Википедия kywiki https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BA MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Медиа Атайын Талкуу Колдонуучу Колдонуучунун баарлашуулары Википедия Википедияны талкуулоо Файл Файлды талкуулоо МедиаВики МедиаВикини талкуулоо Калып Калыпты талкуулоо Жардам Жардамды талкуулоо Категория Категорияны талкуулоо TimedText TimedText talk Модуль Модулду талкуулоо Гаджет Гаджетти талкуулоо Гаджеттин түшүндүрмөсү Гаджеттин түшүндүрмөсүн талкуулоо 0 1797 424790 389447 2022-08-17T18:08:22Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki [[File:20110721.jpg|thumb|right|300px]] '''Астрономия''' (астро... жана гр. nomos ―мыйзам) ― [[Аалам|ааламда]] болуп жаткан физикалык процесстер менен кубулуштарды талдоонун негизинде асман объекттеринин, тутумдарынын жана алардын ортосундагы мейкиндиктерди, жалпы эле аалам жөнүндөгү илим. Астрономия сфералык астрономия, практикалык астрономия, [[астрофизика]], асман механикасы, жылдыз астрономиясы, галактикадан тышкары астрономия, [[космогония]], [[космология]] ж. б. бөлүмдөрдү камтыйт. Астрономия адамдын практикалык муктаждыгынан, б. а. мезгилдик кубулуштарды алдын-ала айтуу, убакытты эсептөө ж. б-дан келип чыккан байыркы илим. Биринчи Жердин жасалма жандоочусун учуруу м-н (1937, СССР) астрономиянын жаңы доору башталган. [[Космос|Космостогу]] эң чоң (диаметри 2,4 м) Э. Хаббл [[Телескоп|телескобу]] 1990 жана 2005-жылы [[Жер]] [[Орбита|орбитасына]] чыгарылып, [[Күн системасы|Күн тутумундагы]] объекттерди жана [[Планета аралык чөйрө|планета аралык чөйрөнү]] изилдөөнүн жаңы ыкмалары пайдаланылган. Азыркы астрономиянын калыптанышы дүйнөнүн геоборбору тутумунан баш тартуу жана аны дүйнөнүн гелиоборбору тутуму менен алмаштыруу, асман нерселеринин телескоп менен изилдөөнүн башталышы жана бүткүл дүйнөлүк тартылуу мыйзамын ачылышына байланыштуу. Биздин заманга чейин 2000-жылы [[Кытай|Кытайдагы]] астрономия мектеби кытай астрономиясынын өнүгүшүнө салым кошкон. Астрономия ошондой эле [[Египет|Египетте]], [[Индия|Индияда]] жана [[Грекия|Грекияда]] өнүккөн. Байыркы Грекия астрономдору эч кандай аспапсыз эле көз менен байкоонун негизинде чоң ачылыштарды жасашкан. Арисстарх Самосский бардык планеталар жана Жер кыймылсыз турган Күндү айланат деп далилдеп, дүйнөнүн гелиоборбору идеясын сунуш кылган. Шумер-аккад [[Цивилизация|цивилизациясынын]] жрец астрономдору көптөгөн кылымдар бою Күн, Ай ж.б. планеталардын кыймылдарын жылдыз фонунда катташкан. Астрономиянын көп түшүнүктөрү араб тилинен келип чыккан, мисалы, зенит, надир, альманах. Птолемей б.з. чейинки 140-жылдарында «Альмагест» деген эмгегинде астрономия боюнча бүт билимди чогулткан. Ал ошол кылымдын аралыгында негизги жетектөөчү эмгек болуп, XVII кылымга чейин астрономиялык ойлордун өнүгүшүнө таасирин тийгизген. 1543-жылы поляк окумуштуусу [[Коперник, Николай|Н. Коперниктин]] «Асман сфераларынын байланышы жөнүндө» деген эмгеги чыккан. Кийин [[Исаак Ньютон|Ньютондун]] бүткүл дүйнөлүк тартылуу мыйзамын жана кыймылдын үч мыйзамын Ай жана планеталардын кыймылына пайдалануу Коперник, [[Иоганн Кеплер|Кеплер]] жана [[Галилей Галилео|Галилейдин]] иштерин бириктирген. Кийинки эки жүз жылдыкта астрономия эки багытта өнүккөн. Биринчисинде чоң жана кубаттуу телескоптун жардамы менен Ааламдын көптөгөн аймактары изилденген. Экинчисинде ― планеталарды, анын жандоочуларын, [[Комета|кометаларды]], [[Астероид|астероиддерди]] изилдөөдө Ньютондун динамика мыйзамы жана кош жылдыздарды аныктоочу өсүү саны пайдаланылат<ref>[https://4i5.ru/astronomija/745454.html Астрономия: аныктама жана түшүндүрмө]</ref>. ==Булактар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1 [[Категория:Астрономия| ]] 3cfmw8tm8diyfr4664ncra51wwisdw6 0 1818 424781 393230 2022-08-17T17:33:10Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Физика''' ([[грек тили|гр.]] physis - ''табият'') # табияттагы кубулуштардын жөнөкөй жана жалпы мыйзам ченемин, материянын касиеттерин, түзүлүшүн, кыймыл мыйзамдарын изилдөөчү илим; # Физика илиминин теориялык негиздерин камтыган окуу предмети. [[Файл:CollageFisica.jpg|thumb]] [[Категория:Физика| ]] [[Категория:Илим]] c81fl9pjxxkm9rfu2gs20fahlpadrm3 0 10486 424789 322861 2022-08-17T17:49:40Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Суусамыр өрөөнү''' ― өзүнчө физико-географиялык аймак. Өрөөн [[Кыргыз Ала-Тоосу]] менен [[Суусамыр кырка тоосу|Суусамыр]], [[Жумгал кырка тоосу|Жумгал]] тоолорунун аралыгында, деңиз– деңгээлинен 2000—3200 м бийиктикте жайгашкан. Узундугу 150 кмге жакын, туурасы кеңири жеринде 45 км. Батышы Өтмөктүн [[Суусамыр суусу|Суусамыр суусуна]] куйган жеринен чыгыштагы Сокулук суусунун чатына чейин кенен жайык келет. Сырткы көрүнүшү үч бурчтук сымал, майда адырлуу, дөңсөлүү түздүк. Чыгыштагы Батыш Каракол өрөөнү улам кууштап, абсолюттук бийиктиги да жогорулайт. Суусамыр суусу, Батыш Каракол суусу менен кошулуп Көкөмерен суусун түзөт. Топурагы жана өсүмдүктөрү бийиктик алкактуулук мыйзам ченемдүүлүккө баш ийип тараган. Суусамыр өрөөнү негизинен жайкы жайыт. [[Чүй өрөөнү|Чуй]], [[Талас өрөөнү|Талас]], [[Кетмен-Төбө өрөөнү|Кетмен-Төбө]] өрөөндөрүнөн келген мал жайлайт. [[Казакстан|Казакстандын]] [[Мерке району|Мерке районунун]] малы да чыгат. Борбордук бөлүгүндө тоют өсүмдүктөрү айдалат. [[Категория:Өрөөндөр‎]] [[Категория:Кыргызстандын географиясы‎]] 1vf2lxv294gabtwhfjd16tslh75n8ve 0 15064 424795 381026 2022-08-17T19:09:03Z Әмир 9321 - {{no iwiki}} wikitext text/x-wiki [[File:Anisa Bikbulatova (Bishkek).JPG|thumb|Этнограф Аниса Рифовна Бикбулатова. Бишкек ш., 2012-жыл.]] '''Аниса Рифовна Бикбулатова''' (1969) – кыргыз тарыхчы жана этнограф айымы. Түпкү теги татар. Тарых илимдеринин кандидаты. ==Кыскача өмүр таржымакалы == Аниса Рифовна Бикбулатова 1969-жылы 9-майда [[Кыргызстан|Кыргызстандын]] [[Чүй облусу|Чүй облусундагы]] [[Кант, шаар|Кант шаарында]] туулган. 1986-жылы [[Чүй облусу|Чүй облусунун]] [[Ысык-Ата району|Кант районундагы (азыркы Ысык-Ата районундагы)]] К.Маликов атындагы орто мектепти күмүш медал менен аяктаган. 1991-жылы Жусуп Баласагын атындагы [[Кыргыз Улуттук Университети|Кыргыз Улуттук Университетинин]] тарых факультетин артыкчылык менен аяктаган. 1993-2000-жылдары [[Кыргыз Республикасынын Өкмөтү|Кыргыз Өкмөтүнө]] караштуу "Манас-1000" мамлекеттик дирекциясынын илимий иштер боюнча бөлүм башчысы кызматын аркалаган. 2003-жылы кандидаттык диссертациясын Бишкек шаарында Кыргыз УИАсынын Тарых жана маданий мурас институтунда ийгиликтүү коргогон. Ушул тапта ал Бишкектеги Жусуп Баласагын атындагы [[Кыргыз Улуттук университети|Кыргыз Улуттук Университетинин]] тарых жана чөлкөм таануу факультетинин [[Археология жана этнология кафедрасы, КУУ|Археология жана этнология кафедрасынын]] башчысы болуп эмгектенет. ==Илимий ишмердиги == 2 илимий монографиянын, 50дон ашуун илимий макалалардын автору. 2004-жылы “20-кылымдын 80-жылдарынын акыры – 90-жылдарынын башындагы айылдык кыргыз айымдарынын социалдык-маданий бейнеси (өтносоциологиялык сурамжылоолордун материалдарынын негизинде)” (орусчасы – “Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса)”) деген аталышта илимдин кандыдаттыгы үчүн диссертациясын коргоп, тарых илимдеринин кандидаты даражасын алган. Учурда ал “Кыргызстандагы татарлардын этностук-маданий өнүгүшү” (“Этнокультурное развитие татар Кыргызстана”) деген темада доктордук диссертацияны жазуунун үстүндө иштөөдө. ==Коомдук ишмердиги == 2012-жылы 11-февралда “[[Кыргыз Тарых Коому]]” эл аралык коомдук бирикмесинин Уюштуруу жыйынына катышкан. Бир катар тренингдерди жүргүзгөн. ==Эмгектеринин чакан тизмеси == * Татары Кыргызстана / Отв.ред. А.Асанканов. – Бишкек, 2018. * Кыргызская сельская женщина / Отв. ред. А.Асанканов. - Б., «Шам» 2005. - 128 бет. - ISBN 9967-10-231-4. * Социально-культурный облик кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. ХХ века (по материалам этносоциологического опроса): Автореф. дисс... канд. ист. н. – Бишкек, 2003; ж.б. * Конфессиональный компонент этнической идентичности татар Кыргызстана // ОшМУ Жарчысы. – Ош, 2016. – № 3. ¬ 1-чыгарылыш. – Б. 93–96. -–– URL: https://www.academia.edu/34491629 /Ош_мамлекеттик_университетинин_жарчысы_3_1-_чыгарылыш * Кыргызская сельская женщина в системе искусства // Известия НАН КР. – Бишкек, Илим, 2003.- №1. - С. . <br> * Роль телевидения и радио в системе досуга кыргызских сельских женщин в конце 1980-х начале 1990-х годов // Этносоциологический очерк. – Бишкек, 2003. – Вып. II. - С. . <br> * Музыкальные ориентации кыргызских сельских женщин в конце 80-х начале 90-х гг. (на материалах этносоциологических исследований) // Вестник КГПУ им. И. Арабаева. Материалы междунар. науч.-практ.конф. – Серия: История. - № 3. – Б., 2003.-С. . <br> * К характеристике демографического положения татар Кыргызстана // Этносоциология в России: научный потенциал в процессе интеграции полиэтнического общества: Материалы международной научно-практической конференции, Казань, 26-28 июнь 2008 г. – Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2009. - С. 124-129. <br> * Формирование татарской диаспоры в Кыргызстане // Журнал "Евразия". - Россия-Кыргызстан: на пути к интеграции. - Часть 1. - М., 2010. - С. . <br> * Трансформация положения кыргызских женщин // Молодая семья стратегический ресурс России: Материалы II Байкальского молодежного форума. - Улан-Удэ, 2011. - С. . <br> * Читаемость эпоса «Манас» среди сельских кыргызов // Алп манасчы: Тезистер жыйнагы. – Б.: «Кыргызстан», 1995. - С. ==Интернеттеги шилтемелер== * http://www.tataroved.ru/actions/etnosoc/ <br> * http://www.ricur.ru/userfiles/file/spisok.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120151120/http://www.ricur.ru/userfiles/file/spisok.pdf |date=2012-01-20 }} <br> * http://www.edu24.kg/ru/university/69/L.html{{Жеткиликсиз шилтеме|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} <br> * К.Мамбеталиеванын элесине багышталган жыйын - http://www.azattyk.org/content/news/1883472.html [[Категория:Кыргыз тарыхы]] [[Категория:Кыргыз таануу]] [[Категория:Кыргыз тарыхчылары‎]] [[Категория:Кыргыз аялдары]] [[Категория:Кыргызстан аялдары]] [[Категория:1969-жыл]] [[Категория:Чүй облусу]] [[Категория:Этнографтар]] [[Категория:Кыргыз Тарых Коому]] [[Категория:Кыргыз Улуттук Университети]] nw5foua2iwhoceoyczde8hn7arft3ij 0 19293 424776 153847 2022-08-17T17:27:28Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Жетиштүү негиз мыйзамы''' ― салттуу логикада ой жүгүртүүнүн төрт мыйзамынын бири; ал боюнча акыбал үчүн жетиштүү [[Негиз (мотив)|негиз]] болгон учурда гана ал чындык деп таанылат. Жетиштүү негиз – нукура чыныгы акыбал (же акыбалдардын жыйындысы) болуп, негизделип жаткан акыбал андан логикалуу ырааттуулукта келип чыгат. Негиздин чындыгы же практика жүзүндө тажрыйба аркылуу далилденет же башка акыбалдардын нукуралыгынан чыгарылат. Жетиштүү негиз мыйзамы мурда да логиканын көптөгөн системаларында (мисалы: [[Левкипп|Левкиппте]], [[Аристотель|Аристотелде]]) белгиленип келсе да, биринчи жолу [[Лейбниц, Готфрид Вильгельм|Лейбниц]] тарабынан негизделген. Жетиштүү негиз мыйзамы – далилдүүлүктүн-логикалык жактан туура ой жүгүртүүнүн мүнөздүү белгилеринин бирин туюндурат. == Булактар == * Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Философия (энциклопедиялык окуу куралы).-Б.: 2004, ISBN 9967-14-020-8 [[Category:Логика]] 943bmnhf1kvscqmtxzciv123p6lt7vj 0 26687 424784 117290 2022-08-17T17:36:54Z Bosogo 18484 Replaced content with "{{delete|[[Биогенетикалык мыйзам]] макаласын кайталайт}}" wikitext text/x-wiki {{delete|[[Биогенетикалык мыйзам]] макаласын кайталайт}} rbzsmbajo2ulj7e9lct4urhtkot222x 0 36207 424766 329695 2022-08-17T16:57:00Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki [[Файл:Motorola 6800 Assembly Language.png|thumb|300px|Ассемблер тилиндеги Motorola MC6800 баракчасы (солдо адрестер жана машиналык коддор [[Эсептөөнүн он алтылык системасы|эсептөөнүн он алтылык тутумунда]] баштапкы программанын коду, ассемблер менен эсептелинип жана жалпыланган,оңдо программанын тексти мнемоникалык нускамасы, белгилери, буйрукчул көрсөтмөлөрү, туюнтмалары жана түшүндүрмөлөрү менен)]] '''Ассемблер тили''' ([[Англис тили|англ]]. assembly language), '''автокод''' — [[Программалоо тили|программалоонун]] жөнөкөй тили. 1 : 1 түрүндөгү автокод кеңири таралган, анда тилдин негизги элементи сандуу эсептегич машина (СЭМ) тилине которгондо, өзүнчө командага айланат. СЭМ тутумунда мүмкүн болгон ар кандай программаны 1 :1 түрүндөгү автокоддун жардамы менен түзүүгө болот. 