           = 
| notableworks       = 
| spouse             = 
| partner            = 
| children           = 
| relatives          = 
| influences         = 
| influenced         = 
| awards             = 
| signature          = 
| signature_alt      = 
| website            = 
| portaldisp         = 
}}

[https://g.co/kgs/xgMwwg Muhammed Turan] (20ê berfanbarê 1997, [[Wan]]) helbestvan û nivîskarê Tirk.

== Books ==
'''Poem'''
* Şiir/ce Düşler
* Acının Ötesinde
'''Story'''
* Eylül Yalnızlığı


==References==


Muhammed Turan [https://1000kitap.com/yazar/muhammed-turan hayatı]

* [https://g.co/kgs/Vq4WCz Şiirce Düşler]
* [https://g.co/kgs/jkNRp8 Acının Ötesinde]
* [https://g.co/kgs/xrFs9v Eylül Yalnızlığı]</text>
      <sha1>mjczx9arnhop9cfqgi8cc7yo0zevyrr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Strabon</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129220</id>
    <revision>
      <id>1095841</id>
      <timestamp>2022-08-21T15:43:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the opening section from the page &quot;[[:tr:Special:Redirect/revision/28130901|Strabon]]&quot;</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2006" xml:space="preserve">== Strabon ==
'''Strabon''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Dosya:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.</text>
      <sha1>h7c0wifry3zmtjtr0rkkm607417hr2g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095842</id>
      <parentid>1095841</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:44:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Added concent.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1992" xml:space="preserve">'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Dosya:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.</text>
      <sha1>2m4bj2fursmajajcyankmeiojrprm7y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095846</id>
      <parentid>1095842</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T15:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2007" xml:space="preserve">'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Dosya:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==</text>
      <sha1>4n1ljop9n0rfmpm5cqscusfaou5i68y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095847</id>
      <parentid>1095846</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:00:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>/* Çavkanî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2024" xml:space="preserve">'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Dosya:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==

{{Çavkanî|2}}</text>
      <sha1>gaur6c0i6wx7zhqb5vo5vn6qygoruhi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095848</id>
      <parentid>1095847</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:06:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>File added.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2058" xml:space="preserve">[[Wêne:Strabo.jpg|thumb|Strabon]]'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Dosya:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==

{{Çavkanî|2}}</text>
      <sha1>8nzy5q0vw565q9v8gmusz0i2sz9yl0j</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095849</id>
      <parentid>1095848</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:08:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Wêne hat îlave kirin.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2058" xml:space="preserve">[[Wêne:Strabo.jpg|thumb|Strabon]]'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=https://web.archive.org/web/20160414133342/http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|archive-date=14 Nisan 2016|url-status=hayır|access-date=18 Aralık 2011}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Wêne:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==

{{Çavkanî|2}}</text>
      <sha1>eecro7mfov3eau41shcrx3hiet1261p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095850</id>
      <parentid>1095849</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:14:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Hat rast kirin.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1909" xml:space="preserve">[[Wêne:Strabo.jpg|thumb|Strabon]]'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) dîroknas, erdnîgar û fîlozofek Yewnanî ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû Diremînin ku bi Arîstokratên Roma re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=|archive-date=|url-status=|access-date=}}&lt;/ref&gt;

Li Amasyayê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Wêne:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên kulturî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==

{{Çavkanî|2}}</text>
      <sha1>q4tpfnigjntfs6964hls6my6einzjb9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095851</id>
      <parentid>1095850</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T16:21:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aliargic.tr.krd</username>
        <id>50869</id>
      </contributor>
      <comment>Hat rast kirin.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1930" xml:space="preserve">[[Wêne:Strabo.jpg|thumb|Strabon]]'''Strabon''' (Bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]] : Στράβων; 64 BZ - 24 PZ) [[dîroknas]], [[erdnas]] û [[fîlozof]]ek [[Yewnanî]] ye. Di dema xwe de bi lêkolînan ser koç kirina cihên tê nas kirin û lêkolina ser kêjan gelan li ku de cîwar bûn re navdar bû. Diremînin ku bi Arîstokratên [[Roma]] re eqrebatî heye. Li îro  kura yê malbatekî dewlemend de li parêzgeha Amasya dayik bû. Ew di cihanê de yekemê coxrafyavanên tê hesibandin.

