Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 27 1096040 1096025 2022-08-23T13:49:10Z Aliargic.tr.krd 50869 /* Bêjenasî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox komên etnîkî | kom = Kurd | wêne = Roj_emblem.svg <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 30 milyon - 40 milyon (The world Factbook CIA) | salKom = | çavkKom = <ref name="CIAonline">{{cite book |title=World Factbook |edition=Online |date=2015 |publisher=US [[Central Intelligence Agency]] |location=Langley, Virginia |issn=1553-8133 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |accessdate=2 August 2015 |archive-date=10 May 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130510200259/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ |url-status=dead }} A rough estimate in this edition has populations of 14.3 million in Turkey, 8.2 million in Iran, about 5.6 to 7.4 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to approximately 28&ndash;30 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA estimates are {{as of|lc=y|2015|08}} &ndash; Turkey: Kurdish 23%, of 81.6 million; Iran: Kurd 10%, of 81.82 million; Iraq: Kurdish 15%-20%, of 37.01 million, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7%, of 17.01 million.</ref> <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = {{KUR}} | gelhe1 = 30 - 40 milyon | çavk1 =<ref name="Institukurde" /> | herêm2 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe2 = 16 - 21 milyon + <br %/> 18 - 23% | çavk2 = <ref name="Institukurde">{{Cite web|url=https://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004|title=The Kurdish population|date=2017-01-12|access-date=2020-03-18|website=Kurdish Institute of Paris|archive-url=https://web.archive.org/web/20200318142348/https://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004|archive-date=2020-03-18}}</ref><ref name="CIAonline" /><ref name="KHRP">{{cite book |title=The Kurds: Culture and Language Rights |url=https://archive.org/details/kurdsiniraqpastp0000yild |first1=Kerim|last1=Yildiz |first2=Georgina|last2=Fryer |publisher=Kurdish Human Rights Project |date=2004}} Data: 18% of Turkey, 20% of Iraq, 8% of Iran, 9.6%+ of Syria; plus 1–2 million in neighboring countries and the diaspora</ref><ref>{{cite web |title=Kürtlerin nüfusu 11 milyonda İstanbul"da 2 milyon Kürt yaşıyor – Radikal Dizi |date=21 December 2008 |first=Bekir|last=Ağirdir |work=Radikal.com.tr |language=Turkish |url= http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=913650&CategoryID=104 |accessdate=2013-07-12}}</ref> | herêm3 = {{al2|Îran}} | gelhe3 = 10 - 12 milyon <br />13% | çavk3 = <ref>Volume 2. Dabbagh – Kuwait University. — Iran, page 1111–1112. // Encyclopedia of Modern Middle East & North Africa. Second Edition. Volume 1 — 4. Editor in Chief: Philip Mattar. Associate Editors: Charles E. Butterworth, Neil Caplan, Michael R. Fischbach, Eric Hooglund, Laurie King–Irani, John Ruedy. Farmington Hills: Gale, 2004, 2936 pages. ISBN 9780028657691 "With an estimated population of 67 million in 2004, Iran is one of the most populous countries in the Middle East. ... Iran’s second largest ethnolinguistic minority, the Kurds, make up an estimated 5 percent of the country’s population and reside in the provinces of Kerman and Kurdistan as well as in parts of West Azerbaijan and Ilam. Kurds in Iran are divided along religious lines as Sunni, Shi'ite, or Ahl-e Haqq."</ref><ref>{{cite book |chapter=Country Factfiles — Iran |title=Atlas A–Z |edition=Fourth |editor1-first=Ben|editor1-last=Hoare |editor2-first=Margaret|editor2-last=Parrish |location=London |publisher=[[Dorling Kindersley]] Publishing |date=1 March 2010 |isbn=9780756658625 |page=238 |quote=<poem>Population: 74.2 million Religions: Shi'a Muslim 93%, Sunni Muslim 6%, other 1% Ethnic Mix: Persian 50%, Azari 24%, other 10%, Kurd 8%, Lur and Bakhtiari 8%</poem> <!--|accessdate=2 August 2015Verified with PDF scan. Not certain of copyright status of that scan, so not adding URL to it.-->}}</ref> | herêm4 = {{al2|Iraq}} | gelhe4 = 8 - 8,5 milyon<br />25% | çavk4 =<ref name="AtlasA-Z Iraq">{{cite book |chapter=Country Factfiles — Iran |title=Atlas A–Z |edition=4th |page=239 |editor=Hoare & Parrish |date=2010 |quote=<poem>Population: 30.7 million Religions: Shi'a Muslim 60%, Sunni Muslim 35%, other 5% Ethnic Mix: Arab 80%, Kurd 15%, Turkmen 3%, other 2%</poem>}}</ref><ref>{{cite book |title=Iraq Then and Now: A Guide to the Country and Its People |first1=Karen|last1=Dabrowska |first2=Geoff|last2=Hann |chapter=Ethnic groups and languages |pages=12–13 |location=Chalfont St Peter, UK |publisher=[[Bradt Travel Guides]] |date=2008 |isbn=9781841622439 |url= https://books.google.az/books?id=DhJ3lRnXyXcC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s |quote=The Iraqi people were once like a necklace, where the thread of nationality united a variety of unique and colourful beads. The Arabs are in the majority, making up at least 75% of the population, while 18% are Kurds and the remaining 7% consists of Assyrians, Turcomans, Armenians and other, smaller minorities}}{{tertiary source}}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html#People |title=Iraq |publisher=[[The World Factbook]] |year=  |accessdate=26 August 2013 |archive-date=24 December 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224211125/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html#People |url-status=dead }}</ref> | herêm5 = {{al2|Sûrî}} | gelhe5 = 3 - 4 milyon + <br />15 - 25% <br> | çavk5 =<ref>{{cite book |chapter=Country Factfiles — Syria |title=Atlas A–Z |edition=4th |page=331 |editor=Hoare & Parrish |date=2010 |quote=<poem>Population: 21.9 million Religions: Sunni Muslim 74%, other Muslim 16%, Christian 10% Ethnic Mix: Arab 89%, Kurd 6%, other 3%, Armenian, Turkmen, Circassian 2%</poem>}}</ref><ref name="brit-2010-709">{{cite book |title=Britannica Book of the Year 2010 |date=2011 |chapter=World Data — Syria |page=709 |editor-first=Karen |editor-last=Jacobs Sparks |location=Chicago |publisher=[[Encyclopaedia Britannica, Inc.]] |isbn=9781615353668 |quote=<poem>Population (2009): 21,763,000 (Includes 1,200,000 Iraqi refugees and 450,000 long-term Palestinian refugees in mid-2009.) Ethnic composition (2000): Syrian Arab 74.9%; Bedouin Arab 7.4%; Kurd 7.3%; Palestinian Arab 3.9%; Armenian 2.7%; other 3.8%. Religious affiliation (2000): Muslim c. 86%, of which Sunni c. 74%, Alawite (Shi'i) c. 11%; Christian c. 8%, of which Orthodox c. 5%, Roman Catholicc. 2%; Druze c. 3%; nonreligious/atheist c. 3%.</poem>}}</ref><ref name="Van Bruinessen">{{cite book |title=Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan |chapter=General Information on Kurdistan — Population |page=15 |first=Martin |last=Van Bruinessen |location=London |publisher=Zed Books |date=1992 |isbn=9781856490184 |url= https://www.academia.edu/2521173/Agha_Shaikh_and_State_The_Social_and_Political_Structures_of_Kurdistan |quote=''Syria'' Here too, divergent estimates are made, but most fluctuate around 8.5% of the population, or just over 600,000 in 1975.}}</ref><ref name="DavidMcdowall">{{cite book |chapter=Appendix 2. The Kurds of Syria |page=[https://archive.org/details/modernhistorykur00mcdo/page/466 466] |title=A Modern History of the Kurds |url=https://archive.org/details/modernhistorykur00mcdo |first1=David |last=McDowall |edition=Third |date=2004 |location=London |publisher=[[I.B. Tauris]] |isbn=9781850434160 |quote=Kurds probably constitute between 8 and 10 percent of the population of modern Syria, probably 1.2 and 1.5 million out of total population of an estimated 15.3 million in 1998.}}</ref><ref>{{cite journal |title=Studying the Kurds in Syria: Challenges and Opportunities |first=Robert |last=Lowe |journal=Syrian Studies Association Bulletin |url=https://ojcs.siue.edu/ojs/index.php/ssa/article/view/1818/496 |accessdate=12 July 2013 |archive-date=29 September 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130929080734/https://ojcs.siue.edu/ojs/index.php/ssa/article/view/1818/496 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite book |title=Syria: Issues and Historical Background |first=John L. |last=Henriques |publisher= Nova Science Publishers |isbn=9781590337639}}{{page needed|date=August 2015}}</ref><ref name="Khasraw Gul">{{cite web |title=Where are the Syrian Kurds heading amidst the civil war in Syria? |last=Khasraw Gul |first=Zana |date=22 July 2013 |work=openDemocracy.net |publisher=openDemocracy |url=https://www.opendemocracy.net/zana-khasraw-gul/where-are-syrian-kurds-heading-amidst-civil-war-in-syria |accessdate=4 November 2013 |archive-date=30 July 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180730171139/https://www.opendemocracy.net/zana-khasraw-gul/where-are-syrian-kurds-heading-amidst-civil-war-in-syria |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|title=Syria|date=May 2015|publisher=Central Intelligence Agency|accessdate=11 May 2015|archive-date=29 December 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171229122345/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html|url-status=dead}}</ref><ref name="syria overview">{{cite web|url=http://www.minorityrights.org/?lid=5266|title=Syria Overview|date=October 2011|publisher=Minority Rights Group International|accessdate=14 January 2014}}</ref> | herêm6 = <br /><div style="font-size:115%;">[[Asya]] / [[Kafkasya]]</div> | herêm7 = {{al2|Azerbaycan}} | gelhe7 = 150.000-200.000 | çavk7 = | herêm8 = {{al2|Efxanistan}} | gelhe8 = 200.000 | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe9 = 50.000 | çavk9 = | herêm10 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe10 = 40.000 | çavk10 = | herêm11 = {{al2|Tirkmenistan}} | gelhe11 = 50.000 | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Qazaxistan}} | gelhe12 = 55.000 | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Îsrael}} | gelhe13 = 250.000 | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Urdun}} | gelhe14 = 40.000 | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Almanya}} | gelhe15 = 1.500.000 <ref name="assembly.coe.int">{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://assembly.coe.int/ASP/Doc/XrefViewHTML.asp?FileID=11316&Language=EN |accessdate=2013-02-28 |archive-date=2013-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130309042639/http://assembly.coe.int/ASP/Doc/XrefViewHTML.asp?FileID=11316&Language=EN |url-status=dead }}</ref> | çavk15 = | herêm16 = {{al2|Fransa}} | gelhe16 = 650.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe17 = 200.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | sal17 = | çavk17 = | herêm18 = {{al2|Swêd}} | gelhe18 = 100.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk18 = | herêm19 = {{al2|Holenda}} | gelhe19 = 80.000 - 150.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk19 = | herêm20 = {{al2|Swîsre}} | gelhe20 = 70.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk20 = | herêm21 = {{al2|Awistriya}} | gelhe21 = 60.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk21 = | herêm22 = {{al2|Yewnanistan}} | gelhe22 = 52.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk22 = | herêm23 = {{al2|Rûsya}} | gelhe23 = 70.000 | çavk23 = | herêm24 = {{al2|Belçîka}} | gelhe24 = 60.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk24 = | herêm25 = {{al2|Danîmarka}} | gelhe25 = 30.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk25 = | herêm26 = {{al2|Norwêc}} | gelhe26 = 5.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk26 = | herêm27 = {{al2|Fînlenda}} | gelhe27 = 15.000 <ref name="assembly.coe.int"/> | çavk27 = | herêm28 = <br /><div style="font-size:115%;">'''[[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]]'''</div> | herêm29 = {{al2|DYA}} | gelhe29 = 15.000 - 40.000 | çavk29 = | herêm30 = {{al2|Kanada}} | gelhe30 = 12.000 | çavk30 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = '''[[Kurdî]]''' <br/> ([[kurmancî]], [[soranî]], [[Kurdîyi Başûrî|xwarîn]], [[zazakî]], [[Goranî (kurdî)|goranî]]) | ol = '''[[Îslam]]''' <br/> ([[sunîtî]], [[şiîtî]], [[elewîtî]]), <br/> [[êzidîtî]], [[zerdeştîtî]], [[cihûtî]], [[xiristiyanî]] <!---------------- Gelên têkildar ------------------> | têkildar = '''[[Îranî|Ariyan]]''' <br> [[Belûç]], [[Peştûn]], [[Lûr]], [[Taliş]], [[Fars]] }}'''Kurd''' neteweyeke îranî<ref>{{Cite web|url=https://www.institutkurde.org/en/institute/who_are_the_kurds.php|title=A brief survey of The History of the Kurds|last=Kendal NEZAN|first=|date=|website=Fondation-Institut kurde de Paris|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=}}</ref><ref>Bois, Th.; Minorsky, V.; Bois, Th.; Bois, Th.; MacKenzie, D.N.; Bois, Th. "Kurds, Kurdistan." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online. <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-Excerpt{{Mirin girêdan|date=April 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 1:"The Kurds, a people in the Near East, live at the junction of more or less laicised Turkey" * Michael G. Morony, "Iraq After the Muslim Conquest", Gorgias Press LLC, 2005. pg 265: "Kurds were the only smaller ethnic group native to Iraq. As with the Persians, their presence along the northeastern edge of Iraq was merely an extension of their presence in Western Iran. All of the non-Persian, tribal, pastoral, Iranian groups in the foothills and the mountains of the Zagros range along the eastern fringes of Iraq were called Kurds at that time." {{استشهاد ويب|مسار=https://referenceworks.brillonline.com/subjects/|عنوان=نسخة مؤرشفة|تاريخ الوصول=28 يونيو 2020|تاريخ أرشيف=28 يونيو 2020|مسار أرشيف=https://web.archive.org/web/20200628215010/https://referenceworks.brillonline.com/subjects/|حالة المسار=bot: unknown}}</ref><ref>G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009: "The ancient history of the Kurds, as in case of many other Iranian ethnic groups (Baluchis, etc.), can be reconstructed but in a very tentative and abstract form"</ref><ref>Michael G. Morony, "Iraq After the Muslim Conquest", Gorgias Press LLC, 2005. pg 265: "Kurds were only small ethnic group native to Iraq. As with the Persians, their presence along the northeastern edge of Iraq was merely an extension of their presence in Western Iran. All of the non-Persian, tribal, pastoral, Iranian groups in the foothills and the mountains of the Zagros range along the eastern fringes of Iraq were called Kurd at that time.</ref><ref>E. J. van Donzel, "Islamic desk reference ", BRILL, 1994. ISBN 90-04-09738-4. pg 222: "Kurds/Kurdistan: the Kurds are an Iranian people who live mainly at the junction of more or less laicised Turkey, Shi'i Iran, Arab Sunni Iraq and North Syria and the former Soviet Transcaucasia. Several dynasties, such as the Marwanids of Diyarbakir, the Ayyubids, the Shaddadis and possibly the Safawids, as well as prominent personalities, were of Kurdish origin.</ref><ref>John Limbert, ''The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran'', Iranian Studies, Vol.1, No.2, Spring 1968, pp.41-51. p.41: "In these last areas, the historic road from Baghdad to Hamadan and beyond divides the Kurds from their Iranian cousins, the Lurs."</ref><ref>RUSSELL, JR 1990 « Pre-Christian Armenian Religion*, dans Aufstieg und Nieder- gang der Romischen Welt, II, 18.4, p. 2679-2692, Berlin-New York, 1990., pg 2691: "A study of the pre-Islamic religion of the Kurds, an Iranian people who inhabited southern parts of Armenia from ancient times to present, has yet to be written"</ref><ref>Discoveries from Kurdish Looms by [[Robert D. Biggs]], Mary and Leigh Block Gallery, Northwestern University, 1983, p.9 [http://books.google.com/books?id=JCHrAAAAMAAJ&q=%22Ethnically+the+Kurds+are+an+Iranian+people%22&dq=%22Ethnically+the+Kurds+are+an+Iranian+people%22&hl=en&sa=X&ei=QitmT8WFEKOciQL21ISjDw&ved=0CDAQ6AEwAA "Ethnically the Kurds are an Iranian people"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150320200456/http://books.google.com/books?id=JCHrAAAAMAAJ&q=|date=20 مارس 2015}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0544|title=Kurds, Kurdistān|last=Bois, Th., Minorsky, V. and MacKenzie, D.N.|first=|date=|website=Brill Online|page=439|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=|quote=The Kurds, an Iranian people of the Near East, live at the junction of (...)}}</ref> ye ku li herêma erdnîgariya ji [[Rojhilata Navîn]], [[Çiyayên Zagrosê]] ber bi rojhilatê ve heta [[Çiyayên Torosê]], li rojava, ji [[Çiyayên Hemrîn]]ê li başûr ber bi qeraxên [[Qers]]-[[Erzîrom]]ê li bakur dimînin û dijîn, ku piraniya wan li ser axa [[Kurdistan]]ê dijîn û bi [[zimanê kurdî]] ku di bin ziman-malbata [[hind û ewropî]] de ye xeber didin. Nifûsa Kurdan nêzîkê 20-25<ref name="BritKurd">"Kurd". ''Encyclopædia Britannica''. Encyclopædia Britannica Online. 2008. Dîroka gihîştinê: 16 kanûna pêşîn 2008.</ref> û 20-30<ref name="spr2">"Kurdish Diaspora". ''[http://www.springerlink.com/content/m3g772478j394247/fulltext.pdf Encyclopedia of Diasporas]{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'' (PDF). Springer US. 2005. {{ISBN|9780387299044}}. Dîroka gihîştinê:18 kanûna pêşîn 2008.</ref> mîlyon e. Îro li [[Tirkiye|Tirkiyê]] mezintirîn nifûsa kurd (15-22 milyon kes) heye<ref name="auto1">[https://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm "Over 22.5 million Kurds live in Turkey, new Turkish statistics reveal".] 8 nîsan 2016 Ji arşîv hatî. Dîroka gihîştinê: 26 tîrmeh 2015.</ref>, [[Îran]], li [[Iraq]] û [[Sûriyê]] jî gelheya girîng ya Kurdan heye. Di heman demê de diasporaya Kurd li navçeyên cografîk ên cihêreng ên wek [[Ewropaya Rojava]], [[Amerîkaya Bakur]] û [[Asyaya Navendî|Asya Navîn]] jî heye, nemaze ji ber kaos û pirsgirêkên siyasî û civakî yên li herêmê û sedemên din, nemaze di nîvê duyemîn ê sedsala 20-an de.<ref name="spr2" /> Gava ku çanda kurdî di heman demê de bi têkiliyên sedsalî-hûnerî re di heman demê de bi çandên din ên [[Rojhilata Navîn]] re wekhevî heye, baweriya olî ya Kurd bi rengekî pir sincretîk pêşve çûye.<ref name="kreyen">Kreyenbroek, Philip G. (1996). "Religion and Religions in Kurdistan". ''Kurdish Culture and Identity''. Zed Books Ltd. {{ISBN|1856493296}}</ref> Digel ku pirraniya wan [[Misilman|misilmanên sunnî]] ne ku girêdayî mezheba Şafîî ne, endamên gelek ol û baweriyên cûda jî hene. Li gel vana, mezhebên cûda, tevger û baweriyên cûda hene ku di nav kurdan de wek [[êzdîtî]] û [[yarsan]] xuya dikin û bi çand û têgihiştina olî ya kurdî re têne xuyakirin.<ref name="kreyen" />{{Kurd}} == Bêjenasî == {{GotarêBingeh|Jêdera kurdan}} Bêjenasî ya peyva "kurd" (an jî [[Zimanê kurdî|"kurdî"]]) mijareke pirnîqaş e û nayê zanîn ka wê bi çi awayî tête girtin.<ref name=":0">{{Cite journal|last=Limbert|first=John|date=1968|title=The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran|url=http://www.jstor.org/stable/4309997|journal=Iranian Studies|volume=1|pages=41-51|via=}}</ref> Hin zanyar peyva "kurd" bi peyva Karda<ref>"[https://www.scirp.org/journal/PaperInformation.aspx?PaperID=49273 Kopiyek arşîv kirin]". 8 kanûna pêşîn 2015 Ji [https://web.archive.org/web/20151208142746/http://www.scirp.org/journal/PaperInformation.aspx?PaperID=49273 arşîv] hatî. Dîroka gihîştinê: 2 kanûna pêşîn 2015.</ref> di tabloyên [[sumer]]iya kevnar de vedigirin, ku di sedsala 24an berî zayînê de vedigirin, ku ew jî ji bo danasîna gel bikar dihat, digel ku hinên din peyva kurd di danasîna hin eşîrên di [[Anabasîs]] [[Ksenofon]] de, ku piranî kurd lê dijîn bikar anîn. Gotina [[Kardox|kardukhoi]] (ku wekî peyva "kardu" pirjimar tête hesibandin ji ber ku paşpirtika ''kh'' ji paşpirtika pirjimar a [[ermenî]] ye û [[Ksenofon]] diyar dike ku wan navên van eşîrên ji ermenî fêr bûn).<ref name=":0" /><ref>Olson, Robert (2002). "Kurds". Karen Christensen ve David Levinson (Ed.). ''Encyclopedia of Modern Asia''. '''3'''. New York: Charles Scribner's Sons. ss. 412-415.</ref> Dûvre, di xebatên [[Livius]], [[Polubios]] û [[Strabon]] de, civatek bi navê Kyrtiae û bi wan re têkildar e.<ref name=":0" /> Lêbelê, peyva kurdî di çarçoweya hevdem de îranî ye; Bi rastî, ev peyv di ebata Kârnâmag î Ardashîr î Babagân de, ku di dema [[Împeratoriya Sasanî|sasaniyan]] de hatî nivîsandin, tê dîtin.<ref name=":0" /> Di derbarê Emehrazedê Sasanî Ardeşir şirove dikin, ev dîdevan behsa şerê Ardeşir bi kurdan û dijminahiya wî bi Siltan Madig re dike. Di beşa yekem a çîrokê de jî wisa hatiye nivîsandin ku "di dema serweriya xirab a [[Îskenderê Mezin|Îskender]] de, nîgarên Dara neçar bûn ku berê xwe bidin çiyayan û di nav kurdan de bijîn."<ref>[http://www.avesta.org/pahlavi/karname.htm Kârnâmag-î Ardashîr-î Babagân] (Beşa 1 û 5), Ji bo wergerandina tirkî binêrin. https://archive.org/details/karnamagiardashiribabagan</ref><ref>https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.533300/page/n69/mode/2up/search/Kurd (71-77 ibareler)</ref> Bi taybetî lêkolînerên destpêkê bi kurdan re têkiliya [[Kardox|kardukhoi]] ya ku ji hêla [[Ksenofon]] ve hatî behskirin re têkildar dike, lê van dîtinan têne nîqaş kirin û ji destpêka sedsala 20-an û vir ve giraniya xwe winda kirine.<ref name=":0" /> Sedemên ku mirovên bi navê Ksenofon [[Kardox|Kardukhoi]] bi kurdan re têne nas kirin ev e ku herêma ku ew îro lê dijîn li [[Kurdistan]]ê, adet û taybetmendiyên cuda yên derveyî ne. Lêbelê, ev encam li ser bingeha pirsgirêkên bingehîn bû mînaka ku kurd her gav li [[Kurdistan]]ê dijîn, ku kurd bi piranî lê dijîn û koçberiya li herêmê di dîrokê de nehatiye hesibandin. Di heman demê de, ew başbûnek e ku civakên ku li herêmek mayîn dijîn hêvî dikin ku awayên jiyanek wiha nîşan bidin, ji bilî taybetmendiyên wan ên mîna etnîsîteyê bi demê re.<ref name=":0" /> Her çend nîqaşên li ser mirovên Kardu, Kyrtiae hene, ku bi gelemperî di çavkaniyên kevn de têne behs kirin û bi demê re bi kurd re têkildar in, raya giştî ya dîroknas û zimannasan ev e ku van navan ji navê kurda cuda nine.<ref>G. Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, Vol.13, ss. 1–58, 2009: "Evidently, the most reasonable explanation of this ethnonym must be sought for in its possible connections with the Cyrtii (Cyrtaei) of the Classical authors."</ref><ref>Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, ''The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods'', 964 ss., Cambridge University Press, 1985, {{ISBN|0-521-20091-1}}, {{ISBN|978-0-521-20091-2}}, (see footnote of s.257)</ref> Sedema herî mezin a vê dîtinê vokala kurt e, ku di dawiya van peyvan de ye û di heman demê de parçeyek ji koka gotinê ye. Bi taybetî, peyva Kardu pir bi nakokî ye; gengaz e ku tîpa yekem ê vê peyvê bi tîpa K be, ne ku tîpa K, ku nîşan dide, ya Semîtîk "QRD" (tê wateya "wêrek" an "xurt"), dê tîpa Q diyar dike.<ref name=":0" /> Zimanzan hene ku vê yekê parêz dikin, her weha rexne û red dikin.<ref name="brill">Bois, Th. (2009). "Kurds, Kurdistān". P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ve W.P. Heinrichs (Ed.). ''[https://referenceworks.brillonline.com/subjects Encyclopaedia of Islam]''. Brill. Brill Online. Dîroka gihîştinê: 12 sibat 2009.</ref> Wekî din, heke peyva kurdî ji peyva farisî Gord hatî wergirtin, mimkun e ku peyva Gord wekî rengek Îranîzandî ya navekî wek [[Kardox|Kardu]] ya herêmî (an Qardu) were dîtin.<ref name=":0" /> == Ziman == {{GotarêBingeh|Zimanê kurdî}} Zimanê kurdan, komziman in ku gelek ziman an jî zarava tên axiftin. Kurdî ji şêwezarên sereke yên [[kurmancî]], [[soranî]], [[Kurdí Xwarig|kurdiya başûrî]], [[zazakî]] û [[goranî]] pêk tê. Roja îro Kurd xwedî alavên ragihandinê ye, bi taybetî li [[herêma Kurdistan]]a Iraqa Federal; televîzyon, radyo, înternet, pirtûk, rojname û kovarên kurdî gelek hene. Li Başûrê Kurdistanê jî kurdî bûye zimanê dibistanan. == Dîrok == {{GotarêBingeh|Dîroka Kurdistanê}} Kurd neteweyeke kevnare ye. Li gorî hin pispor û [[dîroknas]]an, kurd bi [[Med]] û mediyan ve girêdayî ne, lê bi temamî ne aşkira ye. Ji mêj ve xwedî xet, nivîsandin û çandê bûne û mil bi milê neteweyên din ji bo pêşxistina çand û zanista xwe pêngav avêtine. Lê, piraniya cih û warên wî yên dîrokî ji ber derbasbûna demê û guherînên li cîhanê nemaze piştî îslamiyetê bandora ereban û dûgelên wan ji holê rabûne û têk çûne. Ev nivîs û nivîskarên ku mane jî girîngtirîn belge ne ji bo pêşandana şanî û dirûvê çanda netewe û welatparêzên kurd. === Serdema Antîk === [[File:Zagros 1992.jpg| [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] di navbera tixûbên Tirkiye û Îrana îroyîn de|thumb|250px]] Li tableteke kîl ya [[Zimanê sumerî|sumerî]] ji hezarsala 3yem {{bz}} qala "Axa Karda" hatiye kirin. Li vê axê "mirovên Su" yên li herêmên başûrê [[Gola Wanê]] rûniştîbûn dijîn: Têkîliyeke zimannasiyê di navbera "kurd" û "karda" de ne diyar e lê belê tê fikirîn ku eleqayek di navbera wan de gengaz e.<ref>{{cite journal|title=The Name Kurd and its Philological Connexions|journal = Journal of the Royal Asiatic Society|volume = 55|issue = 3|pages = 393–403|doi = 10.1017/S0035869X00067605|year = 1923|last1 = Driver|first1 = G. R.}}</ref> Tabletên din ên kîl bi sumerî gelên di axa karda de jiyane wek ''Qarduçî'' û ''Qurtî'' bi nav kirine.<ref>{{cite book|last1=Incorporated|first1=Facts On File|title=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East|publisher=Infobase Publishing|isbn=9781438126760|url=https://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA380#v=onepage&q=kurds%20guti|accessdate=30 January 2017|language=en|year=2009}}</ref> Ji hêla etîmolojiyê têkîliya peyva Karda/Qardu bi têgiha [[Urartu|Urartûyê]] ya bi [[Zimanê suryanî|suryankî]] û bi têgiha [[Ararat]]ê ya bi [[îbranî]] re heye.<ref>{{Cite journal|last=Reynolds|first=G. S.|year=2004|title=A Reflection on Two Qurʾānic Words (Iblīs and Jūdī), with Attention to the Theories of A. Mingan|url=|journal=Journal of the American Oriental Society|volume=124|issue=4|pages=675–689|doi=10.2307/4132112|jstor=4132112}}</ref> Tên gumankirin Qartî an Qartas -ên di çiyayên bakûrê [[Mezopotamya]]yê de niştecîh bûn- bi îhtîmalekê pêşiyên kurdan in. [[Akadî]] di dawiya hezarsala 3em {{Bz}} de ji aliyê koçberên ji herêma Qartas ve hatine erîşkirin û ew wek [[Gutî]] bi nav kirine. Wan di 2150an {{Bz}} de [[Mezopotamya]] feth kiriye û bi 21 mîran re hikûm kiriye heta [[Utu-hengel]] -mîrê [[sumer]]iyan- ew têk birin.<ref>{{Cite journal|last=Fabbri|first=Giampietro|date=2017|title=SUPARSTHAS and SWAGWAUTAS Colonisers of the Ancient World. Part I: Origins and early migrations|url=|journal=Journal of Ancient History and Archaeology|volume=4|pages=6, 16|issn=2360-266X|via=}}</ref> Li gorî gelek kurdan, pêşiyên wan ji [[Mêd|medan]] -xelkeke îranî ya kevn<ref>{{cite book|author=Barbara A. West|title=Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania|url=https://books.google.com/books?id=pCiNqFj3MQsC&pg=PA518|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1913-7|page=518}}</ref>- hatiye û herwiha salnameyeke ku digihîje sala 612an -di vê salê de payitexta [[Împeratoriya Asûr|asûran]] a [[Nînewa]]yê ji aliyê medan ve hatiye fethkirin- ji aliye kurdan ve tê bikaranîn.<ref>{{cite encyclopedia|title=IRAN v. PEOPLES OF IRAN (1) A General Survey|encyclopedia=Encyclopædia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-v1-peoples-survey|last=Frye|first=Richard Nelson|accessdate=2016-03-04}}</ref> Îdiaya esla kurdan a ji medan di merşa wan de jî derbas dibe: "Em xortên Med û [[Hevexştre|Keyxesrew]] in"<ref>{{cite book|author=Ofra Bengio|title=Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland|url=https://books.google.com/books?id=caCDBAAAQBAJ&pg=PA87|date=15 November 2014|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-75813-1|page=87}}</ref> Lêbelê, MacKenzie û Asatrian li dijî têkîliya zimanê medî û kurdî derdikevin.<ref>{{Cite book|title=The Kurds: A contemporary overview|last=Kreyenbroek|first=P.G.|publisher=Routledge|year=2000|isbn=978-0415072656|location=|pages=[https://archive.org/details/kurds00pkre/page/54 54]|url=https://archive.org/details/kurds00pkre/page/54}}</ref><ref>G. Asatrian, ''Prolegomena to the Study of the Kurds'', Iran and the Caucasus, Vol.13, pp.1-58, 2009. (p.21)</ref> Ji aliyê din ve [[zimanê kurdî|kurdî]] wek zimanê medî şaxeke zimanên îranî yên bakurê rojavayê pêk tîne.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i|title=Kurdish Language|date=2020-03-04|website=Encyclopædia Iranica|editor-last=Ludwig|editor-first=Paul|access-date=2015-05-05|archive-date=2011-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20111117044331/http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{cite journal |author=D. N. MacKenzie |year=1961 |title=The Origins of Kurdish |journal=Transactions of the Philological Society |volume=60 |pages=68–86|doi=10.1111/j.1467-968X.1961.tb00987.x }}</ref> Hin lêkolîner [[kardox]]ên serbixwe wek pêşiyên kurdan difikirin,<ref>{{Cite book|title=The Cambridge History of Iran, Volume 2|url=https://archive.org/details/cambridgehistory00gers_186|last=Gershevitch|first=I.|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1985|isbn=9780521200912|location=|pages=[https://archive.org/details/cambridgehistory00gers_186/page/257 257]|quote=}}</ref> ên din jî [[Kîrtî|kîrtiyan]] çêtir digirin.<ref>{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/cyrtians-gk|title=CYRTIANS|last=Schmitt|first=Rüdiger|date=15 December 1993|website=Iranica Online|access-date=}}</ref> Lêbelê, rastî têgiha ''kurd'' herî pêşîn di sedsala 7an de di çavkaniyên erebî de tên.<ref>Martin van Bruinessen, "The ethnic identity of the Kurds," in: ''Ethnic groups in the Republic of Turkey'', compiled and edited by Peter Alford Andrews with Rüdiger Benninghaus [=Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr.60]. Wiesbaden: Dr. Ludwich Reichert, 1989, pp. 613–21.{{cite web |url=http://www.let.uu.nl/~Martin.vanBruinessen/personal/publications/Bruinessen_Ethnic_identity_Kurds.pdf |title=Archived copy |accessdate=2015-06-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151015152331/http://www.let.uu.nl/~Martin.vanBruinessen/personal/publications/Bruinessen_Ethnic_identity_Kurds.pdf |archivedate=15 October 2015 |df=dmy-all }}</ref> Destanên wek [[Şahname]] û [[Pirtûka Karûbarên Erdeşîrê Babekan|Kar-Namag i Ardashir i Pabagan]] ya bi [[Farisiya Navîn|pehlewî]], pirtûkên ji dema ewîliya îslamê, û çavkaniyên din ên îslamê nimûneyên pêşîn ên navê ''kurd'' dide.<ref>A. Safrastian, ''Kurds and Kurdistan'', The Harvill Press, 1948, p. 16 and p. 31</ref> Esla kurdan ya etnîkî curbicur in.<ref name="DavidMcdowall" /> Di [[Kar-Namag i Ardashir i Pabagan]] de -nesîreke kurt a bi farsiya navîn hatiye nivîsîn- hatiye vegotin ku li dema [[Împeratoriya Sasanî|Împeratoriya Sasaniyan]] [[Erdeşîrê Yekê]] li dijî kurdan û seroka wan, [[Madîg]], şer kiriye. Tevî ku di destpêkê de têk çûye jî, Erdeşîrê Yekê di serîtewandina kurdan de bi ser ketiye.<ref>''Kârnâmag î Ardashîr î Babagân.'' Trans. D. D. P. Sanjana. 