Wikipedia
mgwiki
https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana
MediaWiki 1.39.0-wmf.21
first-letter
Rakitra
Manokana
Dinika
Mpikambana
Dinika amin'ny mpikambana
Wikipedia
Dinika amin'ny Wikipedia
Sary
Dinika amin'ny sary
MediaWiki
Dinika amin'ny MediaWiki
Endrika
Dinika amin'ny endrika
Fanoroana
Dinika amin'ny fanoroana
Sokajy
Dinika amin'ny sokajy
TimedText
TimedText talk
Module
Discussion module
Gadget
Discussion gadget
Définition de gadget
Discussion définition de gadget
Merina
0
3322
1046545
1046518
2022-07-25T18:09:39Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
* [[Panônia]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
cdm2x7r7ipcqr9fhy8m0rwc26lowah5
1046548
1046545
2022-07-25T18:42:16Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
j2tav9ntuceudz3jvgc83m3fyoy4b7p
1046549
1046548
2022-07-25T22:22:57Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
* [[Fody]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
rkubxod3rfh0tr0qstb773zw6i6dr9v
1046551
1046549
2022-07-25T22:31:06Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Malagasy girls Madagascar Merina.jpg|Ankizivavy merina|339x339px|right|thumb]]
Ny '''Merina''', izay antsoina hoe koa '''Antimerina''' na '''Hova''', dia [[vondrom-poko]] monina ao amin' ny faritra afovoany amin' i [[Madagasikara]]. Izy ireo no foko lehibe indrindra eto Madagasikara. Mifangaro ny niandohan' izy ireo, ka ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] tonga talohan' ny taonjato faha-5 no maro an' isa, ary taonjato maro taty aoriana niaraka tamin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Afrika|Afrikana]] ary vahoaka hafa. Miteny ny [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] [[Fiteny merina|merina]], izay fototry ny [[Teny malagasy ôfisialy|teny malagasy ôfisiali]]<nowiki/>n' i Madagasikara, izy ireo.
Raha faritana ara-jeôgrafia ny misy azy ireo dia hita ao afovoan' ny Nosy ([[Faritanin' Antananarivo]] teo aloha), ao amin' ny [[Faritra Analamanga|Faritra Analamanga]] sy ny manodidina izy ireo. Izany hoe eo ampovoan-tany sy eny amin' ny vohitra avo eto Madagasikara, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i [[Vonizongo]] ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny reniranon' i [[Sakay (renirano)|Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' [[Angavo]] ao atsinanana.
Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny faritra ara-pôlitika teo ambany fahefany niainga amin' ny renivohiny anatiny, mivoaka mankany amin' ny faritra hafa amin' ny Nosy ny mpanjaka merina [[Radama I]], ary nanampy tamin' ny fampiraisana ny Nosy teo ambany fitondrany ny mpanjakany. Niady indroa tamin' ny Merina ny Frantsay tamin' ny taona 1883-1885 sy tamin' ny taona 1895 ka [[Madagasikara zanatany frantsay|nanjanaka an' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1895–1896 ary nanafoana ny [[Fanjakan' Imerina]] tamin' ny taona 1897.
Nanangana fotodrafitrasa fitarihan-drano vaovao sy be pitsiny ary toeram-pambolena [[varimbazaha]] tena mamokatra tany amin' ny [[lembalemba]] afovoany eto Madagasikara izy ireo tamin' ny taonjato faha-18. Ny vahoaka merina dia nizarazara ara-tsôsialy nahitana sarangam-poko, sy asa ifandovana ary fifanambadian' ny sampy mpihavana, ary ny iray na roa tamin' ireo mpanjaka lehibe sy ela fanapahana tamin' ny vahoaka merina dia [[mpanjakavavy]].