Ew bi pirtûka xwe ya erdnîgarî yê li ser Cîhana Kevnar hat naskirin. &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.archive.org/stream/gographiedestra00stragoog#page/n9/mode/2up|title=Géographie de Strabon|date=1880|archive-url=|archive-date=|url-status=|access-date=}}&lt;/ref&gt;

Li ][Amasya]]yê de  dayik bûye û li Amasyayê de mirîye. Wî li ser Yewnanîya Klasîk xwend. Beriya zayînê di sala 44an de çûye [[Roma|Romayê]] ji bo xwendina xwe berdewam bike. Heta sala 31 b.z. li Romayê de ma. Di sala 29 berî zayînê de li Yewnanîstanê de gerîya. Wî di sala 28'ê berî zayînê de çû [[Misira kevnare|Misrê]] . Ew li piraniya [[Împeratoriya Romê|Împaratoriya Romayê]] gerîya ye. Ew demekê dirêj li Roma û [[Îskenderiye|Îskenderiyeyê]] de maye.

[[Wêne:Statue_of_Strabo_in_Amasia.jpg|çep|thumb|Peykerê Strabon  li qiraxa Yeşîlırmak di Amasya/Tirkiye de.]]
Ew pirtûk heta ji hilweşîna Korînth û [[Kartaca|Kartacayê]] (146 BZ) heta dema mirina [[Julius Caesar|Qeyser]] an Şerê Actium vedigere . Bi tenê 19 parçe heta roja me ya îro mane. Piraniya 17 cildên wî ''yên Geographumena'' an jî ''Geographika'' (Erdnîgarî) heta roja me sax mane. Nivîskar wê berhemê ji bo gelên çandî yên cîhana Yewnanî û [[Romaya Kevnare|Romayî]] nivîsandiye. 

Strabon di dema kevnar de erdnasek e ku yekem ravekirina têkiliya sedem-encamê ya volkanîzmê çêkiriye.

==Çavkanî==

{{Çavkanî|2}}</text>
      <sha1>gbi8014ugv8pyztsck2y7jf2vbjbkbx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Symbian OS</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129221</id>
    <redirect title="Symbian" />
    <revision>
      <id>1095853</id>
      <timestamp>2022-08-21T16:32:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Ji bo [[Symbian]] hat beralîkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Symbian]]</text>
      <sha1>3x7ozqx951jh9u8mix4ximsda6y4ora</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gotûbêja bikarhêner:Aliargic.tr.krd</title>
    <ns>3</ns>
    <id>129222</id>
    <revision>
      <id>1095860</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:01:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Xêrhatin}}  Silav, di zimanê kurdî de navên gel û zimanan bi tîpên (herf) hûrik tên nivîsandin: bnr. [[WP:Şêwaz]] ~~~~&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227" xml:space="preserve">{{Xêrhatin}}

Silav, di zimanê kurdî de navên gel û zimanan bi tîpên (herf) hûrik tên nivîsandin: bnr. [[WP:Şêwaz]] [[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 17:01, 21 tebax 2022 (UTC)</text>
      <sha1>4qoyz6xf1bqvm9akyp3tytkim9wvyjb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095861</id>
      <parentid>1095860</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T17:02:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7207" xml:space="preserve">== Tu bi xêr hatî Wîkîpediyaya kurdî! ==
&lt;div class=&quot;wîkîlogo plainlinks&quot; style=&quot;background-position:right; background-color:#fafae2; font-size:95%; border:1px dotted grey; border-top:2px solid grey; padding:1em 1em;&quot;&gt;
&lt;big&gt;{{=)}} '''Aliargic.tr.krd, tu bi xêr hatî!'''&lt;/big&gt;

'''Wîkîpediya, ensîklopediya azad a bi kurdî''',

* Wîkîpediyaya kurdî projeyeke navneteweyî û azad e. Armanca wê komkirina zanyariyan a bi alîkariya çavkanî û jêderan û bi şêweyê ensîklopediyê ye. Hewleke hevbeş e ku ensîklopediyeke azad derkeve holê. Her kes dikare tevlî nivîsandina vê berhemê bibe. '''TU''' nivîskarê/a vê ensîklopediyê yî! '''[[Wîkîpediya:Gavên pêşî|Gavên pêşî]]''' gelek hêsan in. 