1896</ref> Di nameyeke Erdeşîrê Yekê ji dijminê xwe yê [[Erdevan IV|Erdevan V]] ku di heman berhemê de hatiye vegotin stendibû de ew jî wek kurdekî hatiye nîşandan. {{quote| <poem> Te qasê tu nikarî bicû gez kiriye, û te mirina xwe di destê xwe afirandiye, Hey kurê kurdan, di kona kurdan de hatiye mezinkirin, Kê destûr da te wê tacê deynî ser serê xwe.''<ref>{{cite journal | last1 = Limbert | first1 = J. | year = 1968 | title = The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-Islamic Iran | url = | journal = Iranian Studies | volume = 1 | issue = 2| pages = 41–51 | doi=10.1080/00210866808701350}}</ref> </poem> }} Di vê demê de bikaranîna têgiha kurd bi îhtimaleke gelek mezin têgiheke civakî bû ku ji dêla komeke etnîk a eşkere ji bo koçberên îraniya bakurê rojava dihat bikaranîn.<ref>{{cite journal | last1 = Asatrian | first1 = G. | year = 2009 | title = Prolegemona to the Study of Kurds | url = | journal = Iran and the Caucasus | volume = 13 | issue = 1| pages = 1–58 | doi=10.1163/160984909x12476379007846}}</ref> Herwiha di 360an {{Bz}} de mîrê [[Împeratoriya Sasanî|sasaniyan]] [[Şepûr II|Şepûrê Duyêm]] ji bo fethkirina bajarê Bezabdeyê -[[Cizîr]]a îro- êrişî parêzgeha [[Romaya Kevnare|romê]] ya [[Zawdex]]ê kiriye. Bajar bi hêz hatibû xurtkirin û ji aliyê sê lejyonan û gelek tîrvanên kurd ve hatibû parastin.<ref name="Gutenberg.org">{{cite web|url=http://www.gutenberg.org/files/16167/16167-h/raw7a.htm |title=The Seven Great Monarchies, by George Rawlinson, The Seventh Monarchy, Part A |work=Gutenberg.org |accessdate=2014-03-02}}</ref> Piştî dorpêçeke dirêj û dijwar, [[Şepûr II|Şepûrê Duyêmî]] dîwar hilweşandine, bajar feth kiriye û hemû parêzvanên wê qetil kirine. Dûre wî, vî bajarê stratejîk tamîr kiriye, leşkerên xwe yên çêtirîn di bajêr de bi cih kirine.<ref name="Gutenberg.org"/> Îhtimal e ku Qadishaye, yên ji hêla [[Kavad I|Kavadê Yekê]] ve di [[Singara]]yê de hatine bicihkirin, kurd bûn<ref>{{Cite book|title=The Cambridge History of Iran, Volume 3, Issue 2|last=Fisher|first=W. B.|publisher=Cambridge University Press|year=1968|isbn=9780521246934|location=|pages=761}}</ref> û wan [[Ebd el-Mesîh]]ê şêhîd perestibû.<ref>{{Cite book|title=The Origins of Cities in Dry-Farming Syria and Mesopotamia in the 3rd Millennium B.C.|last=Weiss|first=Harvey|publisher=Four Quarters Publishing|year=1986|isbn=9780931500084|location=Guilford, Connecticut|pages=76}}</ref> Qadishaye li dijî Sasaniyan serhildan kir û hemû axên farisî talan kirin. Dûre ew bi ereb û ermeniyan re beşdarî şerê Sasaniyan li dijî [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzansê]] bûn.<ref>{{Cite journal|last=Fisher|first=G.|date=2016|title=Writing the History of the "Persian Arabs": The Pre-Islamic Perspective on the "Nasrids" of al-Hirah|url=|journal=Iranian Studies|volume=49|pages=247–290|doi=10.1080/00210862.2015.1129763}}</ref> Nivîseke nivîskarekî meçhûl a ji sedsala 7an jî heye, ku di derheqê [[Mar Qardax]], şehîdê Xiristiyanan, de hatiye nivîsîn. Mar Qardax di sedsala 4an de di dema serdestiya Şepûrê Duyem de jiyabû, û tê gotin ku ew rastî [[Mar Ebdişo]]yê metran û şêhîd hatiye. Piştî lêpirsîna Mar Qardax û leşkerên wî di derheqê eslê Abdişoyî de, wî gotiye dê û bavên xwe di rastiya xwe de ji gundê [[asûr]]an ê bi navê Hazzayê ne lê ew hatine biderkirin, û piştre li Tamanonê, gundekî li ''axa kurdan'' ê ku tê terîfkirin li derdora [[Çiyayê Cûdî|Çiyayê Cûdiyê]] ye, niştecîh bûn.<ref>Walker, J. T. (2006). ''The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq''. Berkeley: [[University of California Press]], pp. 26, 52.</ref> === Serdema Navîn === [[File:Saladin the Victorious.jpg|thumb|[[Selahedînê Eyûbî]], damezrînerê [[Dewleta Eyûbiyan]] li Rojhilatê Navîn]] Çavkaniyên suryanî yên ewil ji bo kurdan ''Hurdanaye, Kurdanaye, Kurdaye'' bi kar anîne. Li gorî [[Mîxaîlê Mezin]], hurdanaye ji erebên tayaye veqetiyabû û hewara xwe bir bo [[Theofîlus (împerator)|Theofîlusî]], împaratorê bîzansê. Ew herwiha qala leşkerên [[Gelê Farsê|parsî]] yên ku li hêrema Qardu li dijî Musayî, serokê hurdanayeyan, di sala 841an de şer kiribû dike. Li gorî [[Bar Hebraeus|Bar Hebreausî]], mîrekî kurdanayeyan hebû û wî di sala 829an de li dijî ereban serî hilda. Mîxaîlê Mezin ew wek [[Paganî|pagan]], mirîdên [[mehdî]] û pisporên [[Mux|magî]] hesibandin. Mehdiyê wan xwe wek [[Îsa]] û [[Rihê pîroz]] bi nav kiriye.<ref>{{Cite journal|last=Mouawad|first=R.J.|date=1992|title=The Kurds and Their Christian Neighbors: The Case of the Orthodox Syriacs|url=|journal=Parole de l'Orient|volume=XVII|pages=127–141|via=}}</ref> Di destpêka [[Serdema Navîn]] de kurd di çavkaniyên erebî de bi awayekî belawela xuya dikin, û ev têgih hingê jî ji bo xelkekî taybet nedihat bikaranîn; şûna wê, wê têgihê nişanî eşîrên koçer ên îraniyên rojavayî dida, ku ev eşîr ji [[Gelê Farsê|parsan]] cûda bû. Lê dîsa jî di Serdema Navîn a Bilind de nasnameya kurdan a etnikî her ku diçû dihat holê. Digel ku têgih bi awayekî civakî jî dihat bikaranîn,<ref>James, Boris. (2006). Uses and Values of the Term Kurd in Arabic Medieval Literary Sources. ''Seminar at the American University of Beirut'', pp. 4, 8, 9.</ref> mirov dikare delîlên eşkere yên nasname û hevkariya kurdan a etnikî di nivîsên ji sedsala 12 û 13an de bibîne.<ref>James, Boris. (2006). Uses and Values of the Term Kurd in Arabic Medieval Literary Sources. ''Seminar at the American University of Beirut'', pp. 6-7.</ref> Ji sedsala 11an û pê ve têgiha kurd bi eşkereyî wekî etnonîm tê diyarkirin û hevwatetiya wê bi kategoriya etnografîk a koçber re nîne.<ref>{{Cite journal|last=James|first=Boris|date=2014|title=Arab Ethnonyms( 'Ajam, 'Arab, Badu and Turk): The Kurdish Case as a Paradigm for Thinking about Differences in the Middle Ages|journal=Iranian Studies|volume=47|issue=5|pages=683–712 (see 692)|doi=10.1080/00210862.2014.934149}}</ref> [[Teberî|Teberiyî]] nivîsiye ku di sala 639an de [[Hormuzan]]î, generalekî Sasaniyan ê ji malbateke mîrzade, li dijî dagirkerên Îslamê li [[Xûzistan]]ê şer kiriye, û bang li kurdan kiribû ku di wî şerî de alîkariya wî bikin.<ref>al-Tabari. ''The Conquest of Iraq, Southwestern Persia, and Egypt''. Trans. G. H. A. Juynboll. Albany: [[State University of New York Press]], 1989, p. 121.</ref> Lêbelê, ew têk çûne û ketine bin serweriya Îslamê. Di sala 838an de serokekî kurd ê li Mûsilê, bi navê [[Mîr Ceferê Dasnî|Mîr Ceferî]], li dijî xîlafeta [[El-Mutasimî]] serî hilda, yê ku li dijî serhildanê fermandarê Îtex şandiye. Îtex di vî şerî de bi ser ket û piraniya kurdan îdam kirin.<ref>T. Bois. (1966). ''The Kurds''. Beirut: Khayat Book & Publishing Company S.A.L., p. 87.</ref><ref>K. A. Brook. (2009). ''The Jews of Khazaria''. Maryland: Rowman and Littlefield Publishers Inc., p. 184.</ref> Li dawiyê ereban herêmên kurdan feth kirine û hêdî hêdî piraniya kurdan anîne Îslamê, û pir caran kurd di nav leşkerên xwe de bi cih kirine, yek ji wan jî [[Xanedana Hemdaniyan|Hemdaniyan]] in, ku endamên malbata wan ên mîrzade bi gelemperî bi kurdan re zewicîne.<ref>Canard (1986), p. 126</ref><ref>Kennedy (2004), pp. 266, 269.</ref> Di sala 934an de xanedana [[Daylamite]] [[Biweyhî]] hatiye damezrandin, û paşê jî wan piraniya Îran û Iraqa îroyîn feth kirine. Di dema serweriya vê xanedanê de Bedr ibn Hasanwaih, serokeşîr û serwerê kurd, xwe wekî yek ji giringtirîn emîrên wê demê da qebulkirin.<ref>K. M. Ahmed. (2012). ''The beginnings of ancient Kurdistan (c. 2500-1500 BC) : a historical and cultural synthesis''. [[Leiden University]], pp. 502-503.</ref> Di sedsalên 10-12an de çend serwerî û xanedanên kurdan hatine damezrandin, ku li Kurdistanê û deverên cîran hikûm kirine: [[File:AyyubidGreatest.png|thumb|Dewleta Eyûbiyan xanedaneke misilman ya kurd bû, ku ji aliyê Selahedînê Eyûbî ve hatiye damezrandin.]] * [[Şedadî]] (951–1174) li hin deverên [[Ermenistan]] û [[Arran]]a îroyîn hikûm kiriye.<ref>A. Peacock (2011) [http://www.iranicaonline.org/articles/shaddadids "Shaddadids"]. ''Encyclopædia Iranica''. Retrieved 7 July 2013.</ref> * [[Rewadî]] (955-1221) li hin deverên [[Azerbaycan]]ê hikûm kiriye.<ref>Jamie Stokes, ''Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East'', Volume 1, Infobase Publishing, 2009, {{ISBN|978-0-8160-7158-6}}, [https://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA382#v=onepage&q=%22the%20latter%20around%20Tabriz%20and%20Maragheh.%22 p. 382.]</ref> * [[Dewleta Hesnewiyan|Heseneweyhî]] (959–1015) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn hikûm kiriye.<ref>{{cite book| last = M. Gunter| first = Michael| title = Historical dictionary of the Kurds| url = https://books.google.com/?id=DoNSXwb8D9EC&pg=PA117| year = 2011| publisher = Scarecrow Press| isbn = 978-0-8108-7507-4 }}</ref> * [[Merwanî]] (990–1096) li rojhilatê Anatolyayê hikûm kiriye.<ref>C.E. Bosworth, ''The New Islamic Dynasties'', ([[Columbia University Press]], 1996), 89.</ref> * [[Dewleta Enazî|Enazî]] (990-1117) li rojavayê Îranê û Mezopotamyaya jorîn (ya paşî Heseneweyhî hatiye) hikûm kiriye.<ref>K. M. Ahmad (2011) [http://www.iranicaonline.org/articles/annazids-banu-annaz-a-kurdish-dynasty-r "Annazids"]. ''Encyclopædia Iranica''. Retrieved 7 July 2013.</ref> * [[Hezarhespî]] (1148–1424) li başûrê rojavayê yê Îranê hikûm kiriye.<ref>C. Edmund Bosworth (2003) [http://www.iranicaonline.org/articles/hazaraspids "Hazāraspids"]. ''Encyclopædia Iranica''. Retrieved 7 July 2013.</ref> * [[Dewleta Eyûbiyan]] (1171-1341) li Misr, Sûriye, Mezopotamyayê jorîn û parçeyên din ên başûrê rojhilatê Anatolyayê û li Nîvgirava Erebistanê hikûm kiriye.<ref name="IranicaAyyubids">{{cite book |chapter-url=http://www.iranicaonline.org/articles/ayyubids |first=R. S.|last=Humphreys |chapter=Ayyubids |title=Encyclopædia Iranica |accessdate=2 December 2011}}</ref> Ji ber dagirkeriya tirkan a Anatolyayê di sedsala 11an de xanedanên kurd hilweşiyane û beşdarî xanedana [[Selcûqî|selcûqiyan]] bûne. Piştî vê demê kurd di nav artêşên [[Zengiyan]] de gelek cih girtine.<ref>F. Robinson. (1996). ''The Cambridge Illustrated History of the Islamic World''. Cambridge: Cambridge University Press, p. 44.</ref> Piştî Zengiyan, bi rêveberiya [[Selahedînê Eyûbî|Selahedînî]] [[Dewleta Eyûbiyan]] di sala 1171an de hatiye damezrandin. Selahedînî ji bo fethkirina [[Orşelîm|Qudisê]] ji destê [[Seferên xaçperestan|xaçperestan]] di [[Şerê Hattin]]ê de serokatiya misilmanan kiriye; herwiha gelek caran li dijî [[Heşhaşî|Heşhaşi]]yan jî şer kiriye. Dewleta Eyûbiyan heya sala 1341an dom kiriye û di dagirkirina mongoliyan de têk çûye. === Serdema Sefewiyan === [[File:Kurdsih_Wariors.jpg|thumb|upright=1.15|Şerrvanên kurd ji aliyê Frank Feller ve]] [[Dewleta Sefewiyan|Xanedana Sefewiyan]], ya di sala 1501an de hatiye damezrandin, warê kurdan jî bi dest xistiye. Bi rastî eslê vê malbatê digihîje kurdekî bi navê [[Pîroz Şah Zêrînkuleh]], esilzadeyekî ku di sedsala 11an de ji Kurdistanê bar kiriye [[Erdebîl, Îran|Erdebîlê]].<ref name="Daftary">F. Daftary, "Intellectual Traditions in Islam", I.B. Tauris, 2001. pg 147: "But the origins of the family of Shaykh Safi al-Din go back not to Hijaz but to [[Kurdistan Province|Kurdistan]], from where, seven generations before him, Firuz Shah Zarin-kulah had migrated to Adharbayjan"</ref><ref>Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.</ref> [[Şerê Ebexê]], ku di sala 1514an de li [[Azerbaycana Rojava (parêzgeh)|Parêzgeha Azerbaycana rojava]] ya Îranê bi dawî bûye, destpêka [[Şerên Osmanî-Farisî]] yên di navbera Sefewiya Îranê (û xanedanên Îranê yên peyhatî) û [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]] de bûye. Ji bo 300 salên bê, piraniya kurdan xwe li heremên ku di dema Şerên Osmanî-Farisî de di navbera Osmanî û Îranê de gelek caran hatine dest guherandin dijîn dît. Şahê Sefewiyan ê [[Şah Îsmaîl|Îsmaîl I]] (s. 1501-1524) serhildaneke [[Êzdîtî|êzîdiyan]] a ku ji sala 1506an heta 1510an dom kiriye, dawî anî. Piştî sedsalekê Şerê [[Dimdim]]ê çêbû, ku Şahê Sefewiyan ê [[Şah Ebasê Yekê|Ebas I]] (s. 1588-1629) serhildana ku bi serokê kurd ê [[Emîrxan Lepzêrîn|Emîrxan Lepzerîn]] ve hatiye serokatîkirin bi serfirazî dawî aniye. Piştre gelek kurd hatine sirgûnkirin [[Xorasan]]ê, ne tenê ji bo qelskirina kurdan, lê di heman demê de jî ji bo parastina sînorê rojhilatê ji dagirkirina eşîrên afganî û tirkmen.<ref>''A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan'' By Gérard Chaliand, Abdul Rahman Ghassemlou, and Marco Pallis, p. 205.</ref> Xelkên din ên wek [[ermenî]], [[gurcî]] û [[çerkez]] jî bi darê zorê ji hêla Ebas I û xelefên wî ve hatine sirgûnkirin.<ref>{{Cite book|title=Shah Abbas: The Ruthless King Who Became an Iranian Legend|last=Blow|first=David|publisher=I.B.Tauris|year=2009|isbn=978-0857716767|pages=66}}</ref><ref>{{Cite book|title=From the Indian Ocean to the Mediterranean: The Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa|last=Aslanian|first=Sebouh|publisher=University of California Press|year=2011|isbn=978-0520947573|location=California|pages=1}}</ref><ref>{{Cite book|title=A Concise History of the Armenian People: (from Ancient Times to the Present)|last=Bournoutian|first=George|publisher=Mazda Publishers|year=2002|isbn=978-1568591414|pages=208|edition=2 ed}}</ref><ref>{{Cite book|title=Historical Dictionary of Georgia|last=Mikaberidze|first=Alexander|publisher=Rowman & Littlefield|year=2015|isbn=978-1442241466|pages=291, 536|edition=2 ed}}</ref><ref>{{Cite book|title=Iran and the World in the Safavid Age|url=https://archive.org/details/iranworldinsafav0000unse|last=Floor|first=Willem|publisher=I.B.Tauris|year=2012|isbn=978-1850439301|pages=[https://archive.org/details/iranworldinsafav0000unse/page/479 479]|last2=Herzig|first2=Edmund}}</ref> [[Kurdên Xorasanê]], ku hêjmara wan nêzîkê 700.000 in, hîn jî zaravayê kurdiya [[kurmancî]] bi kar tînin.<ref>''[http://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewHTML.asp?FileID=11316&lang=en "The cultural situation of the Kurds],'' A report by Lord Russell-Johnston, Council of Europe, July 2006. Retrieved 11.01.2015.</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/0/f52bcc85689b17998025679f003f5a36?Opendocument|title=Fifteenth periodic report of States parties due in 1998: Islamic Republic of Iran|publisher=Unhchr.ch|access-date=2011-12-02}}</ref> Çend kurdên esilzade xizmeta Sefewiyan kiriye û di nav wan de hatine asteke baş, yek ji wan jî Şêx Elîxanê Zengenê ye, ku ji sala 1669an heta 1689an wek wezîrê mezin ê [[şah]] Suleyman I (s. 1666–1694) xebitiye. Ji ber hewildanên wî yên ji bo reformkirina aboriya Îranê, di dîroknivîsa nûjen de jê re "Sefewî Emîr Kebîr" tê gotin.<ref>{{Cite book|title="ŠAYḴ-ʿALI KHAN ZANGANA".|last=Matthee|first=Rudi|publisher=Encyclopaedia Iranica}}</ref> Herwiha kurê wî, Şahqulîxanê Zengenê, jî ji sala 1707an heta sala 1716an wek wezîrê mezin xizmet kiriye. Siyasetmedarekî kurd ê din, Genc Elîxan, hevalekî nêzîk ê Ebas I bû, û di parêzgehên têvel de walîtî kiriye û ji bo xizmeta wî ya dilsoz dihat zanîn. === Serdema Zend === [[Wêne:کریم_خان_زند.JPG|alt=|thumb|[[Kerîmxanê Zend]], serokê Xanedana Zend yê Lekî ]] Piştî hilweşîna Safewiyan, Îran ketiye bin destê [[Xanedana Efşaran|Împeratoriya Efşarî]] ku di dema xwe ya zêrîn de ji aliyê [[Nadir Şah]] ve hatiye hikûmkirin. Piştî mirina Nadîr Şah, Îran ketiye nav şerekî navxweyî, gelek serok hewl dane ku desthilata wî welatî bigirin. Di dawiyê de [[Kerîmxanê Zend]], generalekî [[lek]]î yê [[Zend (eşîr)|eşîra Zend]], desthilatê bi dest xistiye.<ref>A fourth pretender was Karim Khan, son of Aymak of the Zand, a section of [[Lek|Lak]] tribe {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=y6BCAAAAIAAJ&q=%22A+fourth+pretender+was+Karim+Khan,+son+of+Aymak+of+the+Zand%22|title=A History of Persia|last=Sir Percy Molesworth Sykes|publisher=Macmillan and Company, limited|year=1930|page=277}}</ref> Hingê di serdema Kerîmxanî de welat dewlemend bûye; huner pêş ve çûye, û têkiliyên navneteweyî jî hatine xurtkirin.<ref>J. R. Perry (2011) [http://www.iranicaonline.org/articles/karim-khan-zand "Karim Khan Zand"]. Retrieved 7 July 2013.</ref> Kerîmxan wekî serokekî ku bi xelkê xwe re eleqedar bûye hatiye vegotin û sernavê ''Wekilê Xelkê'' lê hatiye kirin. Piştî Şerê Osmanî-Îranî (1775-76) Kerîmxan karibûye ji bo çend salan desthilatê [[Besre]]yê di Iraqa Osmaniyan de bigire.<ref>'' 'Abd al-Hamid I'', M. Cavid Baysun, The Encyclopaedia of Islam, Vol. I, ed. H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, E. Levi-Provencal and J. Schacht, (Brill, 1986), 62.</ref><ref>Dionisius A. Agius, ''In the Wake of the Dhow: The Arabian Gulf and Oman'', (Ithaca Press, 2010), 15.</ref> == Bingeh û rehên kurdan == Kurd neteweyeke îranî ne û dîroka wan diçe sê hezar sal berî zayînê. Li gorî belgeyên dîrokî yên ku di destên me de hene; kurd li quntara [[çiyayên Zagrosê]] bi navên "Gûtî", "Lolo", "Kasî", "Mîtanî", "Sobar", "Nayrî", "Manayî", "Kardox" û "Xaldî" û bi piranî di koçberiyê de jiyane. Paşê di salên 700 heta 550yê berî zayînê de dewleteke bi hêz a bi navê ''Med'' damezirandine. === Sazkirina dewletên Med û Hexamenişiyan === Li gorî hin ji dîroknasan, ariyayî di hezareya sêyem a berî zayînê de li başûrê [[Rûsya]]yê bi ser bakurê [[Qefqaz]] û [[Deryaya Reş]] re koçbernî rojavayê Asyayê bûne. Li wir jî ew bûna du beş. Beşek ji wan çûye Ewrûpayê û netewey; ên Ewropayî yên niha paşmaya wê beşê ne. Beşa din jî çûye Rojavaya Navîn û bi maweyeke hezar salî li wir mane. Paşê jî berê xwe dane bakurê Îranê. Piştî demekê ew beş jî bi xwe bû du deste. Desteyek çû [[Hind]]ê û li [[Pencab]]ê bi cih bû. Gelê [[Hindistan]]ê paşmaya wê desteyê ye. Desteya din jî li Îranê belav bû. Wan bi navê "îranî" deng veda. Ew desteya ku li Îranê niştecih bûn û wekî "pars" deng dan. Yên din jî ku her bi awayekî koçber jiyan û li ser çiyayên Zagros û [[Ararat]] belav bûn jî, dewleteke bi navê [[Med]] damezirandin. Faris jî pêş ketin û wan jî dewleteke bi navê [[Împeratoriya Hexamenişî|Hexamenişîn]] pêk anîn û wan [[Med|Dewleta Medya]] di sala 550yê berî zayînê de têk birin û pûç kirin. Vêca koka farisan diçe ser hexamenişiyan û ya kurdan jî diçe ser medan. == Çand û huner == === Zargotin û Mîtolojî === [[File:Vulpes vulpes at Eshel HaNasi4, israel.jpg|thumb|Rovî, lehengeke gelember ya di Çîrokên kurdî de|alt=|çep]] Kurd xwedî kevneşopiyeke zargotinê ya dewlemend in, ku heta van demên dawiyê bi piranî bi axaftin an jî kilaman ji nifşekê derbasî yê din bûye. Her çend e ku hin çîrokên nivîskarên Kurd li seranserê Kurdistanê baş dihat zanîn; piraniya çîrokên hatine vegotin tenê di sedsala 20an û 21an de hatine nivîsîn. Tê bawerkirin piraniya wan ji sedsalan gihaştine heta îro. Armanc û şêwaza wan cûr bi cûr in, di nav zargotina kurdan de mirov dikare çîrokên di derbarê xweza, ajalên [[Antropomorfîzm|antropomorfîk]], evîn, lehengên baş û xirab, afirandiyên mîtolojîk û jiyana rojane de bibîne. Mirov dikare di çandên din de jî hin ji van lehengên mîtolojîk mîna [[Teyrê Sîmir|Sîmir]], [[Şahmaran]] û [[Kawayê Hesinker]] bibîne, nexasim di [[Dastannasiya Arî (Êranî)|Mîtolojiya Îranî]] de. Her wiha hin çîrok tenê li ser şahiyê ye, û hinên din jî li ser perwerdeyî û dîn in.<ref name="Edgecomb">{{Cite book|title=A Fire in My Heart: Kurdish Tales|last=D|first=Edgecomb|publisher=Westport: Libraries Unlimited|year=2007|pages=200}}</ref> Dibe ku hêmana herî tê dubarekirin rovî bibe, ew bi fêlbazî û jîrîtiya xwe bi ser hemû cûreyên kêm hişmend dikeve, her wiha bi gelemperî di dawiyê de têk diçe.<ref name="Edgecomb" /> Mijareke din a gelemper di zargotina kurdan de jî eslê eşîran e. Çîrokbêj li pêşberî temaşevanên ku carinan bi tevahiya gundekî pêk tê, çîrokên xwe pêşkêş dikin. Mirovên ji derveyî herêmê ji bo guhdarîkirina çîrokan rêwîtiyê dikin û çîrokbêj bixwe diçin gundên din da ku çîrokên xwe belav bikin. Ev çîrok bi taybetî di zivistanê de geş dibin ji ber ku bi evarî mirov di hindurê malê de dimînin û peydakirina şahiyê hingê dijwar e.<ref name="Edgecomb" /> Ev çirok bi komên kurd ên heterojen re li hev tên û digel ku hin çîrok û hêman bi gelemperî li seranserê Kurdistanê tên dîtin, yên din jî xweserî herêmekê ne û girêdayî bi herêm, dîn û zaravaya xwe ve ne. Dibe ku mînaka vê ya herî baş [[Kurdên cihû|cihûyên kurd]] ên [[Zaxo]]yê bin; li hemberî çîrokbêjên wan ên jêhatî li hemû deveran ji ber kevneşopiyeke devkî ya bêhempa rêz tê girtin.<ref>D. Shai (2008). [https://doi.org/10.1007%2FBF02965657 "Changes in the oral tradition among the Jews of Kurdistan"].Retrieved 7 July 2013.</ref> Mînakên din jî mîtolojiya ezîdiyan,<ref>C. Alison (2006).[http://www.iranicaonline.org/articles/yazidis-i-general-1 "Yazidis i. General"]. ''Encyclopædia Iranica'' Retrieved 7 July 2013.</ref> û çîrokên kurdên Dêrsimê ne, ku di bin bandora ermeniyan de mane.<ref>{{Cite web|url=http://english6.net/s/shahnameh-in-the-kurdish-and-armenian-oral-tradition-w18142.html|title=Shahnameh in the Kurdish and Armenian Oral Tradition|date=2013-07-07|last=V|first=Arakelova|archive-url=https://web.archive.org/web/20150518102817/http://english6.net/s/shahnameh-in-the-kurdish-and-armenian-oral-tradition-w18142.html|archive-date=2015-05-18}}</ref> Piştî derbeya 1980an di dema qedexekirina zimanê kurdî de dengê dengbêj û çîrokbêjan hatiye birîn, û gelek çîrok ketine talûkeya tunnebûnê. Di sala 1991an de qedexeya zimên hatiye rakirin, lê dîsa jî çîrokbêjiya kevneşopî tesîreke neyînî ji gelek televîzyon û radyoyan girtiye.<ref>[https://www.theguardian.com/world/2011/dec/28/kurdish-singing-storytellers-rise-dengbej "Silenced Kurdish storytellers sing again"]. ''The Guardian''. Retrieved 7 July 2013.</ref> Lêbelê, hin nivîskaran di parastina van çîrokan de gavên mezin avêtine. === Deq === [[Wêne:Kurdish-Deq.jpg|thumb|Deq, li ser laşê jineke kurd|alt=]] Herçend Îslama Sunnî destûra deqên mayinde nede jî, xemilandina laşên bi deqan di nav kurdan de berbelav e ji ber vê hindê tê texmînkirin van deqên kevneşopî ji demên berî Îslamê mane.<ref name="Immigration Museum">{{cite web |url=http://museumvictoria.com.au/pages/14387/kurds-in-australia-brochure.pdf?epslanguage=en |format=PDF |publisher=Museumvictoria.com.au |title=Immigration Museum (2010) Survival of a culture: Kurds in Australia |accessdate=7 tîrmeh 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100326153229/http://museumvictoria.com.au/pages/14387/kurds-in-australia-brochure.pdf?epslanguage=en |archive-date=2010-03-26|df=dmy-all}}</ref> Hibira deqan bi tevlîkirina şîrê jineke nû keçik aniye, kezeba ajalan, tenî, û hin tiştên din tê çekirin.<ref name="Basnews13">{{Cite journal|title=Deq: Kevneşopiya Qedîm|journal=BasNûçe|url=https://archive.org/details/basnuce_13/mode/2up|last=Imrek|first=Paşa|date=2014-07-19|volume=13|pages=13}}</ref> Deq li ser çerm bi bikaranîna derziyan tê nexşandin û binê çerm tê qulkirin. Wate û armancên deqan cûr bi cûr in, mînak; parastina li dijî xirabî an nexweşiyê, nîşana bedewiyê û girêdana eşîrê... Sembolîzma dînî jî di nava deqên kurd yên kevneşopî û nûjen de berbelav e. Deq ji li ser laşê mêran zêdetir li ser laşê jinan tê dîtin, û bi gelemperî li ser ling, çene, enî û derên laş ên din tê nexşandin.<ref name="Immigration Museum" /><ref>{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/kalkubi|title=Ḵālkubi|access-date=2013-07-07|website=Encyclopædia Iranica|last=W. Floor (2011)|df=dmy-all }}</ref> Populerbûna kevneşopiya deqên mayinde di nav nifşên kurdan yên nû de pir kêm bûye. Lêbelê deqên nûjen zêdetir dibin, û deqên demkî hê jî mîna rêzgiriya çandê di rojên giring (wekî şevê hinnê) de tên lêkirin.<ref name="Immigration Museum" /> === Avahîsazî === [[Wêne:Dehderî.jpg|çep|thumb|[[Pira Dehderî]] ya [[Merwanî]] li [[Amed]]<nowiki/>ê]] Gundên kurdan ên kevneşopî xwedan xaniyên hêsan e, ji herriyê tê çêkirin. Bi gelemperî, banên malan rast û textîn in. Heke gund li ser çiyayê hatibe avakirin, banê xeniyekî dibe hewşa xaniyê bilindtir. Lêbelê xaniyên bi banên wek kewara mêşan mîna yên li [[Herran]]<nowiki/>ê jî hene. Bi sedsalan gelek avahîsaziyên kurd yên nuwaze bi şêwazên cûrbicûr hatine avakirin. Kurdistan bi mînakên avahîsaziyê yên kevnar ji Îran, Roma, Grek û Semîtîk serbilind e, ku yên herî navdar [[Bêstûn]] û [[Taqê Bostan|Taqe Bostan]] li [[Kirmaşan]]<nowiki/>ê, Textê Silêman li nêzîkê Tekabê, [[Çiyayê Nemrûdê]] li nêzî Semsûrê û Kelehên Hewlêr û Amedê ne. Yekem nimûneyên avahîsaziyên kurd ên rastîn, yên ku heta niha gihaştine, di sedsala 11an de hatine avakirin. Nimûneyên herî kevn ji [[Pira Dehderî]] ya [[Merwanî|Merwaniyan]] li [[Amed]]ê, [[Mizgefta Menûçêhr]] ya [[Şedadî|Şedadiyan]] li [[Anî|Aniyê]],<ref>{{Cite web|url=http://www.virtualani.org/minuchihrmosque/index.htm|title=The Mosque of Minuchihr|last=Sim|first=Steven|date=2007-01-23|website=VirtualANI|archive-url=https://web.archive.org/web/20070120195237/http://www.virtualani.org/minuchihrmosque/index.htm|archive-date=2007-01-20|dead-url=|access-date=}}</ref> û Kelha Kurd ya li nêzîkê Himsê pêk tên<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28928501|title=Crusader castles|last=Kennedy, Hugh (Hugh N.)|date=1994|publisher=Cambridge University Press|isbn=0-521-42068-7|location=Cambridge|oclc=28928501}}</ref>. [[Wêne:Lalish the whole view.jpg|thumb|Kumbedên Lalişê]] Di sedsalên 12 û 13an de [[Eyûbî|Dewleta Eyûbî]] di bandora pêşiyê wan ê [[Fatimî]], û reqîbê wan ê [[Seferên xaçperestan|Xaçparêzan]] de gelek avahî li seranserê Rojhilata Navîn ava kirine û her wiha teknîkên xwe jî pêş ve xistine.<ref>Peterson, 1996, p.26.</ref> Jinên malbata Eyûbî di parastina avahiyên nû de roleke giring girtine.<ref>Necipoğlu, 1994, pp.35–36.</ref> Berhemên herî navdar ên Eyûbî Mizgefta Xelîl el-Rehman, ya ku Gola el-Rehman a li Rihayê dorpêç dike, Kelha Qahîreyê<ref>Harry Ades, ''A Traveller's History of Egypt'', Arris Publishing Ltd. 2007 {{ISBN|1-905214-01-4}} p.226</ref> û piraniya beşên Kelha Helebê ne.<ref>{{Citation|title=The Citadel of Aleppo: Description, History, Site Plan and Visitor Tour (Guidebook) |url=http://archnet.org/library/documents/one-document.jsp?document_id=10623 |first1=Julia |last1=Gonnella |publisher=[[Aga Khan Trust for Culture]] and the Syrian [[Directorate-General of Antiquities and Museums]] |year=2008 |isbn=978-2-940212-02-6 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120609095149/http://archnet.org/library/documents/one-document.jsp?document_id=10623 |archivedate=9 June 2012}}</ref> Beşa giring a din ji mîrasa avahîsaziyê ya kurd bi banê xwe yê konîk a orîjînal herêmê hecê yê ezîdiyan Lalîş e, ku ji dawiya sedsala 12an/destpêka 13an heta niha gihaştiye. Di serdemên li pey de jî, serokên kurd û dewlet û emîrîtiyên wan li dinyayê şopa xwe bi forma mizgeft, keleş û bircan hiştine. Hin ji wan xirab bûne, hinek din jî bi armanca mîrasa kurd a çandî ji holê rakirinê hatine hilweşandin wekî mînak Birca Belek ya Emîrîtiya Botan e. Mînakên navdar [[Kela Xoşabê]] ji sedsala 17-an,<ref>Verity Campbell - Turkey - 2007 - 724 pages, page 643, {{ISBN|1-74104-556-8}}</ref> Kela Şerwanê ya ji destpêka sedsala 18an, û Pira Dêrîn a Elwen li Xaneqînê ji sedsala 19an. Ya herî navdar [[Qesra Îshaq Paşa]] li Bazid e, ku ev avahî bi bandorên mezin ji her du kevneşopên mîmariya anatolî û îranî hatiye avakirin. Avakirina Qesrê di sala 1685an de bi serokatiya Çolak Ebdî Paşa, begekî împeratoriya Osmanî, dest pê kiribû û avahî di sala 1784an de ji hêla neviyê wî, Îsheq Paşa ve hatiye xilaskirin.<ref>Lonely Planet (2012) '[http://www.lonelyplanet.com/turkey/the-black-sea-and-northeastern-anatolia/dogubayazit/sights/palace/ishak-pasa-palace Ishak Pasha Palace]'. Retrieved 7 July 2013.</ref><ref>Institut kurde de Paris (2011) '[http://www.institutkurde.org/en/publications/bulletins/pdf/318.pdf THE RESTORATION OF ISHAQ PASHA'S PALACE WILL BE COMPLETED IN 2013]'. Retrieved 7 July 2013.</ref> Bi qasî 100 jûreyên di nav de mizgeft, odeyên xwaringehê û zîndanan pêk tê û bi şekirinên hêja hatine xemilandin, ev Qesr xwedî nasnameyekê ye ku yek ji baştirîn mînaka avahîsaziya serdema Osmaniyan û ya Anatolyayê ye. Di salên dawî de, Hikûmeta Herêma Kurdistanê çend avahiyên dîrokî wek [[Kela Hewlêrê]] û Mînareya Mudhafaria nû kiriye.<ref>UNESCO Office for Iraq (2007) '[http://www.unesco.org/new/en/iraq-office/culture/erbil-citadel/ Revitalization Project of Erbil Citadel]'. Retrieved 7 July 2013.</ref> === Wêjeya kurdî === {{Gotara bingehîn|Wêjeya kurdî}} === Pêjgeha kurd === {{Gotara bingehîn|Pêjgeha kurd}} === Muzîka kurdî === {{Gotara bingehîn|Muzîka kurdî}} == Civak û jiyana kurdan == Kurdistan ji ber ku cihekî çiyayî ye, daristanên wê pir in û heta ku dilê mirov bixwaze tavgeh, çem û rûbarên wê jî hene. Ligel van jî ji bo çandiniyê jî gelekî bikêr e. Ev gişt bûne sedema vê yekê ku kurd berê xwe bidin çandinî û ajeldariyê (sewaldariyê) û debara xwe bi vê yekê bikin. Ya ku diyar e, ji ber ajeldariyê jiyaneke neteweya kurdan a [[koçber]] hebûye û her tim çûne [[zozan]]an. Jiyana wan li ser pişta çarsiman bûye û li ku cihekî xweş dîtine li wir danîne û maweyekê li wir mane. Ji sewalên xwe havilên qenc girtine û ji hiriya wan ji xwe re cil û ber, kepenek, gore û hwd çêkirine. [[Wêne:Zarokên Dengizî.jpg|thumbnail|çep|Zarokên Kurd]] Ji şîrê wan ji xwe re [[penîr]], [[mast]], [[rûn]] û hwd girtine. Her karê ku ji destê wan hatiye kirine û hêdî hêdî berhemên xwe ji bo nifşên piştî xwe bi cih hêlane. Ji bo ku jiyaneke neteweya kurdan a ajeldarî hebûye, diyar e ku di destpêkê de li çiyayan jiyaye. Ji bo xwedîkirina sewalên xwe li rastî gelek kend û kospan hatiye û ji bo parastina sewalên xwe canê xwe avêtiye xetereyê. Li dijî dijmin, neyar û ajalan şer kiriye. Ji ber van sedeman kurd di pile û payeya yekem de netirs (bi xêret), wêrek û dilêr bûye. Her wisa şerker e û di tu şert û mercan de natirse. Piştî ku gelê kurd li deşt û çiyayan bi vî rengî jiyaye, hêdî hêdî li hin cihan stiriye ûniştecih bûye. ligel çandiniyê sewalvanî jî kiriye. Lewre mijûlî avedaniyê bûye û ligel vê yekê jî fêrî xet û nivîsînê bûye. Hêdî hêdî mil bi milê neteweyên din ên ariyayî ji bo pêşxistina çand û wêjeya xwe hewl daye û têkoşiyaye û kemiliye. [[Wêne:Kurdes Zaza de Diarbekir (Kurdistan).jpg|thumbnail|rast|Kurdên Zaza li Diyarbekir (Kurdistan), 1881]] [[Ely Bannister Soane]] ku yek ji rojhilatnasan e, di geştnameya xwe de dibêje: "Kurd zor camêr, wêrek û netirs in, pir ji nêçîr û yariyan hez dikin. Ew dixwazin li deşt û çiyan bijîn. Ji bindestî û koletiyê hez nakin û jê aciz in. Gotina wan yek e. Gelekî cesûr û jêrek in. Zû fêrî ziman, kar û pîşeyan dibin. Gelekî jiax û niştimana xwe hez dikin û xwe li serî didin kuştin. Kurd gelekî bexşende, dilovan, dilêr, camêr, lêbor, mêvandar û mêvanperwer in. Di nav kurdan de jin xwedî payeyeke berz in û zilamê kurdan gelekî rêz û hurmetê dide jiyana xwe. Di pêkanîna karekî de jê dipirse,. Jin jî mil bi milê zilaman dixebitin. di cotkirin, ajeldarî, maldarî, zarokxwedîkirin û xermanê de mil bi milê zilamê xwe dixebite. Jina kurd gelek bi namûs û damenpak e ku dawa wê pîs bibe jî wê dikujin. Keç bi dilê xwe dizewice. Dildarî reşbelek (cergûbez: di govendê de destênhevgirtina jin û mêran) di nava kurdan de bi nav û deng e û hemû ji şahî, dawet û govendê hez dikin. Ew vê yekê nîşan didin ku kurd diltêr, rûxweş, bi hiş, zana û wêrek in."