==Tantara==
Mbola resabe hatrany ny momba ny fiavian' ny Merina. Ny Merina dia manana toetra ara-batana sy kolontsaina izay mampiray azy ireo mazava tsara amin' ny [[Maley (vahoaka)|Maleziana]]-[[Indônezia|Indôneziana]] ary amin' ny [[Melaneziana (vahoaka)|Melanezina]]. Araka ny tsangan-kevitra nahazo mpankasitraka indrindra, ny Merina dia avy amin' ny Maleziana tonga teto Madagasikara tokony ho 2 000 taona lasa izay, izay nijanona teo amin' ny morontsiraka nandritra ny arivo taona teo ho eo vao nanomboka nifindra tany amin' ny faritra avo. Very ny fahatsiarovana ireo fiaviana ireo teo anivon' ny Merina. Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan'ny taona 200 sy 500 ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]]. Tonga tamin' ny sambo izy ireo ary avy amin' ny vahoaka avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]]. Io firohotan' ny olona isan-karazany io no niavian' ny [[Foko eto Madagasikara|foko malagasy]] isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonjato faha-2. Ny Merina angamba no tonga voalohany, na dia tsy azo antoka aza izany, ary ny foko hafa eto Madagasikara dia mihevitra azy ireo ho olona tonga taty aoriana teto amin' ny Nosy. Azo inoana fa nifangaro sy nitambatra tamin' ireo teratany eto Madagasikara antsoina hoe [[Vazimba]], izay tsy dia fantatra loatra ny kolontsainy, ny Merina.
Tonga tany amin' ny faritra avaratry ny Nosy ny mpivarotra [[Soahily (vahoaka)|soahily]]-[[Arabo (vahoaka)|arabo]] sy [[India|indiana]]. Nentina tany amin’ny morontsiraky ny Nosy ny andevo afrikanina teo anelanelan’ny taonjato faha-13 sy faha-18. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ny taonjato faha-15, narahin’ny fanjakana eorôpeanina hafa.
Araka ny lovantsofina am-bava eto amin' ny Nosy, dia tonga tao afovoan' ny Nosy ny Merina "tena Aostrôneziana" tamin' ny taonjato faha-15 ary nanorina ny fiarahamoniny tao noho ny ady sy ny fanerena mpifindra monina teny amoron-tsiraka. Tao afovoan' i Madagasikara no nanorim-ponenana ny Merina, ka lasa iray amin' ireo fanjakana telo lehibe teto amin' ny Nosy tamin' ny taonjato faha-18 – ny roa hafa dia ny [[Fanjakana Sakalava]] any avaratra-andrefana sy ny [[Fanjakana Betsimisaraka]] any avaratra-atsinanana.
Ireo merina tonga voalohany, noho ny fahazotoana sy ny fahaizany manavao dia nanangana tetikasa fitarihan-drano midadasika izay nanampy tamin'ny fampihenana ny rano tao amin' ny [[heniheny]], nanondraka ny tany azo volena, ary [[Fambolena vary|namboly vary]] indroa isan-taona. Nipoitra ho vondrona matanjaka ara-pôlitika sy fanjakana manankarena izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-18. Ny renivohitry ny fanjakany dia nijanona ho renivohitr' i Madagasikara ankehitriny.
Tamin' ny taonjato faha-12 sy faha-13 no nisy an' ireo mpanjaka merina voalohany ananana fanazavana momba izany. Nanomboka tamin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) sy [[Ralambo]] ary [[Andrianjaka]] nandimby azy no naha fampiraisana ny Merina, saingy tamin' ny taonjato faha-19 vao vitan' [[Andrianampoinimerina]] ny famoriana izay. [[Radama I]] zanany no nandimby azy, izay nanomboka nandrafitra ny fiaraha-miasa tamin' ny Eorôpeanina ary noho io fisokafana io ihany koa dia afaka nametraka ny fahefany tamin’ny saika manerana ny tany manontolo, ka naharesy fanjakana hafa teo an-toerana (ohatra ny [[Fanjakana Sakalava]]).
Io Fanjakana Merina tamin' ny andron-dRadama I io indrindra no neken' ny fahefana eoropeanina ho "[[Fanjakan' i Madagasikara]]".
[[Sary:IMG 3304 Merina musicians.jpg|vignette]]
Ny lovantsofina am-bava dia mitantara ny nipoiran' ny fanjakana iray tany amin' ny faritra afovoan' i Madagasikara - faritra antsoina hoe Imerina - niverina tany amin' ny mpanjaka [[Andriamanelo]] tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny taona 1824 dia saika naharesy ny faritra rehetra eto Madagasikara avokoa ireo mpanjaka merina, indrindra tamin' ny alalan' ny tetika ara-tafika, ny fifanekena ary ny pôlitika nataon' [[Andrianampoinimerina]] (manodidina ny taona 1785–1810) sy ny zanany [[Radama I]] (1792–1828). Ny Fanjakana Britanika mpanjanaka dia nanaiky ny fiandrianam-pirenen' ny [[Fanjakana Merina]] sy ny fifehezany ny nosy Madagasikara tamin' ny taona 1817. Nandray tsara an’ ireo mpivarotra eorôpeanina i Radama I ary namela ny misiônera kristiana hanorina misiôna eto Madagasikara. Taoriany, ny vahoaka merina dia nofehezin' ny mpanjakavavy [[Ranavalona I]] nanomboka tamin' ny taona 1828 ka hatramin’ny 1861, ny mpanjakavavy [[Rasoherina]] tamin' ny taona 1863 ka hatramin' ny 1868, ary ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] no nanjaka tamin' ny taona 1868 ka hatramin' ny 1885.