1:1 түрүндөгү автокод менен программалоо СЭМ тилинде программадоого окшош, ыңгайлуу жана ишти үч эсе дээрлик тездетет. Автокодго берилген алгоритм [[программа-транслятор|программа-транслятордун]] жардамы менен СЭМ программасына айландырылат. [[Автоматтык программалоо|Автоматтык программалоонун]] көп тутумунда программалоонун башка тилинен СЭМ кодуна которгондо, автокод орто аралык тилдин милдетин аткарат. ==Булактар== * Кыргыз Совет энциклопедиясы 1-т. -Б.:1976. [[Категория:Программалоо тилдери]] fx1ghsm9yk3e2or6druv7n6fn1p9inw 424770 424766 2022-08-17T17:08:45Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki [[Файл:Motorola 6800 Assembly Language.png|thumb|300px|Ассемблер тилиндеги Motorola MC6800 баракчасы (солдо адрестер жана машиналык коддор [[Эсептөөнүн он алтылык системасы|эсептөөнүн он алтылык тутумунда]] баштапкы программанын коду, ассемблер менен эсептелинип жана жалпыланган,оңдо программанын тексти мнемоникалык нускамасы, белгилери, буйрукчул көрсөтмөлөрү, туюнтмалары жана түшүндүрмөлөрү менен)]] '''Ассемблер тили''' ([[Англис тили|англ]]. assembly language), '''автокод''' — [[Программалоо тили|программалоонун]] жөнөкөй тили. 1:1 түрүндөгү автокод кеңири таралган, анда тилдин негизги элементи сандуу эсептегич машина (СЭМ) тилине которгондо, өзүнчө командага айланат. СЭМ тутумунда мүмкүн болгон ар кандай программаны 1 :1 түрүндөгү автокоддун жардамы менен түзүүгө болот. 1:1 түрүндөгү автокод менен программалоо СЭМ тилинде программадоого окшош, ыңгайлуу жана ишти үч эсе дээрлик тездетет. Автокодго берилген алгоритм [[программа-транслятор|программа-транслятордун]] жардамы менен СЭМ программасына айландырылат. [[Автоматтык программалоо|Автоматтык программалоонун]] көп тутумунда программалоонун башка тилинен СЭМ кодуна которгондо, автокод орто аралык тилдин милдетин аткарат. ==Булактар== * Кыргыз Совет энциклопедиясы 1-т. -Б.:1976. [[Категория:Программалоо тилдери]] s0e14nem6d2cdcyanv5rtkchzw93y9a 0 39737 424809 403960 2022-08-18T08:27:26Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини = |Герб = |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''', Кения Республикасы – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түштүк-чыгышынан Инди океаны, түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн Судан жана Эфиопия, чыгышынан Сомали, түштүгүнөн Танзания, миң км². Калкы 35,1 млн (2008). Борбору – Найроби. Расмий тили – англис жана суахили тилдери. Акча бирдиги – Кения шиллинги. Адм.-айм. жактан 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – Бириккен Улуттар Уюмунун (1963), Шериктештиктин (1963), Африка союзунун (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] knzqlp6k86yzv848trzgnnowgnl8e7q 424810 424809 2022-08-18T08:28:32Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини = |Герб = |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''' немесе '''Кения Республикасы''' – Чыгыш Африкадагы мамлекет. Түштүк-чыгышынан Инди океаны, түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн [[Судан]] жана [[Эфиопия]], чыгышынан [[Сомали]], түштүгүнөн [[Танзания]], миң км². Калкы 35,1 млн (2008). Борбору – Найроби. Расмий тили – англис жана суахили тилдери. Акча бирдиги – Кения шиллинги. Адм.-айм. жактан 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1963), Шериктештиктин (1963), [[Африка союзу (АС)|Африка союзунун]] (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] 54morj51qcgqvpxt19k5m2orvhun8tc 424811 424810 2022-08-18T08:30:05Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини = |Герб = |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''' немесе '''Кения Республикасы''' – [[Чыгыш Африка|Чыгыш Африкадагы]] мамлекет. Түштүк-чыгышынан [[Инди океаны]], түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн [[Судан]] жана [[Эфиопия]], чыгышынан [[Сомали]], түштүгүнөн [[Танзания]], миң км². Акимий аймактык 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1963), Шериктештиктин (1963), [[Африка союзу (АС)|Африка союзунун]] (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] 6hw2s054ief03qldba717mur4y0mrro 424812 424811 2022-08-18T08:30:57Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини =[[Динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Kenya (Official).svg |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''' немесе '''Кения Республикасы''' – [[Чыгыш Африка|Чыгыш Африкадагы]] мамлекет. Түштүк-чыгышынан [[Инди океаны]], түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн [[Судан]] жана [[Эфиопия]], чыгышынан [[Сомали]], түштүгүнөн [[Танзания]], миң км². Акимий аймактык 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1963), Шериктештиктин (1963), [[Африка союзу (АС)|Африка союзунун]] (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] 0davy4e894ltyte9a2o5jm08055o1mt 424813 424812 2022-08-18T08:32:26Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини =[[Динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Kenya (Official).svg |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''' немесе '''Кения Республикасы''' – [[Чыгыш Африка|Чыгыш Африкадагы]] мамлекет. Түштүк-чыгышынан [[Инди океаны]], түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн [[Судан]] жана [[Эфиопия]], чыгышынан [[Сомали]], түштүгүнөн [[Танзания]], миң км². Акимий аймактык 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1963), Шериктештиктин (1963), [[Африка союзу (АС)|Африка союзунун]] (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. [[File:Kenya presidential standard DANIEL ARAP MOI.svg | thumb | 220x124px | right | Кениянын президенттик штандарты.]] ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] qfht393zymeudxy5zywjea7f7rypws7 424814 424813 2022-08-18T08:32:59Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki {{Мамлекет |Негизделген = |Макамы = |Кыргызча аталышы = Кения Республикасы |Расмий аталышы = [[Суахили тили|суа.]] ''Jamhuri ya Kenya''<br>{{lang-en|Republic of Kenya}} |Мамлекеттик дини =[[Динден тышкары мамлекет]] |Герб = Coat of arms of Kenya (Official).svg |Желек = Flag of Kenya.svg |Гимн аталышы = Ee Mungu Nguvu Yetu |Аудио = National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav |Урааны = Harambee |Башкаруу формасы = [[президенттик республика]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Руководители проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=72|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref> |Карта = Location Kenya AU Africa.svg |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 24 |lat_sec = 0 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 51 |lon_sec = 0 |region = KE |CoordScale = |Тили=[[англис тили]], [[суахили]] |Эгемендүүлүк күнү = [[12 декабря]] [[1963 год]]а |Эгемендүүлүгүн алды = |Борбор шаары = [[Найроби]] |Ири шаарлар = Найроби, [[Момбаса]] |Башчыларынын милдеттери = [[Кения президенти|Президент]] |Башчылары = [[Кениата, Ухуру|Ухуру Кениата]] <br /> |Аянты боюнча орду = 46 |Аянты = 582 650 |Суу пайызы = 2,3 % |Калкы боюнча орду = 29 |Калкы = {{өсүү}}47564296<ref>[https://www.knbs.or.ke/?p=5621 2019 Kenya Population and Housing Census Results]</ref> |Калкты каттоо жылы = 2019 |Калктын жыштыгы = 81.63 |ИДП (САМ) = 177.954 млрд<ref name="dataimf">{{cite web| url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=44&pr1.y=12&c=614%2C666%2C638%2C668%2C616%2C674%2C748%2C676%2C618%2C678%2C624%2C684%2C622%2C688%2C626%2C728%2C628%2C692%2C632%2C694%2C636%2C714%2C634%2C716%2C662%2C722%2C642%2C718%2C643%2C724%2C734%2C199%2C644%2C733%2C646%2C738%2C648%2C742%2C652%2C746%2C656%2C754%2C654%2C698%2C664&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects|date=2019-10-11|publisher=[[International Monetary Fund]] (IMF)|accessdate=2020-03-13 |lang=en}}</ref> |ИДП (САМ) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (САМ) боюнча орду = 75 |ИДП (САМ) ар бир жанга = 3 705<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) = 87.928 млрд<ref name="dataimf"/> |ИДП (номинал) эсептөө жылы = 2019 |ИДП (номинал) боюнча орду = 146 |ИДП (номинал) ар бир жанга = 1 831<ref name="dataimf"/> |Акча бирдиги = [[кения шиллинги]] |АДӨИ = {{өсүү}} 0,590<ref>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |accessdate=14 September 2018 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН}}</ref> |АДӨИ эсептөө жылы = 2018 |АДӨИ боюнча орду = 142 |АДӨИ деңгээли = <span style="color:#fc0;">'''орточо</span> |ЭОК = KE |Этнохороним = [[кениялык]] |Домени = [[.ke]] |Телефон коду = 254 ([[Танзания]] жана [[Уганда|Угандадан]] +005) |Убакыт аралыгы = +3 |Штрих коду = }} [[Файл:Kenya (orthographic projection).svg|thumb|Кения.]] '''Кения''' немесе '''Кения Республикасы''' – [[Чыгыш Африка|Чыгыш Африкадагы]] мамлекет. Түштүк-чыгышынан [[Инди океаны]], түштүк-батышынан Виктория көлү жана чулганып, түндүгүнөн [[Судан]] жана [[Эфиопия]], чыгышынан [[Сомали]], түштүгүнөн [[Танзания]], миң км². Акимий аймактык 8 провинцияга бөлүнөт. Кения – [[Бириккен Улуттар Уюму|Бириккен Улуттар Уюмунун]] (1963), Шериктештиктин (1963), [[Африка союзу (АС)|Африка союзунун]] (1963), Эл аралык Валюта Фондунун (1964), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун мүчөсү. ==Мамлекеттик түзүлүшү== Кения – унитардык мамлекет. 1963-ж. 12-декабрда Конституциясы кабыл алынган. Башкаруу формасы – президенттик республика. Мамлекет башчысы – президент (5 жылга шайланат). 35 жаштагы Кениянын жараны президенттикке шайланууга укуктуу. Мыйзам чыгаруу бийлиги – бир палаталуу парламент – Улуттук ассамблеяга таандык (5 жылга шайланып, 224 депутаттан турат) Өкмөт президент, премьер-министр (2008-жылдан) жана министрлерден турат. Кенияда көп партиялуу система орун алган. Саясий партиялары – Улуттук биримдик партиясы, Сары кызыл демократиялык кыймылы. [[File:Kenya presidential standard DANIEL ARAP MOI.svg | thumb | 220x124px | right | Кениянын президенттик штандарты.]] ==Табияты== Кениянын аймагынын басымдуу бөлүгү Чыгыш Африка бөксө тоосунун түндүк-чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Деңиз деңгээлинен орточо бийиктиги чыгышында 500 мден, батышында 1500 мге чейин. Бөксө тоонун борбордук бөлүгү аркылуу тектоникалык ойдуңдардын кууш тилкеси (Чыгыш Африка риф системасынын чыгыш тармагы) өтөт; ал ойдуңдардын айрымдарына суу толуп, көлдөр (Рудольф, Баринго, Магади) пайда болгон. Ойдуңдар чыгышынан жана батышынан бийик кырка тоолор (чыгышынан Абердэр, эң бийик жери 4000 м; батышынан Мау жана Элгейо, 3000 м), жанар тоо массивдери (5199 м, [[Кения (тоо массиви)|Кения чокусу]] – Кениянын эң бийик жери) жана лава платолору жана торолгон. Кениянын батыш бөлүгүн калдык тоолору бар бийик келки бөксө тоо ээлейт. Чыгышында бөксө тоо аккумуляциялык жээк түздүгүнө (жазылыгы 50–200 км) тепкичтенип түшөт. [[File:Кения сент.2013 Narok - panoramio (6).jpg | thumb | 220x124px | right | Кения. 2013. Панорамасы]] Кениянын аймагы кембрийге чейинки кристаллдык жана метаморфизмделген тоо тектерден (гранит, гнейс, кварцит, кристаллдык сланец) түзүлүп, жаракалар зонасы кайнозой лавалары жана капталган. Жээк түздүктөрү мезозойдун жана неоген-төртүнчүлүк мезгилдин деңиз чөкмөлөрүнөн турат. Табигый сода жана флюорит кендеринин запасы мол; цемент, курулуш акиташ теги, диатомит, бентонит, каолин, вермикулит, гипс, талаа шпаты, айнек жана курулуш куму, баалуу таштардын (аметист, аквамарин, кордиерит, жашыл гранат, рубин, сапфир, турмалин) өнөр жайлык мааниси бар. Алтын, темир, ниобий, сейрек жер элементтери, коргошун, күмүш, никель, титанциркондуу оор кум чачыранды кендери да белгилүү. Геотерм ресурстарынын запасы да мол. Кенияда субэкватор климаты үстөмдүк кылат; аймагы кыйла бийик жайгашкандыгына байланыштуу өтө ысык эмес, ным салыштырмалуу жетишсиз. Тайпак тоодо температуранын суткалык өзгөрүүсү зор, климаттын бийиктик алкактуулугу даана байкалат. Июлдун орточо темпрасы жээк бөлүгүндө 24–25^оC, тоолуу аймактын борбордук бөлүгүндө 12–15^оC, батышында 22^оC; январдыкы ошол эле тартипте 27^оC,14–18^оC, 24^оC. Экваторго жакын жаан-жачындуу 2 сезон (март— апрель жана ноябрь—декабрь) болот; түндүгүндө жана түштүгүндө жаан-чачындын жайкы максимуму даана байкалат. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү өлкөнүн эң кургакчыл түндүк-чыгышында 250 ммден батышында жана түштүк-батышында 1500–2000 ммге чейин. Кения тоосунда (4700–4800 м бийикте) төр жана өрөөн тибиндеги ондон ашык чакан мөңгү бар. Мөңгүлөрүнүн бардыгы чегинип баратат. Дарыялары сейрек, суусу аз; түндүгүндө жана түндүк-чыгышында агым айрым сезондо же мезгил-мезгили мн пайда болот. Ири дарыялары – Тана, Галана Инди океанынын алабына кирет. Өлкөнүн борбордук бөлүгүндөгү ойдуң суусу сыртка агып чыкпаган туюк облуска кирет. Көлдөрүнүн Викториядан башкалары (Викториянын акваториясынын чыгыш бөлүгү Кениянын чегинде) туюк, тектоникалык кыймылдан пайда болгон (Рудольф, Баринго, Магади ж. б.) көлдөр. Аймагынын басымдуу бөлүгүн феррозём топурактары ээлейт, чыгышында жана түндүк-чыгышында шор жерлер да кездешет. Тоолоруна кызыл ферралит, Инди деңизин жээктей күңүрт түстөгү силитозём топурактары мүнөздүү. Флорасынын курамында татаал өсүмдүктөрдүн 6000 түрү бар; алардын 150дөн ашуун түрү сейрек жана жоголуп бараткандар. Токой жана сейрек токой өлкөнүн аймагынын 30%ин ээлейт. Эң кургакчыл түндүк жана түндүк-чыгыш бөлүктөрүнө тикендүү токой жана бадалдар, ксерофилдик сейрек токой мүнөздүү. Алар түштүктү карай өлкөнүн басымдуу бөлүгүн ээлеген чөлдөшкөн саваннага (ньикага) өтөт. Өлкөнүн нымдуу батыш бөлүгүндө негизинен экинчи жолку өскүлөң саванна жана парк сымал тараган токой басымдуу. Кениянын борбордук бөлүгүндө баалуу дарактарга бай дайыма жашыл нымдуу тоо токою, Кения жана Элгон тоолорунун кырларында африка-альп өсүмдүктөрү өсөт. Жээктей мангр токойлору кездешет. Кениянын жаныбарлар дүйнөсү өтө ар түрдүүлүгү жана өзгөчөлөнөт; анда сүт эмүүчүлөрдүн 400дөн, куштардын 1100дөн, сойлоочулардын 3б0тан, жерде-сууда жашоочулардын 75тен ашык түрү мекендейт. Саванналарда ар түрдүү туяктуулар көп; алар көңдөй мүйүздүүлөр (африка буйволу, гну антилопасы, орикс, топи, стенбок, бушбок, жейрен ж. б.), ошондой эле африка пили, кара керик, жираф, зебра ж. б.; жырткычтардан арстан, кабылан, кара кулак шер, каракал ж. б. кездешет. Саваннанын орнитофаунасына африка төө кушу, бүркүт-турна, тоодак ж. б. мүнөздүү. Рудольф көлүндө нил крокодилинин эң ири популяциясы бар. Коргоого алынган көптөгөн табигый аймактар өлкөнүн 6% аянтын ээлейт; резерваттары: Амбосели, Масаи-Мара, Нгонг, улуттук парктары: МаунтКения, Найроби, Цаво ж. б.; деңиз фаунасын жана коралл рифинин экосистемасын коргоо максатында деңиз акваториясын коргоого алган 11 участок уюшулган. Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине Рудольф көлүндөгү 3 улуттук парк, Маунт-Кения улуттук паркы кирет. Эл аралык маанидеги суулуу-саздак жерге 6 көл киргизилген. 1980-жылдын аягынан баштап Кениядагы жоголуп бараткан жаныбарлардын (африка пили, кара керик, хантер бубаласы ж. б.) түрлөрүн коргоо боюнча улуттук программа ишке ашырылууда. ==Калкы== Кениянын калкынын басымдуу бөлүгү (64,6%) — бантулар; алар негизинен өлкөнүн түштүгүн жана түштүк-чыгышын мекендейт. Батышта нилоттор (калктын з0,4%и), чыгышта жана түштүк-чыгышта кушиттер жашайт. Арабдар 0,3%ти, Европадан жана Америкадан келгендер 0,2%ти, ТүштүкЧыгыш Азиядан келгендер 0,5%ти түзөт. Калктын табигый өсүүсү 2,8% (2007). Төрөлүү (1000 адамга 39 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 11 адам) 2 эсе ашык. 15 жашка чейинки өспүрүмдөр 42,1%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 55,3%ти, 65 жаштан ашкандар 2,6%ти түзөт. Калктын орточо курагы 18,6 жыл. Эркектер жана аялдардын саны тең чамалаш. Күтүлгөн орточо жашы 55,3 жыл (эркектердики 55,2, аялдардыкы 55,4). Калктын орт жыштыгы: 1 км² жерге 60,4 адам (2007); Түндүк-Чыгыш провинциясында сейрек (11,2 адам), Батыш провинциясында эң жыш (524,9 адам) отурукташкан. Шаар калкы 30%тей. Ири шаарлары (2007): Найроби (3038,6 миң), Момбаса (867,0 миң), Накуру (271,0 миң), Элдорет (239,7 миң), Кисуму (225,5 миң). Адамзат өнүгүүсүнүн индекси 0,521 (дүйнөдөгү 177 өлкөнүн ичинен 148-орунда; 2005). ==Тарыхы== Кения аймагынан адамзат тарыхынын эң байыркы эстелиги – Кооби-Фора тургун жайы, көп катмарлуу ашель маданияна жана неолит дооруна таандык тургун жайлар табылган. 1-миң жылдыктын ортосу ченде Кения аймагына бантулар отурукташып, эң жөнөкөй дыйканчылык, аңчылык жана мал чарбачылык жана кесиптенишкен, Инди океанынын жээгинде жашагандар соода (пил сөөктөрүн атма куралдарга, кол өнөрчүлүк буюмдарына алмашышкан) кылышкан. 7–8-кылымдарда суахили этностук жамааты калыптанып, арабдар жана алакалашып турган, 9–10-кылымдарда шаар-мамлекеттер (Манда, Пате, Малинди, Момбаса, Ламу шаарархипелагы ж. б.) пайда болуп, ислам дини тараган. 15-кылымдын аягында шаар-мамлекеттерди португалдар басып алган. 1696–99-жылдары Кения жээктери Оман имамынын карамагына өткөн. 1741-ж. Момбасада уюшулган жергиликтүү Мазруи араб-суахили кланы көз карандысыздыгын жарыялап, Кения жээк аймактарына бийлигин орноткон. 19-кылымдын башында Ламу жана Патеде Оман бийлиги калыбына келген. 1861-ж. Кения жээктери Занзибар султандыгынын курамына кирген. 19-кылымдын 1-жарымында Кенияда Европа мамлекеттеринин, баарынан мурда Улуу Британиянын экспанциясы башталган. 1886-ж. Улуу Британия жана Германиянын ортосунда Чыгыш Африканы бөлүштүрүү жөнүндө түзүлгөн келишимдин негизинде Кениянын көп бөлүгү Улуу Британияга караган. Кениянын бүткүл аймагы «британ королунун менчиги» деп жарыяланып, Кенияны колониялоо күчөгөн. 20-кылымдын башында европалык келгиндер мыйзамдуу түрдө жер ээси болушкан. Африкалыктар европалыктардын жеринде ижарачы катары гана жашап, алардын үлүшү 1 гадан ашкан эмес. Кения калкынын колониячыларга көрсөткөн катуу каршылыктарын британдык жазалоо экспедициялары аёосуз басып турган. 1920–40-жылдары Кенияда уюмдашкан алгачкы саясий кыймыл пайда болгон. 1924–25-жылдары Кикуйю ассоциация борбору, 1944-ж. Кениялык африкалыктар союзу (КАС) түзүлүп, европалыктар тартып алган жерди африкалыктарга кайтарып берүүнү талап кылган. 1952-ж. октябрда Кенияга британдык аскер күчтөрү киргизилип, колония саясатына каршы чыккан куралдуу көтөрүлүштү баскан (1957). КАСка тыюу салынып, лидерлери камалган. Бирок Улуу Британия Кенияга айрым жеңилдиктерди (жумушчулардын эмгек акысы көтөрүлгөн, саясий партиялардын ишине, африкалыктарга шайлоого катышуу укуктары берилген ж. б.) берүүгө аргасыз болгон. 1960-ж. Кениялык африкалыктардын улуттук союзу (КАУС) түзүлгөн. [[Файл:Jomo Kenyatta.jpg|thumb|[[Ж. Кениата]] (1966).]] 1963-ж. 1-июнда Ж. Кениата жетектеген Кениянын биринчи өкмөтү уюшулган. 1963-ж. 12-декабрда Кения көз карандысыз мамлекет, 1964-ж. 12-декабрда Шериктештик курамындагы республика. болуп жарыяланган. Өлкө президенттигине Ж. Кениата, вице-президенттигине А. О. Одинга шайланган. Өлкөдө экономикалык жана агрардык реформалар жүргүзүлгөн. 1970-ж. коомдук-саясий иштердин бардык түрү мамлекеттик көзөмөлгө өтүп, партиялык жана мамлекеттик аппараттар биригип, Кениатанын жеке бийлиги чыңдалган. 1978-ж. Кениата өлгөндөн кийин Д. Т. арап Мои Кениянын президенти жана КАУСтун төрагасы, М. Кибаки вице-президенти болуп дайындалган. 1982-ж. Конституцияга өзгөртүүлөр киргизилип, өлкөдө бир партиялуу система орун алган. 2002-ж. оппозициялык партиялардын Улуттук коалициясы (лидери М. Кибаки) түзүлүп, 2002-ж. 27-декабрда президенттик шайлоодо жеңип чыккан. М. Кибаки Эл аралык Валюта фонду жана Бүткүл дүйнөлүк банк жана кызматташып, өлкөгө акысыз башталгыч билим берүүнү киргизген. 2003–05-жылдары оппозициялык партиялардын коалициясы Р. Одинга (А. О. Одинганын уулу) жетектеген Сары кызыл демократиялык кыймылына (СДК) бириккен. 2007-ж. президенттик шайлоо алдында Кибаки Улуттук биримдик партиясын (УБП) түзүп, шайлоодо жеңишке жеткен. Бирок оппозиция президенттик шайлоонун жыйынтыктарын жокко чыгарып, кайра шайлоо өткөрүү талаптары жана элди массалык каршылык көрсөтүү акциясына чакырган, натыйжада бир миңден ашык адам өлүп, 300 миңдей адам үй-жайсыз калган. Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) мурдагы генералдык катчысы К. Аннандын күч-аракети жана 2008-ж. февралдын аягында саясий кризис жөнгө салынган. Апрель айында СДК жана УБПнин өкүлдөрүнөн коалициялык өкмөт түзүү жана Одинганы премьер-министрликке дайындоо жөнүндө макулдашууга жетишилген. ==Чарбасы== Ички дүң продукциясынын (ИДП) көлөмү 57,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 1600 доллардан туура келет. ИДПнин накта өсүүсү 6,3%. Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 59,5%и, айыл чарбасында 23,8%и, өнөр жайында 16,7%и түзүлөт. Өнөр-жайында минералдык сырьёлорду өндүрүүнүн мааниси зор: флюорит (экспорттун 17%и), сода (наркынын 63%и), алтын (11%, 616 кг), баалуу таштар (рубин, сапфир, турмалин, аметист). Ошондой эле Магади көлүнөн жана Инди океанынын жээгинен таш туз казылып алынат. Электр станцияларынын аныкталган кубаттуулугу 1,1 миң МВттан ашык (2005). Өндүрүлгөн электр энергиясынын өлчөмү 5,5 млрд кВт ˑс, өлкө ичинде керектелгени 4,5 млрд кВт ˑс (2005). Он ЖЭС, Тана дарыясында ГЭС, Найваша көлүнөн түштүктө геотермиялык ЖЭС иштейт. Кара металлургия импорттук сырьёнун негизинде: 4 болот прокат заводу, цинктелген болот тунике, галваника өндүрүшү иштейт. Автомобиль кураштыруу ишканалары, нефть иштетүүчү завод (импорттук сырьё) бар. Химия өнөр-жай кальцийлештирилген сода, автомобиль жана велосипед шиналарын (импорттук каучуктан) чыгарат. Жыгач иштетүүчү, эмерек даярдоочу ишканалар, өлкөдөгү эң ири целлюлоза-кагаз комбинаты, курулуш материалдар ишканалары иштейт. Цементтик жана курулуш акиташ теги, гранит, сланец, каолин, гипс, айнек жана курулуш куму ж. б. казылып алынат. Ири цемент заводдору иштейт. Текстиль, булгаары-бут кийим, тамакаш (эт-сүт, ун, кант, суусундук, пиво, чай, кофе), тамеки чыгаруучу өнөр-жай ишканалары өнүккөн. Агрардык өндүрүшү өлкөнүн экономикасында маанилүү орунду ээлейт; ал негизинен экспорттук багытта. Өлкөнүн аймагынын 8%тен ашык аянтын айдоо жер, 40%тейин жайыт ээлейт. Айыл чарбага жарактуу жери негизинен өлкөнүн борбордук жана батыш бөлүктөрүндө; Кениянын түштүк-чыгышындагы жээк түздүктөрү дүйнөдөгү чай өндүрүүчү бирден бир регион болуп саналат (2005-ж. 295 миң т чай жалбырагы жыйналган; ал боюнча Кения дүйнөдө 4-, Африкада 1-орунда); 90%и экспортко чыгарылат. Экспорт үчүн ошондой эле бал камыш, жүгөрү, буудай, кофе, сизаль, пахта, пиретрум (Кения дүйнө өлкөлөрүнүн 70%ке чейинки муктаждыгын камсыз кылат), ички керектөөгө картөшкө, маниок, ананас, батат, жашылча, плантейн (жашылча банан), ак жүгөрү, таруу өстүрүлөт. Африкадан экспортко чыгарылуучу гүлдүн 60%и Кенияга таандык (негизинен роза, чеге гүл). 2004-ж. 26 млн үй кушу, 12 млн бодо мал, 12 млн эчки, 10 млн кой, 830 миң төө, 415 чочко болгон. Балык кармалат. Жыгач даярдоо өнүккөн; тез өсүүчү дарактар (кипарис, кызыл карагай, бал карагай (кедр), эвкалипт ж. б.) өстүрүлөт. Тейлөө чөйрөсүнүн туруктуу өнүккөн тармагы – чет элдик туризм (дарылоо-ден соолукту чыңдоочу — Инди океанынын жээгиндеги кумдуу пляждар, экологиялык – улуттук парктарды ж. б. кыдыруу); ал валютанын негизги булагы болуп саналат. Жыл сайын Кенияга 1 млнго жакын турист (негизинен Улуу Британия жана Германиядан) келет; туризмден түшкөн киреше 600 млндон ашык долларды түзөт. Банк-кредиттик система Кения Борбордук банкын, 50дөн ашык коммерциялык банкты, Британия банктарынын филиалдарын камтыйт. Найробиде өлкөдөгү эң чоң биржа иштейт (1954жылдан). Транспорт тармагы өнүккөн; автомобиль жолунун узундугу 63,3 миң км, темир жолунуку 2,8 миң км. Негизги темир жол магистралы – Момбаса – Найроби – Тороро (Уганда жана чек арасы). Негизги порттору: Момбаса, Кисуму (Виктория көлүнүн жээгинде). Найроби, Момбаса, Элдорет шаарында эл аралык аэропорттор бар. Продукту өткөргүч кууру (уз. 894 км) Момбаса шаарындагы нефть кайра иштетүүчү заводдон Найробиге (андан ары Накуру аркылуу Элдорет, Кисумуга) чейин созулат. Өлкөнүн экспортунун наркы 3,8 млрд, импортунуку 7,6 млрд доллар (2007). Экспорттук негизги продукциялары: чай (наркынын 20%и), гүл, кофе, пиретрум, бал камыш, балык, цемент, минералдык сырьёлор (негизинен флюорит, сода, асыл таш сырьёлору). Экспорт боюнча негизги соода шериктери (2006): Уганда, Улуу Британия, АКШ, Нидерланд, Танзания, Пакистан. Бириккен Араб эмирликтеринен, Индия, Кытай, Сауд Арабиясынан, АКШ, ТАР, Улуу Британия, Япониядан машина, жабдуу, транспорт каражаттарын, нефть жа нефть продуктуларын, химия өнөр-жай продукцияларын сатып алат. ==Маданияты== Кениянын билим берүү системасы мектепке чейинки мекемелерди (3 жаштан 5 жашка чейин), милдеттүү түрдө акысыз башталгыч мектептерди (8 жылдык), орто мектептерди (4 жылдык), кесиптик-техникалык окуу жайларды жана Жогорку окуу жайларын (ЖОЖ) камтыйт. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 59,2% түзөт (2005). Кесиптик-техникалык окуу жайлар, политехникалык, педагогикалык, юридикалык, медициналык ж. б. коллеждер (институттар), илимий мекемелер, ЖОЖдор, китепкана жана музейлер негизинен Найроби, Момбаса, Элдорет ж. б. шаарыда жайгашкан. Негизги ЖОЖдор: Нжородогу Эжертон университети (1939), Элдореттеги Мои университети (1984); Момбасада Калк китепканасы (1903), Кисум, Китал, Ламу ж. б. шаарларында Кения улуттук музейинин филиалдары, Руируда кофе (1949) жана Керичодо чай (1951) изилдөө, Тикеде Багбанчылык улуттук изилдөө (1955) борборлору бар. Жумасына «Kenya Gazette» (1898-жылдан) өкмөттүк басылмасы жана күнүгө «The Standart» (1902), «Daily Nation» (1959), «Kenya-Times» (1983), «Peoplees Daily» (1992) гезиттери англис, «Taifa Leo» (1960), «Taifa Kenya» (1958) ж. б. гезиттери суахили тилинде чыгат. Өкмөттүк маалымат агенттиги – Kenya News Agensy (KNA, 1963-ж. түзүлгөн). 1927-жылдан радио уктуруу, 1962-жылдан телеберүү иштейт. Кениянын адабияты суахили жана англис тилдеринде өнүккөн. 17–18-кылымдарда алгачкы жазма (негизинен баатырдык, диний, дидактикалык поэмалар) эстеликтер суахили тилинде пайда болгон. Акындар Муяка бин Хаджи аль Гассани жана Мван Купондун чыгармачылыгы 19-кылымга таандык. Суахили прозасы 20-кылымдын ортосунан калыптана баштап, Ж. Н. Сомба, А. Жемаадара, С. Вамбуранын повесттери жаралган. 1952–56-жылдардагы Мау-Мау көтөрүлүшү П. Кареитанын «Белгиси жок мүрзө» (1969), П. Нгаренин «Өзүң айык» (1975), К. Сьямбонун «Жамандыктын кучагында» (1976) тарыхый романдарында чагылдырылган. 1970–80-жылдарда детектив жанры (3. Бурхани, С. Омар Саид чыгармалары) пайда болгон. Социалдык проблемалар Г. Левинин «Ачуунун кесепети» (1981) романында чагылдырылган. Кенияда англис тилиндеги адабият 20-кылымдын 1-жарымынан калыптанган: Парменас Мокери, М. Коинанге, Ж. Кениата, М. Гикару ж. б. Нгуги ва Тхионго, Ч. Вачиума, A. М. Иманьяра, Л. Нгуйи ж. б. тарыхый темага кайрылышкан. Ю. Давуддин реалисттик прозасы, ошондой эле саясий роман (В. Мутаха, Ф. Генга-Идова) ж. б. кеңири белгилүү болгон. 