{{Çavk}} == Dîn == {{Gotara bingehîn|Dînên kurdan}} Neteweya kurdan di her serdemê de li ser ayîn û baweriyekê bûne. Wekî hemû neteweyên din ên ariyayî di şefeqa dîrokê de baweriya kurdan jî bi Xwedê hebûye û ew perestine. Her wiha bi perestina [[heyv]], [[roj]], [[stêrk]], [[agir]], [[av]], [[ba]], [[birûsk]] û tiştên bi vî rengî mijûl kirine. Wan di destpêkê de laşên miriyên xwe binax nekirine. Wan laşên miriyên xwe danîne ser latekî lûtkeyan da ku laşxwir wan bixwin. Bi vî awayî wan xwestiye ku dîsa bikevin nava laşê giyaneweran. Lê paşê ev rêbaz ji holê rakirine û laşê miriyên xwe pêçane û li çiyayan di bin axê de veşartine. === Kurd û zerdeştîtî === {{Gotara bingehîn|Zerdeştîtî}} Paşê ji malbata Espîtmanî ya Medyayê kesekî bi navê [[Zerdeşt]] peyda bûye û bangî gel kiriye ku Xwedayê tek û teniya biparêzin û baweriyê pê bînin. Gel jî bawerî bi wî aniye û ayîna wî qebûl kiriye. Rêz û rêçikên wî bi kar anîne. === Kurd û Îslam === {{Gotara bingehîn|Belavbûna îslamê li Kurdistanê}} [[Wêne:Nimêj.jpg|thumb|Pîreke kurdê misilman nimêj dike.]] Piştî ku ola Îslamê li Kurdistanê belav bû piraniya neteweya kurdan bawerî pê anî û bûne [[Misilman]]. == Şûn û warê kurdan == {{Gotara bingehîn|Kurdistan}} [[Wêne:1684 Curdistan Diarbeck map.jpg|thumb|Nexşeyeke kevnare ku tê de navê Kurdistanê ({{Ziman-fr|Curdistan}}) xuya ye. Ev nexşe di sala 1684an de hatiye çapkirin.]] Ew şûn û warê ku kurd lê dijîn jê re dibêjin [[Kurdistan]]. Di pirtûka ''Dairetûl Mearifail Îslamî''{{fact}} de tê gotin ku Kurdistan parçe-erdekî biçûk e ku ketiye başûrê Rojhilat. Ew ji Loristanê dest pê dike heta meletî dirêj dibe û diçe bakurê Rojava. Dr. [[Mihemed Muîn]] dibêje: "Kurdistan parçe-erdek e ku ketiye Asyaya Rojava û di navbera dewletên Îran, Iraq, Tirkiye, Sûriye û Rûsyayê de hatiye parçekirin. Çiqas ku dilê te bixwaze dewlemend e. Xezîneyên wekî av, [[petrol]], [[sifir]] ([[mis]]), [[hesin]], [[cîwe]] ([[ciwa]]) zêde tê de heye. Gotina Kurdistan di zimanê [[selcûqî|selçûqiyan]] de bi nav û deng bûye. "Hemdulah Mestûfî' ev bajar wekî bajarên Kurdistanê bi êv kirine: Alanî, Elîşter, Behar, Xeftiyan, Derbendî Tacxatûn, Derbendî Zengî, Dibîl, Dînewer, Sultan Avay, Şarezûr, Kengwer, Qirmîsîn, Kirind û Xoşan, Maydeşt, Hersîn û Westam."{{Çavk}} === Niştecihên kurd li parêzgehên Kurdistanê (1985) === {| class="wikitable sortable" border="center" |- !Parêzgeh !Kurd (% ji niştecihan) <ref>Prof. Ebdulla Xefur (1996). Cugrafyay Kurdistan. APEC, Swêd.</ref> |- |[[Silêmanî]] |99% |- |[[Hewlêr]] |89% |- |[[Îlam]] |85% |- |[[Kurdistan]] |85% |- |[[Hekarî]] |97% |- |[[Kirmaşan]] |83% |- |[[Luristan]] |78% |- |[[Sêrt]] |88% |- |[[Dihok]] |83% |- |[[Bidlîs]] |92% |- |[[Mêrdîn]] |85% |- |[[Amed|Diyarbekir]] |89% |- |[[Wan]] |93% |- |[[Riha]] |58% |- |[[Kerkûk]] |85% |- |[[Erzîrom]] |27% |- |[[Mûsil]] |45% |- |} == Malbata kurdan == {{GotarêBingeh|Qewmên Kurdî yên Dîrokî}} {| class="wikitable" |- ! Gel ! Hoz ! Zarava ! Gelhe |- |[[Kurmanc]] |[[Behdînanî]] |[[Kurmancî]] | ± 20.210.872<ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kmr kmr]</ref> |- |[[Soran]] | |[[Soranî]] | 6.750.000 kes<ref>[http://www.ethnologue.com/language/ckb Ethnologue - Kurdish, Central]</ref> |- |[[Dimilî]] |[[Kird]], [[Kirmanc]] |[[Dimilî]], [[Kirdkî]], [[Kirmanckî]] | 2.500.000 û 3.500.000{{Çavk}} |- |[[Kurdên Başûrê|Başûrî]] |[[Feylî]], [[Sincawî]], [[Kelhûr]], [[Şêxbizin]] |[[Kurdí Xwarig|Başûrî]] | 3–5 milyon [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sdh] |- |[[Hewramanî]] |[[Şebekî]] |[[Goranî (kurdî)|Goranî]] | 1.2 milyon {{Çavk}} |- |[[Kurdên Anatolyayê]] | |[[Kurdî]], [[Romî]] | |- |[[Kurdên Xorasanê]] | |[[Kurdî]], [[Farisî]] | |} == Galerî == <gallery> File:Mercier. Kurde (Asie). Auguste Wahlen. Moeurs, usages et costumes de tous les peuples du monde. 1843.jpg|Mercier. Kurde (Asie) ji hêla Auguste Wahlen ve, 1843 File:AmadeoPreziosi1816 1882.jpg|Şerrvanên kurd ji hêla [[Amadeo Preziosi]] ve. File:3. Turquie d'Asia - 3. Vilayet de Koniah - 10. Planche.png|Jinên kurd, ermenî û tirk bi cilên xwe yên kevneşopî, 1873. File:Zakho Kurds by Albert Kahn.jpg| Kurdên [[Zaxo]]yê ji hêla [[Albert Kahn]], salên 1910an. File:Kurdish Cavalry in the Caucasus Mountains. The New York Times, January 24, 1915.jpg|Siwariyên kurd ên di geliyê çiyayên Qefqasyayê de (''[[The New York Times]]'', 24ê kanûna paşîn 1915). File:Jina-kurd-kurdish-woman-kurt-kadini.jpg|Jineke kurd a ji [[Kerkûk]]ê, 1922. File:A Jaf chief, S. Kurdistan.jpg|Serêşîrekî kurd. File:Antoin Sevruguin 1 kurdish woman.jpg|Jineke kurd a ji [[Pîranşar]]ê, [[Îran]], [[Antoin Sevruguin]]. File:Kurdish man on horseback 1974.jpg|Merekî kurd ê li ser hespê, 1974. File:Guard at Citadel - Erbil - Iraq.jpg|Mêrekî kurd ê bi cilên kevneşopî, [[Hewlêr]]. File:Keja Darayî.jpg|Zarokeke kurd a ji [[Mêrdîn]]ê. File:Kurdish kids in traditional clothing.jpg|Zarokên kurd bi cil û bergên kurdan </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Newroz]] * [[Hevexştre]] * [[Medan]] * [[Arşakiyan]] ** [[Pehlewanistan|Pehlewan]] * [[Kardox]] * [[Gutî|Kurtiyan]] * [[Kîrtiyan]] * [[Lolo]]yan * [[Çevengên neteweyiyên Kurdan]] * [[Lîsteya xanedan û mîrgehên kurdan]] == Çavkanî == * {{werger çavkanî|en|Kurds}} {{Çavkanî|2}} == Bîbliyografî == * [[Sidîq Borekeyî]] (Sefîzade), ''Mêjûyî Wêjeyî Kurdî'', Tebrîz, 1951. * [[Martin van Bruinessen]], ''Agha, Shaikh and State'', London, 1992. * [[Cegerxwîn]], ''Dîroka Kurdistanê'', cild 1, Stockholm, 1985. * [[Prof. Katrak]], ''Zimanê Zerdeşt''. Tehran, 1966. * [[Chris Kutschera]], ''Le mouvement national kurde'', Paris, 1979. * [[Davis McDowall]], ''A Modern History of the Kurds'', London-New York, 1996. * [[Vladimir Minorsky]], ''Kürtler'', Koral Yayınları, Stenbol, 1992. * [[Basil Nikitin]], ''Les Kurdes: Étude sociologique et historique'', Parîs, 1956. (Wergera tirkî: ''Kürtler''. Weşanên Deng, Stenbol 1991). * [[Baba Merdûx Rûhanî]], ''Tarîxê Meşahîrê Kurd'', Tehran, 1952. * [[Elaeddîn Secadî]], ''Mêjûyî Edebî Kurd'', Bexda, 1056. * [[Etem Xemgîn]], ''Dîroka Kurdistanê'', cild 1, Koln, 1992. * [[Muhemmed Emîn Zekî]], ''Dîroka Kurd û Kurdistanê'', Bexda, 1931. * [[Mele Mehmûdê Bazîdî]], [[Adetên kurdan (pirtûk)|'Edetên Kurdan]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Kurdish people}} {{Diyasporaya kurdan}} {{Bûyerên komkujiyê û êrîşên ser gelê kurd (sedsalên 20 û 21ê)}} {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Gelê Kurdistanê]] [[Kategorî:Kurd]] [[Kategorî:Neteweyên îranî]] [[Kategorî:Neteweyên Asyayê]] mffdao8rrbsgc5fx1xih1zc0yaecg2f 0 7354 1096042 1081399 2022-08-23T13:53:34Z Aliargic.tr.krd 50869 /* Dokumanterên dîrokî */Hat rast kirin. wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane }} '''Faysal Dağlı''' (jdb. [[4ê kanûna paşîn]] [[1966]] li [[Farqîn]]ê) rojnamevan, [[derhêner]] û nivîskarekî [[kurd]] e. Dağlı di sala [[1966]]an de li [[Amed]]ê li navçeya [[Farqîn]]ê hate dinyayê. Di [[zanîngeha Dîcleyê]], di beşa wêjeyê de xwendiye. Ji sala [[1988]]an û vir ve rojnamevaniyê dike. Heta niha sê ji wan bi tirkî, heft pirtûken wi hatine weşandin. Dağlı di navbera salên [[1996]] û 2007an de di TV'yên kurdî de ji 2 sedî zêdetir belgefîlmên dirokî amade kiriye. Ew niha li [[Almanya]]yê dijî. Faysal Dağlı heta [[hezir]]ana 2010an edîtorê giştî yê rojnama siyasî-mehane ''[[Le Monde diplomatique]]'' çapa kurdî bû. == Pirtûk == * ''1994 [[Birakujî(pirtûk)]]'' * ''1996 Ateşten Portreler'' * ''2001 Nameya Dîjle'' * ''2002 Şerê Navxweyî Kurd'' * ''2002 Uzak Yazılar'' * ''2003 Welatê Me'' * ''2005 Bircên Bêdengiyê'' ==Fîlmnîgarî== ===Dokumanterên dîrokî=== *3 Nifşên Serhilder: Malbata Bedirxaniyan *Li Cîhanê Kurdoloji *Li Pey Rêça Pêxemberê Wendayî: Zerdeşt *Vejîna Dûyem li Kurdistanê /Tofana Nûh *Mîre Dîrokê/Gilgameş *Di Çavkaniyên Pîroz de Kurd û Kurdistan *Bapîrê Pêxemberan /Abrahamê Kurdistanî *Anabasîs / Vegera Dehhezar Ji Kurdistanê *Aleksander (Îskenderê Mezin) Li Kurdistanê *Li Kurdistanê Generalekî Alman /Moltke *Şaristaniya Wendayî/Med *Qahramanekî Bê Nasname / Selahadîné Eyûbî *Bi Evîn Mem, Bi Zîn Veqetîn / Ahmede Xanî *Bendên Pêşîn yên Dîrokê /Şerefname *Bavê Dîrokê û Sêviyên Dîrokê / Heredot-Historîka û Kurd *Avesta *Rêvîngiya Berbi Kurdistanê Ve / Romana Karl May *Rojnama Kurdistan ===Dokumanterên serhildanên kurdan=== *Serhildana Şêx Mahmûde Berzencî *Serhildana Simko yê Şikak *Peymana Lozanê *Serhildana Şeyh Saîd *Xoybûn û Serhildana Araradê *Serhildana Koçgîrî *Berxwedana Dersimê *Komara (Mahabad) Kurdistanê *Serhildana Barzanî ===Bernameya "Welatê Me"=== 65 Dokumanterên Bajarên Kurdistanê == Girêdan == *[http://www.lemonde-kurdi.com/author/faysal-dagli Nivîsên Faysal Dağlı di ''Le Monde diplomatique'' kurdî de]{{Mirin girêdan|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Kategorî:Kurdnasî]] [[Kategorî:Nivîskar|Dagli, Faysal]] [[Kategorî:Mêr|Dagli, Faysal]] [[Kategorî:Derhêner|Dagli, Faysal]] [[Kategorî:Rojnamevan]] [[Kategorî:Kesên ji Farqînê]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1966]] {{Nivîskar-şitil}} 4ja1j3zmfrn1xzgdqjoa5euurqphco5 0 8995 1096068 1094733 2022-08-23T23:55:10Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] trfn4ltd59cvm2jetto74vj5r7gr7it 1096069 1096068 2022-08-24T00:56:45Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 92ewz2p7mfoe24xbrupgr32wtunh9gf 1096070 1096069 2022-08-24T00:58:47Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 1ctn57hr1n6ditygo2n4abs2pjszqbo 1096071 1096070 2022-08-24T01:00:01Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] qtzueada1023cp4zh06zcf5wwn2z1bh 1096072 1096071 2022-08-24T01:02:26Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] fxtv9au67t2l1r8gn40nalbl4zx0abr 1096073 1096072 2022-08-24T01:03:18Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] duddsj9xy9myvdc9kjbe22nsuxe8rft 1096074 1096073 2022-08-24T01:10:56Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] kroayk3xm92jxbf5axf9j5s9vns4b7i 1096075 1096074 2022-08-24T01:12:51Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Komara Tirkiyeyê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 3fgk99mwiawgyll0t3z895hshta9tsb 1096076 1096075 2022-08-24T01:13:42Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] f4neweds6jt8uiji7nd7do4ngfzmu1i 1096077 1096076 2022-08-24T01:16:07Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Dînên Tirkiyeyê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in. Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê.[228] Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] kbsbi1gb00j7zsp9pnnzg7wlc2jypkc 1096078 1096077 2022-08-24T01:16:23Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Dînên Tirkiyeyê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in. Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] kperxvoukil890lmleqlugmcnme8noq 1096079 1096078 2022-08-24T01:17:07Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D /* Dînên Tirkiyeyê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] pjixit1kfo0842sdilxvdvgy15vc5y8 1096080 1096079 2022-08-24T01:19:45Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil mavîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi şeklê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] fz9ugppqdr2irkhkugs869w0k2nq8py 1096094 1096080 2022-08-24T10:25:40Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === [[Wêne: Seljuk Empire locator map.svg|thumb|Mezinbûna Împaratoriya Selcûqîyan.]] Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9'an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] a Mezin ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11. de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 4jd2fudzrteep2v736g5200ut0lrine 1096095 1096094 2022-08-24T10:52:07Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê Tirkî û Îslamê li Anatolyayê derbas bû û belav bû. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. [[Wêne: Ince Minareli Medrese 01.jpg|thumb| Dema Selcûqîyen Anatolyayê Minareli Medrêse.]] '''Medreseya Înce Minarelî ya serdema Selçûqiyan a Anatolyayê (Qonyê, Tirkiye)''' Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 1lecc3bmc3q1nlxwiapne1vpu43rulw 1096096 1096095 2022-08-24T10:56:31Z Penaber49 39672 /* Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16. û 17. de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]]. de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi berfirehkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbecur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] rjmz2wsxptrogazlrwp2yvyyuftdqh8 1096097 1096096 2022-08-24T10:58:09Z Penaber49 39672 /* Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîrokatiya Îroyen Anatolyayê û Tirkiye == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]] de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi dagirkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] iwwlghjf18zgx0djd4dhnpiszcbx3re 1096098 1096097 2022-08-24T11:00:08Z Penaber49 39672 /* Dîroka Anatolyayê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>[[2020]</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Turkey map ku.svg | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîroka Anatolyayê == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]] de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi dagirkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] mursy55qi4syc1ufpo74dnfxel9j55i 1096100 1096098 2022-08-24T11:53:19Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''[[Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir]]''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''[[İstiklal Marşı]]''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>2020</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Carte de la Turquie FR.png | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} | Komênetnik = }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîroka Anatolyayê == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]] de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi dagirkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 7xo4bcn2juc43za23q69cckgw6hgjrq 1096101 1096100 2022-08-24T11:54:25Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = | girêdana_nîşanê = | dirûşm = <br />''Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''İstiklal Marşı''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>2020</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Carte de la Turquie FR.png | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} | Komênetnik = }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîroka Anatolyayê == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]] de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi dagirkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 1zghy87vlltewn9ikctfyx1ba24snjz 1096102 1096101 2022-08-24T11:56:03Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Türkiye | navê_fermî = ''Türkiye Cumhuriyeti'' | navê_kurdî = ''Komara Tirkiyeyê'' | al = Flag of Turkey.svg | girêdana_alê = Alaya Tirkan | nîşan = Emblem of Turkey.svg | girêdana_nîşanê = Nîşan | dirûşm = <br />''Egemenlik, kayıtsız şartsız Milletindir''<ref>[http://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/milli_egemenlik.htm|başlık=Milli Egemenlik]{{Mirin girêdan|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><br>(Serdestî bêqeyd û bêşert a gel e) | sirûda_netewî = <span style="line-height:1.25em;">''İstiklal Marşı''<small><br />''Sirûda Îstiqlalê''</small></span><br /> | cîh = Turkey_(orthographic_projection).svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Tirkî]] | zimanên_tev = [[Zimanê abazayî|Abazayî]], [[Zimanê abxazî|abxazî]], [[Zimanê adigeyî|adigeyî]], [[Zimanê erebî|erebî]], [[Zimanê albanî|albanî]], [[Zimanê avarî|avarî]], [[Zimanê azerbaycanî|azerbaycanî]], [[Zimanê bosnî|bosnî]], [[Zimanê pomakî|pomakî]], [[Zimanê romanî|romanî]], [[Zimanê ermenî|ermanî]], [[Zimanê gurcî|gurcî]], [[hamşenî]], [[hertevînî]], [[Zimanên kabardinî|kabardinî]], [[Zimanê qazaxî|qazaxî]], [[Zimanê qirgizî|qirgizî]], [[tatariya Qirimê]], [[zimanê kurdî]], [[spaniya cihûyan]] (ladîno), [[Zimanê lazî|lazî]], [[Zimanê osetî|osetî]], [[Zimanê ûzbêkî|ûzbêkî]], [[Yewnaniya Pontosê|pontî - yewnaniya Trabzonê]], [[Zimanê yewnanî|yewnanî]], [[suryanî]], [[Zimanê tirkmanî|tirkmanî]], [[Zimanê uygurî|uygurî]] {{Çavk}} | paytext = [[Enqere]] | koordînat_paytext = {{Koord|39|55|N|32|50|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Stembol]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = [[Serokomar Tirkiyeyê|Serokkomar]] | serok_nav = [[Recep Tayyip Erdoğan]] | serok_cure2 = [[Cîgirê Serokê Tirkiyeyê|Cîgirê Serokê]] | serok_nav2 = [[Fuat Oktay]] | serok_cure3 = [[Serokê Dadgeha Makezagonê ya Tirkiyeyê|Serokê Dadgeha Makezagonê]] | serok_nav3 = [[Zühtü Arslan]] | rûerd = 783.562 | av = 1.3 | gelhe = 83.614.362<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |accessdate=2017-03-01 |archive-date=2019-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190129175349/http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24638 |url-status=dead }}</ref> | gelhe_sal = <nowiki>2020</nowiki> | berbelavî = 102 | serxwebûn = [[29ê çiriya pêşîn]] a [[1923]] | TBH_giştî = | TBH/mirov = | TBH_sal = | dirav = Türk Lirası (Lîraya Tirkî) | dem = [[UTC+3]] | nîşana_înternetê = .tr | koda_telefonê = +90 | nexşe = Carte de la Turquie FR.png | nexşe_sernav = | malper = {{URL|https://www.turkiye.gov.tr/|Portala Webê ya Tirkiyeyê}} | Komênetnik = }} {{Wergerîne|ckb|ziman2=ar|bijartî=1|ziman3=pt}} '''Tirkiye''', '''Turkiya''' an jî '''Komara Tirkiyeyê''' (navê fermî {{Bi-tr|Türkiye Cumhuriyeti}}) [[welat]]ekî [[Ewropa]]yî-[[Asya]]yî ye ku li [[nîvgirav|nîvgizirta]] [[Anatoliya]]yê li başûrê rohavaya Asyayê heta nîvgizirta [[Balkan]]ê li başûrê rojhilata Ewropayê dikeve ye. Tixûbên Tirkiyeyê bi heşt welatan re hene: [[Bulgaristan]] li bakurê rojavayê, [[Yewnanistan]] li rojavayê, [[Gurcistan]] li bakurê rojhilatê, [[Ermenistan]], [[Komara Îslamî ya Îranê|Îran]] û [[Komara Azerbaycanê]] li rojhilatê, [[Iraq]] û [[Sûriye]] li başûrê rojhilat û başûrê wê dikevin. Ew bi [[Deryaya Navîn]] li başûrê, [[Deryaya Egeyî]] li rojavayê û [[Deryaya Reş]] li bakurê tê dorpêç kirin. [[Deryaya Marmara]] jî li navbera xakên Tirkiyeyê dikeve. Ev [[derya]] wekî sînorê [[parzemîn]]a Ewropayê û Asyayê tê hesibandin û bi vî awayî Tirkiyê welatekê du-parzemînî ye. == Etîmolojî == Xanedaniya tirkan a ewil navîna salên 552-744 li herêma Asyaya Navendî û Çînê bi navê [[Xanedaniya Goktirkan]] ({{bi-tr|Göktürk Kağanlığı}}) hatiye damezirandin. Navê "Türk" bi awayê ku hiro tê bakaranîn cara yekem li ser nivîskek a di heyna Göktürkan de derbas dibe. Çîniyan di wê serdemê de navê tirkan wek ''Tūjué'' bikartînin. Dîroknas [[İlber Ortaylı]] li nivêsarekî xwe de diyar dike ku bazirgan û dîplomatên Cenevîzî û Venedîkî di sedsala 12em de Tirkiye wek ''Turchia'' û ''Turkmenia'' şayesandine. Ji bilî vê navê Tirkiye cara pêşîn di sala 1190î de di çavkaniyek nivêskî de, di weqayînameya [[Seferên Xaçperestan]] derbas dibe.{{Çavk}} [[Abdulhaluk Çay]] diyar dike ku şayesandinê ''Turchia'' kevntir e û tebîrê ''Turchia'' cara pêşîn di sedsala 6em de di çavkaniyên Bîzansê de tê rast lê hatin û dibêje "Va tebîra di sedsalên 9em û 10em de seî qada ku di mavîna çemê [[Volga]]yê heta [[Ewropaya Navendî|Ewrûpaya Navendî]] de dimîne hatiye bikaranîn."{{Çavk}} Hew diyar dike ku va bikaranîna di herêma Qefqazyayê seî Kaẍantiya Hazar wek Tirkiyeya Rojhilat, seî dûgela macar bi aliyê [[Xanedaniya Arpad]]ê hatiye damezirandin jî bi şeklê Tirkiyeya Rohava bûye û heman tebîr ji sedsala 12em pê ve seî Anadolyayê hatiye bikaranîn. Di dîrokê de di sedsalên 13em û 14em de Memlûkên Misrê jî navê Tirkiye bikaranîne: ''"ed-devlet üt Türkiya"'' (1250-1387){{Çavk}} Di Dewleta Osmanî de heta sedsala 19'emîn de navê Tirkiye nedihat bikaranîn; Navên ''Devlet-i Âliyye'' (bixwîne: Dewlet-î Alîyye), ''Devlet-i Osmaniye'' (bixwîne: Dewlet-î Osmanîye), ''Memalik-i Şahane'' (bixwîne: Memalîk-î Şahane), ''Diyar-ı Rum'' (bixwîne: Dîyar-i Rum) hatin bikaranîn. Lê tê zanîn ku li derveyî welêt car caran li şûna Împeratoriya Osmanî navê Tirkiye hatiye bakaranîn. Xerîteyên ku di wê heynê de bi zimanên biyanî hatine çêkirin vî rewşê diyar dikin. Paşînga nav Jön Türkan şûna Osmaniye (bixwîne: Osmanîye) navên mîna Türkistan (bixwîne: Tûrkîstan), Türkeli (bixwîne: Tûrkelî), Türkili (bixwîne: Tûrkîlî) hatine pêşniyaz kirin lê ji ber ku di Asyaya Navendî de herêmekê bi navê Türkistan heye ew yek nehatiye pejirandin. Di makezagonê de (1921) navê "Türkiye" hatiye nivêsandin û bi îlankirina komarê di sala 1923î de navê dewletê wek Türkiye Cumhuriyeti (bi kurdî: Komara Tirkiyeyê) misoger bû. == Dîroka Anatolyayê == [[Wêne: Göbekli2012-21.jpg|thumb|Bi Tirkî „Göbelkitepe“, 3200 sala kevîn.]] [[Wêne: Lion Gate, Hattusa 01.jpg|thumb| Çekirînê Hittîtiyan]] Îro nîvgirava [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]] ku di nav sînorên Tirkiyeyê de ye, yek ji kevintirîn wargehên mirovan ên cîhanê ye. Li herêmê heya destpêka Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê|Neolîtîkê]] û serketinên leşkerî yên [[Îskenderê Mezin|Îskenderê Makedonî]] jî gelek neteweyên kevnar ên Anatolyayê li herêmê hebûna xwe domandin. Piraniya van gelan bi zimanên Anatoliyê diaxivîn, ku ew şaxek ji malbata [[Zimanên hind û ewropî|zimanên hind-ewropî]] tê dîtin. Hin [[lêkolîner]] destnîşan kirine ku zimanên hind-ewropî ji zimanên Hîtît û Lûwî belav bûne, ku ew jî zimanên kevnar ên Anatolyayê ne. Her wiha [[Trakya|Trakyaya Rojhilat]] ku beşeke biçûk a Tirkiyeyê li parzemîna [[Ewropa]] pêk tîne, xwedî dîrokeke niştecihbûnê ya 40 hezar salî ye û şêniyên herêmê beriya 6000 salan dest bi çandiniyê kirine û derbasî serdema neolîtîk bûne. [[Girê Mirazan]], ku dîroka wê vedigere nêzîkî 10.000 sal berî zayînê û di nav sînorên navenda bajarê [[Riha]] de ye, cihê herî kevnar avahiya olî ya naskirî ya li ser xaka welêt e. „Çatalhöyük“ li Anatoliya Navîn, ku tê texmînkirin ku dîroka wê vedigere 7500 BZ an jî 5700 BZ, niştecîhek pir mezin a serdema Neolîtîk û Sifir e û wekî bajarê Serdema Neolîtîk a herî baş hatî parastin hate destnîşan kirin û di Tîrmehê de wekî Mîrateya Cîhanê ya [[UNESCO]] hate ragihandin 2012. Kampusa Çayönü ya ku di nav sînorên navçeya [[Erxenî]] ya [[Amed|Amedê]] de ye û dîroka wê di navbera salên 8200-6000 berî zayînê de tê texmînkirin, wekî mînakek ji van avahiyan tê nîşandan. Li bajarê qedîm Troya yê [[Çanakkale|Çanakkaleyê]] niştecihên ku di Serdema Neolîtîkê de dest pê kirine heta [[Serdema hesinî]] dewam kirine. Yekemîn niştecihên Anatolyayê yên ku tê zanîn civaka [[Mîtanî|Hattî]] û [[Hurî]] ne. Ev her du miletên ne hind-ewropî berî zayînê li dora sala 2300 li Anatoliya Navîn û Rojhilatê dijîn. Hattî û Hûrî cihê xwe ji Hîtîtan re hiştin dema Hîtît ku yek ji neteweyên Hind-Ewropî ye di salên 2000-1700 berî zayînê de hatin Anatoliyê. Hîtîtan beriya zayînê di sedsala 13'an de li herêmê yekemîn padîşahiya mezin ava kirin. [[Suryanî|Asûrî]] jî ji sala 1950 heta sala 612 berî zayînê zevt kirin û li welatên başûr-rojhilatê Tirkiyeya îroyîn bi cih bûn. Bi nivîsên [[Suryanî|Suryaniyan]] dihate hînbûn ku [[Urartû|Urartî]] di sedsala 9'an a beriya zayînê de li bakur hevrikên xurt ên Asûriyan bûn. Ûrartûyên ku ji sala 612 berî zayînê ve nikarîbûn bandoreke cidî nîşan bidin, ji aliyê [[Med|Medên]] ku ji [[Kurdên Îranê|Îranê]] hatibûn di sala 590 berî zayînê de hatin tunekirin. Piştî hilweşîna [[Hîtît|Împaratoriya Hîtît]], ku li ser Anatoliya Navîn xwedî serdestiyeke mezin bû, di sala 1180an de beriya zayînê, bajarê Frîgyayê ku ji aliyê Frîgiyan ve ji neteweyên Hind-Ewropî hatibû avakirin, li Anatolyayê serdestiya xwe bi dest xist, heta êrîşên ku ji aliyê Cimmeriyan ve hatin kirin. Sedsala 7. berî zayînê. Piştî Firîgyayê dewletên Lîdya, Karya û Lîkya li herêmê bûn xwedî hêz û xwedî gotin. Lîdyayên ku di warê aboriyê de derketin pêş, li Anatoliya Rojava hebûna xwe domandin heta ku beriya zayînê di sala 546'an de ji aliyê Mîrê [[Împeratoriya Hexamenişî]] Kûrûşê Mezin ve hatin tunekirin. === '''Antîk, Serdema Helenîstîk û Serdema Bîzansê''' === '''''Binêre herwiha''''': [[Împeratoriya Bîzansê]] û [[Konstantînopolîs]] [[Wêne: Battle of Issus.jpg|thumb|Îskenderê mezîn du şere bajarê Îssûse bi leşkerên xwe.]] Di [[Şerê Issus]] de (333 BZ) ji aliyê [[Îskenderê Makedonî]], padîşahê [[Faris III]]. Mozaîka hevdîtina xwe ya bi Daryûs re nîşan dide Beriya zayînê di sala 1200an de li peravên Anatolyayê niştecihbûna Eyolî, Îyon û Yewnanî dest pê kir. Gelek bajarên girîng ên wek [[Miletos]], [[Efes]], [[Smyrna]] û [[Bîzans]] ji aliyê van rûniştvanan ve hatine avakirin. Di dawiyê de, bajarê Megara ji aliyê kolonîstên Yewnanî ve di sala 657 berî zayînê de hat dîtin. Dîsa di vê serdemê de, berî zayînê di sedsala 6an de, li ser axa îroyîn a [[Ermenistana rojava|Rojhilate Tirkiye]] dewletek ji aliyê [[Xanedaniya Orontîd]] a [[Ermenî|Ermeniyan]] ve hatiye damezrandin. Anatolya di sedsalên 6 û 5an berî zayînê de kete bin desthilatdariya [[Împeratoriya Hexamenişî]], dewleteke [[Gelê Farsê|farisan]], û ev serwerî heta sala 334an berî zayînê di bin serweriya Padişahiyê Makedonyayê Îskenderê Mezin de berdewam kir. Îskenderê ku ber bi hundirê Anatolyayê ve pêş ket; Digihîşt heta [[Frîgya]], [[Kapadokya]] û herî dawî jî [[Kîlîkya]]. Piştre, di Şerê Issosê de, ku li dora [[Îskenderûn|Îskenderûnê]] ([[Antakya]]) bû, û piştre di şerê Gaugamela de, ku li dora [[Iraq|Iraqê]] bû, desthilatdarê Hexamenî III. Daryûs wêran kir. Paşê, Padişahê Fars III. wî Daryûs hilweşand û Împaratoriya Axamenîs bi temamî bi dest xist. Daryûsê ku şikestinek mezin xwar, sirgûnî [[Firat|rojhilatê Firatê]] hate kirin û bi vî awayî serdestiya [[Persan]] a li Anatolyayê bi dawî bû. [[Wêne: Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|thumb|Kîlisê Hagia Sophia ji waxtên Bizansê, wekî îroyen ê Misîlmana ye.]] [[Wêne: Campidoglio statue.jpg|thumb| Statûya Canpidoglio]] Damezrênerê bajarê [[Konstantînopolîs|Konstantînopolisê]] û [[Împaratoriya Romaya Rojhelat]], ku bi navê "Mezin" tê naskirin, Konstantîn I. Têkiliya çandî û tevgera Helenîzasyonê di serdema Îskenderê Makedonî de hat destpêkirin. Piştî mirina ji nişka ve Îskender li [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sala 323 berî zayînê de, Anatolya hat parçekirin û padîşahiyan biçûk ên [[Helenîstîk]] derketin holê. Ev hemû padîşah di nîvê sedsala 1ê berî zayînê de bûne beşek ji komara Romayê. Tevgera Helenîzasyonê ya ku ji hêla Îskenderê Makedonî ve bi serketinên wî ve hatibû destpêkirin, di dema [[Împaratoriya Romayê]] de zûtir bû. Ji ber vê sedemê ziman û çandên Anatolyayê yên ku di sedsalên berê de hebûn ji holê rabûn û cihê xwe ji ziman û çanda yewnanî re hiştin. Di sala 324an de, Împaratorê Romayê Konstantîn I, paytexta împaratoriyê bar kir Bîzans û navê bajêr guhert û kir Nova Roma. Du kurên Qeyser Theodosius I (379-395) piştî mirina bavê wan di sala 395 de, Împeratoriya Romayê li Rojhilat û Rojava dabeş kirin. Împaratoriya Romaya Rojava, ku paytexta wê Roma ma, di sala 476 de hilweşiya. Bajarê ku di nav gel de wek Konstantînopol ([[Stembol]]) navdar bû, bû paytexta Împeratoriya Romaya Rojhilat. Împaratoriya Romaya Rojhilat di salên paşerojê de dest bi navê Împeratoriya Bîzansê kir, li beşeke girîng a xaka Tirkiyeyê ya îroyîn serdest bû û heya sala 1453, dema ku Tirkên [[Împeratoriya Osmanî]] Stenbol girtin, hebûn. === Serdema Selcûqî û Împaratoriya Osmanîyan === Piştî ku Tirkên Ogûz bûn Misilman, nêzî alema [[Îslam|Îslamê]] bûn û di sedsala 9an de li bakurê [[Deryaya Qezwînê]] û Behra Aralê dest bi bicihbûna xwe kirin. Di sedsala 10an de, [[Selcûqî|Selçûqiyan]] ji welatê bav û kalên xwe, [[Asyaya Navendî]], bi tevlêkirina axa Farisan di nav sînorên xwe de, dest bi koça rojava kirin û [[Dewleta Selcûqîyan|Dewleta Selçûqiyan]] ava kirin. Di nîvê duyemîn ê sedsala 11an de Selçûqiyan dest bi niştecihbûnê kirin û êrîşî herêmên [[Bakurê Kurdistanê|rojhilatê Anatolyayê]] kirin. Di sala 1071ê de, di serdema Siltan Alp Arslan de, bi serketina Selçûqiyan re piştî şerê Manzîkertê yê di navbera [[Tirk|Tirkên]] Selçûqî û Împaratoriya Bîzansê de, tevgera [[Tirknasî]] û îslamiyetê li ser axa Anatolyayê dest pê kir. Bi vê tevgerê re zimanê tirk derbasê Anatolyayê bûn û belav bûn. Ji ber vê yekê [[Xiristiyanî]] û [[Yewnanî]] ku li herêmê belav bûbûn, hêdî hêdî misilmantî û çanda tirkan li şûna xwe girtin. Piştî belavbûna Împaratoriya Mezin a Selçûqiyan, [[Selcûqiyên Romê|Sultanên selcûqîyen ya Anatolyayê]] ku li ser mîrekiyên din ên Tirk ên li Anatoliyê desthilatdar bû, demeke dirêj li Anatoliyê desthilatdarî kir. Selçûkiyên Anatoliyê ku paytexta wan bajarê [[Îznîk]] e, piştî ku bajarê Îznîkê di dema [[Sefera xaçperestan a yekem]] de ji aliyê Bîzansiyan ve hat girtin, di sala 1097an de ji aliyê Sultan Kiliçarslan I ve paytexta xwe birin Konyayê û ji vê rojê û vir ve Konya paytexta Dewleta Selçûqiyan e. Selçûqiyên ku serdema xwe ya zêrîn di serdema Siltan Alaeddîn Keykubadê Yekem de jiyaye, piştî mirina I. Alaeddîn ketiye dewra rawestanê. [[Împeratoriya Mongolan]] ji mirina Alaeddîn Keykubad sûd werdigirin, bi êrîşa li ser sînorê rojhilatê Selçûqiyan hewl didin ku bikevin Anatoliyê. Bi rastî, bi têkçûna ku di encama Şerê Kosedagê de di navbera Dewleta Selçûqiyên Anadoluyê û Mongolan de di bin fermandariya Baycu Noyan de di sala 1243 de hat, Anatolya ket bin desthilatdariya Mongolan û Dewleta Selçûqiyan a Anatoliyê qels bû û dev ji xwe berda. cihê mîrekiyên tirkan e. Di nav van mîrektiyan de, Mîrektiya Osmanoğulları, ku li derdora Söğut û Bilecikê hatibû damezrandin, di dawiya sedsala 13an de serxwebûna xwe ragihand. [[Wêne: Kusatma Zonaro.jpg|thumb|Şere Konstantinopolîse navbera Tîrken Osmanîyan û Yewnanên Bizansê.]] Mîrektiya [[Împeratoriya Osmanî|Osmanî]] ya ku [[Osman Gazî]] serokatiya wê dikir, di salên pêş de gav bi gav mezin bû û li ser [[Anatolya]], [[Balkan]], [[Afrîkaya Bakur]] û [[Şam (herêma erdnîgarî)|Şam]] serdestiya xwe ava kir. Di 1453 de, II. Di bin serokatiya Mehmed de paytextê Împeratoriya Bîzansê Konstantînopolis hate fetihkirin û împaratorî ji holê rabû. Piştî vê bûyerê Osmanî bûne împaratorî. Di sala 1514an de [[Selîm I]] bi têkbirina Mîrê Safewî [[Şah Îsmaîl]] di [[Şerê Çaldiranê]] de sînorên împaratoriyê ber bi rojhilat ve berfireh kir. Di sala 1517an de [[Şam (herêma dîrokî)|Şam]], [[Misir]] û [[Cezayir]] bi dest xist û li Misirê [[Dewleta Memlûkan|siltanatiya Memlûkan]] hilweşand û hişt ku [[Xanedana Ebasiyan|xîlafeta Îslamê]] derbasî Împeratoriya Osmanî bibe. Dûv re çend şerên deryayî di navbera împaratoriyên Osmanî û [[Portekîzî]] de li ser [[Deryaya Sor]], [[Deryaya Erebî]] û [[Kendava Besreyê]] hatin kirin da ku di [[Okyanûsa Hindî]] de serweriyê bi dest bixin. Serdestiya Portekîzî ya li ser [[Hindistan|Hindistanê]] ji hêla Osmaniyan ve wekî xeteriyek hate dîtin. Ji ber ku vedîtina Cape of Good Hope û [[Amerîkî]], bi