Ny fidiran' ny kolontsaina eorôpeanina dia niaraka tamin' ny fanavaozana haingana ny firenena sy ny fielezan' ny fampianarana, indrindra fa ny fidiran' ireo misiônera prôtestanta britanika. Teo anelanelan' ny taona 1868 sy 1869 dia samy niova fo ho Kristiana tamin' ny fomba ôfisialy ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] sy ny praiminisitra [[Rainilaiarivony]], ka lasa [[Fivavaham-panjakana|fivavahana ôfisialin' ny fanjakana]] ny prôtestantisma.
Nanitatra ny fahafahany tamin' ny varotra ireo mpivarotra [[Arabo (vahoaka)|arabo]] [[Soahily (vahoaka)|soahily]] ary ny firenena eorôpeana mpanjanaka toa an' i [[Joseph-François Lambert]], mpivarotra frantsay, dia nanao sonia fifanekena niadian-kevitra tamin'ny mpanjaka [[Radama II]] momba ny tany fambolena fary sy indostria manamorona ny lemaka amorontsirak' i Madagasikara. Nantsoin’ ny vahoaka Merina hoe [[Tanindrana]] ny Malagasy monina eny amoron-tsiraka. Ireo asa sy toeram-pambolena ireo dia nampanaovina an'ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]] nohafarana avy any ivelany tamin' ny asa an-terivozona . Ny fidiran' ny andevo be indrindra dia nentin' ny [[Arabo omany]] sy ny Frantsay. Iray amin' ireo niharan' izany ny [[Makoa (vahoakan' i Afrika)|vahoaka makoa]] avy any [[Môzambika]], fisamborana andevo ary fanondranana izay nanandrana nanome fahafaham-po izany filana izany. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny [[fanandevozana]] tamin' ny taona 1896, izay nisy fiantraikany ratsy tamin' ny harenan' ny Merina sy tsy Merina izay niankina tamin' ny toeram-pambolena nasain' ny andevo.
Nifarana ny fanjakazakan' ny [[Fanjakan' Imerina]] manerana an' i Madagasikara tamin' ny [[Ady Frantsay-Hova voalohany]] tamin’ ny taona 1883 ka hatramin’ ny 1885, nateraky ny fampanofana iadiana nosoniavin-d [[Radama II]]. Tamin’ ny fiafaran’ ny ady dia natolotr’ i Madagasikara an’ [[Antsiranana]] (Diégo Suarez) any amin’ ny morontsiraka avaratra ho an’i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 farantsa volamena ho an’ny mpandova an’i [[Joseph-François Lambert]], Frantsay izay nampanantenain' ny mpanjaka Radama II tombontsoa ara-barotra be dia be, izay nofoanana tatỳ aoriana. Nambaran’ny Frantsay ho [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] i Madagasikara tamin’ny taona 1894, izay nolavin’ny mpanjakavavin’ Imerina tamin’izany fotoana izany. Ny [[Ady Frantsay-Hova faharoa]] no nanaraka ny taona 1895, rehefa tonga tany [[Mahajanga]] (Majunga) ny miaramila frantsay ary nandeha tamin’ny lalan’ny reniranon' i [[Betsiboka]] ho any [[Antananarivo]] renivohitra, ka tsy nampoizina ny mpiaro ny tanàna. Tamin'ny taona 1896 no nampiankinan'ny Frantsay an'i Madagasikara, ary tamin'ny 1897 dia lasa mponina tao amin' i [[Madagasikara zanatany frantsay]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Colonie de Madagascar et dépendances'') ny vahoaka Merina.
Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20 dia nitarika hetsika nasionalista manohitra ny Frantsay ny Merina. Mpitondra fivavahana [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanta]] malagasy, dia ny mpitandrina [[Ravelojaona (mpitandrina)|Ravelojaona]], no nitarika ity hetsika ity, izay monina tao [[Antananarivo]]. Fikambanana miafina natokana hanamafisana ny maha malagasy no niforona tamin'ny taona 1913, antsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Nofaizina tamin'ny voalohany tamin'ny alalan' ny fisamborana maro tamin'ny taona 1915 sy 1916, nipoitra indray ilay hetsika tamin'ny taona 1920 tamin'ny alalan'ireo Kômonista nahazo alalana tamin'ny fiaraha-miasa tamin'ny Antoko Ankavia Frantsay tany Frantsa.
Niteraka fikomiana an-karihary teto Madagasikara ny mosary tamin’ny taona 1943 sy 1944. Ny lalàmpanorenan'ny Repoblika fahefatra Frantsay tamin'ny 1946 dia nahatonga an' i Madagasikara ho ''Territoire d'Outre-Mer'' ("faritany ampitan-dranomasina") ao anatin'ny ''Union Française'' ("Vondrona Frantsay").
Tamin' ny taona 1947 dia niharan' ny famoretana mafy ny ''[[Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM), ary ny vahoaka merina dia hita fa voahilikilika nandritra ny fotoana elaela teo amin' ny fiainana ara-tsôsialy sy ara-pôlitikan' i Madagasikara, indrindra fa tsy nanana anjara toerana manokana tamin' ny fanatanterahana ny fahaleovantena izy ireo.
Nahazo fahaleovantena feno i Madagasikara tamin' ny taona 1958 amin' ny naha Repoblika Malagasy azy. Niatrika fifaninanana tamin’ny foko hafa ny Merina. Ny filohan’ny Repoblika voalohany [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] dia Malagasy tantsiraka avy amin’ny foko [[tsimihety]], ary afaka nanamafy ny fahefany tamin’ny alalan’ny rafitra mpandresy, raha toa ka nihamalemy ireo nasiônalista merina ao amin’ny [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) noho ny fisarahana teo amin'ny ankolafy havia sy ankolafy mpanindrahindra tanindrazana. Ny Merina no mandrafitra ny maro an' isa amin' ny avara-pianarana sangany sy ny sarangan' ny nahita fianarana eto Madagasikara. Matanjaka izy ireo amin' ny lafiny ara-toe-karena sy eny amin' ny oniversite ary ao amin' ny governemantan' i Madagasikara.
Merina ny filohan' i Madagasikara voafidy tamin' ny taona 2002, nandimby an-d[[Ratsiraka Didier]], i [[Ravalomanana Marc]], izay niharan' ny [[Rotaka tamin' ny taona 2009|fanonganam-panjakana]] notarihin' i [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]], izay Merina tahaka azy ihany, tamin' ny taona 2009. Nitondra ny tetezamita tamin' ny taona 2009 hatramin' ny 2014 i Andry Rajoelina. Nandimby azy tamin' ny alalan' ny fifidianana i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonariampianina]] tamin' ny taona 2014, ary i Andry Rajoelina indray no lany nandimby an' io tamin' ny taona 2019.
==Fiteny==
Ny [[fiteny merina]], izay [[Fitenim-paritra malagasy|fitenim-paritra]] amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]], dia tenenin' ny ampahefatry ny mponina eto Madagasikara; izy io dia sokajiana ho [[fiteny malagasin' ny afovoan-tany]], miaraka amin'ny fitenim-paritra [[Fiteny betsileo|betsileo]], [[Fiteny bezanozano|bezanozano]], [[Fiteny sihanaka|sihanaka]], [[Fiteny tanala|tanala]], ary [[Fiteny vakinankaratra|vakinankaritra]]. Ny fiteny merina no ifotoran' ny fiteny malagasy ôfisialy, ampian' ny [[fiteny frantsay]] araka ny lalàm-panorenan' ny taona 2010 izay nametraka ny Repoblika fahefatra. Teo aloha, araka ny lalàm-panorenan'ny taona 2007, ny fiteny malagasy dia iray amin' ireo fiteny ôfisialy telo miaraka amin'ny fiteny frantsay sy ny [[fiteny anglisy]]. Ny fiteny merina ao anatin'ny [[fiteny malaiô-pôlineziana|vondrom-piteny malaiô-pôlineziana]], izany hoe manana fototra ao amin' ny [[Fiteny aostrôneziana|vondrom-piteny aostrôneziana]].