*Berî ku tu dest bi karê xwe bikî, ji kerema xwe re li '''[[Alîkarî:Gotareke nû|vir]]''' binêre. Heke te alîkariya bikarhênerên din hewce be û tu bixwazî ji bikarhênerên Wîkîpediyayê re binivîsî, here rûpela gotûbêja mijarê û dû re li jor « '''Mijarekê lê zêde bike''' » bitikîne.
:Pişt re peyama xwe binivîse û li dawiya peyamê '''[[Wîkîpediya:Bikaranîna îmzeyê|îmzeya xwe]]''' bi 4 tîldeyan (&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;) lê zêde bike. An jî li jor îşareta qelemê ([[Wêne:Insert-signature.png|18px]]) bitikîne, îmzeya te bi awayekî otomatîk derdikeve.&lt;br/&gt;

* Ji ber sedema '''[[Alîkarî:Mafên telîfê|mafên telîfê]]''' em li Wîkîpediyayê nivîsên di çavkaniyeke din de li vir nanivîsin, lê bikarhêner dikarin bi gotinên xwe û bi nîşandana çavkaniyê ji çavkaniyên din sûd werbigrin. &lt;u&gt;'''Ji kerema xwe re agahiyên peyv bi peyv ji malper, pirtûk an jî kovaran li ser Wîkîpediyayê kopî neke.'''&lt;/u&gt; Tu nivîskar î û divê tu gotarên xwe bi peyvên xwe binivîsî!

* Heke alîkarî ji te re hewce be tu dikarî rûpela '''[[Alîkarî:Naverok|Alîkariyê]]''' bixwînî û pirsên xwe li '''[[WP:D|Dîwana Wîkîpediyayê]]''' an jî '''[[Wîkîpediya:Kurdîgeh|Kurdîgehê]]''' binivîsî.&lt;br/ &gt;

[[Wêne:Crystal_Clear_action_apply.png|18px]] &lt;big&gt;'''Ji bîr neke!'''&lt;/big&gt;
* Hinga tu di gotarekê de tiştekî biguherînî [[Wîkîpediya:Nêrîna bêalî|bi nêrîneke bêalî]] û bi zimanekî ensîklopedîk binivîse. Çavkaniya agahiyê jî ji bir neke!
* Îmzeya xwe li nava gotarê nexe û di gotaran de reklamê neke an jî e-mail û hejmara telefona xwe nenivîse. Ji bo danasîna xwe tu dikarî di rûpela xwe ya bikarhêneriyê de bi bikaranîna şablona [[Şablon:Babîl|Babîlê]] agahiyan bidî.
* Dema te ji bikarhênerên din re peyam nivîsand, ji kerema xwe li gorî hîmên [[Wîkîpediya:Rêzgirtin|rêzgirtinê]] tevbigere û wisa bifikire ku her kesê li vir weke te dixwaze ji bo pêşvexistina Wîkîpediyayê beşdar dibe û wan weke kesên [[Wîkîpediya:Niyetbaş hesibandin|niyetbaş]] bihesibîne. [[WP:5H|Pênc hîmên sereke]] yên Wîkîpediyayê jî bixwîne.
* Divê mirov xwediyê/a tenê yek hesabî be! Hinga çend hesabên heman kesî an jî çend hesabên mirovên cuda yên ku di gotûbêjan de ji bo bidestxistina avantajê bi hevre tevdigerin, di Wîkîpediyayê de weke [[Wîkîpediya:Kuklabazî|kuklabaziyê]] tê binavkirin û ev dibe sedema astengbûnê.
* Heke te rê û rêbazên Wîkîpediyayê xwendibî, êdî tu dizanî bikarhêner çi dikin û bi çi awayî gotaran diguherînin. Wîkîpediyaya kurdî her roj di nava pêşketinê de ye. Niha '''[[Special:Allpages|{{NUMBEROFARTICLES}} gotarên]]''' bi zaravayên '''[[:Kategorî:zazakî|dimilî]]''', '''[[:Kategorî:Gotara bi kurdiya başûr|kelhûrî]]''', '''[[kurmancî]]''' û '''[[:Kategorî:Gotara bi kurdiya navendî|soranî]]''' yên bi [[Alfabeya kurdî ya latînî|tîpên latînî]] hene.&lt;br /&gt;