saya Vedîtinên Erdnîgarî yên di dawiya sedsala 15an de, bû sedem ku rêyên bazirganiyê yên kevn ên ku bazirganiya di navbera [[Asyaya Rojhilat]] û [[Ewropaya Rojava]] de, ku di destê Osmaniyan de bûn, winda bikin. girîngiya wan û bandoreke neyînî li aboriya Osmanî kir. [[Wêne: Battle of Preveza (1538).jpg|thumb|Şere Prevezayê di sala 1538.]] Împaratoriya Osmanî di sedsalên 16an û 17an de, bi taybetî di serdema [[Suleyman I]] de gihîştiye lûtkeya xwe. Di vê serdemê de, tevahiya Balkanan, Ewropa Navîn û başûrê [[Polonya|Polonyayê]] bi dagirkirina erdên ber bi [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] a [[Elman]] a li rojava ve hatin girtin. Hêzên deryayî yên Osmanî bi ketina pêşbirkên curbicur ên li behrê bi ser ketin. Piştî ku Barbaros Hayreddîn Paşa di Şerê Prevezayê de di sala 1538an de Xaçperestan têk bir, kontrola împaratoriyê li [[Derya Spî]] zêde bû. Li rojhilat hin nakokiyên bi [[Dewleta Sefewiyan]] re, ku ji ber nakokiyên mezhebî û nakokiyên erdnîgarî derketine, carnan veguheriye şer û di navbera sedsalên 16 û 18an de berdewam kiriye. Împaratoriya Osmanî li paş zemanê ma û nikarîbû pêşketinên nû yên wekî Ronesans, [[Şoreşa Zanistî]], [[Serdema Ronahî]] û [[Şoreşa pîşesaziyê]] ku li [[Ewropaya Rojava]] pêk hatin, bîne welatê xwe. Piştî Peymana Karlowitzê ku di sala 1699an de hat îmzekirin, bi dawîbûna Şerên Îttîfaqa Pîroz re, Împaratoriya Osmanî hêdî hêdî dest bi paşveçûnê kir. Gelek reform û Fermana Tanzîmatê ya ku di sedsala 19an de hat ragihandin, bi armanca nûjenkirina welat; lê bi ser neket. [[Wêne: Negotiation of the peace of Karlowitz.jpg|thumb|tekîliyen Aşîtî ya Karlowitzê.]] Bi ser de jî, tevgera Osmanî ya ku ji bo parastina yekparebûna axa welêt hatibû pêşxistin û tê de fikra mirovên ji eslê xwe yên olî û etnîkî yên cuda bi hev re dijîn, bi ser neket û nekarî pêşî li perçebûnê bigire. Di sala 1854an de, di dema [[Krîm|Şerê Kirimê]] de, Împaratoriya Osmanî cara yekem ket nav deynên biyanî; lê deyn nehatin dayîn. Di nava 20 salên pêş de gihîşt asta bilind û bû sedem ku aborî ber bi îflasê ve biçe û dewleta Osmanî bikeve rewşeke dijwar. Piştî vê yekê felaketên wek Krîza Rojhilat a 1875-78 û Şerê Osmanî-Rûsya yên 1877-78 de çêbûn. Di encamê de dema ku aboriya Osmanî ji ber nekarî deynên xwe bide wêrankirin, di sala 1881’an de Düyun-u Umumiye ji aliyê welatên deyndêr ve ji bo misogerkirina berhevkirina deynan hate avakirin. Bi vî awayî kontrola dahatên Împaratoriya Osmanî derbasî destên welatên deyndêr bû. Di destpêka sedsala 20an de Împaratoriya Osmanî li gorî hêzên ewropî bûye welatekî pîşesazî û kêm pêşketî. Lê dîsa jî, ew li Asyaya Başûr-rojhilatê jî bibandor bûn ji ber ku osmaniyan leşker şandin ber vasalê xwe yê herî dûr, Sultanatiya Aceh li [[Sumatra]], [[Îndonezya]]. Hêzên wî yên li Aceh li hember Portekîzên ku derbazî [[Okyanûsa Atlantîk]] û Hindistanê bûn, Sîltanatên Malacca dagir kirin, û [[Spanya]] ku ji [[Amerîkaya Latînî]] derbas bûn û Manîla misilmanên berê li [[Filîpîn|Filîpînê]] dagir kirin, ji ber ku ev hêzên Îberî mijûl bûn. di şerên Osmanî-Habsburgan de ku bi navê Şerên Osmanî-Habsburgî dihatin binavkirin. Wan şerê cîhanê li dijî Xilafetê kirin. Împaratoriya Osmanî li aliyê hêzên navendî ket Şerê Cîhanê yê Yekem û di şer de têk çû. Bi Qanûna Dersînorkirinê ya ku ji ber zêdebûna rageşiya etnîkî ya bi Ermeniyan re di dema şer de hat derxistin, ermenî ji aliyê dewletê ve ji Herêma Rojhilatê Anadoluyê koçî Sûriyeyê kirin. Li gorî çavkaniyên cuda, hate îdîakirin ku di dema koçberiyê de ji 300.000 heta 1.500.000 Ermenî jiyana xwe ji dest dane. Ev mirin ji aliyê gelek çavkaniyên cuda ve wekî Qirkirina Ermeniyan hatine pênasekirin. Li aliyê din aliyê tirk jî diyar kir ku bûyer ne jenosîd in û diyar kir ku ermenî tenê hatine veguhestin. Di dema şerê li împaratoriyê de ji bilî Ermeniyan, Yewnanî û Asûrî jî hatin kuştin û ev bûyer ji aliyê hin çavkaniyan ve weke jenosîd hatin pênasekirin. [[Wêne: Mesopotamian campaign 6th Army Siege of Kut.png|thumb| Kampanyayê Mezopotamyayê, Şere Kûtê.]] Piştî şer, neteweyên girêdayî împaratoriyê ji hev cuda bûn û dewletên nû yên cuda ava kirin. Di 30ê Cotmeha 1918an de Împaratoriya Osmanî bi Hêzên Antant re Agirbesta Mudrosê îmze kir. Peymana Sêvrê ku di 10ê Tebaxa 1920an de hat îmzekirin, axa Osmanî di nav Hêzên Antantê de hat parvekirin, lê nekarî bikeve meriyetê. === Komara Tirkiyeyê === {{Gotara bingehîn}} '''''Binêre herwiha''''': [[Şoreşên Ataturk]] Piştî Peymana Mudrosê ku di dawiya Şerê Cîhanê yê Yekem de hat îmzekirin, bi dagirkirina Stembol, [[Îzmîr]] û welatên din ên Osmaniyan ji aliyê hêzên Antantê ve Tevgera Milî ya Tirk derket holê. Di 19ê Gulana 1919an de bi çûna [[Mustafa Kemal Atatürk]], yek ji navdarên [[Şerê Dardanellê]], bo [[Samsun|Samsûnê]], [[Şerê Rizgariya Tirkiyeyê]], bi armanca betalkirina şert û mercên Peymana Sêvrê û parastina yekitiyê, dest pê kir. ji axa welat di nav sînorên Peymana Neteweyî de. [[Wêne: Sultanvahideddin.jpg|thumb| Padişahiya Mehmed VI. Vahidettin lî Stembolê.]] Di 18ê Îlona 1922an de hemû hêzên dijmin li welêt hatin dersînorkirin û rejîma Tirkiyeyê ya Enqereyê ku ji Nîsana 1920an ve xwe wek hikûmeta rewa ya welêt îlan kiribû, bi qanûnîkirina sîstemê dest bi pergala nû ya siyasî ya komarê kir. ji Împeratoriya Osmanî ya kevn. Di 1'ê Mijdara 1922'an de Meclisa Mezin a Tirkiyeyê siltaniyet betal kir û Împaratoriya Osmanî ya padîşah a 623 salî bi awayekî fermî ji qada dîrokê hat rizgar kirin. [[Peymana Lozanê]] ku di 24ê tîrmeha 1923an de hat îmzekirin, naskirina navneteweyî ya Komara Tirkiyeyê ya nû, ku berdewamiya Împeratoriya Osmanî ye, misoger kir û di 29ê Çiriya Pêşîn a 1923an de, paytexta nû [[Enqere|Enqereyê]] bi fermî wek komarê hat îlankirin. Piştî Peymana Lozanê 1,1 milyon Yewnanên li Tirkiyeyê û 380 hezar Tirkên li Yewnanîstanê di çarçoveya danûstandina nifûsa Tirkiye û Yewnanîstanê de li gorî bendên peymanê ji cih û warên xwe bûn. === Mustafa Kemal Atatürk damezrîner û yekem serokkomarê Komara Tirkiyê ye. === [[Wêne: Mustafa Kemal Atatürk .jpg|thumb| Wêneyên Mustafa Kemal Atatürk.]] Mustafa Kemal, damezrîner û serokkomarê yekem ê Komara Tirkiyê, bi armanca ku dewleta Osmanî-Tirkî ya berê veguherîne komara nû ya laîk, gelek şoreş pêk anî. Di çarçoveya van şoreşan de sultanî û piştre jî xîlafet hatin rakirin, mafê dengdanê û hilbijartinê ji jinan re hat dayîn, [[Alfabeya latînî]] hate danîn û gelek guhertinên din hatin kirin. Meclisa Milet a Mezin a Tirkiyeyê bi Qanûna Paşnavê ku di sala 1934'an de hat derxistin paşnavê "Atatürk" da wî. Eşîrên federâlên [[Kurd]] û [[Zaza]] bi serokatiya axayên bi navê Axa û hin komên bi giranî îslamîst li deverên din li dijî van şoreşan derketin û serhildanên Şêx Seîd û Menemen ku ji ber dijberiya li dijî laîktiyê derketin û serhildana Dêrsimê ku şikand. ji ber reforma axê, hêzên ewlekarî yên Tirk, ji hêla ve hat tepisandin. Di [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] (1939-1945) de, Tirkiyê bêalîbûna xwe demeke dirêj parast; lê belê di mehên dawî yên şer de, di 23'ê Sibata 1945'an de, li kêleka Hevalbendan cih girt. Di 26'ê Hezîrana 1945'an de bû yek ji endamên damezrîner ên Neteweyên Yekbûyî. II. Zehmetiyên ku di tepisandina serhildana komunîst a Yewnanîstanê de piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn û daxwaza [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst]] ya ji bo baregeheke leşkerî di Tengava Tirkiyê de derketin, di sala 1947an de ji aliyê [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ve Doktrîna Truman hate ragihandin. Doktrînê ji bo ewlekariya Tirkiye û Yewnanîstanê desteka leşkerî û aborî da. Her du welat di sala 1948 de ji bo ji nû ve avakirina aboriya Ewropî di nav Plana Marshall û OEEC de cih girtin, û paşê di 1961 de bûn endamên damezrîner ên OECD. Tirkiye tevî hêzên [[Neteweyên Yekbûyî]] beşdarî şerê Koreyê (1950-1953) bû, di sala 1952 de li dijî Yekîtiya Sovyetê tevlî [[NATO]] bû. Di encama derbeya ku di 15ê Tîrmeha 1974an de li Qibrisê pêk hat, çalakiyên EOKA-B, planên Enosîs (yekkirina giravê bi Yewnanîstanê re) û gurbûna nakokiyên di nav civatan de, Tirkiyê leşkeran davêje ser sînor. girav di 20ê tîrmeha 1974an de. Piştî 9 salan, Komara Tirkî ya Qibrisa Bakur hat damezrandin û giravê bû du par, lê welat tenê ji aliyê Tirkiyê ve hat naskirin. Di sala 1946’an de serdema komara tirk a yekpartî bi dawî bû. Di salên 1960, 1971, 1980 û 1997'an de dema demokrasiya pir-partî bi destwerdanên leşkerî hat qutkirin. Ji sala 1980-an û vir ve ku aboriya Tirkiyê serbest hat berdan, welatê wî gihîştiye mezinbûna aborî û aramiya siyasî. Ji sala 1984an ve [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] dest bi kampanyayên serhildan û êrîşan li dijî hikûmetên Tirk kir; Li gorî daneyên fermî di encama nakokiyên di navbera partiyan de zêdetirî 40 hezar kes mirine. Di sala 2012 de danûstandinên aştiyê di navbera partiyan de dest pê kirin, lê danûstandin di 2015 de bi dawî bûn û nakokî dîsa veguherî pevçûnê. Xwepêşandanên ku di sala 2013’an de ji ber rêziknameya Parka Gezî dest pê kirin, piştre veguherî xwepêşandanên li dijî hikûmetê, li gelek parêzgehan derketin, lê ji aliyê hikûmetê ve hatin tepeserkirin. Her wiha di 15’ê Tîrmeha 2016’an de li Tirkiyeyê hewldana derbeya têkçûyî pêk hat. == Trivia == ===Wextê tirkên Anatoliyayê === Li Xorasanê dema [[siltan]] Sancar (1118–1157) de, lawê Melik Şah bû, selcûqiyan demeke xwe ya dina baş dît. Lê ji pê di [[1141]]an de li [[Semerqand]] hembera [[Kara Kitai]]yan de bin ket re çend salan şunda keyîtî hilwaşî ye. Selcûqiyên li Anatoliyayê ji pê binketîniyê di [[1243]]an hembera [[Îlhan]]an re lawaz bûn û di [[1307]]an de hilwaşî. Paşê bi awayê began dabeş bû û li ser bermayiyên vê dewletê [[Împeratoriya Osmaniyan]] ava bû. ===Berî avabûnê=== Komara Tirkiyeyê li ser axa bermayiyên Osmaniyan û li ser axa Kurdistanê hate damezrandin. Mîraseke mezin ya dîrokî, leşkerî, bûrokratî ji Împeratoriya Osmaniyan wergirt. Dewleta Osmaniyan piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] ji aliyê gelek dewletên ewropayî ve hat dagirkirin. Gelek herêmên tirknişîn ketin bindestê wan dewletan. Komara Tirkiyeyê dı 29 çiriya pêşîn 1923an de hatiye îlankirin. ===Serdema yek partî (1923-1945)=== Di vê serdemê de tenê bi navên xwe yên guhertî [[Partiya Komara Gel]] hebû, partî û rêxistinên din hatibûn qedexekirin. Her çend li sala 1930ê Firkaya Serbest hatibe ava kirin jî, di heman salê de ji aliyê partiya desthilat hate girtin. Di vê serdemê de esasen Mustafa Kemal Atatürk û hevrêyên wî li ser avakirin û modernîzekirina dewletê ve mijûl bûn. ==== Serokkomar Mistefa Kemal Atatürk (29 çiriya pêşîn 1923-10 çiriya paşîn 1938) ==== ;:Hikûmeta yekem (30 çiriya pêşîn 1923-6 çiriya paşîn 1924) Piştî hilbijartina [[Mustafa Kemal Atatürk]] bo postê serokkomariyê, hikûmeta yekem ya Tirkiyeyê jî hatiye avakirin. Ev erk ji [[İsmet İnönü]] re hate dayîn û bi partiya xwe [[Fırkaya Gel]] hikûmeta xwe ava kir. ;:Hikûmeta duyem (6 adar 1924-22 çiriya paşîn 1924) Ji ber hindek sedeman hikûmeta yekem hate betalkirin û wekî hikûmeta yekem ji aliyê İsmet İnönü ve hikûmeta duyem bi rêya Firkaya Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta sêyem (22 çiriya paşîn 1924-3 adar 1925) Ev hikûmet ji aliyê Ali Fethi Okyar ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çarem (3 adar 1925-1 çiriya paşîn 1927) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta pêncem (1 çiriya paşîn 1927-27 îlon 1930) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şeşem (27 îlon 1930-4 gulan 1931) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heftem (4 gulan 1931-1 adar 1935) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên Firkaya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta heştem (1 adar 1935-25 çiriya pêşîn 1937) Ev hikûmet ji aliyê İsmet İnönü ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Komara Gel]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta nehem (25 çiriya pêşîn 1937-11 çiriya paşîn 1938) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel ve hatiye avakirin. ;Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950) Piştî mirina Mustafa Kemal Atatürk, hevrêyê wî İsmet İnönü bû serokkomarê nû yê Tirkiyeyê. Heta piştî şerê cîhanî yê yekem jî ma li ser postê xwe. ;:Hikûmeta dehem (11 çiriya paşîn 1938-25 kanûna paşîn 1939) Ev hikûmet ji aliyê Mahmut Celal Bayar ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta yanzdem (25 kanûna paşîn 1939-3 nîsan 1939) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta danzdem (3 nîsan 1939-8 tîrmeh 1942) Ev hikûmet ji aliyê Refik Saydam ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta sêzdehem (8 tîrmeh 1942-9 adar 1943) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Sraçoğlu ye. ==== Serokkomar İsmet İnönü (11 çiriya paşîn 1938-22 gulan 1950)==== ;:Hikûmeta çardehem (9 adar 1943-7 tebaxa 1946) Ev hikûmet ji aliyê Şükrü Saraçoğlu ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. Hikûmeta duyemîn ya Şükrü Saraçoğlu ye. ;:Hikûmeta panzdehem (7 tebaxa 1946-10 îlon 1947) Ev hikûmet ji aliyê Mehmet Recep Peker ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta şanzdehem(10 îlon 1947-10 xizîran 1948) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hevdehem (10 xizîran 1948-16 kanûna paşîn 1949) Ev hikûmet ji aliyê Hasan Saka ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ;:Hikûmeta hejdehem (16 kanûna paşîn 1949-22 gulan 1950) Ev hikûmet ji aliyê Şemsettin Günaltay ve û bi rêya kadroyên Partiya Komara Gel hatiye avakirin. ===Serdema pir partiyan (1945-...)=== ====Serokkomar Celal Bayar (22 gulan 1950-27 gulan 1960)==== ;:Hikûmeta nozdehem (22 gulan 1950-9 adar 1951) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 20em (9 adar 1951-17 gulan 1954) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 21em (17 gulan 1954-9 kanûna pêşîn 1955) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 22yem (9 kanûna pêşîn 1955-25 çiriya paşîn 1957) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. ;:Hikûmeta 23yem (25 çiriya paşîn 1957-27 gulan 1960) Ev hikûmet ji aliyê Adnan Menderes ve û bi rêya kadroyên [[Partiya Demokrat-Tirkiye]] hatiye avakirin. Bi derbeyeke leşkerî dawî li hikûmetên Adnan Menderes hat. Jixwe piştî vê rûdanê êdî di nav artêşa Tirkiyeyê de, parêzvaniyê komarê destpê dike û ev jî çend salan carekê dibe sedema derbeyên leşkerî. ====Serokkomar Cemal Gürsel (27 gulan 1960-28 adar 1966)==== ;:Hikûmeta 24em (30 gulan 1960-5 kanûna paşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 25em (5 kanûna paşîn 1961-27 çiriya pêşîn 1961) Ev hikûmet ji aliyê Cemal Gürsel vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 26em (20 çiriya paşîn 1961-25 xizîran 1962) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û [[Partiya Edaletê]] bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 27em (25 xizîran 1962-25 kanûna pêşîn 1963) Ev hikûmet ji aliyê koalîsyona CHP û YTP bi serokatiya Ismet Inonu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 28em (25 kanûna pêşîn 1963-20 reşemeh 1965) Ev hikûmet ji aliyê partiya CHP û bi serokatiya Ismet Inonu vê hatiye avakirin ;:Hikûmeta 29em (20 reşemeh 1965-27 çiriya pêşîn 1965) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CKMP û YTP bi serokatiya Suat Hayri Urguplu hatiye avakirin ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ====Serokkomar Cevdet Sunay (28 adar 1966-28 adar 1973)==== ;:Hikûmeta 30em (27 çiriya pêşîn 1965-3 çiriya paşîn 1969) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 31em (3 çiriya paşîn 1969-6 adar 1970) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 32yem (6 adar 1970-26 adar 1971) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya Suleyman Demirel hatiye avakirin ;:Hikûmeta 33yem (26 adar 1971-11 kanûna pêşîn 1971) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 34em (11 kanûna pêşîn 1971-22 gulan 1972) Ev hikûmet bi serokatiya Nihat Erim ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ====Serokkomar Fahri Koruturk (6 nîsan 1973-6 nîsan 1980)==== ;:Hikûmeta 35em (22 gulan 1972-15 nîsan 1973) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CHP û MGP pêk tê û bi serokatiya [[Ferit Melen]] ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 36em (15 nîsan 1973-26 kanûna paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP û MGP pêk tê û bi serokatiya Naim Talu ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 37em (26 kanûna paşîn 1974-17 çiriya paşîn 1974) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP û MSP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 38em (17 çiriya paşîn 1974-31 adar 1975) Ev hikûmet bi serokatiya Sadi Irmak ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 39em (31 adar 1975-21 xizîran 1977) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, CGP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 40em (21 xizîran 1977-21 tîrmeh 1977) Ev hikûmet ji partiya CHP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 41em (21 tîrmeh 1977-5 kanûna paşîn 1978) Ev hikûmet ji koalîsyona AP, MSP û MHP pêk tê û bi serokatiya Suleyman Demirel ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 42yem (5 kanûna paşîn 1978-12 çiriya paşîn 1979) Ev hikûmet ji koalîsyona CHP, CGP û DemP pêk tê û bi serokatiya Bulent Ecevit ve hatiye avakirin ;:Hikûmeta 43yem (12 çiriya paşîn 1979-12 îlon 1980) Ev hikûmet ji aliyê partiya AP û bi serokatiya [[Süleyman Demirel]] ve hatiye avakirin ==Têkiliyên derve yên Komara Tirkiyeyê== {{GotarêBingeh|Têkiliyên derve yên Tirkiyeyê}} Têkilîyên derve yên komara Tirkîyeyê bi rêya Wezareta Derve ya Tirkîyeyê tên meşandin. Têkiliyên Tirkiyeya modern bi taybetî piştî avakirina komarê li sala 1923yê hatin destpê kirin. Lê di bingehê de berdewamiya Împeratoriya Osmanî ya perçebûyî bû. Piştî Şerê cîhanî yê yekem, têkiliyên împeretoriya Osmaniyan hêdî hêdî ket bin destê avakerên Tirkiyeya modern. Ji ber ku dewletên Ewropayî împeretoriya Osmanî dagir kir, di serî de têkiliyên dewleta Tirkiyeyê û yên Ewropayî li ser bingeheke hejîyayî ye. Bi taybetî jî rola Brîtanya li ser perçebûna Osmaniyan gelek mezin e, ji ber vê têkilîyen van dewletan bi awayekî baş destpê nekir. === Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê}} Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Tirkiyeyê li salên 1960an bi rêya partiyên kurd û rêxistinên dewleta tirk dest pê dike. Lê berî statûbûna Başûrê Kurdistanê, têkiliyên Tirkiyeyê bi taybetî li gel dewleta Iraqê hebûn. Berî avabûna Iraqê jî li Başûrê Kurdistanê car car serhildanên kurdan çêdibûn. Tirkiyeyê ji ber hebûna pirsgirêka kurd di nav axa xwe de nedikarî di pirsgirêka kurd de alîkariya kurdan bike. Li hemî Rojhilata Navîn dijayetiya kurdan dikir. Nedixwast kurd bibin xwedî [[statû]]. Jixwe piştî [[Serhildana Şêx Seîdê Pîranî]] li Tirkiyeyê li dijî kurdan înkara kurdbûnê destpê kir. Li sala 1963yê dewleta Iraqê û yên kurdnişîn li dijî [[Şoreşa Îlonê]] givaş li ser kurdan da destpê kirin. Di encamê de zilmeke mezin li ser kurdan peyda bû. 9ê tîrmeha 1963yê Sovyetan li dijî van dewletên Tirkiye, Îran û Iraqê daxuyandinek da ku dixwest ev dewlet dest ji karûbarên Iraqê vekêşin. Rasterast nekarî lê bi rêya dewleta [[Mongolya]] mijara kurdan bir [[Neteweyên Yekgirtî]]. Ev piştî [[Peymana Sevrê]] duyem care ku mijara kurdan dibe mijareke enternasyonel <ref>Türki Korkunun Antomisi, Irak Kürdistanı ve Etkileri, Zeyne Abidin Yaprak, Weşanên Doz 2005, r:112</ref>. Her wiha Tirkiyeyê û Îranê bihevra dixwast operesyoneke bi navê ''Hereketa Piling'' li Başûrê Kurdistanê lidar bixin. Armancê vê hereketê ew bû ku Îranê dixwast Silêmaniyê, Tirkiyeyê jî dixwast Mûsilê dagir bike <ref>Barzan'dan Bağdat'a Kürtler, Ekrem Sunar, Weşanên Dozê, r: 5</ref> Lê ji ber givaşa navneteweyî bi taybetî ji ber bertekê Sovyetan ev plan nehate bicîh anîn. === Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Îran û Tirkiyeyê}} [[Wêne:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|Reza Şah Pehlewî û Mistefa Kemal Ataturk]] [[Wêne:President Hassan Rouhani welcomes Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in Saadabad Palace 02.jpg|thumb|Serokkomarê Komara Tirkiyeyê Receb Teyîb Erdogan û serokkomarê Komara Îslamî ya Îranê Hesen Ruhanî]] Di wextê Osmaniyan û Sefewiyan ta niha gelek têkiliyên van herdu welatan çêbûyê. Piştî [[Peymana Qesra Şîrîn]] ku di sala 1639ê ji aliyê Sefewî û Osmaniyan hatiye destnîşan kirin heta niha hidûd bi hindek guherînan wek hev ma ye. Lê têkiliyên van herdu welatan çi caran jî li dijî dewleteke biyanî wek hev nebûye. Piştî peymana Qesra Şîrîn welatê kurdan an ku [[Kurdistan]] ji aliyê van her du dewletan ve hatiye parçe kirin û ji hîngê heta niha di hidûdên van her du dewletan de pirsgirêkên mezin yên girêdayî kurdan qewimî ne. Her çend malbatên Osmaniyan û Sefewiyan tirk bûne jî têkiliyên wan ji ber cudabûna mezheban çi caran di asteke de baş de nebû. Gelek caran li herêmê di navbera van herdu dewletan de şer û pevçûn çêdibûn. Hemû şer jî li Kurdistanê dihatin kirin. Ji ber van şeran li herdu rexan jî dûrxistin û bicîhkirina eşîrên kurd di polîtîkaya van herde dewletan de hebûye. Ev têkiliya van herdu welatan heta salên 1900an jî bi vî awayî berdewam kir. Piştî van salan ev herdu dewlet her çend sîstemên guherandibin netewe-dewlet jî hêj jî giraniya mezheban di navbera wan de heye. Bi dûçûna dîroknas û sîyasetnasê tirk Atay Akdevelioğlu 4 sedemên girîng di navbera têkiliyên Tirkîyeyê û Îranê de dilîze; {{Jêgirtin| #Hevrikîya van herdu şaristanan yên sedsalane ku ji wextê têkiliyên Sefewiyan û Osmaniyan destpê dike û heta niha. Ev hevrikiya van herdu dewletan bêbaweriyeke mezin xistiye navbera van herdu civakan. Çûnkî civaka Osmanî bi giştî sunîmezheb, Sefewî jî bi giştî şîîmezheb bûn. #Polîtîkayên pan-tûranî jî di navbera têkiliyan de xwedî roleke mezin e. Piştî hijyana dewleta Osmaniyan, bi rêya partîya Îtîhad û Terakî polîtîkayên pantûranî li Rojhilata navîn heta Asyaya Navîn hatin meşandin ku ît3ihad û terakiyê dixwast hemû tirkên dinyayê bike yek dewlet. Li Îranê hejmareke zêde tirk/azerî hebûn ku potensîyela tesîra pantûraniyan li vir hebû. Ev polîtîka dibû sedema bêbaweriyê dijî dewleta tirkan. #Tesîra Brîtanyayê vî wextî li Îranê pir zêde bû ku pişttî [[şerê cîhanî yê yekem]] gelek zêdetir lêhat. Brîtanya li gel tirkan jî di nav şer û pevçûnan de bû. Ji ber vê sedemê Îranê nedikarî bêyî Brîtanyayê têkiliyên baş li gel Tirkiyeya nû biafirîne. Lê tesîra vê sedemê niha nemaye. #Pirsgirêka eşîrên kurd jî vî wextî di navbera van herdu dewletan de ji pirsgirêkên herî mezin bû. Dema eşîreke kurd li tirkîyeyê an jî li îranê serhildanek kiriba, ji bo revînê dikarî biçin dewleta din. Ev jî dibû pirsgirêkek mezin.|çavkanî=Türk Dış Politikası,Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar- Baskın Oran, r:205}} '''Faktorên tesîrê li têkiliyên Komara Tirkiyeyê û Komara Îslamî ya Îranê dike:''' # Têkiliyên Tirkiyeyê li gel [[DYA]] û [[Îsraîl]]ê gelek tesîran li têkiliyên Îran û Tirkiyeyê dike. Wek tê zanîn têkiliyên Komara Îslamî piştî şoreşa îslamî ber bi xerabbûnê ve diçin. Ji ber vê jî ev diyarde yek ji girîngtirîn diyardeye di têkiliyên Îran û Tirkiyeyê de. Nêzîkbûna Tirkiyeyê bo Îsraîlê jî nerazîbûneke mezin li Îranê peyda dike. Jixwe Komara Îslamî ya Îranê dewleta Îsraîlê nasnake # Polîtîkayên Îranê yên li Rojhilata Navîn jî tesîrê li têkiliyan dike. Alîkariya Îranê bo komên tundrew yên îslamî ku giştî Şîî ne, nerazîbûnê li Tirkiyeyê peyda dike. # Pêşvebirina çekên komelkuj yên Îranê wekî her dewleteke dinyayê li Tirkiyeyê jî nerazîbûnê nîşan dide. # Polîtîkayên Tirkiyeyê li [[Asyaya Navendî]] û [[Kafkasya]]yê tesîrê li têkiliyên herdu dewletan dike. Jixwe li van herêman û di Îranê de gelheyeke zêde tirk(azerî,tirkmen, kirxiz hwd..) hene. Îran ditirse ku Tirkiye bi rêya neteweyetî tesîrê di nav van gelên nijadtirk de bike. Jixwe li Kafkasyayê Îran ji Azerbaycanê bêhtir têkiliyên xwe li gel Ermenistanê xurt dike. Piştî xerabûna têkiliyên Îran û DYAyê piştî şoreşa Îslamî, dagirkirina DYAyê li Iraqê jî tesîrên gelek mezin têkiliyên navneteweyî yên dewletên Rojhilata Navîn kirin. Piştî vê dagirkirinê Iraq ber bi parçebûnê ve diçe. Di Iraqa nû de Tirkiye dixwaze Iraq perçenebe û kurdên li vir nebin xwedî statû lê her çend armanca Îranê jî neperçebûna Iraqê be jî her wisa dixwaze ku Şîiyên Iraqê bixe nav tesîra xwe de û destê xwe li Iraqê bihêz bike û îdeolojiya xwe belavî Iraqê bike. Jixwe gelheya Iraqê bêhtir Şîî ne. Her wisa tirsa Îranê jî ew e ku Tirkiye li Iraqê dixwaze Mûsil û Kerkûkê dagir bike. Li Iraqê pozîsyona Tirkiyeyê û Îranê her çend wek hev be jî li dijî vê rewşa ku statû standina kurdan, pozîsyon û siyasetên xwe yên girêdayî ewlehiyê guhertin. Niha di navbera Tirkiyeyê û Îranê de li nav [[Başûrê Kurdistanê]] û [[Iraq]]ê de pêşbazî heye. Lê ev rewş hêj jî ji bo kurdan rewşeke ewle nîne, çûnkî ev herdu hêz jî ji hebûna DYAyê ditirsin. Hebûna PKKê jî di navbera herdu dewletan de dibe pirsgirêkeke mezin. Tirkiye îdîa dike ku Îran alikariya PKKê dike û ji wî aliyê hidûd êrîşî Tirkiyeyê dike. Lê piştî dagirkirina DYAyê li Iraqê rewşa herêmê hat guhertin û statûya kurdan ji bo Îranê jî ji bo Tirkiyeyê jî bû pirsgirêkek mezin. Jixwe paşî ji aliyê PKKê ve rêxistina [[PJAK]]ê hate ava kirin û gelek pêvçûn û şer di navbera PJAK û Îranê de qewimîn lê di sala 2011ê de ev şer û pevçûn sekinîn. 27 Temmuz 2004ê serokwezîrê Tirkiyeyê çû Îranê û li wir hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê Îranê PKK/Kongra Gel, Tirkiyeyê jî Micahîdên Gel wek rêxistinên terorîst binavkirin û nasandin<ref>Bütün Boyutları ile İran ve Türkiye İlişkileri-Arif Keskin, r:13</ref>. === Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Iraq û Tirkiyeyê}} Piştî çareserkirina hidûdên Îran û Tirkîyeyê, pirsgirêkên hidûdî yên Îran û Iraqê jî li 4ê tîrmeha 1937ê bi taybetî pirsgirêka [[Şetelereb]] hate çareser kirin. Her wiha hindek pirsgirêkên hidûdî di navbera Îran û Efxanistanê jî de hebûn. Ev xebatên han, rê da van welatan ku piştî pirsgirêkên hidûdî, di pirsgirêkên din de jî çareser bikin. Bi taybetî Kurdistan di navbera Îran, Tirkîye û Iraqê de hatibû parçe kirin û xetera avabûna Kurdistanê di nav dilê van her sê dewletan de hebû. Ji ber vê sebebê, van hersê dewletan û efxanistanê xwestin bi hevra hevpeymaneke din destnîşan bikin. Li 8ê tîrmeha 1937ê de di navbera van hersê dewletan de Hevpeymana Neêrişkirina Hev hate destnîşan kirin. Ji ber ku ev hevpeyman li qesra Sadabadê hatîye destnîşan kirin, jê re dibêjin [[Peymana Seedabadê]] an jî Pakta Sadabadê. Ji bilî Efxanistanê, endîşeyên dewletên din ya esas pirsgirêka kurdan bû. 10 madeyên hevpeymanê hebûn û çar ji wan rasterast behsê kontrolkirina kurdan dike <ref>Kürt Meselesi ve Türkiye-İran İlişkileri, Robert Olson, r:48</ref> Li sala 1946ê van herdu dewletan [[Peymana Hevkariyê ya Tirkiyeyê û Iraqê 1946]] destnîşan kir. === Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê === {{gotara bingehîn|Têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê}} Piştî [[şerê cîhanî yê yekem]] dewleta Osmanî belav bû û gelek herêmên erebziman ji aliyê dewletên rojavayî ve hatin dagir kirin. Bi dûçûna peymana [[Sykes Pycot]] û [[Peymana Sevrê]] axa welatê Osmanîyan ji alîyê dewlet û rêxistinên din ve hate parve kirin. Axa dewleta Sûrî jî di bin mandaterîya [[Fransa]]yê de bû. Bi dûçûna wan peymanan jî herêma Îskenderûn an jî [[Xetay (parêzgeh)]] ketibû bin destê Fransayê û di paşeroja têkiliyên Sûrî û Tirkiyeyê jî ev bû pirsgirêka sereke. 20ê cotmeha 1921ê de di navbera Fransayê û hikûmeta Enqereyê de hevpeymanek hate destnîşan kirin. Bi dûçûna wê hevpeymanê parêzgeha Xetayê wek xweser ma, heta ku giştpirsîyekê dikin ku tevlî kîjan dewletê bibe. == Dînên Tirkiyeyê == Derbarê ayîna gelê Tirkiyeyê de 96,1% [[misilman]]ên (80% [[suni]] û 16,1% [[elewî]]) ne; 0,6% jî [[xiristiyan]] û 3,2% [[ateîst]] û [[agnostîk]] in.