1960-жылдардан англис тилиндеги поэзия өнүгө баштап, анда социалдык, саясий, филос. лирика басымдуулук кылган. 1971-жылдан Найробиде «Африкалык акындар» сериясында антологиялар жана ыр жыйнактары жарык көргөн. «Өрөөндөгү жаңырык» (2000) деген чыгыш-африкалык поэзиянын антологиясында И. Макоха-Накайо, Н. Алусала, О. Орвенжо ж. б. Кения акындарынын чыгармалары камтылган. Кения аймагында орто кылымдарга таандык археологиялык эстеликтер (таштан курулган мал короо, үстүнө таш үйүлгөн мүрзөлөр, сугат каналдарынын издери ж. б.) сакталып калган. 7-кылымда араб тибинде салынган Геди, Малинди, Унгвана, Мнарани, Таква, Момбаса ж. б. ири шаарлар пайда болгон. Чарчы түрдөгү мечиттер курулган. Имараттарды курууда коралл ташы жана кызыл чопо колдонулган. 1б-кылымга таандык Момбасадагы Иисус форту жана Малиндидеги Васко да Гаманын таш колоннасы сакталган. 20-кылымда Найроби ж. б. шаарыда европалык стилдеги имараттар, коттеждер, виллалар тургузулган. Архитектуралык курулуштарды европалыктар жетектеген. Кениялыктар жыгачтан, чоподон (маска, статуэтка ж. б.) ар кандай буюмдарды жасап, оймо-чийме түшүрүшөт. Кения музыкалык маданиятынын негизин банту, нилот, кушит, суахили элдеринин салты түзөт. Ата-бабасынан бери музыкант болгондорду көз ачыктар деп жогору баалашкан. Кения музыкасына араб, инди, колониялаштыруудан баштап европа музыкасы таасир тийгизген. 19-кылымдын аягынан шаарларда аскердик үйлөмө оркестр, жаз-банд, музыкалык. ансамблдери, 20-кылымдын ортосунан америкалык музыка жана кубалык румба, бенга кеңири тараган. Белгилүү музыканттар: М. Ж. Боско, О. Кайамба, Л. Тутуту, Ж. Самбу, Д. Катуга ж. б. 1960-жылдардан Кения улуттук муз. маданиятка мамлекет колдоо көрсөтөт. Мектеп программаларына музыка жана бий сабактары кирген. 1974-ж. Кениата университетинин алдында музыкалык мектеп ачылган. Улуттук музыкалык салтты «Кения жыландары» ыр жана бий ансамбли, «Муунгано» улуттук хору өнүктүрөт. Кения улуттук музыка изилдөөчүлөр – X. О. Аньюмба, В. А. Омонди. Кенияда музыкалык-бий ансамблдери арбын. 1948-жылдан Найробиде Д. Маул негиздеген англис театры иштейт. 1952-ж. Найробиде Улуттук театр, 1997-ж. «Гаара» бий тобу түзүлгөн. 1963-ж. Кения өз алдынчалыкка ээ болгондо Найробиде жаңы театр коллективдери пайда болгон, анын ичинде «Чемчеми» труппасы эң белгилүү, негиздөөчүсү жана жетекчиси — Э. Мпахлеле. 1970-ж. Улуттук театр труппасы түзүлгөн. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 [[Категория:Кения| ‎]] ldk57543ggv65s8t5zxepqf4x6m0wrv 0 47920 424773 194022 2022-08-17T17:17:02Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Ламинардык агым''' (лат. lamina – пластинка, жол-жол) ― катмарланып бир тартипке келтирилген суюктук же [[газ]] агымы. Ламинардык агым илээшкек эмес суюктуктарда же кичине ылдамдыктарда, ошондой эле кичине өлчөмдүү нерселерди суюктук каптап, жай агып өтүшүндө пайда болот. Ламинардык агым ичке (капиллярдык) түтүктөрдө, подшипниктердеги майларда, суюктукту (газды) айланып өтүүдө четки катмарда байкалат. Суюктуктун ылдамдыгы көбөйгөндө кандайдыр бир моменттен баштап, ламинардык агым турбуленттик агымга өтөт. Ал учурда суюктуктун бардык касиеттери, айрыкча агымдын түзүмү, ылдамдыктын профили, каршылык мыйзамы өзгөрөт. Суюктуктун агымынын режими Рейнольдс саны Re менен мүнөздөлөт. Re мааниси кризис Reкр чегинен кичине болсо, суюктуктун ламинардык агымы жүрөт. Эгерде Re>Reкр болсо, турбуленттик агым пайда болот. Reкр мааниси каралуучу агымдын түрүнө көз каранды. Цилиндр түрүндөгү түтүктөрдө Reкр~2300 (эгерде кесилиш боюнча орточо ылдамдык мүнөздүү ылдамдык, ал эми түтүктүн диаметри мүнөздүү өлчөм деп эсептелсе) болот. Reкр<2300 кезинде мындай түтүктө ламинардык агым жүрөт. Түтүк боюнча илээшкек суюктуктардын ламинардык агымы Пуазейль мыйзамы менен аныкталат. ==Булактар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 5-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: «Кыргыз энциклопедиясы» башкы редакциясы, 2014. ISBN 978—9967—14-111-7 [[Категория:Химия]] 4nrdamkoxdifa0r7x33pt3gev8athbb 0 48850 424764 259962 2022-08-17T16:49:40Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Асыл тукум китеби''' — [[Тукум|тукумдун]] жылдык белгилерине туура келген мал катталуучу документ; асыл тукум ишин уюштуруудагы мамлекеттик маанилүү иш чара. Китеп айрым чарбаларда ар кайсы мал тукуму боюнча иштеген селекционерлердин ишин чагылдырат. Анда уй, кой, жылкы, эчки жана башкалардын таза тукумдагысы катталат. Ар бир тукум үчүн өзүнчө китеп болуп, элита жана 1-класстын талабына (мал бонитировкалоо [[Нускама|нускамасы]] боюнча) туура келген асыл тукум мал катталат. Анда ошол мал (төл) алынган асыл тукум [[Мал чарбачылык|мал чарбасы]] жазылып, малга катар номер жана марка берилет. ==Булактар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1 [[Категория:Мал чарбачылыгы]] n79b4s36ghjhy4k0jh54zpcypc89mrg 0 49413 424786 197088 2022-08-17T17:40:36Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Аэростатика''' — [[Гидроаэромеханика|гидроаэромеханиканын]] газ чөйрөдө, негизинен [[Атмосфера|атмосферада]] тең салмактуулукту изилдөөчү бөлүмү. Анда [[Гидростатика|гидростатикадай]] кысылбаган суюктуктун тең салмактуулук мыйзамы каралбастан, кысылуусу суюктуктун кысылуусунан көп эсе жогору болгон аба жана башка газдар каралат. Атмосферада атмосфералык басымдын бийиктикке көз карандылыгы, ошондой эле абада калкыган нерсени кармап турган күчтүн таасири изилденет. Аэростатиканын мыйзамдары абада учуу теориясын жана атмосферанын тең салмактуулугун изилдөөдө кеңири колдонулат. ==Булактар== * “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1 [[Категория:Атмосфера]] qxctve8b46x135hwc0e7cqnirr3o6z6 0 50488 424788 418891 2022-08-17T17:45:03Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Архимед мыйзамы''' ― суюктук менен газдардын [[Статика|статикалык]] мыйзамы. Бул мыйзам боюнча, суюктукка (же газга) матырылган нерсеге, суюктук (газ) тарабынан ал нерсе сүрүп чыгарган суюктуктун (газдын) салмагына барабар күч таасир этет. Жогору карай түрткөн күч архимед күчү деп аталат. Бул мыйзамды биздин заманга чейинки III кылымда [[Архимед]] ачкан. Архимед мыйзамы ― суюктук менен газдардагы нерсенин сүзүп жүрүү теориясынын негизи. Суюктукка матырылган нерсеге жасалган басым матыруу тереңдигине жараша болот. Нерсенин төмөнкү бетине жогору жагына караганда көбүрөөк басым жасалат. Нерсенин бетине баскан күчтөрдү натыйжалоочу күч дайыма тик өйдө багытталат (F). Эгер нерсе суюктуктун түбүндө жатса, суюктук чоң басым менен басып турат (P). Ал эми нерсенин салмагы суюктуктун түртүү күчүнөн кичине болсо, анда нерсенин матырылган бөлүгү сүрүп чыгарган суюктуктун салмагы нерсенин салмагына теңелмейинче, нерсе жогору калкып чыга берет. Эгер нерсенин салмагы суюктуктун түртүү күчүнөн чоң болсо, ал чөгөт. [[Категория:Физика]] ==Булактар== * “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967—14— 046—1 iz52oa86zvwk6uqj3f62jbmehthgl34 0 50567 424782 419220 2022-08-17T17:35:36Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Биогенетикалык мыйзамы]] to [[Биогенетикалык мыйзам]] wikitext text/x-wiki '''Биогенетикалык мыйзамы''' — организмдин филогенези менен онтогенезинин ортосундагы байланыштарды жалпылоочу эмпирикалык корутунду; организмдин жеке өөрчүү (онтогенез) процессинде бул түрдүн эволюциясынын (филогенез) кыска жана ылдам кайталанышы. Филогенездин негизги этаптары онтогенезде кайталанат. Мисалы, адамдын эмбриондук өнүгүшү эволюциянын бардык баскычтарын басып өтөт. Аны 1866-ж. Э. Геккель ачкан. Бирок, филогенез менен онтогенездин өз ара байланышы жөнүндөгү көйгөй Ч. Дарвиндин эволюция илиминде кеңири изилденген. Бул мыйзамга каршы чыккандар аны механизм, витализм көз карашында түшүндүрүп, биротоло танууга чейин барышкан. Ал эми дарвинчилер анын мазмунун тереңдетип, кээ бир өксүк жактарын түзөтүүгө аракет кылышкан. А. Н. Северцовдун филэмбриогенез теориясында гана чыныгы илимий түшүнүк берилген. Советтик илимпоз И. И. Шмальгаузендин концепциясы организмдин өнүгүү тарыхын анын жекече өнүгүшү менен кошо карайт. Бул болсо биогенездик мыйзамды тереңирээк билүүгө түрткү берген. Эмбриологияда, салыштырмалуу анатомияда жана палеонтологияда эволюциялык изилдөөлөр үчүн бул мыйзамдын мааниси чоң. Биогенездик мыйзам жөнөкөйдөн татаалга карай сапаттуу өнүгүү мыйзамдарынын жана эволюция теориянын табигый-илимий негизи бар экенин ырастады. Жөнөкөй түзүлүштүү топтордун жетилген өкүлдөрүнүн түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү менен татаал түзүлүштүү организмдердин түйүлдүгүнүн белгилеринин окшоштугун биринчи жолу немец биологу И. Мекель (1811) белгилеген. Мисалы, татаал түзүлүштүү омурткалуулардын онтогенезинде (жеке өөрчүшүндө) башкы (пронефрос), тулку бой ([[мезонефрос]]) жана жамбаш ([[метанефрос]]) бөйрөктөрдүн алмашышы алардын түпкү тегинин филогенезинде (тарыхый өөрчүшүндө) бөлүп чыгаруу органдарынын өөрчүшүнүн ырааттуулугун кайталайт. Рекапитуляциянын онто жана [[Филогенез|филогенездин]] белгилүү байланышы катары түшүнүү Ч. Дарвиндин эволюциялык окуусунун негизинде гана мүмкүн болду. [[Категория:Химия]] ==Булактар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9 nat80kp85zt47q4hrtyewmu0aswzw7m 424785 424782 2022-08-17T17:37:37Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Биогенетикалык мыйзам''' — организмдин филогенези менен онтогенезинин ортосундагы байланыштарды жалпылоочу эмпирикалык корутунду; организмдин жеке өөрчүү (онтогенез) процессинде бул түрдүн эволюциясынын (филогенез) кыска жана ылдам кайталанышы. Филогенездин негизги этаптары онтогенезде кайталанат. Мисалы, адамдын эмбриондук өнүгүшү эволюциянын бардык баскычтарын басып өтөт. Аны 1866-ж. Э. Геккель ачкан. Бирок, филогенез менен онтогенездин өз ара байланышы жөнүндөгү көйгөй Ч. Дарвиндин эволюция илиминде кеңири изилденген. Бул мыйзамга каршы чыккандар аны механизм, витализм көз карашында түшүндүрүп, биротоло танууга чейин барышкан. Ал эми дарвинчилер анын мазмунун тереңдетип, кээ бир өксүк жактарын түзөтүүгө аракет кылышкан. А. Н. Северцовдун филэмбриогенез теориясында гана чыныгы илимий түшүнүк берилген. Советтик илимпоз И.И. Шмальгаузендин концепциясы организмдин өнүгүү тарыхын анын жекече өнүгүшү менен кошо карайт. Бул болсо биогенездик мыйзамды тереңирээк билүүгө түрткү берген. Эмбриологияда, салыштырмалуу анатомияда жана палеонтологияда эволюциялык изилдөөлөр үчүн бул мыйзамдын мааниси чоң. Биогенездик мыйзам жөнөкөйдөн татаалга карай сапаттуу өнүгүү мыйзамдарынын жана эволюция теориянын табигый-илимий негизи бар экенин ырастады. Жөнөкөй түзүлүштүү топтордун жетилген өкүлдөрүнүн түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү менен татаал түзүлүштүү организмдердин түйүлдүгүнүн белгилеринин окшоштугун биринчи жолу немец биологу И. Мекель (1811) белгилеген. Мисалы, татаал түзүлүштүү омурткалуулардын онтогенезинде (жеке өөрчүшүндө) башкы (пронефрос), тулку бой ([[мезонефрос]]) жана жамбаш ([[метанефрос]]) бөйрөктөрдүн алмашышы алардын түпкү тегинин филогенезинде (тарыхый өөрчүшүндө) бөлүп чыгаруу органдарынын өөрчүшүнүн ырааттуулугун кайталайт. Рекапитуляциянын онто жана [[Филогенез|филогенездин]] белгилүү байланышы катары түшүнүү Ч. Дарвиндин эволюциялык окуусунун негизинде гана мүмкүн болду. [[Категория:Химия]] ==Булактар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9 g5s9farrjdkwwz5tthigg68y9051i7b 0 52285 424787 201972 2022-08-17T17:43:10Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Гидростатика''' (гидро... жана статика) ― гидроаэромеханиканын суюктуктардын тең салмактуулугун жана суюктук куюлган идиш беттерине, тынч турган суюктукка чөгөрүлгөн нерсеге болгон аракетин изилдөөчү бөлүмү. Гидростатиканын негизги маселеси суюктуктагы басымдын бөлүштүрүлүшүн изилдөө. Анын негизги мыйзамдарынын бири суюктукка же газга матырылган нерсеге аракет эткен түртүү (мисалы, суу астындагы кеменин капталына жана түбүнө) күчүнүн чоңдугун аныктоочу [[Архимед мыйзамы]]. Мыйзамдын негизинде кеменин сүзүшү жана сууга матырылышы каралат. Гидравликалык пресс, гидравликалык аккумулятор, суюктук манометри, сифон ж. б. машиналар менен приборлор гидростатика мыйзамдарынын бири [[Паскаль мыйзамы|Паскаль мыйзамына]] негизделип иштейт. [[Категория: Физика]] ==Булактар== * “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 2-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2007. 