[[Wêne:Crystal_Clear_action_apply.png|18px]] &lt;big&gt;'''[[Wîkîpediya:Şêwaz|Kurterêbera rastnivîsînê ya Wîkîpediyaya kurdî]]'''&lt;/big&gt;
{| style=&quot;background-color: transparent;&quot;
| valign=&quot;top&quot; |
* &quot;{{reng|green|ku}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|ko}}&quot;: {{reng|green|ew dibêje ku}}...
* &quot;{{reng|green|iy}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|îy}}&quot;: {{reng|green|çiya}}, {{reng|green|jiyan}}, {{reng|green|kiriye}}...
* &quot;{{reng|green|ji bo}}, {{reng|green|li gel}}, {{reng|green|li ser}}, {{reng|green|bi hev re}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|jibo}}, {{reng|red|ligel}}, {{reng|red|liser}}, {{reng|red|bihevre}} / {{reng|red|bihev re}} /{{reng|red|bi hevre}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|dest pê dikin}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|destpêdikin}}, {{reng|red|destpê dikin}}, {{reng|red|dest pêdikin}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|bi kar tînin}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|bikartîn}} / {{reng|red|bikar tînin}} / {{reng|red|bi kartînin}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|kurd im}}, {{reng|green|kurd î}}, {{reng|green|kurd e}}, {{reng|green|kurd in}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|kurdim}}, {{reng|red|kurdî}}, {{reng|red|kurde}}, {{reng|red|kurdin}}&quot;
* &quot;{{reng|green|zimanê kurdî}}, {{reng|green|gelê kurd}}, {{reng|green|adar}}, {{reng|green|newroz}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|zimanê Kurdî}}, {{reng|red|gelê Kurd}}, {{reng|red|Adar}}, {{reng|red|Newroz}}&quot;
| valign=&quot;top&quot; |
* &quot;{{reng|green|ez ê bikim}}, {{reng|green|min ê bikira}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|ezê bikim}}, {{reng|red|minê bikira}}&quot;
* &quot;{{reng|green|hevalê min ê baş}}&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|hevalê minê baş}}&quot;
* &quot;{{reng|green|zimannasî}}, {{reng|green|serokkomar}}, {{reng|green|xurttir}}, {{reng|green|bilindtir}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|zimanasî}}, {{reng|red|serokomar}}, {{reng|red|xurtir}}, {{reng|red|bilintir}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|bigirim}}, {{reng|green|binivîse}}, {{reng|green|bikişîne}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|bigrim}}, {{reng|red|binvîse}}, {{reng|red|bikşîne}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|lîstin}}, {{reng|green|kuştin}}, {{reng|green|axiftin}}, {{reng|green|hefs}}, {{reng|green|heft}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|lîztin}}, {{reng|red|axivtin}}, {{reng|red|kujtin}}, {{reng|red|hevs}}, {{reng|red|hevt}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|Chomsky}}, {{reng|green|Einstein}}, {{reng|green|Shakespeare}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|Çomskî}}, {{reng|red|Aynştayn}}, {{reng|red|Şêkirspîr}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|di kitêbê de}}, {{reng|green|bi min re}}, {{reng|green|ji wir ve}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|di kitêbê da}}, {{reng|red|bi min ra}}, {{reng|red|ji wir va}}...&quot;
* &quot;{{reng|green|cînav di kurdî de}}, {{reng|green|gerînek li Kurdistanê}}, {{reng|green|peyamek ji wî}}...&quot;, '''ne''' &quot;{{reng|red|di kurdî de cînav}}, {{reng|red|li Kurdistanê gerînek}}, {{reng|red|ji wî peyamek}}...&quot;
|}