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |accessdate=2009-03-25 |archive-date=2009-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090325005232/http://www.konda.com.tr/html/dosyalar/ghdl%26t_en.pdf |url-status=dead }}</ref> Tirkiye dewleteke laîk e ku oleke fermî lê nîne. Azadiya olî û wijdanî bi destûra bingehîn a welat hatiye misogerkirin. Lê belê bi damezrandina gelek partiyên îslamî li welêt, nîqaşên li ser rola dîn di hikûmetê de derketin holê. Li welatî ji ber ku bi salan e li welat wek sembola siyaseta Îslamê tê dîtin girtina serjê li sazî û mektebên fermî hatiye qedexekirin. Ev qedexe di sala 2011an de li zanîngehan, di sala 2013an de li saziyên giştî û di sala 2014an de li dibistanên din bi dawî bû. Li Tirkiyeyê ola serdest Îslam e. Mezheba belavbûyî Henefîtî ye ku yek ji mezhebên Sunnî ye. Rayedariya herî bilind a Îslamê ya li welêt Serokatiya Karên Diyanetê ye û olê li gorî rêgezên mekteba Henefî şîrove dike. Di heman demê de berpirsiyariya zêdetirî 90,000 mizgeftên li welêt û îmamên ku li wir dixebitin berpirsiyar e. Herwiha elewîtî jî li welêt belav bûye û akademîsyen dibêjin ku hejmara elewiyan di navbera 15-20 milyonan de ye. Di sala 1914an de rêjeya Xiristiyanan li Tirkiyeyê %25-20 bû, di sala 1927an de daket %5-3an û îro di navbera %0.4-0.3 de diguhere. Îro li wî welatî gelek xirîstiyanên ji mezhebên cihê hene, di nav wan de Yewnan Ortodoks, Katolîk, Protestan û Mormon jî hene, ku bi qasî %0.3ê nifûsa Tirkiyeyê ye. Hejmara dêrên vekirî li welêt 398 e. Stenbol ji sedsala 4an vir ve navenda Dêra Ortodoks a Rojhilat e. Li Tirkiyê 15.000 cihû hene, ku piraniya wan bi eslê xwe Sefardî ne. Ji sedsala 5-an berî zayînê, civatên cihûyan li Anatolyayê dest pê kir û bîst sedsal şûnda, bi derxistina Cihûyên Spanî û Portekîzî ji Spanyayê di dawiya sedsala 15-an de, Împaratoriya Osmanî destûr da ku van cihûyan li Tirkiyeya îroyîn bi cih bibin. Bi vî awayî nifûsa Cihûyan li Anatolyayê zêde bû. Tevî koçberiya di sedsala 20-an de, nifûsa hindik a Cihû îro jî li Tirkiyê heye. == Gelên Tirkiyeyê == Li Tirkiyeyê [[tirk]], [[kurd]], [[çerkez]], [[Gurcî]], [[bosnî]], [[ereb]], [[alban]], [[laz]], û gelek gelên din wek [[ermenî]] ([[Hamşen]]), bulgar ([[pomak]]), [[suryanî]], [[çaçan]], [[yewnan]] ([[pontî]]), [[tirkên cihû]] û [[Roman (wêje)|roman]]{{Çavk}}. [[Wêne:Ethnic Structure of Turkish Repuclic.png|thumb|Nexşeya gelên Tirkiye.]]'''Herwiha:''' * [[Demografiya Kurdistanê]] * [[Tirk]] * [[Kurdên Anatolyê]] * [[Cerkezên Tirkiye]] * [[Gurcî|Gurcîyen Tirkiye]] * [[Bosnîyen Tirkiye]] * [[Erebên Tirkiye]] * [[Albanên Tirkiyeyê]] * [[Lazên Tirkye|Lazên Tirkiye]] == Erdnigari == Li herêmên curbecur ên Tirkiyeyê avhewayên cuda hene, li peravan pergala hewayê bi ya ku li hundir serdest e berovajî dike. Li peravên Ege û Deryaya Navîn zivistanên hênik, baranbar û havînên germ û bi nermî hişk in. Barîna salane li wan deveran ji 580 heta 1,300 mîlîmetre (22,8 heta 51,2 in) diguhere, li gorî cîhê. Bi gelemperî, barîna baranê li rojhilat kêm e. Beravên Deryaya Reş herî zêde baran dibare û yekane herêma Tirkiyeyê ye ku di tevahiya salê de barîna zêde lê dibare. Beşa rojhilatê wê peravê salane 2,500 mîlîmetre (98,4 in) digihîje ku herî zêde barîna welat e. [[Wêne: Turkey topo.jpg|thumb| Nexşeya cihêrengên Anatolyayê]] Dîmenên cihêreng ên Tirkiyeyê berhema gelek pêvajoyên tektonîkî ne ku bi mîlyonan salan Anatolyayê şekil dane û îro jî berdewam dikin ku bi erdhejên pir caran û car caran teqînên volkanîk diyar dibe. Ji xeynî beşeke kêm ji axa xwe ya li ser sînorê Sûriyê ku berdewamiya Platforma Erebî ye, Tirkiye ji hêla jeolojîk ve beşek ji kembera Alpide ya mezin e ku ji Okyanûsa Atlantîk heya Çiyayên Hîmalaya dirêj dibe. Ev kember di Serdema Paleogene de pêk hat, ji ber ku lewheyên parzemînê yên Erebî, Afrîka û Hindistanê dest pê kir ku bi plakaya Avrasyayê re li hev ketin. Ev pêvajo îro jî li ser kar e ji ber ku Deşta Afrîkayê bi Deşta Avrasyayê re digihêje hev û Deşta Anadoluyê jî ber bi rojava û başûrrojavayê ve bi qisûrên lêdanê direve. Ev herema Xelqê ya Bakurê Anatoliya ku sînorên pîta yên îroyîn ên Avrasyayê li nêzî peravên Deryaya Reş pêk tîne û Herêma Xalê ya Rojhilatê Anadoluyê ku li başûrrojhilat beşek ji sînorê Plaka Erebistana Bakur pêk tîne. Di encamê de Tirkiye dikeve yek ji herêmên herî aktîf ên erdhejê. == Galerî == <gallery class="center"> Wêne:Ankara Kizilay square.JPG|Meydana Kizilayê, li Enqerê Wêne:TaksimSquareIstanbul.jpg|Meydana Taksîmê, li Stembolê Wêne:Izmir coast.jpg|Perava [[Îzmîr]]ê Wêne:Alanya Turkey.JPG|Alanya Wêne:Pamukkale00.JPG|Pamukkale Wêne:Manavgat waterfall by tomgensler.JPG|Sûlava Manavgatê |Folklora tirkî Wêne:Selimiye Camii.jpg|Mizgefta Selimiye, li Edîrnê Wêne:Whirling Dervishes, Konya, Turkey, RMO.jpg|Derwêşên zivîrok, li Qonyayê Wêne:Boulevard Bodrum.jpg|Bodrum Wêne:Turkey-3019 - Hagia Sophia (2216460729).jpg|Muzeya [[Ayasofya]]yê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commons|Türkiye}} {{YE}} {{Dewletên Ewropa}} {{Dewletên Asya}} [[Kategorî:Tirkiye| ]] 27uucirkxldl4vhn0kafzzfkxtzo22x 0 18275 1096052 1050490 2022-08-23T16:06:28Z Aliargic.tr.krd 50869 Hat rast kirin. wikitext text/x-wiki {{Îslam}} [[Wêne:Map of expansion of Caliphate.svg|thumb|Wêneyê Dewleta Îslamê [[Dewleta Îslamî]], 622–750. {{legend|#a1584e|Wextê cihe [[Muhemmed]] girtiye, 622–632}} {{legend|#ef9070|Her çar xelîfe [[Xelîfeyên Raşidûn]], 632–661}} {{legend|#fad07d|Wexte Emewiyan , 661–750}}]] '''Xelîfet''' an '''Xelîfetî''' ({{bi-ar|خليفة رسول الله|Xelîfet er-resûlallah}} an ''{{transl|ar|xelîfeyê pexamberê Xwedê}}'') bi peyvik tê manê paşwerê [[pexember]]ekî. Lê ji pê [[Ûmeyye]]yan re ew êdî wek kargerekî olî, siyasî û dadî hat bikaranîn û ew kargerî li cîha Xelîfetî de wek Xelîfe dihat navandin. == Bêjenasiya peyvê == Xîlefet di Erebî ji peyva ''half''ê tê manê "ew kesî ji pê keî din re tê" an "paşder" de afirandî ye. == Dîrok == [[Wêne:Age of Caliphs.png|400px|right]]{{Main|Çar Xelîfe|Xelîfeyên Raşidûn}} Kênge Mihemed pêxember di [[632]]an de wefat kir, ji bo paşweriyê xwe kes diyar nakirî bû. Ji pê Muhemmed pêxember re xewasên misilman ji bo pêşeng, an go xelîfekî, diyar bikin kom bûn û bavê yek ji xanimên Muhemmed pêxember [[Eîşe]] [[Ebûbekir]] wek xelîfe hilbijartin. [[Hz. Ebûbekir|Ebû Bekîr]] unvana ''Xelîfet er-resûlallah'' girt û heta wefat kirî xelîfetî kir. Di dema wî de bi pêxemberên sexte re têkoşîn kir û li hundura dewleta îslamî de yekitî pêk anî bû. Ji pê di hundur de yekitî pêk anî re berê artêşên xwe çerxe ser [[Bîzans]] û [[Sasanî]]yan kir û misilmanan bi armanca [[cîhad]] ango cenga pîroz dest bi dagir kirina xakên dor [[Erebistan]]ê kirin. Di [[634]]an de [[Omer]] wek xelîfe hat hilbijartin. Ji pê xelîfe hat hilbijartin re xelîfe Omer dewama cengên dema [[Ebûbekir]] de hat dest pê kirinî kir. Di dema wî de [[Sûrî]] (635-636), [[Iraq]], [[Kurdistan]], [[Mezopotamya]] (636) û [[Misir]] (639-642) hat dagir kirin. Bi gumanî [[Kurd]] bi gelemperî di wê demê de derbaza ola îslam bûn. Di [[642]]an de [[Sasanî]]yan li nêzi Hamadan hat bin xistin û împaratoriya Sasaniyan dawî bû. Di [[644]]an de [[Osman]] hat xelîfe hilbijartin. Di dema xelîfe Osman de cara pêşin [[Quran]] wek nivisarî hat kom birin. Di dema Xelîfe Osman de dagir kirin û belavbûna Îslamê dewam kir. Di [[647]]an [[Iran]], Lîbya hat dagir kirin û dagir kirina [[Anatoliya]] jî dest pê kir. Lê hundura dewletê de ji bo hin kesan bawer dikir ku Osman ji qabîleya xwe, [[Ûmeyye]]yan re, cîyawazî dike, li hundura dewletê de toximên cûdahî hat avêtin. Di encamê vê de Osman di [[656]]an de li [[Medîne]] hat kuştin. Ji pê vê bûyerê re [[Şî]]yan [[Elî]] wek xelîfe diyar kirin. Lê hin misilmanan got ku heta ku kujtarê Osman neditîn em Xelifetiyê Elî nepejiraninî. [[Mûawiye I|Mûawiye]] jî, parêzgerê [[Sûrî]] û ji malbata Ûmeyyeyan yek ji merivên Ûsman, xwe wek pêmevanê xelîfetîye dît û navbera wan de lihevnehatin der ket û misilman wek aliya Elî yek jî aliya Mûawiya bûn du paran. Di wê demê di hundura dewletê de gelek tevlîhevî der ketin. Ji wan yekê de Elî bi xanima Mihemed pexember Eîşe ve [[656]]an de li [[Basra]] [[Bûyera Cemel]] de hatine hembera hev. Lihevnehatina Elî û Mûawiya bi dawî çerxa cengê bû û di [[661]]an de navbera wan de [[Cenga Siffîn]] der ket û di dawiya wê cengê de [[Bûyera Kizîr]] hat bîryar kirin. Wê cengê 1,5 dewam kir û [[Elî]] wê cengê de artêşa mûawîye bin xist. [[Hz. Elî|Elî]] li [[Nehrevan]] bi [[Xaricî]]yan re ceng kir û ewna bin xistin. Lê [[Ebdûrrehman bîn Mulcem]], yek ji xariciyan de bû, di 19'ê [[Remezan]] de [[Elî]] li [[Kûfe]] hat şehîd kirin. == Dema Ûmeyye û Ebbasiyan == {{Main|Xanedana Emewiyan|Xanedana Ebasiyan}} [[Elî]] hat kuştin şunda lawî xwe Hasan ji doza xelîfetîye de gerî ye û xelîfetî ji Ûmeyyeyan, Mûawîye, re ma. Lê di hundur de serîhildan hembera Mûwîye de dewam dikirin. Di [[680]]an de [[Cenga Kerbela]] de birayê [[Hesen bin Elî]]ê biçûk [[Huseyn bin Elî]] di [[Cenga Kerbela]] de hat kuştin. Di dema Mûawîye de dest bi diyar kirina xelîfetî bi verasetîye kirin. Û xelîfetî êdî çerxa [[Siltanatî]]ye bû. Dîsa di wê demê de xelîfetî êdî wek cîha siyasî jî hat dîtîn. Di dema Ûmeyyeyan de dîsa jî dagir kirina xakên der dewam kir. Di destpêka [[Sedsala 8'an]] de [[Maxrêb]], [[Endulus]], [[Mawer û Nehr]] û [[Indus]] hat dagir kirin. Bi dawiya tevliheviya hundurî de di [[744]]an de [[Ebû Muslim Xoresanî|Ebû Muslîm]] Ûmeyyeyan bin xistin û di [[749]]an de [[Xelîfetî]] derbaza [[Ebbasî]]yan bû. Dema [[Ebbasî]]yan [[Bexdad]] navenda xelîfetîye bû. Di demên wek [[Harûn Reşîd]] de xelîfetî demên xweya herî rind dîtî bûn. [[Sedsala 9'an]] de Xelîfetî demên xweya baş didîn û ji siltanan pirtir wek pêşengê Olî dihat dîtin. Di wê demê de dinêya Îslamî ji gelek mirnişiyan de pêk dihat. Di wê demê de Xelîfe li Bexdad dima û pêşenga misilmanan bû û doza xweya siyasî pir tune bû. Di [[sedsala 9'an]] û [[sedsala 11'an]] hin deman bin bandorên wek [[Bûyîn]]an an [[Selçûqî]]an de dima. Ji pê [[îstîla]]ya [[Moxol]]an serdariya [[Xûlagû]] di [[1251]]an re Xelîfetî li Bexdad hilweşî bû. Di [[1261]]an de li [[Qehîre]] [[siltan]]ê [[Memlûk]]an [[Baybars]] wek Xelîfe da zanîn. Xelîfetî di destên Memlûkan de heta di [[1517]]an de derbaza [[Osmanan]] bû ma. == Fatimî == {{Main|Fatimî}} Di [[909]]an de [[Fatimî]] li [[Tûnis]] xelifetîyeke cîyawazî da bû zanîn û [[Misir]], [[Sûrî]] û heta [[Sîcîlya]] belav bû bû. Ew ji pê dagir kirina [[Selahedînê Eyûbî]]ya di [[1171]]an re hilweşî bû. == Ûmeyyeyên Endulus == Dema di [[750]]an de Ebbasiyan xelîfetî dest xwe xistî bû, xelîfeye Ûmeyyeyan rêvî bû Endulus û li wir di [[929]]an de Xelîfetiya Cordoba da bû zanîn. Lê ew di [[1031]]an de hilweşî bû. Di [[sedsala 12'an]] û 13'an de li [[Maxrêb]] [[Mûwahhîd]]an û [[Hafsîd]]iyan jî li ser xelîfetî doz da bûn. == Dema Osmaniyan == {{Main|Împeratoriya Osmanî}} Di 1517an xelîfetî ji [[Memlûk]]an de derbaza Osmaniyan bû û heta di [[1924]]an ji aliya [[Mustafa Kemal Atatürk]] de hat feşkilandin dest wan de ma. == Îroj == Ji pê Li [[Tirkîye]] xelîfet hat feşkiland li [[Erebîsitan]] Hûseyîn bîn Elî xwe wek xelîfe da zanîn jî ji pê Ebdûlazîz Erebistan dagir kir re va betal bû. Îroj tu xelîfe tu ne. == Bibîne == * [[Listeya Xelîfeyan]] {{Îslam2}} [[Kategorî:Xelîfe]] [[Kategorî:Îslam]] {{Interwiki conflict}} apyp88a99lsdfz5uddvf8mraxwm72eq 0 19652 1096082 1056348 2022-08-24T07:54:46Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Alman_gazetesinde_zaza_dergileri_ile_pamukçu.jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Gbawden|Gbawden]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Alman gazetesinde zaza der wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} '''Ebubekir Pamukçu''' (jdb. [[2ê nîsanê]] [[1946]] li gundê [[Badûran]] a [[Çêrmik]] a [[Diyarbekir]]ê - m. [[18ê tîrmehê]] 1991 li [[Stockholm]], [[Swêd]]ê{{Çavk}}) yek ji giregirên [[MHP]] ên berê û serokên projekta veqetandina dimiliyan (kirmanc, kird, zaza, ginî hwd) ji kurdên din û damezrandina dewleta bi navê Zazaistan e. Perwerdeya mamostetiyê dîtiye û gelek salan mamostetî kiriye. Di nava refên hêzên rastgîr ên tirk (''ülkücüler'', ''bozkurtlar'') cih digire û li dijî kurd, çepgîr û sosyalîstan têdikoşe. Di rojname û kovaran de "tirkbûna kurdan" tîne zimên. Bi navê ''"Kurtuluş Savaşı - Şerê azadiyê"'' pirtûkek di sala [[1970]]î de diweşîne û pesnê avabûna û têkoşîna dewletê li dijî dijminan dide. Bi qasî demek kurt têkilî bi [[Doğu Perinçek]] re datîne û piştî ku Perinçek ji aliyê çepgîran ve giran tê birîndarkirin, têkiliya xwe înkar dike. Wekî endamekî dewletê dikeve nava hin kom û hizbên kurdan û sîxuriyê dike lê di demeke kurt de tê pêderxistin. Di sala [[1984]]an de rêxistineke kurd ê bi navê [[Pêşeng]] bi daxûyaniyekê dide îlankirin ku ev kes ketiye nava refên rêxistina wan û ew peyayekê dewletê ye. Li ser vê daxûyaniyê Pamukçu êdî xwe venaşêre û dibêje: "Erê wisa bû lê niha êdî nêrînên min hatine guhartin. Min têkiliya xwe biriye û êdî ez doza zazayan dikim kû ew ne kurd in"{{Çavk}}. Tê gotin ku di heman salê de şerê çekdarî yê [[PKK]]yê destpêkiriye û dewlet dixwaze kurdên bakur wekî çawa berê bi elewîtî - sunîtiyê ji hev parçedikir û bêhêz dihîşt îcar pedivî bi projekteke nû hebû û Pamukçu jî di vê projektê de cihdigirt heya mirina xwe. Di sala [[1984]]an de kovareke bi navê [[Ayre]] û di sala [[1987]]an de jî [[Piya]] dertîne û navê Zazaistanê bikartîne. Ew bi nexweşiya [[şêrpence]]yê jiyana xwe ji dest dide. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{DEFAULTSORT:Pamukcu, Ebubekir}} [[Kategorî:Siyasetmedarên tirk]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1946]] [[Kategorî:Mirin 1991]] [[Kategorî:Kesên ji Çêrmûgê]] e2vz1rf2xwt8ak7cqxu8qhyf56fgov2 4 20149 1096065 1093127 2022-08-23T20:56:08Z Ghybu 9854 + translatewiki.net wikitext text/x-wiki <div class="destpêk" style="background-color:transparent;"> <div class="wîkîlogo" style="display:flex; flex-direction:row; flex-wrap:wrap; align-items:center;"> <div style="font-size:107%; flex-grow:2; flex-basis:300px;"> <span style="font-size:145%; border:none;">Hûn bi xêr hatin [[Wîkîpediya]]ya [[kurdî]],</span> [[ensîklopedî|ensîklopediya]] azad. Ji meha kanûna paşîn a sala 2004an ve '''[[Taybet:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]]''' gotarên bi kurdî hatine nivîsandin.</big> </div> <div style="flex-basis: 350px;"> <div style="display:flex; justify-content:space-evenly;"> <div><!-- -->[[Wêne:P social sciences-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Civak|Civak]]<br><!-- -->[[Wêne:P art-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Çand|Çand û Huner]]<br><!-- -->[[Wêne:P religion-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Dîn|Dîn]]<br> </div> <div><!-- -->[[Wêne:P transport-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Teknolojî|Teknolojî]]<br><!-- -->[[Wêne:P sport-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Werziş|Werziş]]<br><!-- -->[[Wêne:P social sciences-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Zanist|Zanist]] </div> <div><!-- -->[[Wêne:P history-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Dîrok|Dîrok]]<br><!-- -->[[Wêne:P countries-lightblue.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Erdnîgarî|Erdnîgarî]]<br><!-- -->[[Wêne:P music.png|18px|link=]] [[:Kategorî:Muzîk|Muzîk]]<br> </div> </div> </div> <div style="padding:4px 0px 4px 0px; float:left; margin-left:0px; width:100%; font-size:85%; text-align:left; border-top:2px solid #B1CDEB; color:grey"> '''[[Wîkîpediya:Alîkarî|<span style="color:grey">Alîkarî</span>]]''' {{·}} '''[[Wîkîpediya:Çapemenî|<span style="color:grey">Çapemenî</span>]]''' {{·}} '''[[Wîkîpediya:Dîroka Wîkîpediyaya kurdî|<span style="color:grey">Dîroka Wîkîpediyayê</span>]]''' {{·}} '''[[Wîkîpediya:Pêwendî|<span style="color:grey">Pêwendî</span>]]''' {{·}} '''[[Wîkîpediya:Statîstîk|<span style="color:grey">Statîstîk</span>]]''' {{·}} '''[[Wîkîpediya:Ziman|<span style="color:grey">Zimanên din</span>]]'''<span class="plainlinks" style="float: right;">[[Wêne:Icon Twitter.svg|20px|Wîkîferheng li ser Twitterê|link=https://twitter.com/Wikipedia_KU]] — [[Wêne:Translatewiki.net logo.svg|15px|Statîstîkên wergerê bo kurdî|link=//translatewiki.net/wiki/Portal:ku]] — Îro, [[{{CURRENTDAY}}ê {{Tewîn-meh-çemandî}}|{{CURRENTDAY}}ê {{CURRENTMONTHNAME}}a]] [[{{CURRENTYEAR}}]]an e ([[Coordinated Universal Time|<span style="color:grey">UTC</span>]])</span></div> </div> </div><noinclude>[[Kategorî:Destpêk]]</noinclude> pvnqzkv5irwt1sqdmddu2hmgo6k2ase 0 23005 1096067 1095334 2022-08-23T21:31:23Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Österreich | navê_fermî = ''Republik Österreich'' | navê_kurdî = Komara Awistiryayê | al = Flag of Austria.svg | girêdana_alê = Alaya Awistiryayê | nîşan = Austria Bundesadler.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Otrîşê | sirûda_netewî = <br>Land der Berge, Land am Strome <br/> (Welatê Çiyan, Welatê ber Çemê) | cîh = EU-Austria.svg | zimanên_fermî = [[Almanî]] | zimanên_tev = [[Zimanê slovenî|Slovenî]], [[Macarî]], [[Kroatî]] | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = [[31'ê kewçêrê]] [[1918]] | paytext = [[Viyana]] | koordînat_paytext = {{Koord|48|12|N|16|21|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Viyana]] | serok_komar = [[Alexander Van der Bellen]] | serok_wezîr = [[Karl Nehammer]] | rûerd = 83.882 | av = 0,84 | gelhe = 8.932.664 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 106 | dirav = ewro [[EUR]] | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .at | koda_telefonê = +43 | nexşe = Austria-map-cia-wfb.png | nexşe_sernav = }} '''Awistirya''' (wek ''Austriya'', ''Awistriya'', ''Awistiriya'', ''Ewistirya'' û ''Ostriya'' jî tê nivîsandin) yan '''Otrîş''' yan jî '''Nemsa''' û bi fermî '''Komara Awistiryayê''' (bi [[almanî]]: ''Republik Österreich'') dewleteke federal, di [[Ewropa]]ya navîn de ye. Bi sîstema demokrasiya parlemanî tê îdarekirin. Sînorên Awistiryayê ji bakur ve bi [[Almanya]] û Komara [[Çek]], ji aliyê rojhilat ve [[Slovakya]] û [[Macaristan]], ji başûr ve [[Slovenya]] û [[Îtalya]] û ji aliyê rojava ve [[Swîsre]] û [[Liechtenstein]] e. Dewleta federal ji sala [[1955]]'î pê ve endamê [[NY]] û ji sala [[1995]]´î pê ve jî endamê [[Yekitiya Ewropa|Yekitiya Ewropayê]] ye. Bi texmîn li Awistiryayê derdora 55.000 - 80.000 [[kurd]], piranî li bajarên [[Viyana]] û [[Graz]]ê, dijîn. == Dîrok == Nêzîkî di navbera 700 B.Z. - 450 BZ li ser axa Avusturya îro bû [[Çanda Halstatt]]. Di salên 450 berî Kr. [[Kelt]] ([[Latin|Çanda Latînî]]) li vir heya dora hezarsaliya xwe jiyan kiriye. Di sedsalên 1 - 5. [[Împeratoriya Romê]] parêzgehên ''Norikum'', ''Rhetia'' û ''Pannonia'' hebûn. [[Wêne: 2011-07-09 gasometer 28.JPG|thumb| Venus of Willendorf, 28,000 heta 25,000 BZ, li [[Muzexaneya Dîroka Xwezayî Viyana]]]] Di sedsala 5an de, di çarçoveya koçkirina gelan de, ji aliyê [[Alman|Alman]] û [[Hûn|Hûn]] ve hatin girtin. Di sedsala 6an de [[Slav]]î, paşê (bi taybetî di sedsala 8an de) [[Bavyera|Bavyerayî]] hatin. Slavên li Avusturya îro, di nav tiştên din de, Slavî [[Mîrektiya Karîntî]] (Karanthania) afirandin. Di sala 788an de, wê demê [[Mîrektiya Carinthia]] û wîlayeta [[Traungau]] di nav [[Nîşana Karîntî|Nîşeya Karintî]] û Nîşeya Avar de di nav [[Bavaryan de] hatin guhertin. Duchy|Bavyerya ]] (ku di encamê de girêdayî [[Împaratoriya Fransî]] bû)<ref>{{Navenda pirtûkê|paşnav=Veber|nav=Václav|girêdana nivîskar=|hev-nivîskar=et al. |title=Dějiny Austraska|çap =|cih=Prag|weşanger=Nakladatelství Lidové noviny|sal=2002|isbn=80-7106-491-2|note=li vir wekî ''Dîroka Avusturyayê''|rûpel=48 –61|ziman=}}</ref >. Di sala 799an de, rêveberiya Bavaria (rojavayê Avusturya ya îro jî tê de) ji rêveberiya hevbeş a Avar Marka (ji dawiya sedsala 9an de ku jê re Marka Rojhilatî tê gotin) û Marka Karîntî (Awusturyaya Rojhilatî ya îro jî tê de) hate veqetandin ku di sedsala 9an de jê re "Herêmên Rojhilat" dihate gotin. Di sedsala 9an de, bakurê rojhilatê Avusturya girêdayî Moravya Mezin bû. Di sala 863an de Împaratoriya Frankish rêveberiya Marka Rojhilat ji Marka Karîntî veqetand: Nîşana rojhilat bingeha Avusturya xwerû ya pêşerojê (û ya îro) ava kir. Di nîvê pêşîn ê sedsala 10an de ew bi demkî (beşên herî rojhilat heta sedsala 11an) ji hêla Macarên kevn ve hat dagirkirin. Dûv re (piştî 955) ew dîsa bû nîşana [[Împeratoriya Frankoniya Rojhilat]]. Ji 976, [[Babenbergs]] li vir hikum kir.<ref>''Dîroka Avusturyayê''. S. 61–73.</ref> Ji dawiya sedsala 10. de, binavkirina vê xaka wan wek "Awisturya" tê belgekirin. Ji 1156 ve ew di nav [[Împeratoriya Romê ya Pîroz]] de veguheriye dukayiyeke serbixwe. Piştî ku malbata Babenberg di sala 1251ê de mir, di navbera [[Çekî]] [[Přemyslovci]] û [[Macarîstan]] de, di sala 1278an de wî [[Rudolf I. Habsburg]] [[Přemysl Otakar II.]] têk bir û bingeha sîteya [[Habsburg]] afirand.<ref>''Dîrok Avusturya''. S. 114–120.</ref> Carinthia zû bi Bavyera bi xwe ve hat girêdan, di [[976]] de dîsa ji wê hat veqetandin (Xanedanâ [[Duchy of Carinthia|Carinthia]]) û hêdî hêdî çend xwediyên xwe guherandin, ta ku di sala 1335 de ew ket destê Avusturya [[Habsburg]] (ango Avusturya). [[Wêne:Anonym Entsatz Wien 1683.jpg|thumb|[[Şerê Viyanayê]] di sala 1683 de pêşveçûna [[Împeratoriya Osmanî]] ber bi Ewropayê ve şikand.]] Di 1526 de Habsbûrgên Avusturyayê jî [[Bohemya]] û [[Macarîstan]] wergirtin û bi vî awayî bi navê Padîşahiya Habsburgê. Di 1556 de, [[Ferdinand I. (Împaratoriya Romaya Pîroz)|Ferdinand I.]] ji malbata Habsburgan jî bû împaratorê Împeratoriya Romê ya Pîroz. Di salên 1593 - 1609, [[Şerê Panzdeh Salî]] bi [[Împeratoriya Osmanî]], 1618 - [[1648]] pêk hat. Di 1683 de Tirk li nêzîkî Viyanayê şikestin. Di salên [[1701]] - 1714 de, [[Şerê Şûna Îspanya]] pêk hat ku Padîşahiya Habsburgê herêmên din bi dest xist<ref>''Dîroka Avusturyayê''. S. 120–331.</ref>. Di 1713 de qezaya pragmatîk derket. [[Maria Theresia]] û kurê wê [[Jozef II. (Împaratoriya Romaya Pîroz)|Ûsiv II.]] desthilatdariya navendî ya dewletê, di heman demê de reformên ku piştgiriya pêşveçûna aborî dike.<ref>''Dîroka Avusturyayê''. S. 332–368.</ref> Di [[1804]] de, Monarşiya Habsburgê veguherî [[Împaratoriya Avustiriya]], û di sala 1806 de, ji aliyê din ve, Împeratoriya Roma ya pirouettier winda bû. Li 1815 Avusturya bi [[Prûsya]] û [[Rûsya]]m re Hevbendiya Pîroz ava kirin. Piştî şoreşa [[1848]]-1849, rejîmeke tund a polîsan, bi navê [[Bach absolutism]], di monarşiyê de dest pê kir. Di sala 1867an de Împaratoriya Avusturya veguherî.<ref>''Dîroka Avusturyayê''. S. 369–471.</ref> [[Wêne:Austria Hungary ethnic.svg|thumb|Nexşeya etno-zimanî ya Avusturya-Macaristan, 1910]] Di [[1879]] de, Trojspolok hat damezrandin. Piştî Kuştina Sarajevoyê warisê text [[Francis Ferdinand d'Este]] di [[1914]] de, li dijî [[Serbistan]] û [[ Şerê Cîhanê yê Yekem]]. Di wê de, [[Awisturya-Macaristan]] bi [[Almanya]] re têk çû, ku di encamê de împaratorî di nav dewletên paşgir de belav bû. Di [[1918]] de, bi navê Avistiriya, ku bi pirsgirêkên aborî yên mezin ên ku hukûmetên bêîstiqrar nikarîbûn çareser bikin, têdikoşiya. Tenê di [[1933]] [[Engelbert Dollfuss]] rejîmek otorîter damezrand, lê ew jî neçar ma ku bi pirsgirêkên cidî re rû bi rû bimîne, nemaze mezinbûna Nazîzma Avusturyayê. Her çend Naziyên Avusturyayê di [[1934]] de hewla derbeyekê bi ser neket jî, Avusturya neçar ma ku bi zexta zêde ya ji almanya [[Adolf Hitler|Hitler]] re rû bi rû bimîne, ku di dawiyê de di meha Adarê de "Anschluss" ji 1938 ferz kir.<ref>''Dîroka Avusturyayê''. S. 472–543.</ref> Anschluss ji aliyê piraniya Avusturyayan ve di referandûmê de hat piştgirî kirin. [[Wêne:OstmarkMap.png|thumb|Awisturya di 1941 de dema ku ew bi "Ostmark" dihat naskirin]] Wekî beşek ji [[Almanyaya Nazî]], Avusturya beşdarî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bû, ku tê de nêzîkî 300,000 zilamên Awûstûryayî hatin kuştin.<ref>"[http://www.tyden.cz / rubriky/zahranici/evropa/hitlera-vitali-jasotem-za-nacismu-bylo-i-dobre_263702.html Qurbaniyên Awûstûryayî: Hîtler bi şahî hat pêşwazîkirin. Di bin Nazîzmê de jî baş bû]". Hefteya 12 Adar 2013.</ref> Di [[1945]] de ji aliyê [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Artêşa Sovyetê]] û Hevalbendan ve hat rizgarkirin û li herêmên dagirkirinê yên [[Amerîka|DYA]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Fransa]] û YSSR. Komara Awûstûrya ya 2. hate damezrandin. Di [[1955]] de, bi navê "peymana dewletê" li ser serxwebûna Avusturya û qanûna bêalîbûnê,<ref name="ref1">''Dîroka Avusturyayê''. S. 544–596.</ref>ku ji bo derxistina artêşa Sovyetê ya dagîrker şert bû. Avusturya tevlî Bloka Rojhilatî nebû, ku ev yek bû sedema bilindbûna wê ya aborî ya berbiçav û bextewarî. Ji [[1995]] ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.<ref name="ref1" /> Di [[1986]] de, Avusturya xwe di nav îzolasyona navneteweyî de dît piştî ku Sekreterê Giştî yê berê [[UN]] [[Kurt Waldheim]], ku hat eşkere kirin ku paşeroja wî ya Naziyan heye, wek serok hat hilbijartin.<ref>"[ http:/ /www.ceskatelevize.cz/ct24/archiv/1464055-kurt-wadlheim-generalni-tajemnik-osn-a-prezident-auruska-s-nazisticków-minulosti Kurt Wadlheim - Sekreterê Giştî yê Neteweyên Yekbûyî û Serokê Avusturya bi Naziyan re berê]". televîzyona Çekî. 19 Çile 2008.</ref> == Erdnîgarî == [[Image:AU-map-en.jpg|thumb|250px|Nexse Awistirya]] Awistirya ji [[Gola Konstanz]] li rojava heya [[Gola Neusiedlersee]] li rojhilat dirêj dibe. Dûrahiya ji xala herî rojhilat heya xala herî rojava 570 kîlometre ye û ji xala herî bakûr heya nuqteya herî başûr nêzîkê 300 kîlometre ye. Nêzîkî sê-çarêkên welêt çiyayî ye, ji ber ku li Alpên Rojhilat e. Dirêjahiya [[Çemê Dunayê]], ku welêt ji rojava ber bi rojhilat ve li bakûr derbas dike, 350 kîlometre ye. Ev beş cihên herî nizm in. [[Alp|Çiyayên Alp]] Li Awistirya, wan ji rojava ber bi rojhilat ve welatê xwe di sê rêzan de girt. Çiyayê herî bilind ê welatî "[[Grossglockner]]" e ku bilindahiya wî 3798 mêtre ye. Her çend bi golên pir dewlemend be jî, ev gol pir piçûk in. Gola wêya herî mezin Gola Neusiedl e, ku rûbera wê 320 & nbsp; km² ye. Beşek jê jî [[Macarîstan]] ye. === Lîsteya welatên federal (''Bundesländer'') ên Awistriyayê === [[Wêne:Austria, administrative divisions - de-.svg|thumb|Neh welatên federal ên Awistriyayê]] {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- style="background:#f0f0f0;" !style="width:60px;"| Nîşan !style="width:100px;"| Welatê federal (''Bundesland'') !style="width:100px;"| Paytexta welatê federal !style="width:180px;"| Serokê/a welatê federal (''[[Landeshauptmann]]'') !style="width:150px;"| Berpirs !style="width:100px;"| Partî !style="width:150px;"| Hevgirî |- | [[File:Burgenland Wappen.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Burgenland]] | [[Eisenstadt]] || Parêzgara/ê Burgenlandê || [[Hans Niessl]] || [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]] || [[Partiya Sosyalista Dêmoqrasiya Otrîşê|SPÖ]], [[Partiya Azadiya Otrîşê|FPÖ]] |- | [[File:Kaernten CoA.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Kärnten]] | [[Klagenfurt]] || Parêzgara/ê Kärnten || [[Peter Kaiser]] || [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]] || [[Partiya Sosyalista Dêmoqrasiya Otrîşê|SPÖ]], [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Grüne]] |- | [[File:Niederösterreich CoA.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Awistriya Jêrîn]] | [[Sankt Pölten]] || Parêzgara/ê Awistriya Jêrîn || [[Johanna Mikl-Leitner]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]] |- | [[File:Salzburg Wappen.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Salzburg]] | [[Salzburg]] || Parêzgara/ê Salzburgê|| [[Wilfried Haslauer]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Grüne]], [[Team Stronach|TS]] |- | [[File:Steiermark Wappen.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Steiermark]] | [[Graz]] || Parêzgara/ê Steiermarkê || [[Hermann Schützenhöfer]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]] |- | [[File:Oberösterreich Wappen.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Awistriya Jorîn]] | [[Linz]] || Parêzgara/ê Awistriya Jorîn || [[Josef Pühringer]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Grüne]] |- | [[File:AUT Tirol COA.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Tîrol]] | [[Innsbruck]] || Parêzgara/ê Tîrolê || [[Günther Platter]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Grüne]] |- | [[File:Wien 3 Wappen.svg|40px]] || style="text-align:center;"| [[Viyana]] | – ||Şaredara/ê Viyanayê || [[Michael Häupl]] || [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]] || [[Partiya Sosyaldemokrat a Awistriyayê|SPÖ]], [[Grüne]] |- | [[File:Vorarlberg CoA.svg|30px]] || style="text-align:center;"| [[Vorarlberg]] | [[Bregenz]] || Parêzgara/ê Vorarlbergê || [[Markus Wallner]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]] || [[Partiya Gelê Otrîşê|ÖVP]], [[Grüne]] |}Çavkanî: [http://www.parties-and-elections.eu/austria3.html Parties and Elections in Europe – Austria (States)] ==Aborî== {{Sereke|Aboriya Avusturya}} [[Wêne:Austria Product Exports (2019).svg|thumb|rast|Nûnerek rêjeyî ya hinardekirina Avusturya, 2019]] Avusturya bi domdarî di warê [[Lîsteya welatan li gorî GDP (navdêr) ser serê mirovî|GDP ser kesekî]],<ref name="autogenerated1">{{cite web|url=http://www.imf.org/external /pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=welat&ds=.&br=1&c=122&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGpp%2CPPPPGDP%2 x=37&pr.y=14|sernav=Awisturya|weşanger=Fona Pere ya Navneteweyî|access-date=17 Avrêl 2012|arşîv-url=https://web.archive.org/web/20121125152140/http://www. imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=welat&ds=.&br=1&c=122&s=NGDPD%2CNGDPPPDPPC%2CNGDPPPDPPC%2 =0&a=&pr.x=37&pr.y=14|archive-date=25 Mijdar 2012|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> ji ber aboriya wê ya pir pîşesazî, û baş-pêşkeftî aboriya bazara civakî. Heya salên 1980an, gelek fîrmayên pîşesazî yên herî mezin ên Avusturyayê hatin neteweyî kirin; Lêbelê di van salên dawî de, [[taybetkirin]] xwedîkirina dewletê daxist asteke ku bi aboriyên ewropî yên din re tê berhevkirin. [[Tevgera Kedê]] bi taybetî bi bandor in, bandorek mezin li ser siyaseta kedê û biryarên ku bi berfirehkirina aboriyê ve girêdayî ne. Li kêleka pîşesaziyek pir pêşkeftî, tûrîzma navneteweyî beşa herî girîng a aboriya Avusturya ye. Almanya di dîrokê de şirîkê bazirganiya sereke ya Avusturya ye, ku ew ji guhertinên bilez ên di [[aboriya Alman]] de mexdûr dike. Ji dema ku Avusturya bû endamek Yekîtiya Ewropî, wê têkiliyên nêzîktir bi aboriyên din ên Yekîtiya Ewropî re peyda kir, û pêwendiya xwe ya aborî bi Almanya re kêm kir. Wekî din, endametiya Yekîtiya Ewropî bertekek veberhênerên biyanî kişandiye ku ji ber gihîştina Avusturya ji bazara yekbûyî ya Ewropî û nêzîkbûna aboriyên dilxwaz ên Yekîtiya Ewropî re balkêş bûne. Di sala 2006'an de mezinbûna GDP gihîşt %3,3.<ref>[http://www.oenb.at/isaweb/report.do?&lang=EN&report=7.7 Mezinbûna GDP ya Rastî - Aliyê Xerckirinê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181106193328/https://www.oenb.at/isaweb/report.do?&lang=EN&report=7.7 |date=2018-11-06 }}, ku ji hêla [[Oesterreichische Nationalbank|Austria Banka Neteweyî]] {{bi zimanê|de}}</ref> Bi kêmanî %67ê îthalata Avusturyayê ji welatên din ên endamên Yekîtiya Ewropî tê.<ref>{{cite web|title=OEC – Avusturya (AUT) Hinardekirin, Import , û Hevkarên Bazirganî|url=http://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/aut/|website=atlas.media.mit.edu|access-date=12 Adar 2016|archive-url= https://web.archive.org/web/20160313121243/http://atlas.media.mit.edu/en/profile/country/aut/|archive-date=13 Adar 2016|url-status=live|df =dmy-hemû}}</ref> [[Wêne:BlueEurozone.svg|thumb| beşek ji yekîtiya diravî ye, [[ewrozone]] (şîna tarî), û ji [[Bazara Navxweyî (Yekîtiya Ewropî)|Bazara Yekgirtî ya YE]]]] Avusturya di 16 Mijdar 2010 de destnîşan kir ku ew ê beşa Kanûnê ya beşdariya xwe ya ji bo alîkariya Yekîtiya Ewropî ya Yewnanîstanê paşde bihêle, bi sedema xirabbûna maddî ya rewşa deynê Yewnanîstanê û nekaribûna eşkere ya Yewnanîstanê ji berhevkirina asta bacê ya ku berê soz dabû. <ref>{{cite web |author=Mark |url=http://www.marksmarketanalysis.com/2010/11/austria-withholds-greek-bailout-funds.html |title=Analîzkirina Bazara Mark |weşanger=Marksmarketanalysis. com |date=16 Mijdar 2010 |access-date=24 Tîrmeh 2011 |archive-url=https://archive.today/20110714035955/http://www.marksmarketanalysis.com/2010/11/austria-withholds-greek- bailout-funds.html |arşîv-date=14 Tîrmeh 2011 |url-status=mirin |df=dmy-hemû }}</ref> [[Krîza darayî ya 2007–2008]] aboriya Avusturya bi awayên din jî xera kir. Ew bû sedem ku, wek nimûne, [[Hypo Alpe-Adria-Bank International]] di Kanûna 2009-an de ji hêla hukûmetê ve bi 1 euro ji ber dijwariyên krediyê were kirîn, bi vî rengî 1,63 mîlyar € ya [[BayernLB]] ji holê rakir. {{ji|2014|Sibat}}, rewşa HGAA nehat çareserkirin,<ref>{{cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2014-02-15/hypo-alpe-s -state-backed-bonds-cut-4-levels-on-insolvency-debate.html|title=Deynê Hypo Alpe Çar gavan bibire wekî ku bêçaretî neqewime|first=Boris|dawîn=Groendahl|kar=Bloomberg.com|drok =15 Sibat 2014|Date-access=5 Adar 2017|arşîv-url=https://web.archive.org/web/20141024143911/http://www.bloomberg.com/news/2014-02-15/hypo -alpe-s-state-backed-bonds-cut-4-levels-on-insolvency-debate.html|archive-date=24 Cotmeh 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> dibe sedem ku serokwezîr [[Werner Faymann]] hişyar bike ku têkçûna wê dê bi bûyera 1931 [[Creditanstalt]] re were berhev kirin.<ref>{{cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2014- 02-17/austria-s-faymann-channels-1931-creditanstalt-crash-on-hypo-alpe.html|title=Faymann Evokes 1931 Avusturya Creditanstalt Crash on Hypo Alpe|first=Boris|dawîn=Groendahl|kar=Bloomberg. com|date=17 Sibat 2014|access-date=5 Adar 2017|arşîv-u rl=https://web.archive.org/web/20141024143418/http://www.bloomberg.com/news/2014-02-17/austria-s-faymann-channels-1931-creditanstalt-crash-on- hypo-alpe.html|archive-date=24 Cotmeh 2014|url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Ji hilweşîna komunîzmê û vir ve, Şîrketên Awûstûryayî li Ewropaya Rojhilat aktîf û çalakvan in. Di navbera 1995 û 2010 de, 4,868 hevkirin û bidestxistin bi tevahî nirxa naskirî ya 163 mîlyar. EUR bi tevlêbûna fîrmayên Awûstûryayê hat ragihandin.