808 бет, илл. ISBN 978 9967-14-055 -4 94dpiick2fuvtgcpqzth8ybc3ljht5z 0 54914 424791 363699 2022-08-17T18:11:15Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Кеплер закондору]] to [[Кеплер мыйзамдары]] wikitext text/x-wiki '''Кеплер закондору''' – планеталардын кыймылынын үч закону. Аларды И. Кеплер ачкан. Биринчи закон – бардык планета эллипс боюнча кыймылдайт, анын бир фокусунда Күн жайгашкан. Экинчи закон ар бир планета Күндүн борбору аркылуу өтүүчү тегиздикте кыймылдайт, бирок планетанын радиус-вектору сызган орбита секторунун аянты убакытка пропорциялаш өзгөрөт. Демек, планета Күнгө канчалык жакын болсо, ылдамдыгы ошончо чоң. Үчүнчү закон – планеталардын Күндү айлануу убакыттарынын квадраттары алардын күнгө чейинки орточо аралыктарынын кубдарындай катышат. [[Категория:Терминдер жана түшүнүктөр]] ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 om7r76h921alorbjm0yq0mqav4j6ap8 424794 424791 2022-08-17T18:15:54Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Кеплер мыйзамдары''' ― планеталардын кыймылынын үч мыйзамы. Аларды [[Иоганн Кеплер]] ачкан. ''Биринчи мыйзам'' ― бардык планета эллипс боюнча кыймылдайт, анын бир фокусунда Күн жайгашкан. ''Экинчи мыйзам'' ― ар бир планета Күндүн борбору аркылуу өтүүчү тегиздикте кыймылдайт, бирок планетанын радиус-вектору сызган орбита секторунун аянты убакытка пропорциялаш өзгөрөт. Демек, планета Күнгө канчалык жакын болсо, ылдамдыгы ошончо чоң. ''Үчүнчү мыйзам'' ― планеталардын Күндү айлануу убакыттарынын квадраттары алардын күнгө чейинки орточо аралыктарынын кубдарындай катышат. [[Категория:Терминдер жана түшүнүктөр]] ==Булактар== * “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9 qdgi8dlpbzgpiga53ccho06omrns3uk 0 60334 424800 387072 2022-08-18T03:59:47Z 211.104.160.94 wikitext text/x-wiki '''Поп-музыка''' (англисче popular music – кеңири тараган музыка) – 20-кылымда пайда болгон көңүл ачууга багытталган эстрадалык музыканын жалпы аталышы. Поп-музыканы жалпы мааниде көп аткарылуучу музыкалык чыгармаларды түшүндүрүүчү аныктамадан бөлүп кароо зарыл. 1950-жылдардын аягында пайда болгон. Поп-музыка адегенде рок-музыканы гана мүнөздөгөн болсо, азыр поп-музыка жалпы музыкалык маданиятка айланган. Поп-музыканы таратуунун негизги ыкмасы граммофондук табактарды, теле-аудио тасмаларды, дисктерди чыгаруу жана сатуу болуп эсептелет. Азыркы учурдагы поп-музыка – өнүккөн көп түрдүү чыгармачыл багыт. Поп-музыкада социалдык маселелерди чагылткан чыгармалар, мындан тышкары композициялык, ыргактык, обондук, ладдык иштеп чыгуулардын жана аранжировкадан башка электр-акустикалык өзгөртүүлөр, добуштук айкалыштар, монтаж сыяктуу ыкмалар маанилүү орунда. Бүгүнкү күндө поп-музыка музыка искусствосунун өнүгүшүнө өз таасирин тийгизүүдө<ref>[https://2playmusic.net/music/pop/ Поп-музыка: жанрдын сүрөттөлүшү, таанымал тректер]</ref>. Поп музыкасынын негизги өзгөчөлүктөрү - аспаптык бөлүктүн жөнөкөйлүгү, ритмикалык, вокалга басым жасоо. Поп музыкасындагы композициянын негизги жана дээрлик бирден-бир формасы — бул ыр.<ref>[https://mp3zen.net/ Популярдуу жаңы ырлар]</ref> Поп музыкасына тревт-требавт, европоп, Латина, синтипоп, дискотека, бий музыкасы жана башкалар сыяктуу субгенрлер кирет. [[Категория: Терминдер жана түшүнүктөр]] ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117 -9 qvl4txh4wekw6agewbhcnj2k4d5fcyh 0 66981 424815 375580 2022-08-18T08:44:03Z Lauriswift911 32161 wikitext text/x-wiki [[Файл:Thailand (orthographic projection).svg|thumb|Тайланд.]] '''Тайланд''' немесе '''Тайланд Падышалыгы''' ([[Тай тилдери|тай]]. ''ราชอาณาจักรไทย''), 1939-жылга чейин жана 1945-49-жылы Сиам [[Тай тилдери|тай]]. ''สยาม'', {{Audio|Th-Siam.ogg|угуу}} – [[Түштүк-Чыгыш Азия|Түштүк-Чыгыш Азиядагы]] мамлекет. Түштүгүнөн Түштүк Кытай деңизинин Сиам булуңу, түштүк-батышынан Андаман деңизи чулгайт. Батышынан [[Мьянма]], чыгышынан [[Лаос]] жана [[Камбоджа]] менен чектешет. [[Индикытай|Инди-Кытай]] жарым аралынын борбордук бөлүгүн жана Малакка жарым аралынын түндүк бөлүгүн ээлейт. Аянты 513,1 миң км². Калкы 66,4 млн (2010). Борбору – [[Бангкок]] шаары. Административдик-аймактык жактан 75 провинцияга жана бир борбордук муниципалитетке бөлүнөт. Акча бирдиги – бат. {{Мамлекет |Негизделген= |Кыргызча аталышы=Тайланд Падышалыгы |Расмий аталышы =[[Тай тилдери|тай]]. ''ราชอาณาจักรไทย'' |Кыскача аталышы = Тайланд |Мамлекеттик дини = [[Динден тышкары мамлекет]] |Герб=Coat of arms of Siam.svg |Желек= Flag of Thailand.svg |Гимндин аталышы= «Пхлең чат» |Башкаруу формасы =[[Монархия|конституциялык монархия]] |Картада= Thailand (orthographic projection).svg | thumb | 220x124px | right |CoordScale = 2000000 |lat_dir =N |lat_deg =23 |lat_min =50 |lat_sec = 0 |lon_dir =E |lon_deg =120 |lon_min =56 |lon_sec =0 |region =TH |CoordScale = |Талашта = Ооба |Тили=[[Тай тилдери]] |Эгемендүүлүк күнү= |Эгемендүүлүгүн алды= |Борбор шаары= [[Бангкок]] |Ири шаарлар =[[Бангкок]] |Башчыларынын милдеттери= [[Падыша]] |Башчылары= [[Маха Вачиралонгкорн]] |Аянты боюнча орду= 50чү |Аянты=513 120 км2 |Суу пайызы = 0,4 |Калкы боюнча орду = 20чы |Калкы={{өсүү}} 66,171,493 |Калкты каттоо жылы = 2021 |Калктын жыштыгы={{Өсүү}} 135,5 |Акча бирдиги=[[Бат]] |АДӨИ= |АДӨИ эсептөө жылы = |АДӨИ боюнча орду = |АДӨИ деңгээли = |ЭОК = THA |Этнохороним = |Домени = [[.th]] |Телефон коду =66 |Убакыт аралыгы = /GMT+7 |Штрих коду = }} Тайланд – БУУнун (1946), Эл аралык атом энергетикасы агенттигинин (1957), ЭВФтин (1949), ЮНЕСКОнун (1949), ИНТЕРПОЛдун (1951), Азия өнүктүрүү банкынын (1966), [[Түштүк-Чыгыш Азия өлкөлөрү ассоциациясынын]] (1967) ж. б. мүчөсү. King : [[Рама X]] ==Мамлекеттик түзүлүшү== Тайланд – унитардык мамлекет. Конституциясы 1932-жылы кабыл алынган. Башкаруу формасы – конституциялык монархия. Мамлекет башчысы – король. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу парламент (Улуттук Ассамблея). Аткаруу бийлигин премьер-министр башында турган өкмөт жүзөгө ашырат. Өлкөдө көп партиялуу. Негизги саясий партиялары: Демократиялык- партия, Коммунисттик партия, Демократия үчүн элдик союз ж. б. ==Табияты== Аймагынын көпчүлүк бөлүгүн ойдуңдуу түздүк (Менам ж. б.) ээлейт. Түндүк жана батышында Кхунтхан, Танентаунжи, түштүк-чыгышында Кравань тоолору жатат. Эн бийик жери 2576 м (Интхонан чокусу). Чыгышынан жазы Корат платосу (орточо бийиктиги 120–200 м) ээлейт. Климаты тропиктик, муссондук. Орточо температурасы түздүктөрүндө 22-29°С. Жылдык жаан-чачыны 1000–2000 мм, тоолорунда 5000 мм. Негизги дарыясы – Менам-Чоа-Прая (Чаупхрая), Меконг. Өлкөнүн аймагынын 25% ин тропиктик токой ээлейт. Кызгылт-сары латерит, күрөң-кызыл, аллювий жана шалбаа топурактары кеңири таралган. Жалбырагы күбүлмө токой (тик, сал ж. б.), жаан-чачын көбүрөөк жааган аймактарында дайыма жашыл тропик токою, Корат платосунда саванна, сейрек токой, бадалдар басымдуу. Кхауят, Тхунгсалэнглуанг ж. б. улуттук парктары, көптөгөн коруктар уюштурулган. ==Калкы== Тайланд – көп улуттуу өлкө. Негизинен [[тайлар]], ошондой эле лаолар (түндүк-чыгышындагы Исан обл-да), карендер (батышында), мяо-яолар (түндүгүндө), кхмерлер (түндүк-чыгышында), малайялыктар (эң четки түштүгүндө) жашайт. Будда динин тутат (тхеравада мектеби). Расмий тили – тай тили (сиам). Орточо жыштыгы 1 км²жерге 130,5 киши. Калкынын жашынын орточо узактыгы: эркектериники – 65 жаш, аялдарыныкы – 72. Төрөлүүнүн деңгээли орточо (1000 кишиге 18,9), өлүм-житим төмөн (1000ге 6,5; ымыркайлардыкы жогору 1000ге 35,7). Шаар калкы 33%. Ири шаарлары: [[Бангкок]], [[Чиангмай]], [[Сонгкхла]]. ==Тарыхы== [[Файл:Bang Pa-In floating pavilion.jpg|thumb]] Тайланд аймагында адам палеолит доорунан жашай баштаган. Биздин заманга чейинки 1-миң жылдыкта Юньнань бөксө тоолорун мекендеген тай урууларынын укум-тукумдарынын бир бөлүгү биздин замандын 1-кылымынын башында түштүккө жер ооп, жергиликтүү калктар менен аралашкан. 1238-жылы Сукотай, 1350-жылы Аютия (Аюттхайя) королдуктары түзүлгөн. 1782-жылы Рама I аталыштагы башкаруучу генерал Пья Чакринин убагында азыркы королдук династия негизделген. Тайланд 16-кылымдан Европа менен мамиле түзө баштаган. 19-кылымда Тайланд башкаруучулары Улуу Британия жана Франция менен маанилүү соода келишимдерин бекитип, өлкөнү модернизациялоо үчүн европалык адистерди чакырган. Тайланд эч качан колония болгон эмес. Улуу Британия жана Франция тарабынан эчак колонияга айланган Азиянын бөлүктөрүнө Тайландды бурер катары калтырып, пайдалангысы келген колониялык империялардын мүдөөсү анын эн биринчи себеби болгон; экинчиден, өз мезгилинде Тайландды күчтүү башкаруучулар бийлеген. 1932-жылы тынчтык революциясынын натыйжасында өлкөдө конституциялык монархия жарыяланган. Экинчи дүйнөлүк согуштун башында Тайланд Япония тарапта согушкан, бирок 1944-жылы өзүнүн тышкы саясатын өзгөрткөн. 1950-жылы өкмөт АКШ менен экономикалык, техникалык кызматташуу, согуш жагынан жардамдашуу келишимин түзүп, 1951-жылы социалисттик өлкөлөр менен соода жүргүзүүнү токтоткон. Тайланд 1954-жылы [[Түштүк-Чыгыш Азия келишим уюму|СЕАТОго]] кирген. 1957-жылы өлкөгө авторитардык аскердик режим орноп, жаңы өкмөт бардык коомдук уюмдарга, демократиялык эркиндиктерге тыюу салган. 1962-жылы мартта коргонуу жөнүндө америкалык-тайланддык декларацияга кол коюлган соң, Тайланддын аймагына америкалык согуш базалары курулуп, америкалык армия киргизилген. 1973-жылы октябрдагы демонстрациялар аскер өкмөтүн кулатыл, бийликти жарандык өкмөткө берүүгө мажбур кылган. Жарандык өкмөт Тайланд аймагында жайгашкан АКШнын аскер базасын жоюу жана америкалык армияны өлкөдөн чыгаруу жөнүндө чечим кабыл алган. Өлкөнүн ички саясий турмушун либералдаштыруу боюнча чараларды ишке ашырган. 1975-жылы январда коалициялык өкмөт түзүлгөн. Бул өкмөт демократиялык реформаларды жүргүзбөгөндүктөн, массанын нааразычылыгы күчөгөн. 1976-жылы октябрда Тайландда кайрадан аскер төңкөрүшү болуп, парламент таркатылып, жаңы конституция кабыл алынган. 1980-жылы жарандык өкмөт бийликке келип, 1995-жылы өлкөнүн демократиялык саясий турмушуна көңүл бурула баштаган. 2006-жылы өлкө тынчыбай, кайрадан Тайландда аскер төңкөрүшү болуп, негизги өкмөттүк объектилерди, жергиликтүү телеканалдарды басып алышкан. 2007-жылы Тайландда парламенттик шайлоолор өткөрүлүп, Элдик бийлик партиясы жеңип чыккан. 2008-жылы премьер-министр Самака Сундаравея баштаган жаңы өкмөттүн бийликке келиши менен Тайландда саясий кризис башталган. Тайланд – БУУнун мүчөсү. ==Экономикасы== Тайланд – дүйнөдөгү жаңы индустриялуу өлкөлөрдүн бири. ИДПнин көлөмү 538,6 млрд АКШ доллары (2009). Аны киши башына бөлүштүргөндө 8,1 мин доллардан туура келет. Андагы өнөр жайдын үлүшү (% менен) 44,0, тейлөө чөйрөсүнүкү 43,7, айыл чарбасыныкы 12,3. Нефть, жаратылыш газы, вольфрам, калий, коргошун, цинк, марганец, сурьма, баалуу таштар ж. б. казылып алынат. 2009-жылы 148,2 млрд кВт∙с электр энергиясы (негизинен ЖЭСтен) өндүрүлгөн. Башкы өнөр жай тармактары: электроника, электр-техникалык, турмуш-тиричилик буюмдары, автомобиль кураштыруу, зер буюмдар, текстиль жана тигүү, түстүү металлургия (Тайланд калай жана волфрам өндүрүү боюнча дүйнөдө алдынкы орунда). Табигый каучук өндүрүлөт. Тамак-аш (жемиш консервалары, суу май, тоңдурулган балык), курулуш материалы (гипс, цемент ж. б.) өнөр жайлары бар. Негизги азыгы – күрүч. Жүрөгү, буурчак, кассава, батат, жер жаңгак, банан, гевея, бал камыш, пахта, кокос жана май пальмасы өстүрүлөт. Бодо мал (негизинен унаа катары пайдаланылат) асыралат. Үй куштары багылат. Балык кармалат. Жыгач (баалуу түрлөрү) даярдалат. Автомобиль жолунун узундугу (миң км менен) 180,1, темир жолунуку 4,1, магистралдык газ куурунуку 1,3. Менам жана Меконг дарыясында кеме жүрөт. Башкы деңиз порттору: Лаем-Чабанг, Бангкок, Сирача, Пхукет. Экспортко электроника, электр-техникалык буюмдарын, автомобиль, зер буюмдар, кийим-кечек, бут кийим, күрүч (дүйнөдө 1-орунда), табигый каучук чыгарылат. Негизги соода шериктештери: Япония, Кытай, АКШ, Малайзия. ==Билим берүүсү== Мектепке чейинки тарбиялоону, башталгыч, орто жана жогорку билим берүүнү камтыйт. Окутуу акысыз. 15 жаштан жогору калктын сабаттуулугу 90%ти түзөт (2013). Тайланд институту, Таммасат, Чулалонкорн, Махидол сыяктуу ири университеттери, ошондой эле ири музейлери, китепканалары бар. 150дөн ашык күн сайын чыгуучу «Thai Rath», «Siam Rath», «Bankok Post», «Nation», «Time» ж. б. гезит-журналдары бар. Радиоуктуруу 1947-жылдан, телекөрсөтүү 1951-жылдан, маалымат агенттиги 1968- жылдан иштейт. ==Адабияты== Тай элинин алгачкы адабий эстеликтери 13–14-кылымга таандык. «Рамакиен» (1292) аттуу адабий чыгарма инди элинин «Рамаяна» эпосунун бир варианты. 19-кылымга чейинки адабияты инди адабиятынын таасиринде тай тилинде калыптанган. Орто кылымдагы классикалык адабияты диндик мүнөздө өнүккөн. Сунтон Пунун 30 миң саптан турган «Пра Апаймани» дастаны (1835) тай адабиятындагы алгачкы чыгарма болгон. 15–16-кылымда тай адабиятында лира-эпикалык жанр өнүккөн («Прало»), «Улуу турмуш поэмасы» (1482), «Юандардын жеңилиши» сыяктуу ыр түрүндөгү чыгармалар жаралган. 17-кылымдын 2-жарымында лирик акындар Сипрат, Махаратчакру жана Тамматибет ж. б. эмгектенишкен. 18-кылымда прозалык чыгармалар пайда болгон. Котормо түрүндөгү «Кун Чанг жана Кун Пэн» поэмасы, «Пра Апаймани» дастаны, король Рамам Пнин «Инао» поэмасы сыяктуу ири чыгармалар жаралган. 19-кылымдын 2-жарымында реализм методунда натуралисттик жана социалдык реалисттик багыт пайда болду. Натуралисттик багыттын өкүлдөрү: Доксмайсот, Ко Сурангкананг, Сот Кунмарохит, Малай Чупинит; социалдык реалисттик багыттагы жазуучулар: Сибурапа, Лао Камхом, Ачин Панчапан ж. б. 20-кылымда Сайпрадита, Дамронга Рачанупхапа ж. б. адабиятка келишти. 