[[Wêne:Farm-Fresh keyboard.png|25px]] &lt;big&gt;'''Klavyeya kurdî'''&lt;/big&gt;: '''[//www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:UniversalLanguageSelector/Input_methods/ku-h Kurdî-h]''' • '''[//www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:UniversalLanguageSelector/Input_methods/ku-tr Kurdî-tr]''' (metod ji bo klavyeya tirkî)
{{Alfabeya kurdî ya latînî}}
'''[[Taybet:Newpages|Rûpelên nû]]''' — '''[[Taybet:Guherandinên dawî|Guherandinên dawî]]''' —  [[Wêne:Broom icon.svg|18px]] 
'''[[Wîkîpediya:Rêveber|Rêveberî]]'''
&lt;/div&gt;


Silav, di zimanê kurdî de navên gel û zimanan bi tîpên (herf) hûrik tên nivîsandin: bnr. [[WP:Şêwaz]] [[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 17:01, 21 tebax 2022 (UTC)</text>
      <sha1>mf70zhcrdga8duashs3dw913qd41qhf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alauda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129223</id>
    <revision>
      <id>1095863</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:29:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Alauda arvensis 2.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Alaudidae]]y...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="792" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Alauda arvensis 2.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alaudidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alauda'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alauda''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Alaudidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alauda]]</text>
      <sha1>mfw7srgzy0hv4el87i549ljz7wee54p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alaudala</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129224</id>
    <revision>
      <id>1095864</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:32:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Calandrella rufescens -Canary Islands -Spain-8.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="827" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Calandrella rufescens -Canary Islands -Spain-8.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alaudidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alaudala'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alaudala''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Alaudidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alaudala]]</text>
      <sha1>f4uo86mqji2j5f5a6cyahlk9v65juq7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategorî:Şitilên Cinsên teyran</title>
    <ns>14</ns>
    <id>129225</id>
    <revision>
      <id>1095865</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:35:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Kategoriya veşartî}}&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">{{Kategoriya veşartî}}</text>
      <sha1>9nrqp418qrp8ij3mmemb18hxii4xmd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alca (teyr)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129226</id>
    <revision>
      <id>1095866</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:35:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Alcidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''Alcidae...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="811" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alcidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alca (teyr)'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alca (teyr)''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Alcidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alca (bird)]]</text>
      <sha1>3qnyat6hkeodwrcjne7g2mgv99h00qc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095867</id>
      <parentid>1095866</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T17:36:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="814" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Charadriiformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alcidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alca (teyr)'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alca (teyr)''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Alcidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alca (bird)]]</text>
      <sha1>o5kjkiv9b9m12pj5m9zw2we5vq5evuy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095868</id>
      <parentid>1095867</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T17:37:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="807" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Charadriiformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alcidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alca (teyr)'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alca''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Alcidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alca (bird)]]</text>
      <sha1>t3rqoka8505xolc1s2uif292slswu4k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095869</id>
      <parentid>1095868</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T17:37:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="800" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Charadriiformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alcidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alca'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alca''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Alcidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alca (bird)]]</text>
      <sha1>lrp2fwslbti5i2wzmex6uxo1lyq728m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alcedo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129227</id>
    <revision>
      <id>1095870</id>
      <timestamp>2022-08-21T17:43:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Common Kingfisher Alcedo atthis.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Coraciiformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Alcedinidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  '...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="810" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Common Kingfisher Alcedo atthis.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Coraciiformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Alcedinidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alcedo'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alcedo''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Alcedinidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alcedo]]</text>
      <sha1>aj2pt90zvd9e69dpsudq0zny7se93vr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alcippe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129228</id>
    <revision>
      <id>1095872</id>
      <timestamp>2022-08-21T19:29:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Mountain Fulvetta.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Sylvioidea]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Sylvioidea]]...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="804" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Mountain Fulvetta.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Sylvioidea]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alcippe'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alcippe''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Sylvioidea]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alcippe (bird)]]</text>
      <sha1>izhx1mbepgzilktx68ru6uqlm34zo84</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alcurus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129229</id>
    <revision>
      <id>1095873</id>
      <timestamp>2022-08-21T19:31:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Striated Bulbul West Sikkim Khangchendzonga National Park West Sikkim India 18.02.2016.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Pycnonotidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAM...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="870" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Striated Bulbul West Sikkim Khangchendzonga National Park West Sikkim India 18.02.2016.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Pycnonotidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alcurus'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alcurus''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Pycnonotidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alcurus]]</text>
      <sha1>h9l7gkfmaydjyulh1em4tn31olqdy5k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alectroenas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129230</id>
    <revision>
      <id>1095874</id>
      <timestamp>2022-08-21T19:35:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Seychelles Blue Pigeon.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Columbiformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Columbidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Columbidae]]yê''...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="803" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Seychelles Blue Pigeon.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Columbiformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Columbidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alectroenas'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alectroenas''''', celebek teyran e ku ji famîleya  ''[[Columbidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Blue pigeon]]</text>
      <sha1>fzxl7lnie4sjup0mglnyzu5rihjrm3d</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alectrurus</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129231</id>
    <revision>
      <id>1095875</id>
      <timestamp>2022-08-21T19:37:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = Cock-tailed Tyrant (Alectrurus tricolor) perched, distant.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Tyrannidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  bi...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="846" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = Cock-tailed Tyrant (Alectrurus tricolor) perched, distant.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Tyrannidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alectrurus'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alectrurus''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Tyrannidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alectrurus]]</text>
      <sha1>4y09hr2x8lzyb07oevnxlhz9x5mdgdc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Alethe</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129232</id>
    <revision>
      <id>1095876</id>
      <timestamp>2022-08-21T19:40:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Taxobox | image = AletheCastanonotaSmit.jpg | image_width = | image_caption =  | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis =  | superordo =  | ordo =   | familia = [[Turdidae]] | subfamilia =  | genus = '''''{{subst:PAGENAME}}''''' | genus_authority =  | diversity_link =  | diversity =  | synonyms =  }} '''''{{subst:PAGENAME}}''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Turdidae]]...&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="801" xml:space="preserve">{{Taxobox
| image = AletheCastanonotaSmit.jpg
| image_width =
| image_caption = 
| regnum = [[Animalia]]
| phylum = [[Chordata]]
| classis = [[Aves]]
| subclassis = [[Passeriformes]]
| infraclassis = 
| superordo = 
| ordo =  
| familia = [[Turdidae]]
| subfamilia = 
| genus = '''''Alethe'''''
| genus_authority = 
| diversity_link = 
| diversity = 
| synonyms = 
}}
'''''Alethe''''', celebek çûkên  biçûk e ku ji famîleya  ''[[Turdidae]]yê'' ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&amp;search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}&lt;/ref&gt;
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}
== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}