<ref>{{cite web |url=http://www.imaa-institute.org/statistics-mergers-acquisitions.html#MergersAcquisitions_Austria |title=Statîstîkên li ser Yekgirtin û Bidestxistina (M & A) - M & A Kurs & # 124; Kursên nirxê Company & # 124; Kursên Hevgirtin & Bidestxistin |publisher=Imaa-institute.org |access-date=24 Tîrmeh 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110726173440/http://www.imaa-institute.org/#MergersAcquisitions_Austria |archive-date=2011-07-26 |url-status=dead |df=dmy }}</ref> Danûstendinên herî mezin bi tevlêbûna pargîdaniyên Avusturyayî<ref>{{cite web |url=http://www.imaa-institute.org/statistics-mergers-acquisitions.html#TopMergersAcquisitions_Austria |title=Amarên li ser Hevgirtin û Bidestxistina (M&A) – Kursên M&A &#124; Kursên nirxê Company & # 124; Kursên Hevgirtin & Bidestxistin |publisher=Imaa-institute.org |access-date=24 Tîrmeh 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110726173440/http://www.imaa-institute.org/#TopMergersAcquisitions_Austria |archive-date=2011-07-26 |url-status=dead |df=dmy }}</ref> bûne: bidestxistina [[Bank Austria]] ji hêla [[HypoVereinsbank|Bayerische Hypo- und Vereinsbank]] ji bo 7,8 milyar EUR di 2000 de, kirîna [[Porsche|Porsche Holding Salzburg]] ji hêla [[Volkswagen AG]] bi 3,6 milyar EUR di 2009 de,<ref>{{cite web |last=Ramsey |first=Jonathon |url=http://www.autoblog.com/2009/12/08/volkswagen-takes-49-9-percent-stake-in-porsche-ag/ |title=Volkswagen ji sedî 49,9 pişkan digire Porsche AG |publisher=Autoblog.com |access-date=24 Tîrmeh 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110810091134/http://www.autoblog.com/2009/12/08 |archive-date=2011-08-10 |url-status=live |df=dmy-hemû }}</ref> û bidestxistina hêla [[Erste Group]] ji bo 3,7 bil. EUR di 2005 de.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.erstegroup.com/de/Download?chronicleId=0901481b80005991.pdf |access-date=2022-07-18 |archive-date=2011-08-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110809152940/http://http/ |url-status=live }}</ref> Tûrîzm li Avusturya]] hema hema %9 ji hilberîna wê ya nevûştî ya navxweyî pêk tîne.<ref name="STAT">{{cite web|url=http://www.statistik.at/web_de/static/tourismus_in_oesterreich_2007_bmwa_wko_stat_031155.pdf |archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20081218105425/http://www.statistik.at/web_de/static/tourismus_in_oesterreich_2007_bmwa_wko_stat_031155.pdf |url-archivedus=de Kanûn 2008 |sernav=TURÎZMÛS LI ÖSTERREICH 2007 |access-date=18 Mijdar 2008 |language=de |date=Gulan 2008 |weşanger=BMWA, WKO, Statistik Austria }}</ref> Di sala 2007an de, Avusturya bi 18,9 milyar dolarên Amerîkî, bi 18,9 milyar dolarên Amerîkî, di rêza 9emîn de li seranserê cîhanê di rêza 9emîn de bû.{{ Sereke|Li Avusturya veguheztin|Li Avusturya hêza ba|Li Yekîtiya Ewropî enerjiya ku tê nûkirin}} [[Wêne:Verbund malta.jpg|thumb|[[Bendava Kölnbrein]] li [[Carinthia (dewlet)|Karintia]]]] Di sala 1972 de, welat dest bi avakirina [[Enerjiya atomî]] santrala hilberîna elektrîkê li [[Zwentendorf]] li ser Çemê [[Danub]], piştî dengdana yekdengî di parlamentoyê de dest pê kir. Lêbelê, di sala 1978-an de, referandum bi qasî 50,5% li dijî hêza nukleerî, 49,5% ji bo,<ref>Lonnie Johnson 168-9</ref> û parlemento paşê bi yekdengî qanûnek ku bikaranîna hêza nukleerî ji bo hilberînê qedexe dike qebûl kir. elektrîkê tevî ku santrala nukleerî jixwe qediya bû. Avusturya niha zêdetirî nîvê elektrîka xwe bi [[Av|Hydropower]] hildiberîne.<ref name="RES">{{cite web|url=http://www.energy.eu/renewables/factsheets/2008_res_sheet_austria_en.pdf|sernav=Rûpela Rastiya Enerjiya Vejenkirî ya Avusturya|drok=23 Çile 2008|malper=Portala Enerjiyê ya Ewropayê|access-date=20 Gulan 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090620081934/http://www./|archive-date=2009-06-20|url-status=live|df=dmy-all|title=Kopîkirina arşîvê}}</ref> Bi hev re digel [[Enerjiya jeotermal|enerjiya dikare nûjen]] çavkaniyên din ên wek bayê, [[hêza tavê|rojê]] û [[Bio|Biomass]] santralên elektrîkê, dabînkirina elektrîkê ji enerjiya nûjenkirî digihîje %62,89<ref name="newables">{{cite web|url= http://www.energy.eu/renewables/eu-charts/chart4.html|title=Li Ewropayê enerjiya tê nûkirin|sal=2006|malper=Eurobserv'er|publisher=Portala Enerjiyê ya Ewropayê|access-date=20 Gulan 2009 | archive-url= https://web.archive.org/web/20090520023020/http://www.energy.eu/renewables/eu-charts/chart4.html| arşîv-date= 20 Gulan 2009 | url-status=live}}</ref> bi tevahî li Avusturyayê tê bikar anîn, yên mayî ji hêla santralên elektrîkê yên [[Gaza siruştî|gaz]] û [[Petrol|petrol]] ve têne hilberandin. Li gorî piraniya welatên Ewropî, Avusturya ji hêla ekolojîk ve baş e. [[Biyokîmya|biyokapasîteya]] wê (an jî [[sermayeya xwezayî]] biyolojîkî) du qat ji navîniya cîhanê ye: Di 2016 de, Avusturya xwediyê 3,8 hektarên gerdûnî bû<ref name=GFN>{{cite web|url=http:// data.footprintnetwork.org/#/countryTrends?cn=11&type=BCpc,EFCpc|title= Trendên Welat|publisher=Tora şopa gerdûnî|access-date= 16 Cotmeh 2019}}</ref> kapasîteya biyolojîkî ya her kesê di nav axa wê de, danberhev bi navgîniya cîhanî ya 1,6 hektarên cîhanî ji her kesî re. Berevajî vê, di sala 2016-an de, wan 6.0 hektarên gerdûnî yên biyokapasîteya - [[Ekolojî|şopa ekolojîk]] vexwarina wan bikar anîn. Ev tê vê wateyê ku Awûstûrya ji sedî 60 zêdetir biyokapasîteya ku Avusturya dihewîne bikar tînin. Di encamê de, Avusturya kêmasiyek biyokapasîteyê dimeşîne.<ref name=GFN/> == Navê Awistiryayê == [[Wêne:Ostarrichi.jpg|thumb|Nave Awistiryayê wek "Ostarrichi" (Ostarrîxî) di sala 996an de.]] Navê Awistiryayê bi almanî ji "'''Österreich'''" e û maneya xwe bi [[almaniya bala]] jî "Emparatoriya Rojhilatê" an "Merzê Rojhilatê" ye.<ref name="University of Klagenfurt">{{cite web|url=http://wwwg.uni-klu.ac.at/spw/oenf/name2.htm|title=University of Klagenfurt}}</ref> ==Tûrîzm== Çiya, daristan û geliyên Awistirya di havîn û zivistanê de cihên betlaneya îdeal in. [[Gol]], [[Çiya]] û gelî bi werzîşên xweyên cihêreng navdar in. [[Viyana]] navenda muzîk, hunerên bedew û bîrdariyên dîrokî ye. [[Opera (avahî)|Opera]], galeriyên hunerî û pêşandanên baleyê li [[Paytext|Paytextê]] têne berhev kirin. Bi hezaran ziyaretvan di mehên zivistanê de ji bo ski bikin tên Awistiryayê. == Mijarên têkildar == *[[Welatên Otrîşê|Welatên Awistiryayê]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b| Awistirya}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Awistriya| ]] 6swohzw3zv23qr02wvtgls5ud2vlnqa 1 34871 1096062 248667 2022-08-23T20:36:47Z 185.244.152.210 /* kurdistan */ beşeke nû wikitext text/x-wiki nivîsên gelek xwes in, le cima hemî ewqas dirêj in gelo? :) dîsa jî spas ji boy van nivîsan! --[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] 21:01, 13 sermawez 2009 (UTC) : ew nivîseke bash e lê ne li gorî Wîkîpediya ye mixabin.... heger ez shash bim fermo? --[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] 21:02, 13 sermawez 2009 (UTC) == kurdistan == [[Taybet:Beşdarî/185.244.152.210|185.244.152.210]] 20:36, 23 tebax 2022 (UTC) a0qrzkdopfojzvk462kfpltvf7qvei1 1096063 1096062 2022-08-23T20:46:08Z Ghybu 9854 Guhartinên [[Special:Contributions/185.244.152.210|185.244.152.210]] ([[User talk:185.244.152.210|gotûbêj]]) hatine betalkirin, vegerand guhertoya dawî ya [[User:MikaelF|MikaelF]] wikitext text/x-wiki nivîsên gelek xwes in, le cima hemî ewqas dirêj in gelo? :) dîsa jî spas ji boy van nivîsan! --[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] 21:01, 13 sermawez 2009 (UTC) : ew nivîseke bash e lê ne li gorî Wîkîpediya ye mixabin.... heger ez shash bim fermo? --[[Bikarhêner:Ferrus|Ferrus]] 21:02, 13 sermawez 2009 (UTC) 0rhekwohd6zq36yolwe5si3uqrdsoo6 0 37948 1096066 1095320 2022-08-23T21:30:14Z 2001:871:210:2D03:946C:C8F2:EB6E:EA4D wikitext text/x-wiki {{Wikidata Infobox/core}} [[Wêne: Steiermark in Austria.svg|thumb|Nexşeya Steiermarkê]] [[Wêne: Flag of Styria.svg|thumb|Alayê Steiermarkê]] '''Steiermark''' '''an ji Stîrya''' (wekî ''Stayermark'' bixwîne), navçe û welatê federal ê [[Awistriya]]yê ye. Paytexta wê [[Graz]] e. Avusturya bi [[Slovenya]] û dewletên federal ên Carinthia, [[Sulzburg]], [[Avusturya Jorîn]], [[Avusturya Jêrîn]] û [[Burgenland]] re sînordar e. Paytext [[Graz]] e. Styrîa bi qasî 1.2 mîlyon niştecî ye == Erdnîgarî == [[Wêne: GrünerSeeAgainstMeßnerin.jpg|thumb| Golêkî li Steiermark]] Dewleta çiyayî ya Styria li dora çiyayê Niedere Tauern, ku xetek dabeşkirina avê ya girîng pêk tîne. Styria Jorîn ji Alpên Limestone li bakur heya rêza rojhilatê Alpên Navîn dirêj dibe û geliyên çemên Mur, Mürz, Salza û Enns Jorîn dihewîne. Styria Jêrîn beşa navendî ya Geliyê Mur û Cor Alpên ku ji 2,000 m li rojava zêdetir in, [[Alps Pack]] û li rojhilat jî herêma gir vedihewîne. == Dîrok == Navçeya ku ji [[Paleolîtîk]] ve mirov lê dijîn û ji [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] ve hatiye kankirin, yekem beşek ji padîşahiya [[Kelt|Keltî]] bi navê [[Noricum]] bû. c. BZ Di sala 15 berî zayînê de ew bi [[Împeratoriya Romê|Imparatoriya Romayî]] ve hate girêdan, di navbera parêzgehên Romayî yên Noricum û [[Pannonia]] de hat dabeşkirin. Li pey wê [[Avar]] û [[Slav]] ([[Slovenya|Sloven]]) eşîrên [[Alman|Alman]] ku di sedsala 5. de êrîşî herêmê kirin. Di bin serweriya [[Bavyera|Baverya]] de di sedsala 8. de, herêm bû yek ji herêmên sînor ên [[Împaratoriya Frank]]. Di 1180 de, di bin navê Duchy of Styria, Duke [[IV. Di dema Ottokar de]], piştî ku bi tevahî serbixwe bû, ji hêla Babenbergan ve hate bidest xistin (1192). Dema ku ev xanedan di sala 1246-an de mir, dûkok bû Bohemian II. Otakar ji hêla Premysl ve hate girtin û piştî ku Rudolf I Premyslids têk bir (1278) beşdarî axa [[Xanedana Habsburg|Habsburgan]] bû. Ew di 1282 de bû axa padîşah. Dukatê Styria gelek caran ji çekên piçûk ên malbatê re hate xelat kirin. Kolonîzasyona Almanan Slovenî kir hindikahiyek ne girîng. Di sedsala 12-an de bi saya kanên hesin welat bi pêş ket. Piştî sala 1480'î ji aliyê [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]] ve hat hilweşandin, Styria jî ket bin bandora krîza reform; piraniya [[Protestan|Protestan]] azadiya olî bi dest xistin (Aşitiya Graz, 1572), lê duk Karl (1564-1590) gazî [[Jezuit]] û kurê wî Ferdinand (paşê Ferdinand II) [[Katolîk]] Wî zor kir. vegerek li hebûnê. Piştî ku Duke Ferdinand ket şûna Mathias (1619), Styria, ku çarenûsa Avusturya parve kir. Bi [[Peymana Saint-Germain]] piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]], beşên Slovenî (Styria Jêrîn; 6,010&nbsp;km² di nav de Marburg (Maribor), Cilli (Celje) û Pettau (Ptuj) li başûr) beşek. ) ji wê birin [[Yûgoslavya]] (paşê [[Slovenya]]). Piştî ragihandina komarê di sala 1918an de bû dewlet.<ref> Johannes Waltenberger „Buch der Österreichischen Geschichte“, Avakirin 2004</ref> Di dema yekbûna bi Almanyayê re ([[Anschluss]]) (1938-45) bû yek ji yekîneyên îdarî yên bi navê [[Reichsgau]]. Di sala 1945 de statuya dewletê ji nû ve bi dest xist.<ref> Alexander Rosenbacher Rûpel „Österreich im dritten Reich“</ref> == Çand == [[Alman]] piraniya nifûsa eyaletê pêk tînin. Piraniya mirovan [[Katolîk]] ne. Li herêmên çiyayî çand, stran û dîlanên kevnar ên gelêrî hê jî hene; Cilê kevneşopî yê gewr-kesk Styrian bûye cilê neteweyî yê Avusturya. Bajarên mezin bi navenda parêzgehê [[Graz]] heta [[Leoben]], [[Kapfenberg]], [[Bruck]], [[Eisenerz]], [[Knittelfeld]], [[Köflach]], [[Mürzzuschlag]] û [[Fohnsdorf]]. == Aborî == Aboriya dewletê ji mêj ve li ser [[Madenê|Madenê]] bû. Erzberg (Çiyayê Ore) li nêzî Eisenerzê, ku pirraniya [[hesin]] Avusturya dabîn dike, ji dema Keltî ve li herêmê tê derxistin. Linît li Fohnsdorf û Köflach, magnezît li [[Shale Alps]], [[grafît]], [[talc]], [[gypsum]] û [[xwê]] li deverên din ên eyaletê tê derxistin. Enerjiya ku ji bo saziyên pîşesaziyê hewce dike ji hêla santralên termîk û santralên hîdroelektrîkê yên li ser Mur û çemên din ve tê peyda kirin. Pîşesaziyên giran li Geliyê Mur li jêr Fohnsdorf û li Geliyê Murz kom dibin. Pîşesaziya Metalurjî, makîne, dar, kaxiz û kaxiz di aboriya dewletê de cihekî girîng digire. Dewlet her wiha madeyên kîmyewî, tekstîl, çerm û madeyên xwarinê jî çêdike. Li çiyan navendên betlaneyê hene ku di warê tûrîzmê de xwedî girîngiyeke mezin in. == Siyaset == Her çend Styria ji sala 1945-an vir ve ji mêj ve keleha meyla Demokratên Xiristiyan [[Partiya Gel a Awûstûryayê]] (ÖVP) ye, lê paytexta parêzgehê [[Graz]] di heman demê de keleha [[Partiya Komunîst a Avusturyayê]] (KPÖ) ye. [[Partiya Sosyal-Demokrat a Awûstûryayê]] (SPÖ), ku di hilbijartinên meclîsa parêzgehan de di sala 2005 de bi ser ketibû, dawî li desthilatdariya ÖVP ya 60 salî li parêzgehê anî. == Kurdên Steiermarkê == Kurdên li Stewrê ji salên 1970yî vir ve hindikahiyeke etnîkî li wî welatî ava kirine, ku li gor texmînan ji 6.000 heta 25.000 diguhere. Kurdên li wir bi piranî ji [[Tirkiye]] û [[Sûriye]], di nav civakên piçûk de jî ji [[Iraq]], [[Îran]] û [[Lubnan]] û [[Rûsya]] tên.{{Çavkanî hewce ye}} == Bajarên wê û kodên têperînê (trafîkê) == [[File:Karte_Aut_Stmk_Bezirke.png|300px|thumb|Dabeşkirina îdarî ya navçeya Steiermarkê]] * [[Bruck-Mürzzuschlag]] - BM (MZ) * [[Deutschlandsberg]] - DL * [[Graz-Umgebung]] - GU * [[Hartberg-Fürstenfeld]] - HF (HB, FF) * [[Leibnitz]] (bi [[slovenî]]: Lipnica) - LB * [[Leoben İli|Leoben]] - LE, LN * [[Liezen]] - LI, GB (BA) * [[Murau]] - MU * [[Murtal]] - MT (JU, KF) * [[Südoststeiermark]] - SO (FB, RA) * [[Voitsberg]] - VO * [[Weiz]] - WZ == Mijarên têkildar == * [[Welatên federal ên Awistiryayê]] * [[Awistirya]] == Çavkanî == [[Kategorî:Navçeyê Awistriyayê]] ri5uyuuxkmo2rli0cu3g50ht38e2h2t 0 69519 1096041 1071031 2022-08-23T13:51:12Z Aliargic.tr.krd 50869 /* Bêjenasî */ wikitext text/x-wiki {{Kurd}} [[Wêne:Roj emblem.svg|thumb|260px|Nîşana rojê ye ku roj di mîtolojiya Kurdan de pîroz e]] '''Jêdera kurdan''' an '''Eslê kurdan''', pirsgirêkek e ku bi dîroka [[Rojhilata Navîn]] re têkildar e. Akademî ji bo orîjînala peyva Kurd teoriyên cûda pêşve xistin. Li gorî Orîntalîstê Ingilîz Godfrey Rolles Driver, termê kurdî bi neteweya ku jê re [[Kardox]] [[Sumer]] tê te nasîn re têkildar bû, di tabletên mêjiyê Sumeriyan de di hezarsala 3-an {{bz}} de hate dîtin. Li gorî yek teoriyê, ew pêşniyazkiriye ku peyva "nomadic; konê firotanê" di Farisiya Navendî de wekî "kwrt-" tê bikar anîn.<ref>Asatrian, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus, c.13, s. 1–58, 2009.</ref> Dûv re hat encamdan ku ev term ji navê toponîmek an eşîra kevnare ya [[Kardox|Cyrtii / Kurtii an Corduene / Karduya]] derketiye. <ref>W. Adamec, Ludwig (2009). ''Historical Dictionary of Islam''. Scarecrow Press. s. 84. ISBN 978-0-8108-6161-9</ref> == Bêjenasî == Karda-ka, ku forma kevnare ya peyva "[[Kurd]]" e, di tabloyên Sumeriyan de (hezarsala 3an {{bz}}) hat bikar anîn û ji bo eşkerekirina gel û dewletekê jî hate bikar anîn.<ref>[http://www.scirp.org/journal/PaperInformation.aspx?PaperID=49273 Kar-da^KI-ka 21^st ce. B.C.E. Karda Land of Valiant Mountain People Central Zagros East Terminological Analysis] </ref><ref>Reynolds, G. S. "A Reflection on Two Qurʾānic Words (Iblīs and Jūdī), with Attention to the Theories of A. Mingana". Journal of the American Oriental Society 124 (4 October–December 2004): 683, 684, 687.</ref> Peyva kurdî di formên cûda yên dîroka dîrokê de û ji hêla neteweyên cûda di zimanên wekhev de lê beşek jî di wateyên cuda de xuya dike. Li gorî yek teoriyê, fikirîn ku ew ji peyva 𐭪𐭥𐭫𐭲 kwrt- hatî, ku di [[Farsiya navîn|Farisiya Navendî]] de termê "nomadic; konê firotanê" ye.<ref>Safrastian, ''Kurds and Kurdistan'', The Harvill Press, 1948, s. 16 and s. 31.</ref> Dûv re, di serpêhatiyên îslamî de, piştî dagîrkirina [[Îran|Iranê]], ev term bi heman awayî bi [[Zimanê erebî|Erebî]] hate pejirandin û bi taybetî ji bo eşîrên nomranî yên ranî hate bikar anîn.<ref>Martin van Bruinessen, "The ethnic identity of the Kurds", in: ''Ethnic groups in the Republic of Turkey'', compiled and edited by Peter Alford Andrews with Rüdiger Benninghaus Wiesbaden: Dr. Ludwich Reichert, 1989, s. 613–21</ref> Gorê [[Şerefxanê Bidlîsî]] di sedsala 16-an de, Kurd ji çar koman pêk tê: [[Kurmancî|Kurmanç]], [[Lur]], [[Kelhûr|Kelhor]] û [[Hewramî (zarava)|Goran]] jî bi zaravayek an cûdahiyek zimanî diaxivin. [[Ludwig Paul]] (2008) amaje dike ku karanîna sedsala 16an, wekî ku ji hêla zimanê kurdî ve ji hêla Şerefxan ve hatî tomarkirin, hîn jî dibe ku nasnameya etnîkî "kurd" a bakurê rojavayê Iranê, ya ku bêyî Kurmanç, Lur, Kelhor û Goranê tevdigere, berbiçav bike.<ref name=":0">[[:en:Origin of the Kurds#cite_note-2|Paul, Ludwig (2008). "Kurdish language I. History of the Kurdish language". In Yarshater, Ehsan (ed.). ''Encyclopædia Iranica''. London and New York: Routledge. Archived from the original on 4 December 2011. Retrieved 28 August 2013.]]</ref> Wekî ku ji peyva farisî ya navendî ya kwrt, kwrt, diyar bûye ku ev yek toponîmek [[serdema Bronzê]], Kardu an Kar-da nîşan dide.<ref>Hakan Ozoglu, ''Kurdish notables and the Ottoman State'', 2004, SUNY Press, 186 s., {{ISBN|0-7914-5993-4}} s.23</ref> Di Erebî de, ev nav li erdnîgariya ku Kurd lê dijîn, bi [[Çiyayê Cûdî]] re têkildar bûye, ku di [[Quran|Quranê]] de jî tête behs kirin, û ev teorî hîn xurttir bûye ku ji bav û kalên Kardox re tê gotin [[Gutî]].<ref>G. S. Reynolds, ''A Reflection on Two Qurʾānic Words (Iblīs and Jūdī), with Attention to the Theories of A. Mingana'', Journal of the American Oriental Society, böl. 124, No. 4 (October –December , 2004), s. 675–689. (bkz. s.683, 684 & 687)</ref><ref>Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods, 964 s., Cambridge University Press, 1985, {{ISBN|0-521-20091-1}},  {{ISBN|978-0-521-20091-2}}</ref> Di kevneşopiya klasîk de, di çavkaniyên Yewnanî de, ji bo cara yekemîn di sedsala 4-an B.Z de, di xebata bi navê [[Anabasîs]] (Vegera Hezaran) de ku ji hêla [[Ksenofon]] ve hatî nivîsandin, ew behsa mirovên şervan "[[Kardox|Karduchoi]]" dike ku li herêma [[Cizîr|Cizîrê]] nûjen dijîn.<ref>Ksenofon, Anabasis s. 259, 263, 265</ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, böl.21, 1988-1989, s.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref> Bi vê agahiyê, Corduene an Karduya wekî devera proto-Kurd û bav û kalên Kurd hat pejirandin û ev nêrîn ji hêla hin lêgerînên akademîk ve hate piştgirî kirin.<ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989" /><ref>N. Maxoudian, "Early Armenia as an Empire: The Career of Tigranes III, 95–55 BC", ''Journal of the Royal Central Asian Society'', Vol. 39, Issue 2, April 1952, s. 156–63.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, bök. 40, No. 3 (1991), s. 366–74 (bkz.s. 371)</ref><ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, Böl. 7'', 1871.</ref><ref>[[Johann Georg Theodor Grässe|Grässe, J. G. Th.]] (1909) [1861]. ''Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen'' (Almanca) (2nd bas.). Berlin: Schmidt. [[OCLC]] 1301238.</ref><ref>Kurds. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-07</ref> Wekî din, [[Vladîmîr Mînorskî]] diyar kir ku [[Romaya Kevnare|Romayî]] û [[Yewnanî]] ji bo Kurdên ku li livingranê dijîn ji wan re "Cyrtii" digotin û ku ew wateya wan Kurdên li rojavayê [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku navê herêmê ji bo cara yekê tê bikar anîn.<ref>V.Minorsky, Kürtler ve Kürdistan, Doz yayınları s.45</ref> == Zimanê kurdî == Zanîna rewşa heyî ya di derbarê kurdî de, bi qasî neheqî, li sînorên nêzîkê deverên ku axaftvanên devokên Kurdî yên hevdem pêk tê, destûr dide. Kurdî zimanek e ku ji malbata zimanê [[Hind-ewropî|Hindo-Ewropî]] yê şaxê Îranî yê Rojavayî ye. Ew bi gelemperî di nav zimanên Îranî yên bakurê rojava de tête celeb kirin.<ref>Gernot Windfuhr, ed., 2009. ''The Iranian Languages''. Routledge.</ref> Ludwig Paul encam da ku Kurdî bi eslê xwe bakûrê rojavayê Îranî ye,<ref name=":0" /> lê diyar kir ku ew gelek taybetmendiyên bi zimanên Îranî yên başûr-rojavayî re, wek [[Zimanê farisî|Farisî]], ji ber têkiliyên dirêj û fireh ên dîrokî parve kirin.<ref name=":2">Ludwig Paul "[http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i HISTORY OF THE KURDISH LANGUAGE]", ''Encyclopedia Iranica'' (2008)</ref> == Etnogênez == [[File:Asia_minor_p20.jpg||çep|thumb|234x234px|Nexşe nîşanî serdestên [[Kardox]] û Adiabene di sedsalên dawî BC. Xeta şîn rêwîtiya û vekişîna bi hezaran kesî ji Kardox di 401 B.Z.]] Gotina Kurdî di sedsala 16an de ji hêla Şerefxan ve ji bo neteweyê hate bikar anîn, ku çar komên eşîrî, Kurmanç, Lur, Kelhor û Goran jî di nav de hebûn, her yek bi zaravayek an cûdahiya zimanî diaxivin. Paul (2008) destnîşan dike ku Kurd xwedî etnogênezayek nû ne wek grûpek hevgirtî ya Bakurê-îranî, ji ber ku ji van çar koman niha sê ji wan dikarin wek nasnameyên komên ku bi qasî parçeyî wan wekî Kurd binav bikin nas bikin, dema ku Lur komek kurd e û di rastiyê de başûrê rojavayê Îranê ye, ne Bakurê Iran e. Ew ji malbata zimanî re girêdayî ye. Paul wiha jî dide zanîn ku, nivîsên yekem ên bi eşkereyî bi kurdî hatine nivîsîn di heman heyamê de ne. <ref name=":2" /> === Komên destpêkê === Tête bawer kirin ku gelê Kurd bi eslê xwe heterojen e, di nav de [[Lolo|Lolo]],<ref name=":3">Thomas Bois, ''The Kurds'', 159 s., 1966. (bkz s.10)</ref> [[Gutî]],<ref name=":33">Thomas Bois, ''The Kurds'', 159 s., 1966. (bkz s.10)</ref> [[Kardox|Cyrtii]], <ref>Encyclopedia Iranica, "Carduchi" by M. Dandamayev</ref>[[Kardox|Carduchî]],<ref>Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, ''The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods'', 964 pp., Cambridge University Press, 1985, {{ISBN|0-521-20091-1}} {{ISBN|978-0-521-20091-2}}</ref><ref>David McDowall, ''A modern history of the Kurds'', 515 pp., I.B.Tauris, 2004, {{ISBN|1-85043-416-6}}, {{ISBN|978-1-85043-416-0}}</ref> li pey hev, hin eşîrên berê an komên etnîkî<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/subjects Excerpt 1: Bois, Th.; Minorsky, V.; Bois, Th.; Bois, Th.; MacKenzie, D. N.; Bois, Th. "Kurds, Kurdistan." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online]</ref> bihevre dike. Di nav komên pêşgotinên cihêreng ên ku dibe ku ji bo etnogjeneza [[Zimanê kurdî|Kurdî]] de bibe alîkar, wê hiştiye ku [[Kurd]] wek axaftvanek ji zimanekî îranî yê bakur-rojavayî (ango kurdî) derkevin. <ref>Izady, Mehrdad R (1992). ''The Kurds: A concise handbook''. s. 74. {{ISBN|978-0-8448-1727-9}}</ref><ref>M. Van Bruinessen, ''Agha, Shaikh and State'', 373 s., Zed Books, 1992. s.122</ref>Akademîsyenên sedsala 19an ên wekî [[George Rawlinson]] Carduya û Kardukhi bi Kurdên nûjen re têkildar bûn, difikirin ku Carduchi wekheviya leksik a kevn a "[[Kurdistan]]" e. <ref>According to J.P. Mallory, the original Gutians precede the arrival of Indo-Iranian peoples (of which the Kurds are one) by some 1500 years.Mallory, J.P. (1989), In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth, London: Thames & Hudson</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Böl. 40, No. 3 (1991), s. 366-374 (bkz s.371)</ref>This ev nêrîn Corduene wekî proto-kurdî <ref name=":42">J. G. Th. Grässe (1909) [1861]. "Gordyene". ''Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen'' (in German) (2nd ed.). Berlin: Schmidt. [https://www.worldcat.org/title/orbis-latinus-oder-verzeichnis-der-wichtigsten-lateinischen-orts-und-landernamen/oclc/1301238 OCLC 1301238] http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/orblatg.html#Gordyene</ref>an wekhevî ya îro ya Kurdistanê qebûl kir, û ji hêla çavkaniyên akademîk yên nû ve jî piştgirî bû.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. (copy at Project Gutenberg)</ref><ref name=":4">J. G. Th. Grässe (1909) [1861]. "Gordyene". ''Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen'' (in German) (2nd ed.). Berlin: Schmidt. [https://www.worldcat.org/title/orbis-latinus-oder-verzeichnis-der-wichtigsten-lateinischen-orts-und-landernamen/oclc/1301238 OCLC 1301238] http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/orblatg.html#Gordyene</ref><ref>[https://www.bartleby.com/topics/Minorities-Essay Kurds. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-07]</ref> Gelek navên vî navî hene, lê -kh bi tewangî ve tewanga bi latînî dijwar e, loma ew îhtîmal e ku--kh ’li dawiya Kardukh (Karduk) ji paşpirtika pirjimar di zimanê ermenî de bê. Isdîayek heye ku cardin bi zimanek Îranî diaxivin.<ref>M. Chahin, Before the Greeks, p. 109, James Clarke & Co., 1996, {{ISBN|0-7188-2950-6}}</ref> Bi gelemperî, baweriya Medan ji bo etnografiya kurdî (û Baloçan) destpêkek e. Vê baweriyê xweziya xwe wekî çîrokek dîrokî di nav Kurdan de di sedsala 20an de dît, da ku her çend hin pisporan jê bawer bike xelet be jî, destnîşankirina kurdan wekî Medan naha bûye rewşek hevbeş di têgihîştina niştimanî ya Kurd de. == Çîrokên jêdera kurdan == [[Wêne:Ararat Ms. 11639 521a.jpg|thumb|Bûyera Nûh heya serê çîya de]] Gelek efsaneyên ku detayên orîjînala Kurdan tine hene. Yek ji wan li gorî baweriya [[Cihûtî|Cihûyan]]; "Rastiya ku Kurd ji xulamên genimê [[Silêman (pêxember)|Siltan Silêman]] têne derxistin. Li gorî baweriyê, şah Silêman şand Ewropayê da ku pêncsed rûkulên wî yên bedew ji bo hearema xwe bîne. Lêbelê, wan bihîst ku Siltan Silêman mirî bû heya ku Cîna xweş dît û vegeriya [[Îsraêl]]. Cîn di çiyayên Zagros de bi cîh bûn, û bi jinên ku wan anîn re zewicandin û wan zarokên di cîhana bedewî û hêz û hêza ku di cîhanê de bêhempa ne, li dûv hev, ku dûv re zarokên ku ji wan re dibêjin Kurd ".<ref>Kahn, M. (1980). ''Children of the Jinn: in Search of the Kurds and their Country''. Michigan: Seaview Books, pp. xi.</ref><ref>Zorab Aloian. "[http://www.pen-kurd.org/englizi/zorab/the-kurds-in-the-ottman-hungary.html The Kurds in Ottoman Hungary] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160312023832/http://www.pen-kurd.org/englizi/zorab/the-kurds-in-the-ottman-hungary.html |date=2016-03-12 }}". Transoxiana: Journal Libre de Estudios Orientales. Buenos Aires: [[:en:Universidad del Salvador|Universidad del Salvador]]. December 9, 2004</ref><ref>Baron Patrick Balfour Kinross, Within the Taurus: a journey in Asiatic Turkey, 1970, s,191 bkz s. 89</ref><ref>George Smith, The Cornhill Magazine, böl.167, 1954, s. 228</ref><ref>Peter Schäfer, Catherine Hezser, The Talmud Yerushalmi and Graeco-Roman Culture, böl.3, Mohr Siebeck, 2002 – 486 sayfaları, s. 80</ref><ref>Adolf Büchler, Studies in Jewish history, Oxford University Press, 1956, s.279 , s. 84</ref><ref>Israel Abrahams, Adolf Büchler, The Foundations of Jewish life: three studies, Arno Press, 1973, s.512 , s . 84</ref> Yek ji wan jî helbestên di [[Şahname]] de ji hêla [[Firdewsî]] ve qasî hezar sal berî niha hebûn. Li gorî vegotinên [[Firdewsî]]; "Demek hukumdarek zordar hebû bi navê [[Dehak|Azdehhak]]. Du serîkên mezin li ser milên vî padîşahê hov xuya bû. Bijîşk nikaribûn wan hilweşînin û neçar bûn. Wê hingê Bijîşk neçar bûn ku êşa xwe ji wan re bikin da ku her roj bi wan mêjiyên her du kesan re bidin. Vê wateyê ku ji bo demek dirêj ve, mirovan dest bi veşartinê di nav kûrahiyên golan de kirin, û wan dest bi veşartina kûrahiyê li ser çem kirin. Kesên ku ji kuştina padîşah nerazî nebûn. Li dora wî yek bûn. Yên ku li çiyan digeriyan da ku dest ji zordestiyê berdin wî tevlî bûn. Azdehhak û malbata wî hatin xilas kirin. [[Kawayê Hesinker|Kawa]] hate hilbijartin ji bo padîşahê nû û şagirtên wî destpêka gelê [[Kurd]] pêk anîn. " <ref>Masudi. ''Les Prairies d’Or''. Trans. Barbier de Meynard and Pavet de Courteille, böl.9 . Paris: La Société Asiatique, 1861.</ref><ref>Özoglu, H. (2004). ''Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries''. Albany: State University of New York Press, s. 30.</ref> Di pirtûka rêwîtiya [[Ewliya Çelebî]] ya di serdema [[Împeratoriya Osmanî|Osmanîyan]] de jî, di derbarê zayîna Kurdan de çîrokek heye. [[Ewliya Çelebî]] diyar dike ku wî ev efsane ji dîroknasê [[Ermenî]] Migdisî fêr kir: "Li gorî dîroknasê Migdîsî, yekem bajarê ku piştî Bûyera [[Nûh]] hate avakirin bajaroka [[Çiyayê Cûdî|Cudî]] bû, li pey kelehên [[Şingal]] û [[Farqîn]]. Bajarê Cudî ji hêla Melîk Kurdî, [[Nûh|pêxemberê Nûh]] bû, ku ji 600 sal kêm jiyaye û bi dirêjahî û dirêjiya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ve çû. Gava ku ew hat [[Farqîn]], ew ji avhewa hez kir û li wir bi cîh bû, azadîxwazek mezin ji wî re çêbû. Yan zimanên xwe bi serbixwe ji Hebrewbranî diaxivîn. Wan hîn jî ne Hebrewbranî û ne [[Zimanê erebî|Erebî]], [[Zimanê farisî|Farisî]], [[Darî (devok)|Darî]] an [[Farsiya navîn|Pahlavi]], hîn jî zimanê Kurdî. [[Zimanê kurdî|Zimanê Kurd]]<nowiki/>î, ji dayik û axaftin û niha li [[Kurdistan|Kurdistanê]] tê bikar anîn, navê xwe ji Melîk Kurdî re ji pêxember Nûh re deynin. "<ref>Van Bruinessen, M. (2000). Kurdistan in the 16th and 17th centuries, as reflected in Evliya Çelebi’s Seyahatname. ''The Journal of Kurdish Studies'', 3.1:1-11.</ref> == Binêrin == * [[Kurdistan]] * [[Kurd]] * [[Gutî]] * [[Kardox]] == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} [[Kategorî:Kurd]] 1dgh8sa06vq4s985avauzajgvrk9pcv 0 86663 1096039 1044185 2022-08-23T13:45:36Z Aliargic.tr.krd 50869 Hate rast kirin. wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane | wêne = | çînaser = nivîskar }} '''Ksenofon''' ({{Bi-grc|Ξενοφῶν|Ksenofōn}}, {{Bi-la|Xenophon}}; jdb. derdora 431ê beriya zayînê - [[m.]] derdora 354ê beriya zayînê), [[fîlozof]], [[nivîskar]] û [[dîrok]]nasê yewnanî bû. Bi xwe telebeyê [[Sokrates]] bû. Bi berhema xwe ya [[Anabasîs]] tê naskirin. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Fîlozofên yewnan]] {{Zanyar-şitil}} 5qdayn2ad5n5susflorwnr5tk5y4zkf 0 125924 1096081 1095656 2022-08-24T01:58:37Z 176.219.48.145 Not spam wikitext text/x-wiki {{Agahîdank şîrket|navê şîrketê=Vakfe|cihê welat=[[Türkiye]]|malper=https://www.vakfe.com|xwedî=[[Daniel Lau-Lopez]]|berhem=Lebas|marka=Vakfe|xizmet=Cilan|logo=Vakfe moda guncel logo2022.png}} '''Vakfe''' yan jî '''Vakfe Moda''', zincîreyeke modayê ya li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye ku bi qasî 200 karmend û zêdetirî 50 firoşgehan pêk tê. Welatên ku herî zêde dikan hene [[Îtalya]], [[Norwêc]], [[Fînlenda]], [[Polonya]] û Rojhilata Navîn in. Ofîsa sereke û navenda belavkirinê ya pargîdaniya ku di sektora kincên hazir de xizmetê dide, li [[Stembol]]ê ye. Li [[Bengladeş]], [[Hindistan]], [[Çîn]] û [[Lîtvanya]]yê nivîsgehên hilberînê hene.