1932- жылдан кийин адабият реализмдин нугунда өнүккөн: Докмайсот (романдар жана аңгемелер сериялары «Кең пейил», 1947), Ко Сурангкананг («Бузуку», «Ой жүгүртүү», 1937); Сот Кунмарохит («Биздин жер», «Райя»); Малай Чупинит («Кең талаа», «Анын аты – аял»). ==Маданияты== Биздин замандын 1-миң жылдыгында Тайланд искусствосу кхмер жана инди искусствосунун таасиринде калыптанган. Тай элинин орто кылымдагы искусствосу Арти, Сукотай, Лопбури ж. б. борборлордо 14–15-кылымда өрүш алган. Тайланддын архитектурасына дворецтер жана мунаралуу (коңгуроо сымал) храм ансамблдер мүнөздүү. 18-кылымдын ортосунан оймолонгон кооз храм, дворецтер негизинен Бангкокто тургузулган. 20-кылымдын 2-жарымында прогрессчил сүрөтчүлөр: Фуа Харабитак, Тави Нандакван, скульптор Хъен Йимсари, график Манита Пу Ари ж. б. элдик көркөм кол өнөрчүлүктү кеңири жайылтышкан. Тайландда байыртадан эле диндик майрамдар – үйлөнүү, бешик тойлору ж. б. ыр жана музыка менен коштолгон. Тайланд музыкасында жарым тондор жок. Музыкалык чыгармалар жөнөкөй ритмде болуп, тез темпте аткарылат. Музыкалык аспаптары: чинг, пинай (чоор), ку, сау сам сай (скрипка тибиндеги), тьакау (чоң гитарага окшош). Оркетср адатта индия тимпаны жана 2 кытай барабанынан турат. чоң оркестрде кылдуу аспаптар (сау сам сай, кытай скрипкасы) колдонулат. 19-кылымдан европалык аспаптар өздөштүрүлө баштаган. ==Колдонулган адабияттар== * [[“Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы]]: 6-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014. 816 бет, илл. ISBN 978 9967-14-117-9 {{Азия өлкөлөрү}} [[Категория:Тайланд| ]] 24inhycoj9ah3c6orvk7kz6at57bl8b 0 77520 424768 244447 2022-08-17T17:07:30Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Одесса коргонуусу''' — 1941-жылдын 5-августунан 16-октябрына чейин созулган өзүнчө Приморье аскеринин, [[Одесса]] согуш-деңиз базасынын, [[Кара деңиз]] флотунун шаар калкынын жардамы менен Одесса шаарын коргоо учун 4-румын аскерине каршы баатырдык салгылашы. * Немис-фа­шист аскерлери чоң жоготууларга учураса да, августтун башында Одес­саны кургактан курчоого алган. Айыгышкан салгылаш 73 күнгө созулуп, 9—10-октябрда душман акыркы жолу чабуулга өткөн, Одессаны коргоочулар чечкиндуу аракеттенип, душ­ман чабуулдарынын мизин кайтарган. 11-немис аскери [[Крым|Крымга]] кирип келген соң Кызыл аскерлер Жог. Башкы комапдованиенин буйругу боюнча 16-октябрга караган туну Одессаны калтырып, шаарды коргоочулар [[Крым|Крым­га]] эвакуацияланган. Коргонуучулар душмандын 160 миңден ашуун жоокерин, 200дөй учагын, 100дөй танкын жок кылып, Кызыл аскерлердин башка багыттагы согуштук аракетин жеңилдеткен. * Одесса коргонуусун даңазалоо учун СССР Жог. Советинин Презпдиумунун указы (1942-жылы 22-декабрь) менен «Одессаны коргогондугу учун» меда­лы белгиленип, 1965-жылы шаарга Баа­тыр шаар деген наам жана Ленин орден, «Алтын Жылдыз» медалы берилген. * 1964—1967-жылы Одесса коргонуусу өткөн чөктө «Даңктын жашыл кырчоосу» аттуу 10 монумент эстелик тургузулган. == Булактар == Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Тарых]] gxb1u0utkgkiqoyukxvbe66r3c9x6pm 424769 424768 2022-08-17T17:07:59Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Одесса коргонуусу''' — 1941-жылдын 5-августунан 16-октябрына чейин созулган өзүнчө Приморье аскеринин, [[Одесса]] согуш-деңиз базасынын, [[Кара деңиз]] флотунун шаар калкынын жардамы менен Одесса шаарын коргоо учун 4-румын аскерине каршы баатырдык салгылашы. * Немис-фа­шист аскерлери чоң жоготууларга учураса да, августтун башында Одес­саны кургактан курчоого алган. Айыгышкан салгылаш 73 күнгө созулуп, 9—10-октябрда душман акыркы жолу чабуулга өткөн, Одессаны коргоочулар чечкиндуу аракеттенип, душ­ман чабуулдарынын мизин кайтарган. 11-немис аскери [[Крым|Крымга]] кирип келген соң Кызыл аскерлер Жог. Башкы комапдованиенин буйругу боюнча 16-октябрга караган туну Одессаны калтырып, шаарды коргоочулар Крым­га эвакуацияланган. Коргонуучулар душмандын 160 миңден ашуун жоокерин, 200дөй учагын, 100дөй танкын жок кылып, Кызыл аскерлердин башка багыттагы согуштук аракетин жеңилдеткен. * Одесса коргонуусун даңазалоо учун СССР Жог. Советинин Презпдиумунун указы (1942-жылы 22-декабрь) менен «Одессаны коргогондугу учун» меда­лы белгиленип, 1965-жылы шаарга Баа­тыр шаар деген наам жана Ленин орден, «Алтын Жылдыз» медалы берилген. * 1964—1967-жылы Одесса коргонуусу өткөн чөктө «Даңктын жашыл кырчоосу» аттуу 10 монумент эстелик тургузулган. == Булактар == Кыргыз Совет Энциклопедиясы. Башкы редактор Б. О. Орузбаева. -Бишкек: Кыргыз Совет Энциклопедиясынын башкы редакциясы, 1979. Том 4. Лактация - Пиррол. -656 б. [[Категория:Тарых]] ijnje16ii1w3qimzliovkb5a6t2a4b6 0 78302 424831 246850 2022-08-18T11:57:44Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Эмпириокритицизм''', Ма-хизм ― [[Философия|философиядагы]] [[Авенариус, Рихард|Авенариус]] жана Мах тарабынан негизделген субъективдүү-идеалисттик багыт. Эмпириокритицизм материалдуу дүйнөнүн объективдүү жашашын танат жана заттарды аң-сезимдин кубулушу, сезим-туюмдун комплекси катары карайт. Дүйнөнү таанып билүүнүн негизги мыйзамы катары ойлоонун, ой жүгүртүүнүн экономиясын эсептеп, эмпириокритицизм тажрыйбаны аңдап билүүнүн материя түшүнүгүнөн «тазалайт». Натыйжада эмпириокритицизм дүйнө жөнүдөгү элестөөлөрдү «нейтралдуу элементтердин» жыйындысы катары карайт. Философиянын нейтралдык талабын жамынган берклианство менен юмизмдин кайра жаралуусун символдоштурат. ==Булактар== Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору.Философия энциклопедиялык окуу куралы. - Б.:2004 ISBN 9967-14-020-8 [[Category: Философия]] 7sgivg77gw2cuw0ktrv60uwa740c2ma 0 78324 424775 246783 2022-08-17T17:25:32Z Bosogo 18484 Replaced content with "{{delete|[[Жетиштүү негиз мыйзамы]] макаласын кайталайт}}" wikitext text/x-wiki {{delete|[[Жетиштүү негиз мыйзамы]] макаласын кайталайт}} n0qjh2wjktu16x3g6vvqv1z8jjf3j9q 0 86915 424777 256995 2022-08-17T17:29:50Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Негизги экономикалык закон]] to [[Негизги экономикалык мыйзам]] wikitext text/x-wiki '''Негизги экономикалык закон''' - коомдук-экономикалык системалардын өсүпөнүгүү закону. Ал өндүргүч күчтөрдүн өнүгүшүнүн белгилүү баскычына туура келген негизги өндүрүш мамилелерди чагылдырат. Конвергенттик коомдо Негизги экономикалык закон кошумча эмгектин социалдык формасы менен, б.а., эмгекчилердин күч-кубатын калыбына келтирүүгө жана өнүктүрүүгө зарыл эмгектин жана бош убакыттын формасы менен мүнөздөлөт. Негизги экономикалык закон өндүрүш ыгынын жардылыкты жоюу боюнча [[Мамлекет|мамлекеттин]]иш мүнөзүн аныктайт. ==Колдонулган адабияттар== Мусакожоев Ш.М. ж.б. Экономика: Жогорку окуу жайлары үчүн окуу китеби. Оңд. толукт. 2-бас./ Ш.М. Мусакожоев, Б.Ч. Ишенов, Б.Ш. Мусакожоева. - Б.: «Турар». 2011. - 528 б. ISBN 978-9967-15-095-9 [[Категория:Экономика]] c1cxj1i5r7snk9ogrtsqoea1pwn1kh2 424780 424777 2022-08-17T17:31:55Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Негизги экономикалык мыйзам''' ― коомдук-экономикалык тутумдардын өсүп-өнүгүү мыйзамы. Ал өндүргүч күчтөрдүн өнүгүшүнүн белгилүү баскычына туура келген негизги өндүрүш мамилелерди чагылдырат. Конвергенттик коомдо Негизги экономикалык мыйзам кошумча эмгектин социалдык формасы менен, б.а., эмгекчилердин күч-кубатын калыбына келтирүүгө жана өнүктүрүүгө зарыл эмгектин жана бош убакыттын формасы менен мүнөздөлөт. Негизги экономикалык мыйзам өндүрүш ыгынын жардылыкты жоюу боюнча [[Мамлекет|мамлекеттин]]иш мүнөзүн аныктайт. ==Булактар== Мусакожоев Ш.М. ж.б. Экономика: Жогорку окуу жайлары үчүн окуу китеби. Оңд. толукт. 2-бас./ Ш.М. Мусакожоев, Б.Ч. Ишенов, Б.Ш. Мусакожоева. - Б.: «Турар». 2011. - 528 б. ISBN 978-9967-15-095-9 [[Категория:Экономика]] sfkmshf1oxykqwuwlc1ll0hmlhmkx2m 0 90341 424771 419065 2022-08-17T17:11:29Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Стефан–Больцман мыйзамы''' ― ысытылган нерсенин нурлануу кубаттуулугу нерсенин аянты менен жылуулугунун 4-даражасынын көбөй-түндүсүнө пропорциялаш. Пропорциялаштык коэффициенти ― Стефан-Больцман туруктуусу деп аталат. ==Булактар== * Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. [[Физика: Энциклопедиялык окуу куралы|Физика. Энциклопедиялык окуу куралы.]] 2004 Бишкек. ISBN 9967-14-010-0 [[Category:Физика]] da1qwqebwublwtauba843ghly8p142l 424772 424771 2022-08-17T17:12:15Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Стефан–Больцман мыйзамы''' ― ысытылган нерсенин нурлануу кубаттуулугу нерсенин аянты менен жылуулугунун 4-даражасынын көбөй-түндүсүнө пропорциялаш. Пропорциялаштык коэффициенти ― Стефан-Больцман туруктуусу деп аталат. ==Булактар== * Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. Физика. Энциклопедиялык окуу куралы. 2004 Бишкек. ISBN 9967-14-010-0 [[Category:Физика]] 45k5pgj3iu8hwwu6zzzndzpdhwc4hvc 0 90397 424774 261434 2022-08-17T17:21:41Z Bosogo 18484 wikitext text/x-wiki '''Термелүүнүн өчүшү''' ― убакыттын өтүшү менен тутумда энергиянын жоголушуна байланыштуу термелүү амплитудасынын азайышы. Термелүү энергиясынын жоголушу механикалык тутумда сүрүлүүнүн натыйжасында жылуулукка айланышы жана серпилгич толкундардын айлана-чөйрөгө таралышы, электр тутумунда тутумду түзгөн өткөргүчтөрдүн жигердүү каршылыкка ээ болушу жана курчап турган мейкиндикке электр-магниттик толкундардын таркалышы, о. эле диэлектриктер жана ферромагниттер уюлдашкан учурда энергиянын андан чагылышына ж. б. байланышкан. Термелүүнүн өчүү мыйзамы тутумдун касиеттери менен байланышкан. Сызыктуу тутумда бир термелүү мезгилинде энергиянын жоголушу термелүү амплитудасынын квадратына пропорциялаш болуп, термелүүнүн амплитудасы геометриялык прогрессия боюнча азаят. Сызыктуу эмес тутумда бир термелүү мезгилинде энергиянын жоголушунун толук энергияга болгон катышы турактуу болбостон, амплитуданын азайышы менен өзгөрүп, геометриялык прогрессияны жаратпайт. Термелүүнүн өчүү мыйзамынын жөнөкөй учуру – сызыктуу эмес механикалык тутум. Мында сүрүлүү күчүнүн чоңдугу турактуу (ылдамдыкка көз каранды эмес), ал эми сүрүлүү күчүнүн багыты ылдамдыкка карама-каршы, мындай сүрүлүү күчтүн пайда болушу жылышуу кыймылы менен байланышкан. Бул учурда термелүүнүн амплитудасы [[арифметикалык прогрессия]] менен азаят. ==Булактар== * Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору. [[Физика: Энциклопедиялык окуу куралы|Физика. Энциклопедиялык окуу куралы.]] 2004 Бишкек. ISBN 9967-14-010-0 [[Category:Физика]] ljj0275bbno33wtiwdz7pv82rjmpgzp 0 103827 424796 423553 2022-08-17T22:15:39Z Anssi Puro 33340 File wikitext text/x-wiki [[File:J. R. R. Tolkien, ca. 1925.jpg|thumb|J .R .R. Tolkien]] '''Жон Роналд Ройел Толкин''', '''СБЕ''', '''ФРСЛ''' ([[Англис тили|англ.]] John Ronald Reuel Tolkien; /ˈtɒlkiːn/; 1892-жылы 3-январда туулган - 1973-жылы 2-сентябрда каза болгон) - англиялык [[жазуучу]], поэт, [[Филология|филолог]], университеттин профессору болгон. Ал "[[Хоббит]]" (англ. The Hobbit), "[[Шакектер ээси]]" (англ. The Lord of the Rings) жана "Силмариллион" (англ. The Silmarillion) сыяктуу классикалык [[фэнтези]] чыгармаларынын автору катары кеңири таанымал. Толкин Англо-Саксондогу Роулинсон жана Босфорз профессору жана Пемброук Колежинин, Оксфорд Ал ошол эле учурда С. С. Лүис менен жакын достордон болгон жана экөө тең Инклиң деп аталган формалдуу эмес адабий талкуулоо тобунун мүчөлөрү болушкан. 1972-жылы, 28-мартта Элизавет Ханыша II ага Улуу Британиянын взводунун жетекчиси кылып дайындаган. Толкин каза болгондон кийин анын уулу Кристофер, анын бүтпөй калган чыгармаларына жана жарык көрбөй калган чыгармаларына негизделип бир нече чыгарма жазган жана анын ичинде "Силмариллион" болгон. "Хоббит" жана "Шакектердин ээси" чыгармалары бири-бирине байланышкан окуялар, поэмалар, ойдон чыгарылган тарых, ойдон чыгарылган тил жана Арда менен жердин Ортосу деп аталган адабий эсселердиy жаратылышына себепкер болгон. 1951-1955-жылдардын аралыгында Толкин бул эмгектеринин көпчүлүгүндө легендариум терминин колдонгон. Толкинге чейин башка жазуучулардын фэнтези жанрындагы эмгектери жарык көрсө да, Толкиндин "Хоббит" жана "Шакектер ээси" чыгармалары фэнтези жанрынын кайрадан жанданып популярдуу болушуна себепкер болгон. Бул Толкиндин дүйнөгө заманбап фэнтези чыгармаларынын "атасы" же болбосо кыскача "жогорку сапаттуу фэнтези" чыгармаларын жазуучу катары таанылуусуна себеп болгон. 2008-жылы Times журналы аны "1945-жылдан берки эң мыкты 50 британиялык жазуучунун" тизмесине кошкон. Форбс журналы 2005-жылы аны "каза болгон атактуулардын" арасында эң көп киреше тапкандардын арасында алдынкы бешилтикке кошкон. == Өмүр таржымалы == == Чыгармалары == == Шилтемелер == {{DEFAULTSORT:Толкин, Ж. Р. Р.}} [[Категория:Британия жазуучулары]] [[Категория:Туулгандар 1892-жылы]] [[Категория:Өлгөндөр 1973-жылы]] n31rbt7ji1x9u56k1cxayjxhr4whyff 0 112215 424746 391146 2022-08-17T14:22:14Z 178.216.99.235 Wikifix wikitext text/x-wiki [[File:Park Pobedy metro station (Парк Победы) 4.jpg|280px|thumb|Парк Победы]] {{Арбатско-Покровская сызык}} {{Калининско-Солнцевская сызык}} '''Парк Победы''' ({{тил|ru|Парк Победы}}) — [[Москва метросу]]нун [[Арбатско-Покровская сызык|Арбатско-Покровская]] жана [[Калининско-Солнцевская сызык]] сындагы станция. 