{{Cinsên-teyran-şitil}}

[[Kategorî:Cinsên çûkan]]

[[en:Alethe (bird)]]</text>
      <sha1>7t08ci0q3r181koa3wbdtwp2mx4h766</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tûrikê zerikê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129233</id>
    <revision>
      <id>1095897</id>
      <timestamp>2022-08-21T20:47:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Biyolojiyabikurdi</username>
        <id>31567</id>
      </contributor>
      <comment>Min rûpelek nû çê kir.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2463" xml:space="preserve">[[Wêne:Amniote embryo ku.jpg|thumb|269x269px|Çar perdeyên embriyoyî heye, perdeya serav, perdeya koriyon, tûrikê zerikê û perdeya elentoyîs. Perdeyên embriyoyî di hefteya duyem a perisînê de, piştî [[Çeqîn|çeqînê]] peyda dibin û di qonaxa embriyoyî û qonaxa korpeleyî de perisîna perdeyan didome]]
'''Tûrikê zerikê''' (bi înglîzî: ''yolk sac'') yek ji çar [[perdeyên derveyî embriyoyê]] ye.

Perdeya zerikê ji çîna hîpoblast çê dibe û bi şêweyî tûrik e, loma wekî tûrikê zerikê tê navkirin. Ji perdeyên embriyoyê, pêşîn tûrikê zerikê, paşê perdeyên din tê çêkirin. 