<ref>{{Cite news|url=https://www.cnnturk.com/yasam/vakfe-moda-kadin-istihdamina-destek-verecegini-acikladii|title=Vakfe Moda Kadın İstihdamına Destek Vereceğini Açıkladı}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Şirket]] ev7kn3xb9tz9tjhk0ua4xpuj49v9idw 3 126799 1096036 1080535 2022-08-23T13:32:25Z Kelhuri 50401 /* Parêzgeha Bedexşan */ beşeke nû wikitext text/x-wiki {{Xêrhatin}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 13:56, 8 gulan 2022 (UTC) == Parêzgeha Bedexşan == [[Parêzgeha Bedexşan]] nq9btx9seh8awh7ou8vr0kc0za67lmp 0 126832 1096092 1094358 2022-08-24T10:12:44Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki '''Paqijkirina zimanê ingilîzî''', '''xwerûkirina zimanê ingilîzî''' an '''purîzma zimanê ingilîzî''', [[paqijkirina zimanî]] ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema [[Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve]] û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze [[Fransiya kevin]], pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.economist.com/prospero/2014/01/28/johnson-what-might-have-been|title=Johnson: What might have been|last=R.L.G|date=2014-01-28|website=[[The Economist]]|language=en|url-access=subscription|access-date=2022-05-13}}</ref> Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî '''Anglish''' têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan  [[Paul Jennings]] di sala 1966an de hatî çêkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.tcs.cam.ac.uk/anglish-a-brexiteer-s-lingua-franca/|title=Anglish: A Brexiteer's lingua franca?|last=Bidwell|first=Lili|date=2017-03-25|website=[[The Cambridge Student]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna  têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo ''vocabulary'') an jî ji  fazên kevntir ên ingilîzî  (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin. Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen [[John Cheke]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/John-Cheke|title=Sir John Cheke|last=[[Encyclopædia Britannica]]|language=en|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Thomas Wilson]],<ref>{{Cite web|url=http://www.ric.edu/faculty/rpotter/inkhorn.html|title=Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640|last=[[Rhode Island College]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Ralph Lever]],<ref>{{Cite journal|last=Sgarbi|first=Marco|date=2013|title=Ralph Lever's ''Art of Reason, Rightly Termed Witcraft'' (1573)|url=https://www.jstor.org/stable/24338444|journal=Bruniana & Campanelliana|language=en|volume=19|issue=1|pages=149–163|jstor=24338444}}</ref> [[Richard Rowlands]],<ref>{{Cite book|title=Studien zur englischen Philologie|last=Morsbach|first=Lorenz|publisher=Halle a.S., Max Niemeyer|year=1910|isbn=123|language=de}}</ref> û [[Nathaniel Fairfax]] hene.<ref>{{Cite book|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-9088|title=Fairfax, Nathaniel|last=<nowiki>[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]]</nowiki>|year=2004|isbn=978-0-19-861412-8|language=en}}</ref> Pakxwazên zimanî yên nûjen [[William Barnes]],<ref name=":0" /> [[Charles Dickens]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CPYsDwAAQBAJ|title=The Prodigal Tongue|last=Lynne|first=Murphy|publisher=<nowiki>[Penguin Books]]</nowiki>|year=2018|isbn=978-1524704889|language=en}}</ref> [[Gerard Manley Hopkins]],<ref>{{Cite journal|last=Roper|first=Jonathan|date=Nîsana 2012|title=English Purisms|url=https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/vic.2012.0059?src=recsys|journal=Victoriographies|language=[[Rand McNally]]|publisher=[[Edinburgh University Press]]|volume=2|issue=1|pages=44–59|doi=10.3366/vic.2012.0059|access-date=2022-05-14}}</ref> [[Elias Molee]],<ref>{{Cite book|title=Pure Saxon English, Or, Americans to the Front|last=Molee|first=Elias|publisher=[[Rand McNally]]|language=en}}</ref> [[Percy Grainger]]<ref>{{Cite journal|last=Gillies|first=M.|date=2019|title=Percy Grainger: How American was He?|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nineteenth-century-music-review/article/abs/percy-grainger-how-american-was-he/47EE77|journal=Nineteenth-Century Music Review|language=en|volume=16|issue=1|pages=9–26|doi=10.1017/S1479409817000568|access-date=2022-05-14}}</ref> û [[George Orwell]] hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2013/jan/17/my-problem-with-george-orwell|title=My problem with George Orwell|last=Poole|first=Steven|date=2013-01-17|website=[[The Guardian]]|language=en|access-date=2022-05-14}}</ref> == Dîrok == === Ingilîziya navîn === Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê [[anglonormanî]] ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, esilzade û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - ingilîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.<ref>{{Cite book|title=English Historical Semantics|last=Kay|first=Christian|last2=Allan|first2=Kathryn|publisher=[[Edinburgh University Press]]|year=2015|isbn=978-0748644773|pages=6–24|chapter=A brief history of the English lexicon}}</ref> Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.[[Layamon's Brut|Layamon's ''Brut'']], ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13an de hatî çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. ''[[Ancrene Wisse]]'' , di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û [[norsiya kevin]], lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. ''[[Ayenbite of Inwyt]]'' , wergereke [[îngilîziya kentî]] ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hatî nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî. === Ingilîzî ya Destpêka Nûjen === Nakokiyên li ser  têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir. Di nav yên din de, [[Thomas Elyot]], [[Nûbêje|nûbêjenasek]], ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî [[John Cheke]] li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.[[Thomas Wilson]], hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere. === Ingilîziya nûjen === [[Wêne:William_Barnes_poet.jpg|thumb|307x307px|[[William Barnes]], William Barnes, helbestvan û paxwazek sedsala 19an]]Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî ''[[Thomas Jefferson]]'' di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestvan, wezîr û fîlologê ji [[Dorset|Dorsetê]] [[William Barnes]] çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de ''speechcraft'' ji bo ''grammar'' ( rêziman ) , ''birdlore'' ji bo ''ornithology'' ( balindenasî ) û ''bendsome'' ji bo ''flexible'' ( livîner ) .Helbestvan [[Gerard Manley Hopkins]] di sala 1882an de di nameyekê de ji [[Robert Bridges]] re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".[[Charles Dickens]] di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere". Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka ''[[The King's English]]'' de, ku di sala 1917an de hatî çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".[[George Orwell]] di gotara xwe "[[Politics and the English Language]] ( Ramyar û zimanê ingilîzî ) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî [[Percy Grainger]], hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog [[Lee Hollander]], di sala 1962an de di wergera xwe ya [[Eddaya helbestkî]] - berhevokek ji helbestên [[Norsiya Kevin|Norsiya kevin]] - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene." [[Paul Jennings]] ji bo 900-emîn salvegera dagirkirina normanî ya Îngilîstanê di rêzeyek sê beşî de di kovara [[Punch ( kovar )|Punch]] de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Îngilîstanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên îngilîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê [[honaka zanistî]] [[Poul Anderson]] nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê ''[[Uncleftish Beholding]]'' weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di 1997 de, [[Douglas Hofstadter]] bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir. Weşana [[David Cowley]] ya îlona 2009an, ''How We'd Talk if the English had Won in 1066'' di sala 1066an de peyvên Îngilîzî yên Kevin bi rastnivîsa îngilîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê. û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana [[Paul Kingsnorth]] ''[[The Wake( pirtûk)|The Wake]]'' ya 2014 bi hevbendiyek îngilîziya kevn û îngilîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya [[Edmund Fairfax Outlaws]] bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. .Nûçenameyek serhêl a bi navê ''[[The Anglish Times]]'' ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne. == Gotarên têkildar == * [[Paqijkirina zimanî]] * [[Îngilîziya sade]], cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin. == Çavkanî == {{Reflist}} [[Kategorî:Ziman]] ax1xxmnf6xkhzo4u3qrg97dv3w8rzxm 1096093 1096092 2022-08-24T10:15:30Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki '''Paqijkirina zimanê ingilîzî''', '''xwerûkirina zimanê ingilîzî''' an '''purîzma zimanê ingilîzî''', [[paqijkirina zimanî]] ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema [[Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve]] û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze [[Fransiya kevin]], pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.economist.com/prospero/2014/01/28/johnson-what-might-have-been|title=Johnson: What might have been|last=R.L.G|date=2014-01-28|website=[[The Economist]]|language=en|url-access=subscription|access-date=2022-05-13}}</ref> Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî '''Anglish''' têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan  [[Paul Jennings]] di sala 1966an de hatî çêkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.tcs.cam.ac.uk/anglish-a-brexiteer-s-lingua-franca/|title=Anglish: A Brexiteer's lingua franca?|last=Bidwell|first=Lili|date=2017-03-25|website=[[The Cambridge Student]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna  têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo ''vocabulary'') an jî ji  fazên kevntir ên ingilîzî  (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin. Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen [[John Cheke]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/John-Cheke|title=Sir John Cheke|last=[[Encyclopædia Britannica]]|language=en|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Thomas Wilson]],<ref>{{Cite web|url=http://www.ric.edu/faculty/rpotter/inkhorn.html|title=Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640|last=[[Rhode Island College]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Ralph Lever]],<ref>{{Cite journal|last=Sgarbi|first=Marco|date=2013|title=Ralph Lever's ''Art of Reason, Rightly Termed Witcraft'' (1573)|url=https://www.jstor.org/stable/24338444|journal=Bruniana & Campanelliana|language=en|volume=19|issue=1|pages=149–163|jstor=24338444}}</ref> [[Richard Rowlands]],<ref>{{Cite book|title=Studien zur englischen Philologie|last=Morsbach|first=Lorenz|publisher=Halle a.S., Max Niemeyer|year=1910|isbn=123|language=de}}</ref> û [[Nathaniel Fairfax]] hene.<ref>{{Cite book|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-9088|title=Fairfax, Nathaniel|last=<nowiki>[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]]</nowiki>|year=2004|isbn=978-0-19-861412-8|language=en}}</ref> Pakxwazên zimanî yên nûjen [[William Barnes]],<ref name=":0" /> [[Charles Dickens]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CPYsDwAAQBAJ|title=The Prodigal Tongue|last=Lynne|first=Murphy|publisher=<nowiki>[Penguin Books]]</nowiki>|year=2018|isbn=978-1524704889|language=en}}</ref> [[Gerard Manley Hopkins]],<ref>{{Cite journal|last=Roper|first=Jonathan|date=Nîsana 2012|title=English Purisms|url=https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/vic.2012.0059?src=recsys|journal=Victoriographies|language=[[Rand McNally]]|publisher=[[Edinburgh University Press]]|volume=2|issue=1|pages=44–59|doi=10.3366/vic.2012.0059|access-date=2022-05-14}}</ref> [[Elias Molee]],<ref>{{Cite book|title=Pure Saxon English, Or, Americans to the Front|last=Molee|first=Elias|publisher=[[Rand McNally]]|language=en}}</ref> [[Percy Grainger]]<ref>{{Cite journal|last=Gillies|first=M.|date=2019|title=Percy Grainger: How American was He?|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nineteenth-century-music-review/article/abs/percy-grainger-how-american-was-he/47EE77|journal=Nineteenth-Century Music Review|language=en|volume=16|issue=1|pages=9–26|doi=10.1017/S1479409817000568|access-date=2022-05-14}}</ref> û [[George Orwell]] hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2013/jan/17/my-problem-with-george-orwell|title=My problem with George Orwell|last=Poole|first=Steven|date=2013-01-17|website=[[The Guardian]]|language=en|access-date=2022-05-14}}</ref> == Dîrok == === Ingilîziya navîn === Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê [[anglonormanî]] ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, esilzade û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - ingilîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.<ref>{{Cite book|title=English Historical Semantics|last=Kay|first=Christian|last2=Allan|first2=Kathryn|publisher=[[Edinburgh University Press]]|year=2015|isbn=978-0748644773|pages=6–24|chapter=A brief history of the English lexicon}}</ref> Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.[[Layamon's Brut|Layamon's ''Brut'']], ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13an de hatî çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. ''[[Ancrene Wisse]]'' , di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û [[norsiya kevin]], lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. ''[[Ayenbite of Inwyt]]'' , wergereke [[îngilîziya kentî]] ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hatî nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî. === Ingilîzî ya Destpêka Nûjen === Nakokiyên li ser  têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir. Di nav yên din de, [[Thomas Elyot]], [[Nûbêje|nûbêjenasek]], ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî [[John Cheke]] li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.[[Thomas Wilson]], hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere. === Ingilîziya nûjen === [[Wêne:William_Barnes_poet.jpg|thumb|307x307px|[[William Barnes]], William Barnes, helbestvan û paxwazek sedsala 19an]]Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî ''[[Thomas Jefferson]]'' di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestvan, wezîr û fîlologê ji [[Dorset|Dorsetê]] [[William Barnes]] çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de ''speechcraft'' ji bo ''grammar'' ( rêziman ) , ''birdlore'' ji bo ''ornithology'' ( balindenasî ) û ''bendsome'' ji bo ''flexible'' ( livîner ) .Helbestvan [[Gerard Manley Hopkins]] di sala 1882an de di nameyekê de ji [[Robert Bridges]] re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".[[Charles Dickens]] di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere". Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka ''[[The King's English]]'' de, ku di sala 1917an de hatî çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".[[George Orwell]] di gotara xwe "[[Politics and the English Language]] ( Ramyar û zimanê ingilîzî ) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî [[Percy Grainger]], hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog [[Lee Hollander]], di sala 1962an de di wergera xwe ya [[Eddaya helbestkî]] - berhevokek ji helbestên [[Norsiya Kevin|Norsiya kevin]] - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene." [[Paul Jennings]] ji bo 900emîn salvegera dagirkirina normanî ya Îngilîstanê di rêzeyek sê beşî de di kovara [[Punch ( kovar )|Punch]] de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Îngilîstanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên îngilîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê [[honaka zanistî]] [[Poul Anderson]] nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê ''[[Uncleftish Beholding]]'' weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di 1997 de, [[Douglas Hofstadter]] bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir. Weşana [[David Cowley]] ya îlona 2009an, ''How We'd Talk if the English had Won in 1066'' di sala 1066an de peyvên Îngilîzî yên kevin bi rastnivîsa îngilîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê. û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana [[Paul Kingsnorth]] ''[[The Wake( pirtûk)|The Wake]]'' ya 2014 bi hevbendiyek îngilîziya kevn û îngilîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya [[Edmund Fairfax Outlaws]] bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. .Nûçenameyek serhêl a bi navê ''[[The Anglish Times]]'' ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne. == Gotarên têkildar == * [[Paqijkirina zimanî]] * [[Îngilîziya sade]], cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin. == Çavkanî == {{Reflist}} [[Kategorî:Ziman]] helnzdp6gukz6b8twrn4ax3g5so8pqw 0 128477 1096053 1085840 2022-08-23T16:59:18Z Mahbobehrostami2022 51689 Mahbobehrostami2022 navê [[Mahour Bagheri]] weke [[Mahoor Bagheri]] guhert wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Mahour Bagheri | wêne = | mezinahiya_wêne = | sernavê_wêne = | navê_rastî = Mahour Bagheri | zimanê_navê_rastî = | navê_jidayikbûnê = | navê_din = | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|03|03|1988|temenê=erê}} | cihê_jidayikbûnê = [[îran]], [[tehran]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | sedema_mirinê = | cihê_goristanê = | koordînatên_cihê_goristanê = | netewe = [[Farsi]] | hevwelatî = | perwerde = [[Îran]], | pîşe = [[Stranbêj]] | salên_çalak = 2000–niha | tê_nasîn = | xebatên_navdar = | sermiyana_net = | televîzyon = | hevjîn = | partner = | zarok = | dê = | bav = | xelat = | malper = https://mahoorbagheri.com/fa/ | şanenav = | mezinahiya_şanenavê = | modul = | modul2 = | çînaser = }} '''''Mahour Bagheri''''' ([[Farsî]]:ماهور باقری) stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskarê popê ye ku di 3ê Îlona 1988an de li [[Tehran]] hatiye dinyayê. Ew li piraniya enstrumanan dixe û demekê mamostetiya [[muzîk]] dike.<ref>[https://mahoorbagheri.com/fa/ Mahûr Bagerî stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskarê popê ye] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://and0.ir/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Strana Babek Mafî ya bi navê Hasas dakêşin]Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref> == Jînenîgarî == Taybetmendiya wî [[gîtar]] ye û di stîla [[flamenco]] de jî şareza ye. Di 13 saliya xwe de dest bi kar [[muzîk]] û stranbêjiyê kiriye û di 17 saliya xwe de ji ber eleqeya xwe ya mezin bi zanistê re ketiye [[zanko]] û xwendina xwe ya akademîk di warê kîmya dekompozyonê de berdewam kiriye heya. lîse. Di 19 saliya xwe de dest bi mamostetiya gîtara flamenko dike û di vî warî de gelek şagirtên wî hebûn. Ji sala 1399`an ve bi awayekî profesyonel dest bi stranbêjiya popê kiriye û gelek berhem berhem anîne.<ref>[https://ahaang.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://mytehranmusic.com/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Download song Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref><ref>[https://newsin.ir/fa/content/22682058/ماهور-باقری-با-«کشورگشایی»-می-آید.html Mahûr Bagerî bi "welatê vekirî" tê] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri Pop stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskar di 3ê Îlona 1988an de ji dayik bûye] iran mojavez. 13 Kanûn 2021 </ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} == Girêdanên derve == * [https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ iran mojavez] [[Kategorî:Jidayikbûn 1988]] [[Kategorî:Îranî]] [[Kategorî:Stranbêj]] l3l61qprk671tmhxdntyw87mhff3p14 0 129146 1096033 1095904 2022-08-23T13:14:44Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Dr.khosro_sina.jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: No permission since 15 August 2022 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = '''Khosro Sina''' | wêne = | mezinahiya_wêne = | sernavê_wêne = | navê_rastî = '''خوسرەو سینا''' | zimanê_navê_rastî = | navê_jidayikbûnê = | navê_din = | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|21|07|1971|temen=erê}} | cihê_jidayikbûnê = [[Mahabad]], [[kurdistan]], [[Iran]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | sedema_mirinê = | cihê_goristanê = | koordînatên_cihê_goristanê = | netewe = Kurdên Îranê | hevwelatî = | perwerde = Phd li Sînemayê | pîşe = nivîskarê [[sînema]]yê, derhênerê [[televîzyon]]ê û şanoyê ye | salên_çalak = 1990–niha | tê_nasîn = | xebatên_navdar = Jani Gal | televîzyon = | zarok = | dê = Zulîxa Sîna | bav = Mihemed Sîna | hevjîn = Neda Saidi | xelat = | malper = | şanenav = | mezinahiya_şanenavê = | modul = | modul2 = }} '''Xosro Sina''' ([[21ê hezîranê]] 1971, [[Mahabad]]) derhêner, û niviskarekî [[kurd]] e. == Jînenîgarî == '''Xosrow Sîna ''' (Khosro sina), (خوسرەو سینا) di sala 1971 de li [[Mehabad]]ê, <ref>[https://redcarpetfilm.net/1399/04/31/متولدین-31-تیر-سینما-،-تئاتر-و-موسیقی؛-خس/]Di 31ê Tîrmehê de, sînema, şano û muzîkê hatiye dinê).</ref> nivîskarê [[sînema]]yê, derhênerê [[televîzyon]]ê û şanoyê ye. Ew doktorayê ye di warê lêkolînên [[huner]]î de li Zanîngeha Hunerê ya [[Tehran]]ê. Niha Mamosteyê zanîngeha [[Kurdistan]] ê ye. <ref>[https://www.researchgate.net/profile/Khosro-Sina], Doctor of Art, Iran at University of Kurdistan.</ref> ==Zanyarî == • BA di derhêneriya şanoyê - Zanîngeha Tehranê. (1991-1995) • Master di Derhênerî û [[Lîstikvan]]î - Zanîngeha Hunerê ya Tehranê. (1997 - 2000) • PhD di Lêkolînên Hunerê de (Sînemayê) - Zanîngeha Hunerê ya Tehranê. (2011 - 2016) • BA di [[qanûn]]ê - Zanîngeha Payam Nûr.(2017 - 2019) ==Şano == • Alîkarê yekem ê derhêner di pêşandanên «Bahram Çubine», «Xapandinên Scapin» , «Zilamê jîr, pilingê dîn» ,Lîstikvanê lîstika «Hamlet» derhêneriya Qutbudîn Sadeqî . (1990 – 1996) • Derhêneriya pêşandana «Mesîh qet negirî» - xelata derhênerê herî baş ji festîvala şanoya herêma [[Tebrîz]]ê wergirt – 1993 • Derhêneriya pêşandana «Ez dixwazim mirovahiyê bibînim» - xelata baştirîn derhênerê festîvala herêmî ya [[Urmiyê]] – 1994 • Derhênerî û dîzaynkirina sehneya pêşandana «Kor û Felcî» - 1995 • Derhênerî û dîzayna şanoyî « Sisifos û Mirin» - «Robert Merrell» wergerandina « Ahmed Şamlu» - Zanîngeha Tehranê – 1996 • Derhêneriya teleşanoya «Kirasê spî» - Zanîngeha Tehranê - 1996 • Nivîskarî û derhêneriya lîstika «Sihr» - ji aliyê sêyemîn [[festîval]]a herêmî ya [[Sine]]ê ve hat xelatkirin – 2011 • Dramaturga pêşandana «Xwîn belav bû» - ya 9emîn Festîvala Şanoya Neteweyî ya «Meh - ماه» Tehranê ya – 2013 ==Sînema û TV == • Lîstikvanê rola sereke ya [[fîlm]] «Firîn» - 1988 • Nivîskarê senaryoya fîlmê «Jani Gel» - beşdarî Xelatên Oscarê di sala 2007 de <ref>[https://www.imdb.com/title/tt1130841/]،IMDb.</ref> • Nivîsandina senaryoya rêzefîlma «Zhingeh» bo «Zagros TV» • Nivîsandina senaryoya kurtefîlma (Serab, Reçeh, Şarm, Derwêş Qadrî) ji aliyê ofîsên Komeleya Sînemaya Ciwanên Îranê ve hatiye çêkirin. • Derhêneriya fîlma belgeyî «Raport» - aliyê Festîvala Navneteweyî ya Kurtefîlman a Tehranê ve hat xelatkirin • Derhêneriya anîmasyona «Bazî» - xelata baştirîn fîlm ji festîvala kurtefîlman – 1992 • Derhêneriya rêzefîlma «Birêz Bam» - 2000 • Derhêneriya rêzefîlmê «Tu beji Wa bî ?» - Zagros TV <ref>[https://web.archive.org/web/20100404002229/http://www.kurddrama.com/index.php?page=movie&do=category&category_id=43]Zagros TV - Dramai To Blei We Bet).</ref> • Derhêner û berhemhênerê «Yek Hêvî, Yek Bahar» - ji aliyê Festîvala Navdewletî ya Kurtefîlman a Tehranê ve hat xelatkirin. <ref>[http://www.filmba.ir/index.php/festivals/18-film-festivals/tehranfilmfestival/16-tehranfestival-15] (Lîsteya fîlmên hilbijartî yên 15. Festîvala Navneteweyî ya Fîlman a Tehranê).</ref> • Derhêner û fîlma «Bi du baskên spî» - 1999 • Derhêner û berhemhênerê fîlma «Xumre» - 1999 • Şêwekarê rêzefilmê « Pencereyek li ber heyvê» ji derhêneriya Abbas Rafeyî – 2000 • Alîkarê yekem ê derhêner û plansazkerê fîlma «Qehremanê Lazy» ku derhêneriya wê «Behrouz Xaribpour» e – 2001 • Alîkarê yekem ê derhênerê fîlma «Euthanasia» ya ku derhêneriya wê Rahman Rezayî kiriye – 2002 <ref>[[:fa:اتانازی (فیلم)]].</ref> • Alîkarê derhêner Di fîlmê «komek giya» ku ji aliyê Îran û Almanyayê ve hatiye çêkirin - ZDF TV – 2000 <ref>[https://www.imdb.com/title/tt0206795/l Eine Handvoll Gras (2000)]</ref> • Alîkarê yekem derhêner û plansazkerê fîlmê «Jani Gel» - 2007 <ref>[https://hw18.asset.aparat.com/aparat-video/3ede3277ed985cfe0af815377b67095210765693-240p.apt/chunk.m3u8?wmsAuthSign=eyJhbGciOiJIUzI1NiIsInR5cCI6IkpXVCJ9.eyJ0b2tlbiI6ImJkMTA1ZWQxNmM2NjBiMjc1MWYwYjU2NmYzNTU2YjM1IiwiZXhwIjoxNjYwNTgzMjYzLCJpc3MiOiJTYWJhIElkZWEgR1NJRyJ9.3b6xwBl14nA3DBa1XZ0CcfEfN3g-e6_JnmU31dH4yEY](2007- Janî Gel[Vîdyoyê dakêşin]).</ref> ==Pirtûk == • «afirîneriya dîtbarî»- Tehran - Ayandeghan, 2001 - (Bi farisî) • «Hunera dîtinê» - Tehran - Weşana Daneş - 2013 - (Bi farisî) • «Nasnameya çandî û sînemaya kurdî» - Qom - Weşanxaneya Logos - 2017 - (Bi farisî - Ji bo kurdiya kirmancî û soranî jî hatiye wergerandin) <ref>[https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=4801416&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author کتێب]، Cultural identity and Kurdish cinema.</ref> ==Lêkolîna zanistî == • «Karên hunerî ji perspektîfa Walter Benjamin» Li ser bingeha gotara lêkolîna zanistî «Di serdema nûvekirina makîneyê de xebata hunerî» - (lêkolîna zanistî) – 2012 <ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1036580/در-گستره-تیاتر-ایران-استان-کردستان-بخش-دوم-جستاری-بر-اسطوره-های-باروری-و-قربانی-در-ایین-های-نمایشی-کردستان] Lêkolîna zanistî).</ref> • «Xwendina strukturel a edebiyata devkî ya Kurdistanê, lêkolînek (Hozan Seyedevan -سه یده وان)» - (lêkolîna zanistî) – 2013 <ref>[http://ensani.ir/fa/article/338966/خوانشی-ساختاری-از-ادبیات-شفاهى-کردستان-مطالعه-موردی-بیت-سه-یده-وان-]Lêkolîna zanistî).</ref> (Wergerandine zimanê kurdî<ref>[http://www.raman-media.net/247/r15.pdf] (ژ247 سالی 2017- رامان[Nivîsara orîjînal dakêşin]).</ref> • «Fonksiyona teoriyên sosyolojîk di vekolîna fîlimê de, lêkolînek dozê ya analîza fîlmê ([[Kûsî jî dikarin bifirin (fîlm)]] » - (lêkolîna zanistî) – 2015 <ref>[https://www.magiran.com/paper/1520466]،ISSN 2383-0468.</ref> • «Vekolîna civakî ya derketina pêla nû ya sînemaya [[kurd]]î li ser bingeha sînemaya etnîkî ya Îranê» - ([[Lêkolîn]] a zanistî) – 2016 <ref>[https://www.magiran.com/paper/1664428]،ISSN 2008-5575.</ref> • «Tehlîlkirina pêkhateyên nasnameyê di şanoya Mîr Newrozî de ji perspektîfa teoriya Mîxaîl Baxtîn» - (lêkolîna zanistî) – 2020 <ref>[https://jokl.uok.ac.ir/article_61549.html?lang=en], -ISSN 2645-3657.</ref> • «Ji wêjeya devkî û muzîka arabesk bigire heya sînemaya berxwedanê (li sînemaya Yilmaz Gonî zayîna nasnameyê)» - (lêkolîna zanistî) – 2021<ref>[https://jokl.uok.ac.ir/article_61966.html?lang=en], ISSN 2645-3657.</ref> • * Lêkolînek li ser efsaneya “Zayînî û qurbanî” li Kurdistanê Merasîma Drama - Kovara “Namaiş” - Hejmar 173<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1036580/در-گستره-تیاتر-ایران-استان-کردستان-بخش-دوم-جستاری-بر-اسطوره-های-باروری-و-قربانی-در-ایین-های-نمایشی-کردستان] Lêkolîna zanistî).</ref> • * Nêrînek li dîroka tomarkirina wêneyên herî kevn ên kurdî yên berdest <ref>[http://haje.ir/newsdetails.aspx?itemid=2797](Haje News).</ref> == Çavkanî == [[Kategorî:Derhênerên fîlman ên kurd]] [[Kategorî:Mêr]] [[Kategorî:Jidayikbûn 1969]] [[Kategorî:Nivîskarên kurd]] mq1b03c2u184j45fb576ytjtnem65jx 0 129223 1096091 1095863 2022-08-24T09:26:39Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Alauda arvensis 2.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alauda''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alauda''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Alaudidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] 434wuis41p68gf0vvatb4dizxelgf8p 0 129224 1096090 1095864 2022-08-24T09:26:38Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Calandrella rufescens -Canary Islands -Spain-8.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alaudidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alaudala''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alaudala''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Alaudidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] j7bwysherh1lmmir5rnvsk4007tuv0e 0 129226 1096089 1095869 2022-08-24T09:26:37Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = 2015-07-10 Alca torda Dunstanburgh 2.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Charadriiformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alcidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alca''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alca''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Alcidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] jdlspyagxhm1l0wask8r78qkubwdlsp 0 129227 1096088 1095870 2022-08-24T09:26:36Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Common Kingfisher Alcedo atthis.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Coraciiformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Alcedinidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alcedo''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alcedo''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Alcedinidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] q0d6nqqn7as25d643qxhw5cbnncnwu4 0 129228 1096087 1095872 2022-08-24T09:26:34Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Mountain Fulvetta.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Sylvioidea]] | subfamilia = | genus = '''''Alcippe''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alcippe''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Sylvioidea]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] 48zuksai00odsc5w8bc05r6tf5ffmyc 0 129229 1096086 1095873 2022-08-24T09:26:33Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Striated Bulbul West Sikkim Khangchendzonga National Park West Sikkim India 18.02.2016.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Pycnonotidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alcurus''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alcurus''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Pycnonotidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] bd6k3c70z417f8cu98uo2h769ee3fih 0 129230 1096085 1095874 2022-08-24T09:26:32Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Seychelles Blue Pigeon.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Columbiformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Columbidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alectroenas''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alectroenas''''', celebek teyran e ku ji famîleya ''[[Columbidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] oqs0ou2hxgp6a8q7f3ag8ft2my4ky2s 0 129231 1096084 1095875 2022-08-24T09:26:30Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = Cock-tailed Tyrant (Alectrurus tricolor) perched, distant.