2003-жылы 6-майда ачылган. {{start box}} {{succession box |before = [[Тимирязевская]] |title = Москва метросунда түндө метро бекети (73,6 м) |years = 6 май 2003 — азыркы учур |after = жок }} {{end box}} [[Category:Метро бекеттери]] gvn5hfpm65hxx6nesnaexmpf6ie43et 0 120066 424747 390881 2022-08-17T14:22:34Z 178.216.99.235 No deepest Moscow metro station wikitext text/x-wiki [[File:Ст._м._Шереметьевская._Проект.jpeg|280px|thumb|Марьина Роща]] {{Чоң айлампа сызыгы}} '''Марьина Роща''' ({{тил|ru|Марьина Роща}}) — [[Москва метросу]]нун [[Чоң айлампа сызыгы]]сындагы станция. Бекети 2022-жылы ачылат. [[Category:Метро бекеттери]] 571hh5tvym9a3gbzxovivzzec0jsjcx 0 121591 424816 359822 2022-08-18T09:32:14Z Урыл 22672 wikitext text/x-wiki {{Жазуучу |Ысымы = Фёдор Самохин |Расмий ысымы = Фёдор Самохин Иванович |Сүрөт = Fedor Samohin 1961.jpg |Туурасы = |Сүрөттүн баяндамасы = |Туулган датасы =12.2.1918 |Туулган жери = хут. [[Нижний Чир|Верхне-Садовский]], Войска Донского облусу |Өлгөн датасы =17.7.1992 |Өлгөн жери = [[Бишкек]], [[Кыргызстан]] |Жарандыгы = {{желек|СССР}} [[СССР]] →<br> {{желек|Кыргызстан}} [[Кыргызстан]] |Ишмердүүлүгү = жазуучу |Чыгармачылык жылдары = 1949—1992 |Багыты = |Жанры = [[проза]], [[повесть]], [[жомок]], [[роман]] |Чыгармаларынын тилдери = [[Кыргыз тили|Кыргызча]], [[Орус тили|Орусча]] |Бааланганы = |Сыйлыктары = |Lib = http://lit.lib.ru/s/samohin_f_i/ |Уикитека = Фёдор Самохин |автографы = Подпись Самохина Фёдора Ивановича.png }} '''Фёдор Самохин''' ({{Lang-ru|Фёдор Иванович Самохин}}; 12-февраль [[1918]] Верхне-Садовский - 17-июль [[1992]] [[Бишкек]], [[Кыргызстан]]) — [[СССР|Советтик]] орус жазуучусу, [[журналист]], [[публицист]] жана СССР Жазуучулар союзунун мүчөсү (1958-жылдан). Улуу Ата Мекендик Согуш жөнүндө бир катар көркөм чыгармалардын автору, алардын ичинен эң атактуусу [[Советтер Союзунун баатыры|Советтер Союзунун Баатыры]] Чолпонбай Түлөбердиевдин эрдиги жөнүндө бир нече жолу басылып чыккан. Көркөм өнөр жаатындагы сиңирген эмгеги жана Кыргыз Совет адабиятын пропагандалоого жана өнүктүрүүгө жигердүү катышкандыгы үчүн Кыргыз ССР Жогорку Советинин Президиумунун үч Ардак грамотасы менен сыйланган. == Шилтемелер== * [https://books.google.com/books?hl=en&id=5KMWAQAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=Самохин Самохин Фёдор] . Советтик Кыргызстан жазуучулары (био-библиографиялык маалымдама) * [https://books.google.com/books?id=etIKAQAAIAAJ&dq=Киргизская+Советская+Социалистическая+Республика%3A+энциклопедия&focus=searchwithinvolume&q=Самохин Самохин Фёдор] . Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы: Энциклопедия [[Category:1918-жыл]] [[Category:1992-жыл]] [[Category:Кыргыз Республикасынын жазуучулары]] 6t8u44p9rzogph7sbcte33i0nw4q4wx 0 125715 424765 405762 2022-08-17T16:56:39Z 193.106.48.171 wikitext text/x-wiki {{Delete|Бул тууралуу макала бар}} Түлөберди бий казак кыргыз чек арасын тактаган. Солто уруусунун манабы. Кыргызга ат көтөргүс чоң эмгек кылган , аты унутта калган баатыр . i54r68zs3355qmgorhpbihfuyry438o 0 128472 424748 424720 2022-08-17T15:14:44Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Бони (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] qupoc1pu6qf2cnj1lmo3dq4qhdek1mu 424797 424748 2022-08-18T03:13:16Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Марги (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] icnhk6yrlaaz8zh9hv9vmgi68mdgb8y 424817 424797 2022-08-18T09:48:03Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Багирми''' (''барма-ге'') — [[Чад|Чад Республикасында]] Шари дарыянын жээгинде жашаган эл.<br> Саны 70 миң (2005ж.). == Тил == Тили [[Нил-сахара тилдери|Нил-сахара макросемьянын]] борбордук судан тил уясына кирет. Жазуусу латын алфавиттин негизинде.<br> Азыркы мезгилде көпчүлүгү [[араб тили|араб]] тилинде сүйлөшөт. == Дин == Дин боюнча багирми арасында Исламды ([[сүннөттөр|сүннөт багытын]]) туткандар жана жергиликтүү культтардын избасарлары бар. == Чарбалык иштер == Дыйканчылык (сорго, дурра, [[жер жаңгак]] ж.б.). Ири мүйүздүү мал кармашат. Балык уулоо. == Тарых == Багирми уруулары 15 кылымда биригип, 1522 жылы Багирми султандыгын түзүшкөн. 17 кылымда Багирми султандыгы күчтүн туу чокусуна жеткен. Ошол кезде Багирми султандыгы коншу майда урууларды багынтырган жана транссахардык сооданы көзөмөлгө алган. Султандыктын экономикасы мал, кул, алтын, пил сөөгү, керик мүйүзү сатуу эсебинен көтөрүлгөн.<br> 1871 жылы султандыкты Вадаи мамлекети басып алды. 1894 жылы ыдырап кеткен султандыкты Франция менен Германия бөлүп алышкан. 1914 жылы Франциянын Чад колониясынын курамына кирди. == Шилтемелер == * https://bigenc.ru/world_history/text/1844926<br> * https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/617629<br> * https://www.yoair.com/ky/blog/anthropology-culture-and-history-of-the-bagirmi-people/<br> * https://www.istmira.com/novosti-istorii/15760-bagirmi-narod.html<br> * https://bigenc.ru/ethnology/text/1844914 [[Багирми тили]] [[Бозо (эл)]] [[Категория:Африка этностору]] plg3o16bifk1r8g3wcg506vl75u5dk2 10 128813 424740 424465 2022-08-17T12:34:20Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.769 |bottom = 40.201 |left = 73.359 |right = 74.551 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> 61vf48mkceluibpixzez1hqznj007df 424741 424740 2022-08-17T12:41:20Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.353 |right = 74.551 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> j4gmirwxm56ka1hwlve936hjvh8591d 424742 424741 2022-08-17T12:43:03Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.309 |right = 74.551 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> e4fkohrifst2m2kr5ta8ywtdgtbazq4 424743 424742 2022-08-17T12:44:56Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.296 |right = 74.551 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> om5p0k8yfxu8b28vc3tvygaefmikqgv 424744 424743 2022-08-17T12:45:35Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.259 |right = 74.551 |image = White box 55x90.png }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> hbblvm7u9y7vknawlziiy3hr899keqn 424745 424744 2022-08-17T13:08:29Z Kmaksat 21502 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Чоң-Алай району |top = 40.739 |bottom = 40.219 |left = 73.259 |right = 74.551 |image = KG-Osh-Kara-Kulja.svg }}<noinclude>{{АймакКартасы/Инфо|Кыргызстан}} </noinclude> 2meqvbxdasatcu5to7wbm4x8v54003o 0 128834 424749 2022-08-17T15:15:06Z Чагылган 28330 Created page with "Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010)." wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). a2lqfj031cttjq6pjeidm3k9ix0bxqz 424750 424749 2022-08-17T15:15:53Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. g570ktk9fy3kvd5ljlup5o4gsgztus9 424751 424750 2022-08-17T15:16:28Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. aucc39bikfgemqtk5tsxznevpg2o1fb 424752 424751 2022-08-17T15:17:10Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. dnt338utscgp1sbu9op9l5zmhfdqbnm 424753 424752 2022-08-17T15:17:55Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. bxu1yo83i76rwy5tq8wvx84vwcj6zhr 424754 424753 2022-08-17T15:18:37Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. Кийим Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. hv87aqzlatxrx2t8q0iye1w6r6jfwer 424755 424754 2022-08-17T15:19:22Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. Кийим Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. Тамак-аш Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. 43s5vpsspsask6xqkb0u83ab91zfg9z 424756 424755 2022-08-17T15:20:45Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. Кийим Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. Тамак-аш Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. Турак жай Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. 11bcci2y21uqpw8006k2bmbcksrjar2 424757 424756 2022-08-17T15:21:37Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. Кийим Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. Тамак-аш Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. Турак жай Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. Коом Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. 8l40ydc1x03jozwuidjshos9kzszdad 424758 424757 2022-08-17T15:22:19Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki Бони (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт. Жалпы саны 10 миң адам (2010). Тил Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. Дин Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. Чарбалык иштер Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо. Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. Кол өнөрчүлүк Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. Кийим Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. Тамак-аш Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. Турак жай Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. Коом Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. Тарых Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. 6feezxbzp9cwsl802snsu67f46cqw8t 424759 424758 2022-08-17T15:26:13Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бони''' (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт.<br> Жалпы саны 10 миң адам (2010). '''Тил''' Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. '''Чарбалык иштер''' Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо.<br> Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. '''Кол өнөрчүлүк''' Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. '''Кийим''' Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. '''Тамак-аш''' Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. '''Турак жай''' Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. '''Коом''' Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. '''Тарых''' Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. 0u4zqsg1cu2sbogii7a4bfh91rwe9xv 424760 424759 2022-08-17T15:26:51Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бони''' (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт.<br> Жалпы саны 10 миң адам (2010). '''Тил''' Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. '''Чарбалык иштер''' Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо.<br> Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. '''Кол өнөрчүлүк''' Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. '''Кийим''' Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. '''Тамак-аш''' Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. '''Турак жай''' Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. '''Коом''' Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. '''Тарых''' Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. == Шилтемелер == 9ksrnm0hb2od3htbj9x8jhb41j4z3th 424761 424760 2022-08-17T15:27:48Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бони''' (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт.<br> Жалпы саны 10 миң адам (2010). '''Тил''' Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. '''Чарбалык иштер''' Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо.<br> Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. '''Кол өнөрчүлүк''' Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. '''Кийим''' Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. '''Тамак-аш''' Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. '''Турак жай''' Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. '''Коом''' Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. '''Тарых''' Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. == Шилтемелер == http://etnolog.ru/people.php?id=BONI tp5te783lhbqejf876a2iw3fwtx915c 424762 424761 2022-08-17T15:33:02Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бони''' (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт.<br> Жалпы саны 10 миң адам (2010). '''Тил''' Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. '''Чарбалык иштер''' Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо.<br> Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. '''Кол өнөрчүлүк''' Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. '''Кийим''' Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. '''Тамак-аш''' Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. '''Турак жай''' Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. '''Коом''' Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. '''Тарых''' Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. == Шилтемелер == *http://etnolog.ru/people.php?id=BONI *https://mavashimisha.ru/stati/17880-boni-narod.html sjeypjcgporas4itpd6x9zppq0qlm44 424763 424762 2022-08-17T15:33:30Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бони''' (вабони, валангуло) — кушит тобундагы эл. [[Кения]] жана [[Сомали]] мамлекеттеринин чек ара аймактарында жашайт.<br> Жалпы саны 10 миң адам (2010). '''Тил''' Бони тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] кушит уясына кирет. '''Дин''' Жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат. Ата-бабаларга жана жаратылыш күчтөрүнө сыйынуу, тотемизм кеңири таралган. '''Чарбалык иштер''' Бони эли салттуу түрдө мергенчи-жыйноочулар болуп эсептелет. Алар найза, союл, ууланган жебе менен аңчылык кылышат. Балык уулоо.