Tûrikê zerikê xişok, [[Balinde|balînde]] û hin [[Memikdar|memikdaran]] ji bo xwedikirina embriyoyê zerik embar dike. Wekî mînak zerika hêka mirîşkê di nav tûrikê zerikê de cîh digire. Geşebûn û peresîna embriyo û korpeleya mirov di [[Malzarok|malzaroka]] dayikê de çê dibe. Xurek û madeyên pêwîst ji [[Xwîn|xwîna]] dayikê tê dabînkirin, loma di tûrikê zerikê embriyoya mirov de zerik nayê embar kirin.&lt;ref name=&quot;Human anatomy&quot;&gt;McKinley, M., &amp; O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill &lt;/ref&gt; 

Tûrikê zerikê ji [[Xane|xaneyên]] trofoblast xurek dimijînin û dişînin bo embriyoyê. Hefteya çaremîn a peresînê de embriyo ji aliyê [[Plasenta|plasentayê]] ve tê xwedîkirin, qebareya tûrikê zerikê ji wê gavê şûnve kêm dibe.&lt;ref name=&quot;OpenStax, Anatomy &amp; Physiology&quot;&gt;Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., &amp; Kruse, D. et al. (2017). Anatomy &amp; physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,&lt;/ref&gt; Bi peresîna embriyoyên mirov de, tûrikê zerikê dibe beşek ji coga herisê.&lt;ref name=&quot;visualizing-human-biology&quot;&gt;Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley &amp; Sons.&lt;/ref&gt; 

Bo embriyoya mirov, erkê bingehîn ê tûrikê zerikê, berhemkirina [[Xiroka sor|xaneyên xwînê]] ye. Xaneyên xwînê yên pêşîn di tûrikê zerikê de tên çêkirin.&lt;ref name=&quot;Campbell&quot;&gt;Campbell, N. A., &amp; Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.&lt;/ref&gt;  Herwisa xaneyên pêşeng ên [[Xaneya hêkê|hêkexane]] û [[Sperm|spermê]] jî di tûrikê zerikê de tên çêkirin.&lt;ref&gt;Rittner, Don, and Timothy Lee McCabe. Encyclopedia Of Biology. Facts On File, 2004.  &lt;/ref&gt;


== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
[[Kategorî:Biyolojî]]</text>
      <sha1>korbn4ss5m4gysu7prjf6eyxjdlbfsz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1095898</id>
      <parentid>1095897</parentid>
      <timestamp>2022-08-21T20:51:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Biyolojiyabikurdi</username>
        <id>31567</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2480" xml:space="preserve">[[Wêne:Amniote embryo ku.jpg|thumb|269x269px|Çar perdeyên embriyoyî heye, perdeya serav, perdeya koriyon, tûrikê zerikê û perdeya elentoyîs. Perdeyên embriyoyî di hefteya duyem a perisînê de, piştî [[Çeqîn|çeqînê]] peyda dibin û di qonaxa embriyoyî û qonaxa korpeleyî de perisîna perdeyan didome]]
'''Tûrikê zerikê''' (bi înglîzî: ''yolk sac'') yek ji çar [[perdeyên derveyî embriyoyê]] ye.

Perdeya zerikê ji çîna hîpoblast çê dibe û bi şêweyî tûrik e, loma wekî tûrikê zerikê tê navkirin. Ji perdeyên embriyoyê, pêşîn tûrikê zerikê, paşê perdeyên din tê çêkirin. 

Tûrikê zerikê xişok, [[Balinde|balînde]] û hin [[Memikdar|memikdaran]] ji bo xwedikirina embriyoyê zerik embar dike. Wekî mînak zerika hêka mirîşkê di nav tûrikê zerikê de cîh digire. Geşebûn û peresîna embriyo û korpeleya mirov di [[Malzarok|malzaroka]] dayikê de çê dibe. Xurek û madeyên pêwîst ji [[Xwîn|xwîna]] dayikê tê dabînkirin, loma di tûrikê zerikê embriyoya mirov de zerik nayê embar kirin.&lt;ref name=&quot;Human anatomy&quot;&gt;McKinley, M., &amp; O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill &lt;/ref&gt; 