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Tyrannidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alectrurus''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alectrurus''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Tyrannidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] shdajvi50f5v0zvr32xuj1ranrf4lio 0 129232 1096083 1095876 2022-08-24T09:26:29Z EmausBot 7548 Bot: 1 girêdanên înterwîkiyê ên ku niha li ser [[:d|Wikidata]]yê ne, jê bibe wikitext text/x-wiki {{Taxobox | image = AletheCastanonotaSmit.jpg | image_width = | image_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Aves]] | subclassis = [[Passeriformes]] | infraclassis = | superordo = | ordo = | familia = [[Turdidae]] | subfamilia = | genus = '''''Alethe''''' | genus_authority = | diversity_link = | diversity = | synonyms = }} '''''Alethe''''', celebek çûkên biçûk e ku ji famîleya ''[[Turdidae]]yê'' ye.<ref>{{Cite web|url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=915669#null|title=ITIS - Report: Leiothrichidae|website=www.itis.gov|access-date=2022-08-13}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Cinsên-teyran-şitil}} [[Kategorî:Cinsên çûkan]] ftde9br0s4rm627og3uybl574zha9zu 0 129244 1096055 1096023 2022-08-23T17:11:56Z Mohammedmohammedrykj 52240 Gûhrîn wikitext text/x-wiki {{deng}} '''Sajad Shingali''' bi erebî "[[سجاد شنكالي]] " (jdb 20 [[çiriya paşîn]] 1999)<ref>https://kurdipedia.org/default.aspx?q=20210215115436391334&lng=1</ref><ref>https://menafn.com/1101857130/Sajad-Shingali-youngest-kurdish-writer</ref>, li bajarê [[Şingal|Şingalê]] hatîye dinê , Ew [[Youtuber]] û [[Nivîskar|Nivîskarekî]]<ref>https://g.co/kgs/XkLDV5</ref> [[kurd]] e. == Jiyana wî == Secad li komelgeha Dumîz ya bi ser bajarê [[Şingal|Şingalê]] de hatiye li ser dinyayê. Secad yek ji nivîskar û Youtuberên kurd e yên binav û deng. Secad di gelek biyavên ciyawaz de kar dike. Bi taybetî biyavên înternetê de, ew youtuber xwedîyê gelek vîdeo klîpan ne. Ew bêhtir ji 200 000 endam hene li YouTubê û ev jimareke mezin e di komelgeha kurdî de. Di heman demê de di biyavê siyasî de xwediyê gelek Gotar û Raportên siyasî û Hevpeyivînên TV-yê. == Girêdanên derve == * [https://kurdipedia.org/default.aspx?q=20210215115436391334&lng=1 Gotar] li [[Kurdipedia]] * Link to [https://t.me/sajadshingalichannel Telegram Channel] * Link to [https://t.me/sajadshingaligroup Telegram Group] == Çavkanî == {{çavkanî}} 9866d9bcqfpyqazpna9u096pglm1731 1096056 1096055 2022-08-23T17:12:39Z Mohammedmohammedrykj 52240 Gûhrîn wikitext text/x-wiki {{Jêbirin|deng}} '''Sajad Shingali''' bi erebî "[[سجاد شنكالي]] " (jdb 20 [[çiriya paşîn]] 1999)<ref>https://kurdipedia.org/default.aspx?q=20210215115436391334&lng=1</ref><ref>https://menafn.com/1101857130/Sajad-Shingali-youngest-kurdish-writer</ref>, li bajarê [[Şingal|Şingalê]] hatîye dinê , Ew [[Youtuber]] û [[Nivîskar|Nivîskarekî]]<ref>https://g.co/kgs/XkLDV5</ref> [[kurd]] e. == Jiyana wî == Secad li komelgeha Dumîz ya bi ser bajarê [[Şingal|Şingalê]] de hatiye li ser dinyayê. Secad yek ji nivîskar û Youtuberên kurd e yên binav û deng. Secad di gelek biyavên ciyawaz de kar dike. Bi taybetî biyavên înternetê de, ew youtuber xwedîyê gelek vîdeo klîpan ne. Ew bêhtir ji 200 000 endam hene li YouTubê û ev jimareke mezin e di komelgeha kurdî de. Di heman demê de di biyavê siyasî de xwediyê gelek Gotar û Raportên siyasî û Hevpeyivînên TV-yê. == Girêdanên derve == * [https://kurdipedia.org/default.aspx?q=20210215115436391334&lng=1 Gotar] li [[Kurdipedia]] * Link to [https://t.me/sajadshingalichannel Telegram Channel] * Link to [https://t.me/sajadshingaligroup Telegram Group] == Çavkanî == {{çavkanî}} h36i4uq0w47wp6wnn15wfadk85byu4h 1 129246 1096029 1096019 2022-08-23T12:00:13Z Penaber49 39672 /* Seccad Şingali */ wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === tfizqzn53zs004mn9luh5he6dn2i37b 1096030 1096029 2022-08-23T12:21:30Z Ghybu 9854 /* Seccad Şingali */ Sedemê jî binivîsin... wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === iqcpjmxbdezz54na5i1kp3ohwnkpblv 1096031 1096030 2022-08-23T12:30:00Z Mohammedmohammedrykj 52240 wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) ib54tsvzr3vbc013pyh7x0mg2ca717y 1096032 1096031 2022-08-23T13:11:00Z Ghybu 9854 /* Seccad Şingali */ wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === k6wezdqn72twj698vgfrvxzx8w1j4vy 1096045 1096032 2022-08-23T14:00:54Z Biyolojiyabikurdi 31567 /* Deng */ wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}}[[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === dasfussm9nyynxf66ydsq7nq81t4m5w 1096046 1096045 2022-08-23T14:16:53Z Hermanzaxo 45058 wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} —[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}}[[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) hckc482fydci6s862jguce2uppgjlz0 1096057 1096046 2022-08-23T17:22:25Z MikaelF 935 /* Seccad Şingali */ wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} Berçav e ku ev gotar reklam e. Îro ti baweriya min bo wî û hevalên wî nîne. Sajad shingali1, Mohammedmohammedrykj, Hermanzaxo kî ne, yek kes e, yan sê kesên cuda? Bi dîtina min, ti eleqa wan bi Wîkîpediyê tine ye û armanca tenê ew e: reklam kirin. Scam e. Pêşiya pêşîn bila Seccad Şingali û hevalên wî kêm zêde 50 gotaran li ser mijarên cuda cuda binivîsin, pişt re em ê bikarin dîsa behsa dengdanê bikin. --[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MikaelF|gotûbêj]]) 17:22, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) r98hqthh704kzbcrml4t14ve5dffhzi 1096060 1096057 2022-08-23T19:36:11Z Mohammedmohammedrykj 52240 wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} Berçav e ku ev gotar reklam e. Îro ti baweriya min bo wî û hevalên wî nîne. Sajad shingali1, Mohammedmohammedrykj, Hermanzaxo kî ne, yek kes e, yan sê kesên cuda? Bi dîtina min, ti eleqa wan bi Wîkîpediyê tine ye û armanca tenê ew e: reklam kirin. Scam e. Pêşiya pêşîn bila Seccad Şingali û hevalên wî kêm zêde 50 gotaran li ser mijarên cuda cuda binivîsin, pişt re em ê bikarin dîsa behsa dengdanê bikin. --[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MikaelF|gotûbêj]]) 17:22, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) Erê kî ev gotara serkeftî cêkirîye? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Youtuber Ma ne her seccad? [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:36, 23 tebax 2022 (UTC) onlrt6bw86h6dlhcc70pobwam1h6s4k 1096061 1096060 2022-08-23T19:38:24Z Mohammedmohammedrykj 52240 wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} Berçav e ku ev gotar reklam e. Îro ti baweriya min bo wî û hevalên wî nîne. Sajad shingali1, Mohammedmohammedrykj, Hermanzaxo kî ne, yek kes e, yan sê kesên cuda? Bi dîtina min, ti eleqa wan bi Wîkîpediyê tine ye û armanca tenê ew e: reklam kirin. Scam e. Pêşiya pêşîn bila Seccad Şingali û hevalên wî kêm zêde 50 gotaran li ser mijarên cuda cuda binivîsin, pişt re em ê bikarin dîsa behsa dengdanê bikin. --[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MikaelF|gotûbêj]]) 17:22, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) Erê kî ev gotara serkeftî cêkirîye? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Youtuber Ma ne her seccad? [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:36, 23 tebax 2022 (UTC) Em berhevin ku gotaran binivîsin belê hûn heqê me nadin me, Çima seccad ne keseki derbasdere ma ne youtuberekî kurde û gelek endam û bîner hene herwesa gelek Gotar hene wek nivîskar bi zimanê erebî [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:38, 23 tebax 2022 (UTC) ir1y9c2cdi008xjh9okvyekslh799xp 1096064 1096061 2022-08-23T20:46:58Z Ghybu 9854 /* Seccad Şingali */ wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) * {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} Berçav e ku ev gotar reklam e. Îro ti baweriya min bo wî û hevalên wî nîne. Sajad shingali1, Mohammedmohammedrykj, Hermanzaxo kî ne, yek kes e, yan sê kesên cuda? Bi dîtina min, ti eleqa wan bi Wîkîpediyê tine ye û armanca tenê ew e: reklam kirin. Scam e. Pêşiya pêşîn bila Seccad Şingali û hevalên wî kêm zêde 50 gotaran li ser mijarên cuda cuda binivîsin, pişt re em ê bikarin dîsa behsa dengdanê bikin. --[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MikaelF|gotûbêj]]) 17:22, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === Erê kî ev gotara serkeftî cêkirîye? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Youtuber Ma ne her seccad? [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:36, 23 tebax 2022 (UTC) Em berhevin ku gotaran binivîsin belê hûn heqê me nadin me, Çima seccad ne keseki derbasdere ma ne youtuberekî kurde û gelek endam û bîner hene herwesa gelek Gotar hene wek nivîskar bi zimanê erebî [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:38, 23 tebax 2022 (UTC) 1c0m9xviq3p0iotvquc7deaknk4zsfp 1096099 1096064 2022-08-24T11:31:38Z MikaelF 935 /* Seccad Şingali */ li min bibore wikitext text/x-wiki == [[Seccad Şingali]] == {{Dengdan2|jêbirin|destpêk=23.08.2022|dawî=06.09.220}} <!--------------------------------------------------- Sedama jêbirinê li binî vê nivîsê binivîsin. Şablon: {{jê bibe}} // {{bisekine}} // {{notr}} Îmze : <nowiki>--~~~~</nowiki> ---------------------------------------------------> Hûn dikarin nerînên xwe li ser jêbirina vê gotarê bidin. === Deng === * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 12:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} [[Bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|Biyolojiyabikurdi]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Biyolojiyabikurdi|gotûbêj]]) 14:00, 23 tebax 2022 (UTC) * {{bimîne}} [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 12:30, 23 tebax 2022 (UTC) * {{Bimîne}} [[Bikarhêner:Hermanzaxo|Hermanzaxo]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Hermanzaxo|gotûbêj]]) 14:16, 23 tebax 2022 (UTC) * {{jê bibe}} Berçav e ku ev gotar reklam e. Îro ti baweriya min bo wî û hevalên wî nîne. Sajad shingali1, Mohammedmohammedrykj, Hermanzaxo kî ne, yek kes e, yan sê kesên cuda? Bi dîtina min, ti eleqa wan bi Wîkîpediyê tine ye û armanca tenê ew e: reklam kirin. Spam e. Pêşiya pêşîn bila Seccad Şingali û hevalên wî kêm zêde 50 gotaran li ser mijarên cuda cuda binivîsin, pişt re em ê bikarin dîsa behsa dengdanê bikin. --[[Bikarhêner:MikaelF|MikaelF]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MikaelF|gotûbêj]]) 17:22, 23 tebax 2022 (UTC) === Gotûbêj === Erê kî ev gotara serkeftî cêkirîye? https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Youtuber Ma ne her seccad? [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:36, 23 tebax 2022 (UTC) Em berhevin ku gotaran binivîsin belê hûn heqê me nadin me, Çima seccad ne keseki derbasdere ma ne youtuberekî kurde û gelek endam û bîner hene herwesa gelek Gotar hene wek nivîskar bi zimanê erebî [[Bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|Mohammedmohammedrykj]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Mohammedmohammedrykj|gotûbêj]]) 19:38, 23 tebax 2022 (UTC) pjgda7tbn5o3dkkuukyhf0japgmt24f 0 129247 1096034 2022-08-23T13:15:54Z Aliargic.tr.krd 50869 Rupelê nû hat çê kirin. wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> == Naveroka pirtûkê == Di pirtûkê deŞer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e. == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} 1gibrk93xnwqrxq1igzq75xw2hjeq4c 1096035 1096034 2022-08-23T13:21:03Z Aliargic.tr.krd 50869 Çavkanî hat îlave kirin. wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> == Naveroka pirtûkê == Di pirtûkê deŞer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. [http://www.gutenberg.org/etext/16167 (copy at Project Gutenberg)] </ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, vol.21, 1988-1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} lxgz8o7p0c8ubufiqgwocmk3tdmbnlp 1096038 1096035 2022-08-23T13:38:23Z Aliargic.tr.krd 50869 Wêne hat ilave kirin. wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> [[File:Persian Empire, 490 BC.png|thumb|400px|<!--Route of [[Xenophon]] and the [[Ten Thousand (Greek)|Ten Thousand]].-->]] == Naveroka pirtûkê == Di pirtûkê deŞer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. [http://www.gutenberg.org/etext/16167 (copy at Project Gutenberg)] </ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, vol.21, 1988-1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} p574zxsgfc5ifs24t7ij4o91szxir8z 1096043 1096038 2022-08-23T13:54:12Z Aliargic.tr.krd 50869 /* Naveroka pirtûkê */Hat rast kirin. wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> [[File:Persian Empire, 490 BC.png|thumb|400px|<!--Route of [[Xenophon]] and the [[Ten Thousand (Greek)|Ten Thousand]].-->]] == Naveroka pirtûkê == Di pirtûkê de şer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. [http://www.gutenberg.org/etext/16167 (copy at Project Gutenberg)] </ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, vol.21, 1988-1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} 0epeo032alewrhje6fcwtbwxwp7y9uh 1096044 1096043 2022-08-23T13:59:14Z Aliargic.tr.krd 50869 /* Naveroka pirtûkê */Wêne hat îlave kirin. wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> [[File:Persian Empire, 490 BC.png|thumb|400px|<!--Route of [[Xenophon]] and the [[Ten Thousand (Greek)|Ten Thousand]].-->]] == Naveroka pirtûkê == [[File:Adrien Guignet - Retreat of the ten thousand.jpg|thumb|upright=1.5|Di Şerê de Vegera Dehhezaran , ji [[Jean Adrien Guignet]]. Louvre]]Di pirtûkê de şer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. [http://www.gutenberg.org/etext/16167 (copy at Project Gutenberg)] </ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, vol.21, 1988-1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} plnqh26lxb6ljdudhjou0rjzeot9749 1096047 1096044 2022-08-23T14:29:12Z Aliargic.tr.krd 50869 wikitext text/x-wiki Anabasîs , berhama [[dîroknas]] û nivîskarê [[Helenî|Helenîyê]] [[Ksenofon]] e. Ew pirtûk li sala BZ. 400'an de hatiye nivîsandin û şerê artêşa Yewnanî qal dike.<ref name=":0">{{Cite book|url=https://alikarduxos.files.wordpress.com/2017/03/ksenophon-anabasis-onbinlerin-dc3b6nc3bcc59fc3bc.pdf|title=ANABASİS , On Binlerin Dönüşü , rp. 7 , İstanbul , 1974|language=Turkish}}</ref> [[File:Persian Empire, 490 BC.png|thumb|400px|<!--Route of [[Xenophon]] and the [[Ten Thousand (Greek)|Ten Thousand]].-->]] == Naveroka pirtûkê == [[File:Adrien Guignet - Retreat of the ten thousand.jpg|thumb|upright=1.5|Di Şerê de Vegera Dehhezaran , ji [[Jean Adrien Guignet]]. Louvre]]Di pirtûkê de şer kirina Artêşa [[Yewnanî]] , alî Kiros'ê de li ser [[Artekserses]]'ê tê behs kirin. Di wê şerê de Ksenofon jî hebû. Şer , bi serfirazîya Artekserses'ê û bi mirina Kiros'ê dawî bû. Lê di şer de artêşa Yewnanî jî serfiraz bû. Paşê artêşa Yewnanî bi tenê ji ser [[Anatoliya]] de heta ji beravan [[Behra Reş|Behra Reşê]] çûna welatê xwe û di vê demê de têkoşîyan wan tê qal kirin.<ref name=":0" /> Ew pirtûk ji Kardux'an jî behs dike ku ew bi dîroka Kurdan li gora lêkolîner re têkildar e.<ref>Rawlinson, George, ''The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World, Vol 7'', 1871. [http://www.gutenberg.org/etext/16167 (copy at Project Gutenberg)] </ref><ref name="Fundação Calouste Gulbenkian 1989">Revue des études arméniennes, vol.21, 1988-1989, p.281, By Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian, Published by Imprimerie nationale, P. Geuthner, 1989.</ref><ref>A.D. Lee, ''The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia'', Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366-374 (see p.371)</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî|2}} s4mk0sa4kx4y290nwyciskmlk0tl6vt 0 129248 1096037 2022-08-23T13:36:00Z Kelhuri 50401 Rûpel bi "'''Parêzgeha Bedexşan''' (bi farisî/peşto: بدخشان) yek ji 34 parêzgehên Afganistanê ye ku dikeve bakurê rojhilatê wî welatî. Li bakur bi Tacikistan û li başûrrojhilat bi Pakistanê re hevsînor e. Li rojhilat jî bi Çînê re 91 kîlometre sînorê wê heye." hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Parêzgeha Bedexşan''' (bi farisî/peşto: بدخشان) yek ji 34 parêzgehên Afganistanê ye ku dikeve bakurê rojhilatê wî welatî. Li bakur bi Tacikistan û li başûrrojhilat bi Pakistanê re hevsînor e. Li rojhilat jî bi Çînê re 91 kîlometre sînorê wê heye. f46l67vlcdufhhply4bkc9vyj4xrgiw 0 129249 1096048 2022-08-23T14:34:16Z Ferrus 5380 Aaliyah - One in a Million wikitext text/x-wiki '''Aaliyah Dana Haughton''' (/ɑːˈliːə/; 16'ê [[Kanûna paşîn|rêbendanê]] 1979 - 25'ê [[Gelawêj (meh)|gelawêjê]], 2001), bi yeknavî wekî Aaliyah tê zanîn, [[stranbêj]], [[lîstikvan]], [[Dans|dansera]] û [[Model|modelek]] [[Amerîkî]] bû. Wê R&B, pop û hip hopê ya hemdem ji nû ve pênase kir, [2] loma jê re dibêjin "Princess of R&B" û "Queen of Urban Pop". Ew li Brooklyn ji dayik bû lê ciwantiya xwe li [[Detroit|Detroitê]] derbas kir, ew yekem car di 10 saliya xwe de xwe da nasîn, dema ku di pêşandana [[Televîzyon|televîzyonê]] ya [[Star Search]] de xuya bû û ligel [[Gladys Knight]] kete ser dikê. Di 12 saliya xwe de, Aaliyah imzeya xwe da [[Jive Records]] û [[Blackground Records]] (xwediyê wê apê xwe [[Barry Hankerson]] bû). Hankerson wê bi [[R. Kelly]] re da nasîn, yê ku bû şêwirmendê wê û di heman demê de stranbêjê wê yê sereke û hilberînerê albûma wê ya pêşîn "[[Age Ain't Nothing But a Numbe]]<nowiki/>r" bû. Album li Dewletên Yekbûyî sê mîlyon car hat firotin û ji hêla [[Komeleya Pîşesaziya Tomarkirinê ya Amerîkî (RIAA)]] ve du qat platîn girt. Piştî îdiayên zewaca neqanûnî bi Kelly re, Aaliyah peymana xwe bi Jive re qedand û bi [[Atlantic Records]] re îmze kir. Aaliyah bi hilberînerên tomar [[Timbaland]] û [[Missy Elliott]] re xebitî ji bo albûma xwe ya duyemîn, [[One in a Million]], ku sê mîlyon car li Dewletên Yekbûyî û zêdetirî heşt mîlyon car li seranserê cîhanê hate firotin. Di sala [[2000]] de, Aaliyah di yekem filmê xwe yê bi navê [[Romeo Must Die]] de xuya bû. Wê beşdarî amadekirina muzîka fîlimê bû, ku di nav de strana xwe "Try Again" (Dîsa Biceribîne) jî hebû. Stran bi tenê bi lîstina radyoyê ve di rêza Billboard Hot 100 de derket pêş, û bi vê yekê Aaliyah kir hunermendê yekem di dîroka Billboard de ku bigihîje vê armancê. Piştî qedandina Romeo Must Die, Aaliyah rola xwe di [[Queen of the Damned]] de lîst, û di sala 2001-an de, albûma xwe ya sêyem û dawîn a stûdyoyê ya bi navê xwe derxist, ku di rêza Billboard 200 de derket pêş. Di 25ê [[Tebax|Tebaxa]] [[2001|2001ê]] de, Aaliyah di 22 saliya xwe de di qezayeke [[Balafir|balafirê]] de li [[Bahama|Bahamas]] mir. Balafira zêde barkirî ya ku ew tê de difiriya, demek kin piştî rabûnê ket xwarê û her 9 kesên di balafirê de mirin. Paşê hat dîtin ku di laşê pîlotê de şopên [[kokaîn]] û [[Alkol|alkolê]] hene û [[Lîsans|lîsansa]] wî nîne. Malbata Aaliyah paşê li dijî operatorê balafirê, [[Blackhawk International Airways]], doza mirina bi neheqî vekir, ku li derveyî dadgehê hate çareser kirin. Di dehsalên piştî mirina wê de, muzîka Aaliyah berdewam kir ku serkeftina bazirganî bi dest bixe. Piştî wefata wê jî gelek stranên wê derketin piyasê. Wê 8,1 mîlyon albûm li Dewletên Yekbûyî û li seranserê cîhanê 24 û 32 mîlyon albûm firotiye. [[Billboard]] wê wekî dehemîn hunermenda jin a R&B ya herî serketî ya 25 salên borî, û ya 27emîn a herî serfiraz a dîrokê destnîşan dike. Sê xelatên wê wek Xelatên Muzîka Amerîkî û du MTV VMA, ligel pênc berendamên Xelata Grammy hene. hprr9dm8mdy8zpi93wynz6hhtql2njw 1096049 1096048 2022-08-23T14:42:51Z Ferrus 5380 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Aaliyah | navê_rastî = Aaliyah Dana Haughton | wêne = Aaliyah-02.jpg | sernavê_wêne = Aaliyah di sala 2000an de | roja_jidayikbûnê = {{Birth date|1979|1|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[New York City]], U.S. | hevwelatî = {{DYA}} | malper = {{URL|www.aaliyah.com}} | modul = {{Agahîdank hunermend|embed =yes | cure = {{hlist|* [[Contemporary R&B|R&B]] * [[Pop music|pop]] * [[Hip hop music|hip hop]] * [[alternative R&B]] * [[progressive soul]] * [[neo soul]]}} | amûr = Vokal | şirketa_muzîkê = {{flatlist| * [[Blackground Records|Blackground]] * [[Jive Records|Jive]] * [[Atlantic Records|Atlantic]] * [[Virgin Records|Virgin]]}} | website = {{Official URL}} }} }} '''Aaliyah Dana Haughton''' (/ɑːˈliːə/; 16'ê [[Kanûna paşîn|rêbendanê]] 1979 - 25'ê [[Gelawêj (meh)|gelawêjê]], 2001), bi yeknavî wekî Aaliyah tê zanîn, [[stranbêj]], [[lîstikvan]], [[Dans|dansera]] û [[Model|modelek]] [[Amerîkî]] bû. Wê R&B, pop û hip hopê ya hemdem ji nû ve pênase kir, [2] loma jê re dibêjin "Princess of R&B" û "Queen of Urban Pop". Ew li Brooklyn ji dayik bû lê ciwantiya xwe li [[Detroit|Detroitê]] derbas kir, ew yekem car di 10 saliya xwe de xwe da nasîn, dema ku di pêşandana [[Televîzyon|televîzyonê]] ya [[Star Search]] de xuya bû û ligel [[Gladys Knight]] kete ser dikê. Di 12 saliya xwe de, Aaliyah imzeya xwe da [[Jive Records]] û [[Blackground Records]] (xwediyê wê apê xwe [[Barry Hankerson]] bû). Hankerson wê bi [[R. Kelly]] re da nasîn, yê ku bû şêwirmendê wê û di heman demê de stranbêjê wê yê sereke û hilberînerê albûma wê ya pêşîn "[[Age Ain't Nothing But a Numbe]]<nowiki/>r" bû. Album li Dewletên Yekbûyî sê mîlyon car hat firotin û ji hêla [[Komeleya Pîşesaziya Tomarkirinê ya Amerîkî (RIAA)]] ve du qat platîn girt. Piştî îdiayên zewaca neqanûnî bi Kelly re, Aaliyah peymana xwe bi Jive re qedand û bi [[Atlantic Records]] re îmze kir. Aaliyah bi hilberînerên tomar [[Timbaland]] û [[Missy Elliott]] re xebitî ji bo albûma xwe ya duyemîn, [[One in a Million]], ku sê mîlyon car li Dewletên Yekbûyî û zêdetirî heşt mîlyon car li seranserê cîhanê hate firotin. Di sala [[2000]] de, Aaliyah di yekem filmê xwe yê bi navê [[Romeo Must Die]] de xuya bû. Wê beşdarî amadekirina muzîka fîlimê bû, ku di nav de strana xwe "Try Again" (Dîsa Biceribîne) jî hebû. Stran bi tenê bi lîstina radyoyê ve di rêza Billboard Hot 100 de derket pêş, û bi vê yekê Aaliyah kir hunermendê yekem di dîroka Billboard de ku bigihîje vê armancê. Piştî qedandina Romeo Must Die, Aaliyah rola xwe di [[Queen of the Damned]] de lîst, û di sala 2001-an de, albûma xwe ya sêyem û dawîn a stûdyoyê ya bi navê xwe derxist, ku di rêza Billboard 200 de derket pêş. Di 25ê [[Tebax|Tebaxa]] [[2001|2001ê]] de, Aaliyah di 22 saliya xwe de di qezayeke [[Balafir|balafirê]] de li [[Bahama|Bahamas]] mir. Balafira zêde barkirî ya ku ew tê de difiriya, demek kin piştî rabûnê ket xwarê û her 9 kesên di balafirê de mirin. Paşê hat dîtin ku di laşê pîlotê de şopên [[kokaîn]] û [[Alkol|alkolê]] hene û [[Lîsans|lîsansa]] wî nîne. Malbata Aaliyah paşê li dijî operatorê balafirê, [[Blackhawk International Airways]], doza mirina bi neheqî vekir, ku li derveyî dadgehê hate çareser kirin. Di dehsalên piştî mirina wê de, muzîka Aaliyah berdewam kir ku serkeftina bazirganî bi dest bixe. Piştî wefata wê jî gelek stranên wê derketin piyasê. Wê 8,1 mîlyon albûm li Dewletên Yekbûyî û li seranserê cîhanê 24 û 32 mîlyon albûm firotiye. [[Billboard]] wê wekî dehemîn hunermenda jin a R&B ya herî serketî ya 25 salên borî, û ya 27emîn a herî serfiraz a dîrokê destnîşan dike. Sê xelatên wê wek Xelatên Muzîka Amerîkî û du MTV VMA, ligel pênc berendamên Xelata Grammy hene. mv7oa2w27ma4kc0jqc1ccqggsnrj086 1096050 1096049 2022-08-23T14:44:31Z Ferrus 5380 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Aaliyah | navê_rastî = Aaliyah Dana Haughton | wêne = Aaliyah-02.jpg | sernavê_wêne = Aaliyah di sala 2000an de | roja_jidayikbûnê = {{Birth date|1979|1|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[New York City]], U.S. | roja_mirinê = {{Death date and age|2001|8|25|1979|1|16}} | cihê_mirinê = [[Marsh Harbour]], [[Abaco Islands]], [[The Bahamas]] | hevwelatî = {{DYA}} | malper = {{URL|www.aaliyah.com}} | modul = {{Agahîdank hunermend|embed =yes | cure = {{hlist|* [[Contemporary R&B|R&B]] * [[Pop music|pop]] * [[Hip hop music|hip hop]] * [[alternative R&B]] * [[progressive soul]] * [[neo soul]]}} | amûr = Vokal | şirketa_muzîkê = {{flatlist| * [[Blackground Records|Blackground]] * [[Jive Records|Jive]] * [[Atlantic Records|Atlantic]] * [[Virgin Records|Virgin]]}} | website = {{Official URL}} }} }} '''Aaliyah Dana Haughton''' (/ɑːˈliːə/; 16'ê [[Kanûna paşîn|rêbendanê]] 1979 - 25'ê [[Gelawêj (meh)|gelawêjê]], 2001), bi yeknavî wekî Aaliyah tê zanîn, [[stranbêj]], [[lîstikvan]], [[Dans|dansera]] û [[Model|modelek]] [[Amerîkî]] bû. Wê R&B, pop û hip hopê ya hemdem ji nû ve pênase kir, [2] loma jê re dibêjin "Princess of R&B" û "Queen of Urban Pop". Ew li Brooklyn ji dayik bû lê ciwantiya xwe li [[Detroit|Detroitê]] derbas kir, ew yekem car di 10 saliya xwe de xwe da nasîn, dema ku di pêşandana [[Televîzyon|televîzyonê]] ya [[Star Search]] de xuya bû û ligel [[Gladys Knight]] kete ser dikê. Di 12 saliya xwe de, Aaliyah imzeya xwe da [[Jive Records]] û [[Blackground Records]] (xwediyê wê apê xwe [[Barry Hankerson]] bû). Hankerson wê bi [[R. Kelly]] re da nasîn, yê ku bû şêwirmendê wê û di heman demê de stranbêjê wê yê sereke û hilberînerê albûma wê ya pêşîn "[[Age Ain't Nothing But a Numbe]]<nowiki/>r" bû. Album li Dewletên Yekbûyî sê mîlyon car hat firotin û ji hêla [[Komeleya Pîşesaziya Tomarkirinê ya Amerîkî (RIAA)]] ve du qat platîn girt. Piştî îdiayên zewaca neqanûnî bi Kelly re, Aaliyah peymana xwe bi Jive re qedand û bi [[Atlantic Records]] re îmze kir. Aaliyah bi hilberînerên tomar [[Timbaland]] û [[Missy Elliott]] re xebitî ji bo albûma xwe ya duyemîn, [[One in a Million]], ku sê mîlyon car li Dewletên Yekbûyî û zêdetirî heşt mîlyon car li seranserê cîhanê hate firotin. Di sala [[2000]] de, Aaliyah di yekem filmê xwe yê bi navê [[Romeo Must Die]] de xuya bû. Wê beşdarî amadekirina muzîka fîlimê bû, ku di nav de strana xwe "Try Again" (Dîsa Biceribîne) jî hebû. Stran bi tenê bi lîstina radyoyê ve di rêza Billboard Hot 100 de derket pêş, û bi vê yekê Aaliyah kir hunermendê yekem di dîroka Billboard de ku bigihîje vê armancê. Piştî qedandina Romeo Must Die, Aaliyah rola xwe di [[Queen of the Damned]] de lîst, û di sala 2001-an de, albûma xwe ya sêyem û dawîn a stûdyoyê ya bi navê xwe derxist, ku di rêza Billboard 200 de derket pêş. Di 25ê [[Tebax|Tebaxa]] [[2001|2001ê]] de, Aaliyah di 22 saliya xwe de di qezayeke [[Balafir|balafirê]] de li [[Bahama|Bahamas]] mir. Balafira zêde barkirî ya ku ew tê de difiriya, demek kin piştî rabûnê ket xwarê û her 9 kesên di balafirê de mirin. Paşê hat dîtin ku di laşê pîlotê de şopên [[kokaîn]] û [[Alkol|alkolê]] hene û [[Lîsans|lîsansa]] wî nîne. Malbata Aaliyah paşê li dijî operatorê balafirê, [[Blackhawk International Airways]], doza mirina bi neheqî vekir, ku li derveyî dadgehê hate çareser kirin. Di dehsalên piştî mirina wê de, muzîka Aaliyah berdewam kir ku serkeftina bazirganî bi dest bixe. Piştî wefata wê jî gelek stranên wê derketin piyasê. Wê 8,1 mîlyon albûm li Dewletên Yekbûyî û li seranserê cîhanê 24 û 32 mîlyon albûm firotiye. [[Billboard]] wê wekî dehemîn hunermenda jin a R&B ya herî serketî ya 25 salên borî, û ya 27emîn a herî serfiraz a dîrokê destnîşan dike. Sê xelatên wê wek Xelatên Muzîka Amerîkî û du MTV VMA, ligel pênc berendamên Xelata Grammy hene. qpde8tbix5gr08bo8arbcwjhd9uizqg 1096051 1096050 2022-08-23T14:44:56Z Ferrus 5380 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov | nav = Aaliyah | navê_rastî = Aaliyah Dana Haughton | wêne = Aaliyah-02.jpg | sernavê_wêne = Aaliyah di sala 2000an de | roja_jidayikbûnê = {{Birth date|1979|1|16}} | cihê_jidayikbûnê = [[New York City]], U.S. | roja_mirinê = {{Death date and age|2001|8|25|1979|1|16}} | cihê_mirinê = [[Marsh Harbour]], [[Abaco Islands]], [[The Bahamas]] | hevwelatî = {{DYA}} | malper = {{URL|www.aaliyah.com}} | modul = {{Agahîdank hunermend|embed =yes | cure = {{hlist|* [[Contemporary R&B|R&B]] * [[Pop music|pop]] * [[Hip hop music|hip hop]] * [[alternative R&B]] * [[progressive soul]] * [[neo soul]]}} | amûr = Vokal | şirketa_muzîkê = {{flatlist| * [[Blackground Records|Blackground]] * [[Jive Records|Jive]] * [[Atlantic Records|Atlantic]] * [[Virgin Records|Virgin]]}} }} }} '''Aaliyah Dana Haughton''' (/ɑːˈliːə/; 16'ê [[Kanûna paşîn|rêbendanê]] 1979 - 25'ê [[Gelawêj (meh)|gelawêjê]], 2001), bi yeknavî wekî Aaliyah tê zanîn, [[stranbêj]], [[lîstikvan]], [[Dans|dansera]] û [[Model|modelek]] [[Amerîkî]] bû. Wê R&B, pop û hip hopê ya hemdem ji nû ve pênase kir, [2] loma jê re dibêjin "Princess of R&B" û "Queen of Urban Pop". Ew li Brooklyn ji dayik bû lê ciwantiya xwe li [[Detroit|Detroitê]] derbas kir, ew yekem car di 10 saliya xwe de xwe da nasîn, dema ku di pêşandana [[Televîzyon|televîzyonê]] ya [[Star Search]] de xuya bû û ligel [[Gladys Knight]] kete ser dikê. Di 12 saliya xwe de, Aaliyah imzeya xwe da [[Jive Records]] û [[Blackground Records]] (xwediyê wê apê xwe [[Barry Hankerson]] bû). Hankerson wê bi [[R. Kelly]] re da nasîn, yê ku bû şêwirmendê wê û di heman demê de stranbêjê wê yê sereke û hilberînerê albûma wê ya pêşîn "[[Age Ain't Nothing But a Numbe]]<nowiki/>r" bû. Album li Dewletên Yekbûyî sê mîlyon car hat firotin û ji hêla [[Komeleya Pîşesaziya Tomarkirinê ya Amerîkî (RIAA)]] ve du qat platîn girt. Piştî îdiayên zewaca neqanûnî bi Kelly re, Aaliyah peymana xwe bi Jive re qedand û bi [[Atlantic Records]] re îmze kir. Aaliyah bi hilberînerên tomar [[Timbaland]] û [[Missy Elliott]] re xebitî ji bo albûma xwe ya duyemîn, [[One in a Million]], ku sê mîlyon car li Dewletên Yekbûyî û zêdetirî heşt mîlyon car li seranserê cîhanê hate firotin. Di sala [[2000]] de, Aaliyah di yekem filmê xwe yê bi navê [[Romeo Must Die]] de xuya bû. Wê beşdarî amadekirina muzîka fîlimê bû, ku di nav de strana xwe "Try Again" (Dîsa Biceribîne) jî hebû. Stran bi tenê bi lîstina radyoyê ve di rêza Billboard Hot 100 de derket pêş, û bi vê yekê Aaliyah kir hunermendê yekem di dîroka Billboard de ku bigihîje vê armancê. Piştî qedandina Romeo Must Die, Aaliyah rola xwe di [[Queen of the Damned]] de lîst, û di sala 2001-an de, albûma xwe ya sêyem û dawîn a stûdyoyê ya bi navê xwe derxist, ku di rêza Billboard 200 de derket pêş. Di 25ê [[Tebax|Tebaxa]] [[2001|2001ê]] de, Aaliyah di 22 saliya xwe de di qezayeke [[Balafir|balafirê]] de li [[Bahama|Bahamas]] mir. Balafira zêde barkirî ya ku ew tê de difiriya, demek kin piştî rabûnê ket xwarê û her 9 kesên di balafirê de mirin. Paşê hat dîtin ku di laşê pîlotê de şopên [[kokaîn]] û [[Alkol|alkolê]] hene û [[Lîsans|lîsansa]] wî nîne. Malbata Aaliyah paşê li dijî operatorê balafirê, [[Blackhawk International Airways]], doza mirina bi neheqî vekir, ku li derveyî dadgehê hate çareser kirin. Di dehsalên piştî mirina wê de, muzîka Aaliyah berdewam kir ku serkeftina bazirganî bi dest bixe. Piştî wefata wê jî gelek stranên wê derketin piyasê. Wê 8,1 mîlyon albûm li Dewletên Yekbûyî û li seranserê cîhanê 24 û 32 mîlyon albûm firotiye. [[Billboard]] wê wekî dehemîn hunermenda jin a R&B ya herî serketî ya 25 salên borî, û ya 27emîn a herî serfiraz a dîrokê destnîşan dike. Sê xelatên wê wek Xelatên Muzîka Amerîkî û du MTV VMA, ligel pênc berendamên Xelata Grammy hene. dkj98347ddpt7m93hc3fs1viyjk7jmk 0 129250 1096054 2022-08-23T16:59:18Z Mahbobehrostami2022 51689 Mahbobehrostami2022 navê [[Mahour Bagheri]] weke [[Mahoor Bagheri]] guhert wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Mahoor Bagheri]] nwk2d67q9id50iotwhivm8j5xzuhj0t