Izany ary dia voaporofo tokoa satria misy teny mitovy amin' ny teny malagasy sy [[Fiteny indôneziana|teny indôneziana]], [[Fiteny filipina|filipina]], ary [[Fiteny maleziana|maleziana]]. Ohatra amin' izany ny teny malagasy hoe ''mora'' izay hita koa ao amin' ny teny indôneziana hoe ''murah'' izay mitovy dika hoe "tsy lafo". Ohatra azo raisina koa ny teny hoe ''laoka'' amin'ny teny malagasy ary ''lauk'' amin'ny teny malaiziana. Izany fotovian'ny teny izany dia tena tsapa na eo amin'ny [[Feon-teny|feo]] na eo amin' ny fomba fanoratana.
== Fivavahana ==
=== Fivavahan-drazana ===
Ny fivavahan-drazana merina (toy ny an' ny ankamaroan' ny Malagasy) dia mino ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] atao hoe [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Zanahary]] na Andriananahary na Andriamanitra.
Ny masina dia nitana toerana lehibe teo amin' ny lafim-piainana rehetra. Fanomezam-boninahitra ny mpanjaka, nampiraisina tamin' ny maha-andriamanitra azy, dia nofaritana ho [[fanasinana]] fa tsy [[fanamasinana]].
Ny Merina taloha dia nino fa, aorian' ny fahafatesany, dia nanatevin-daharana ny tontolon' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]] ny fanahin' ny maty (atao hoe [[avelo]]), izay tontolo eo amin' ny tendrombohitra avo iray. Ireo fanahy mifandray amin' ny zavamananaina (indraindray mety ho biby) dia misy karazany maro, anisan' izany ny ambiroa, ny avelo, ny tandindona na ny matoatoa.
Nisy ny [[mpisorona]] manokana amin' ny lanonana, fa nisy koa ny [[ombiasy]] na [[Fanandroana malagasy|mpanandro]] izay manam-pahaizana manokana momba ny masina sy mifandray amin' ireo hery tsy hita maso. Niady tamin' ny [[mpamosavy]] ihany koa ireto farany. Nifandray amin' ny fanompoana ny mpanjaka ny nivoaran' ny fivavahana amin' ny [[Sampy (malagasy)|sampy]].
Anisan' ny fomba amam-panao ny famorana ankizilahy (5 ka hatramin' ny 12 taona) sy ny famadihana (fomba fanao iraisan' ny Merina amin' ny [[Betsileo]]). Ny hetsika ara-tsôsialy merina dia nofaranana tamin' ny fankalazana isan-taona ny [[Fandroana]], izay fanamasinana ny mpanjaka sy ny fianakaviana ary ny [[Taom-baovao malagasy|taom-baovao]], nahitana koa ny [[lapabe]] sy fahalalanan' ny firaisana ara-nofo atao [[valabe]].
Hatramin' ny niovan' ny mpanjakavavy [[Ranavalona II]] ho Kristiana tamin' ny taona 1868, dia ampahany betsaka amin' ny vahoaka merina no lasa Kristianina, izay matetika mitady tombontsoa manokana amin' ny voalohany (nanao "rebik' omby" na "rebik' ondry"). Maro amin' ireo finoana sy fanao nentim-paharazana taloha no mbola velona.
=== Kristianisma ===
Ny mpanjaka [[Radama I]] dia nandray tsara ireo misiônera kristiana nanangana misiôna teto Madagasikara tamin’ny taona 1810. Ny [[andriana]] merina no nivadika ho Kristianina voalohany. Ny ''[[London Missionary Society]]'' dia nanangana misiôna maro manerana ny morontsirak' i Madagasikara tamin'ny taona 1820. Ireo izay niova fo dia nomena vatsim-pianarana tany [[Lôndra]] ary fianarana tany [[Manchester]].