Tûrikê zerikê ji [[Xane|xaneyên]] trofoblast xurek dimijînin û dişînin bo embriyoyê. Hefteya çaremîn a peresînê de embriyo ji aliyê [[Plasenta|plasentayê]] ve tê xwedîkirin, qebareya tûrikê zerikê ji wê gavê şûnve kêm dibe.&lt;ref name=&quot;OpenStax, Anatomy &amp; Physiology&quot;&gt;Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., &amp; Kruse, D. et al. (2017). Anatomy &amp; physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,&lt;/ref&gt; Bi peresîna embriyoyên mirov de, tûrikê zerikê dibe beşek ji [[Coga herisê|coga herisê.]]&lt;ref name=&quot;visualizing-human-biology&quot;&gt;Ireland, K. A. (2010). Visualizing Human Biology (3rd ed.). Hoboken, NJ: John Wiley &amp; Sons.&lt;/ref&gt; 

Bo embriyoya mirov, erkê bingehîn ê tûrikê zerikê, berhemkirina [[Xiroka sor|xaneyên xwînê]] ye. Xaneyên xwînê yên pêşîn di tûrikê zerikê de tên çêkirin.&lt;ref name=&quot;Campbell&quot;&gt;Campbell, N. A., &amp; Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.&lt;/ref&gt;  Herwisa xaneyên pêşeng ên [[Xaneya hêkê|hêkexane]] û [[Sperm|spermê]] jî di tûrikê zerikê de tên çêkirin.&lt;ref&gt;Rittner, Don, and Timothy Lee McCabe. Encyclopedia Of Biology. Facts On File, 2004.  &lt;/ref&gt;


== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}
[[Kategorî:Biyolojî]]</text>
      <sha1>qozkzmd5chd77etscmpnfywwvphwwo4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gotûbêja bikarhêner:Shahin Aza</title>
    <ns>3</ns>
    <id>129234</id>
    <revision>
      <id>1095903</id>
      <timestamp>2022-08-21T22:18:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Shahin Aza</username>
        <id>48460</id>
      </contributor>
      <comment>/* Yekbûna PDKÎ û PDK */ beşeke nû</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1795" xml:space="preserve">== Yekbûna PDKÎ û PDK ==


Herdu baskên demokrat” PDKÎ û PDK” îro yekbûna xwe bi fermî ragihandin.

Partiya demokrata kurdiatana Îranê û partiya demokrata kurdiatan, kû ji payîza sala 2006 ve bi sedema nakokîyên navxweyî ji hevdu vegetîya bûn û wek du partiyên cuda dirêjahî bi xebata xwe didan. Lê di heyama çend salê derbas bûyî de çar qonax ê hevldan ê bo yekgirtina wan du partiya bin ket û nekarî bigihêje armancê. Yanî piştî veqetiyan ê berdewam hevl bo yekgirtin ê hebûn e, kû piştî hevldanên zêde û bi sîya serê rêber û westî nenasên di nav refê herdu baskan de yekbûn bi armanca xwe gihîşt. Ew yekbûna demokrat dê weçerxanek nû li ser astê kurdistan ê û navçeyê çêbike, û dê badorek erênî û handanek baş be ji bo yekrêzîya alîyên kurdî, ez li ser wê bawerê me ku dê qedera 
kurd biguherîne. Ji ber kû PDKÎ wek partiya dayîk û  hilgirê nasnama netewî ya kurd e, û wêneyê rêbaza pîroz e kurdayetiyê û xwedî derketin ji nirxên netewî bi dirêjahîya 77 sal xebat nîşan daye. Yekbûn û yek dengêya PDKÎ gelek girîng û bi qezenc e, dê ronahîuê bide her çar parçê kurdiatan ê. Bêguman yekrêzîya PDK-Î yê dê bibe xurtbûna enîya netewî, û dê hêz, û bawerî yê bide gelê kurd bi xasmayî rojhilatê kurdiatan ê.

Îran û cehşên wê niha gelek xemgîn in, lê rêbaza pêşewa qzî mihemed dê bibe kulm û qelem di çavê dijmin û neyaran de.

Serkeftin ya kurdistan û gelê kurd e , bijî yekbûn û yekrêzîya demokrat. Pîroz be li hemî evînadar û hezkirîyên doza rizgarî xwazîya kurdistanê.

Dîrok yekşeme 21 tebaxa 2022. [[Bikarhêner:Shahin Aza|Shahin Aza]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Shahin Aza#top|gotûbêj]]) 22:18, 21 tebax 2022 (UTC)</text>
      <sha1>jgk0pgphnuxcpxt9gdpts423d7auveg</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>