<br> Башка уруулар менен карым-катнаштын натыйжасында мал чарбачылыгын (кой, эчки) өздөштүргөн. '''Кол өнөрчүлүк''' Токуу (килемче, себет, идиш), терилерди иштетүү жана турак жайларды жабуу жана кийим тигүү үчүн терилерди таңуу. '''Кийим''' Салттуу кийим – булгаарыдан жасалган белдемчи же өсүмдүк буласынан жасалган кыска юбка. Алар сомалиден келген кебез кездемелерди алмашып, денени ороп, учундарын ийинине ыргытышат. '''Тамак-аш''' Алар балык, жапайы жаныбарлардын кайнатылган этин, токочторду, кызыл калемпирден татымалдарды жешет. '''Турак жай''' Салттуу турак жай көчмө куполдуу алачык болуп саналат. Алачыктын каркасы токулган бутактардан жасалган жана чөп, жалбырак, килемдер, терилер менен жабылган. '''Коом''' Коомдук түзүлүштүн өзөгүн уруулук түзүм түзөт, анда майда бөлүнүүлөр – патрилинейлик линиялар так көрүнбөйт. Үй-бүлө патрилокалдык, кээ бир бони топторунда көп аялдуу. '''Тарых''' Бони — Чыгыш Африканын байыркы бушмен калкынын калдыгы болуп эсептелет. Алардын көбү Африканын түштүгүнө сүрүлүп кеткен. Бони уруулары көчмөн кушит малчыларынын (оромо жана сомали) таасиринде болгон. == Шилтемелер == *http://etnolog.ru/people.php?id=BONI *https://mavashimisha.ru/stati/17880-boni-narod.html [[Категория:Африка этностору]] 3688v57ip1c0wzj6qus1nqktfskmb17 0 128835 424767 2022-08-17T16:57:35Z Bosogo 18484 Redirected page to [[Ассемблер тили]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ассемблер тили]] i57m470fqk5lk6r2nq6skiwbge989ro 0 128836 424778 2022-08-17T17:29:50Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Негизги экономикалык закон]] to [[Негизги экономикалык мыйзам]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Негизги экономикалык мыйзам]] 73cm7zq89uy76ukhsdes6huax2gw25s 424779 424778 2022-08-17T17:30:54Z Bosogo 18484 Removed redirect to [[Негизги экономикалык мыйзам]] wikitext text/x-wiki {{Delete}} ojdjkvlhcec6arpfgtwm59d2wkd8rvp 0 128837 424783 2022-08-17T17:35:36Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Биогенетикалык мыйзамы]] to [[Биогенетикалык мыйзам]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Биогенетикалык мыйзам]] ncta4hwa639bsj7r4muqx87fko6747o 0 128838 424792 2022-08-17T18:11:15Z Bosogo 18484 Bosogo moved page [[Кеплер закондору]] to [[Кеплер мыйзамдары]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Кеплер мыйзамдары]] llpvrnjrnic404zhxi3301df896u89h 424793 424792 2022-08-17T18:11:40Z Bosogo 18484 Removed redirect to [[Кеплер мыйзамдары]] wikitext text/x-wiki {{delete}} 35r2j9t4ectnt1cmb7mlgcqvwz6h5k6 0 128839 424798 2022-08-18T03:14:00Z Чагылган 28330 Created page with "Марги (марраги, мирки) — эл. Нигериянын түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт. Жалпы саны 60 миң адам. Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт. Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын. Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири..." wikitext text/x-wiki Марги (марраги, мирки) — эл. Нигериянын түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт. Жалпы саны 60 миң адам. Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт. Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын. Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. djrj7empnlvbtju13oci64ib6c7rh6r 424799 424798 2022-08-18T03:15:10Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. g1x0j0yx3291kc4hqhlgwkf6fmfiych 424801 424799 2022-08-18T04:43:15Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. ophcj38hh6d2fzgm193ipday73m9vyu 424802 424801 2022-08-18T04:44:37Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. Кол өнөрчүлүк Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. 7svc1ndj4zzsdxm7tdbnrux1b5962af 424803 424802 2022-08-18T04:45:41Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. Кол өнөрчүлүк Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. 6pc9jmc07cn79o2oj9r43bi89bswfc5 424804 424803 2022-08-18T04:46:48Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. Кол өнөрчүлүк Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. '''Тамак-аш''' Сүт жана жашылча ботколору жана жашылчалардан ачуу татымалдар кошулган тамактар. '''Коом''' Коомдун негизги институту – бул чоң үй-бүлө жамааты. Нике патрилокалдык. Туугандык эсеп аталык. kevjub4e4zqeee45cpwl9jt9dv1x7qz 424805 424804 2022-08-18T04:47:26Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. Кол өнөрчүлүк Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. '''Тамак-аш''' Сүт жана жашылча ботколору жана жашылчалардан ачуу татымалдар кошулган тамактар. '''Коом''' Коомдун негизги институту – бул чоң үй-бүлө жамааты. Нике патрилокалдык. Туугандык эсеп аталык. Тарых 14-кылымда Борнунун кысымы астында маргилер түндүктөн азыркы жашаган жерине көчүп келишкен. 19-кылымда маргилер Борну жана фульбелердин Адамауа эмиратынан көз каранды болгон. r0qw7o4je4h1hnxwxg2xqj1hr0dftvv 424806 424805 2022-08-18T04:48:30Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. '''Кол өнөрчүлүк''' Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. '''Тамак-аш''' Сүт жана жашылча ботколору жана жашылчалардан ачуу татымалдар кошулган тамактар. '''Коом''' Коомдун негизги институту – бул чоң үй-бүлө жамааты. Нике патрилокалдык. Туугандык эсеп аталык. '''Тарых''' 14-кылымда Борнунун кысымы астында маргилер түндүктөн азыркы жашаган жерине көчүп келишкен. 19-кылымда маргилер Борну жана [[фульбелер|фульбелердин]] Адамауа эмиратынан көз каранды болгон. == Шилтемелер == mz1vesfc7omv3xpqtvai91lwd17gxlb 424807 424806 2022-08-18T04:49:46Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. '''Кол өнөрчүлүк''' Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. '''Тамак-аш''' Сүт жана жашылча ботколору жана жашылчалардан ачуу татымалдар кошулган тамактар. '''Коом''' Коомдун негизги институту – бул чоң үй-бүлө жамааты. Нике патрилокалдык. Туугандык эсеп аталык. '''Тарых''' 14-кылымда Борнунун кысымы астында маргилер түндүктөн азыркы жашаган жерине көчүп келишкен. 19-кылымда маргилер Борну жана [[фульбелер|фульбелердин]] Адамауа эмиратынан көз каранды болгон. == Шилтемелер == https://www.travel-journal.ru/ethno/40/989/ ome4vvy2m59vvtzrugpk4a8vx7a9eu7 424808 424807 2022-08-18T04:54:41Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Марги''' (''марраги, мирки'') — эл. [[Нигерия|Нигериянын]] түндүк-чыгышында Едсерам дарыясынын башатында жашайт.<br> Жалпы саны 60 миң адам.<br> Алар түздүктөгү, тоолуу жана батыш болуп бөлүнөт.<br> Аларга бура, килба, чиббак этностор жакын.<br> Марги элинин бир бөлүгү канурилердин катуу таасири астында калган. '''Тил''' Марги тили [[Семит-хамит тилдери|Афразия макро-үйбүлөсүнүн]] курамындагы [[чад тилдери|чад уясынын]] борбордук чад тобуна кирет. '''Дин''' Марги элинин көбү асман, суу (Гути) жана хтондук рухтарга сыйынышат. '''Чарбалык иштер''' Кол менен иштетилген жер чарбасы (таруу, [[жер жаңгак]]). Малчылык (ири мүйүздүү мал).<br>Бал чогултуу. '''Кол өнөрчүлүк''' Кол өнөрчүлүктөрдөн темир устачылык жана карапачылык өнүккөн. '''Турак жай''' Айылдар таш дубал менен курчалган. Турак жайлары чөптөн жасалган конус түрүндөгү чатыры бар сокмо үйлөр. '''Кийим''' Булгаарыдан жасалган белдемчилер жана алжапкычтар. '''Тамак-аш''' Сүт жана жашылча ботколору жана жашылчалардан ачуу татымалдар кошулган тамактар. '''Коом''' Коомдун негизги институту – бул чоң үй-бүлө жамааты. Нике патрилокалдык. Туугандык эсеп аталык. '''Тарых''' 14-кылымда Борнунун кысымы астында маргилер түндүктөн азыркы жашаган жерине көчүп келишкен. 19-кылымда маргилер Борну жана [[фульбелер|фульбелердин]] Адамауа эмиратынан көз каранды болгон. == Шилтемелер == https://www.travel-journal.ru/ethno/40/989/ [[Категория:Африка этностору]] abq7wpsz130puz2vzgp55zrafnrs1wa 0 128840 424818 2022-08-18T09:48:34Z Чагылган 28330 Created page with "Бозо́ (өз аты: босо, сорко, сорого) — [[Мали|Малидеги]] эл. Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат. Хаин (кел..." wikitext text/x-wiki Бозо́ (өз аты: босо, сорко, сорого) — [[Мали|Малидеги]] эл. Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат. Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт. Саны 143 миң адам (2005). he0n460u2gjr5sp1z83e696g3bnaew4 424819 424818 2022-08-18T09:51:08Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. 5fbdsoyfwqv18sjsuez4uskzkwc3ycp 424820 424819 2022-08-18T09:52:06Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. to0hvp057vb4kg9i110gxu40ms7fj4r 424821 424820 2022-08-18T09:54:13Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча – бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). gnic8d8hhhhgd5stnwyn68vfg7g8w9p 424822 424821 2022-08-18T09:55:29Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча – бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). i29wfrzuma2qu1pkshjpp6kxgywxo29 424823 424822 2022-08-18T09:58:12Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). Коом Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. p7qxe0xpopr693y55io0frz8uohu4sk 424824 424823 2022-08-18T09:58:57Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). Коом Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. Тарых Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. 7dcnvt8sd8wgfvpe583q8v9wfk2crtz 424825 424824 2022-08-18T10:00:55Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == 5wo1qnkn4u3vrfe3s1dkj5xmfqntpe2 424826 424825 2022-08-18T10:01:29Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == https://bigenc.ru/ethnology/text/1869583 kzhbmd21lzvitdoi2ebtxnzpvihbtzc 424827 424826 2022-08-18T10:02:01Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == https://bigenc.ru/ethnology/text/1869583 [[Категория:Африка этностору]] dwhiy17hes4ix56w792e6wlsjx2sb8y 424828 424827 2022-08-18T10:05:29Z Чагылган 28330 /* Шилтемелер */ wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 143 миң адам (2005). '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 15 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == *https://bigenc.ru/ethnology/text/1869583 *http://www.etnolog.ru/people.php?id=BOZO [[Категория:Африка этностору]] o6i35q4m7a2ngjfccnp59oczdppuoth 424829 424828 2022-08-18T10:07:04Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 25 миң адам. '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 10 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == *https://bigenc.ru/ethnology/text/1869583 *http://www.etnolog.ru/people.php?id=BOZO [[Категория:Африка этностору]] ecpzwuc782e0i2dqcj987iz5ypj1xhl 424830 424829 2022-08-18T10:34:43Z Чагылган 28330 wikitext text/x-wiki '''Бозо́''' (өз аты: ''босо, сорко, сорого'') — [[Мали|Малидеги]] эл.<br> Нигер дарыясынын жана анын куймаларынын боюнда топ-топ болуп жашайт. Кээ бир топтор башка улуттардын конуштарында жашашса, башкалары этникалык өзгөчөлүктөр менен убактылуу конуштарда жашашат.<br> Хаин (келинга), тие, сорко (сорогама) топторго бөлүнөт.<br> Саны 25 миң адам. '''Тил''' Бозо тилдери (ха­инья­хо, ти­ея­хо, тие­ма че­ве, со­ро­га­ма) нигер-конго макро-үйбөлөсүнүн курамындагы манде уясына кирет. Бозо тилдери сонинке тилине жакын.<br> Кээ бир топтор бамана, фульбе жана сонгай тилдерине өткөн. '''Дин''' Көпчүлүк жергиликтүү салттуу ишенимдерди карманышат (дарыя кудайларына сыйынуу).<br> Бозо арасында бир аз мусулмандар бар. '''Чарбалык иштер''' Бозо элдин негизги кесиби — балык уулоо. Балык уулоодо торлорду, балык капкпандарды, кайырмактарды, гарпундарды, найзаларды, мас кылуучу өсүмдүктөрдү колдонушат. Балыкты башка тамак-ашка алмаштырышат (эт жана сүт фульбелерден, дан жана жашылча — бамбара, сонинке, сонгай).<br> Кээде дарыя жаныбарларына (крокодил, ламантин) аңчылык кылышат.<br> Жыйноочулук (суу өсүмдүктөрдү чогултуу). '''Кол өнөрчүлүк''' Узундугу 10 метр болгон кайыктарды куруу. Балык уулоо куралдарын жасоо. '''Турак жай''' Бозо элинин салттуу турак жайы көчмө тегерек саман кепе (кээде кайыкка жайгаштырылган). '''Коом''' Бозо эли дарыяны пайдалануу боюнча кошуна элдер арасында артыкчылыкка ээ, адатта Нигер дарыясынын навигациясын көзөмөлдөйт.<br> Көп балалуу үй-бүлөлөр балык уулоо жерлерин бөлүшүп турган топторду түзүшөт.<br> Белгилүү болгондой, эркек жана аял инициациялары, балык уулоо менен байланышкан ырым-жырымдар, маскалар жана куурчактардын катышуусу менен До жана Коно жашыруун бирикмелеринин календардык циклинин аземдери.<br> Бозо элинин мүнөздүү өзгөчөлүгү — эркектердин ишмердүүлүгүн жетектеп, кошуналар менен соода жана алмашуу мамилелерин түзө алган аялдардын жогорку коомдук ролу. Учурда бул улуттун аялдары көбүнчө ишкердиктин уюштуруучусу катары чыгышат. '''Тарых''' Бозо уруулары Нигердин жээгине 10-кылымда отурукташкан. Алар Малинин Дженне жана Мопти шаарларынын негиздөөчүлөрү болушкан. Бозо эли Нигер жээгинде отурукташкан жашоо образын жүргүзө баштаган жана бара-бара балык уулоо үчүн аңчылыкты алмаштырган байыркы мергенчилик топторунан пайда болгон деген божомол бар. == Шилтемелер == *https://bigenc.ru/ethnology/text/1869583 *http://www.etnolog.ru/people.php?id=BOZO [[Категория:Африка этностору]] todk2xmpy7pxl32avdeup9ynlbywmv2