Noho ny fitaoman’ny misiônera britanika, dia niova tanteraka ho Prôtestanta ny saranga ambony merina tamin’ny tapaky ny taonjato faha-19, nanaraka ny ohatry ny mpanjakavavin’izy ireo, [[Ranavalona II]]. Ny fielezan'ny [[prôtestantisma]] tany am-boalohany teo amin'ireo sangany amin' ny Merina dia niteraka fanavakavahana ata-tsaranga sy ara-poko teo amin' ny mpanaraka ny [[kristianisma]]. Ny mpandika teny katôlika no tian'ny Frantsay ary nivadika ho Katôlika ireo [[Andevo (teto Madagasikara)|andevo]]<nowiki/>n' ny Merina taloha. Prôtestanta anefa ny saranga mpitondra sy ambony. Nanandrana niditra an-tsehatra ny [[andriana]], tamin’ny fandroahana ireo misiôna kristiana sasany. Izany fihetsehana izany no nahatonga ny fisaratsarahan-tsekta ara-pivavahana tamin'ny firafitry ny mponina ankehitriny.
== Fiarahamonina sy kolontsaina ==
=== Saranga teo amin' ny fiarahamonina ===
Amin' ireo foko malagasy rehetra, ny Merina dia nanana rafitra matankaka nahitana sarangam-poko. Ny fiarahamonina amin'ny ankapobeny, toy ny vondrom-poko maro aty Afrika, dia nisy sokajin' olona roa, dia ny olona afaka antsoina hoe ''[[Fotsy (saranga)|Fotsy]]'', izay nanana razambe manana endrika sy toe-batana malagasy aziatika, ary ireo mpanompo na ''[[Mainty (saranga)|Mainty]]'', izay nanana razambe afrikana, nosamborina avy tany amin' ny faritra hafa eto Madagasikara. Tsy mifototra amin’ ny endrika sy toe-batana anefa ny fanavahana ny Fotsy sy ny Mainty eo amin’ny Merina, hoy i Karen Middleton, fa raha amin'ny fananana fasam-pianakaviana: ny Fotsy nanana fasam-pianakaviana, fa ny Mainty dia ireo tsy nanana fasam-pianakaviana na efa nanangana fasana vao haingana. Nizara telo ny vahoaka merina, dia ny [[Andriana]], ny [[Hova]] (olona afaka), ary ny satanga ambany indrindra atao hoe [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevo]].
Ny saranga tsirairay dia nisy fizaràna koa avy eo. Mizara enina ny Andriana, izay samy nanana asa nolovaina, ary manao fifanambadian' ny mpihavana.
Ny fototry ny fomban-drazana ny Merina momba ny sarangam-poko Andriana sy Hova dia natsangan' ny mpanjaka [[Ralambo]] tamin' ny taonjato faha-16. Mpamory sy mpanorina fanjakana ny Andriana, tahaka ny mpanjaka Ralambo (1757-1600 tany ho any) namorona ny fanjakan' [[Imerina Roa Toko]], ka nampitambatra ny faritra roa: [[Avaradrano]] sy [[Vakinisisaony]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] (1675-170) dia namorona ny fanjakan' [[Imerina Efa-Toko]] tamin' ny fampivondronana ny faritra efatra: Avaradrano, Vakinisisaony, [[Marovatana]] ary [[Vonizongo]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1778-1810) dia namorona ny fanjakana [[Imerina Enin-Toko]] ka nampitambatra ny faritra enina: Avaradrano, Vakinisisaony, Marovatana, Vonizongo, [[Imamo]] ary [[Imerinatsimo]] na [[Vakinankaratra]]. Avy eo, ny mpanjaka [[Radama I]] dia nampivondrona fanjakana maro tao amin' ny Nosy ary namorona ny [[Fanjakan' i Madagasikara]].
Ny firaketana an-tsoratra tamin'ny taonjato faha-19 dia mampiseho fa ny Andevo dia mainty hoditra nohafarana, ary izy ireo no ampahatelon'ny fiarahamonina merina. Ny fiarahamonina merina dia nivarotra andevo tany amin' ny faritra avo ho an' ny Miozolmana sy Eorôpeana mpivarotra andevo any amin'ny morontsirak' i Madagasikara, ary nividy andevo afrikana tatsinanana sy atsimo-atsinanan' i Afrika tamin'izy ireo ho an'ny tanimboliny manokana teo anelanelan'ny 1795 sy 1895.
Ny fanambadiana sy ny firaisana ara-nofo teo amin'ny fotsy sy mainty dia fady. Ny Andriana miaraka amin' ny Andriana, manaraka fitsipika voafaritra mazava, ny Hova amin' ny Hova ary ny Mainty amin' ny Mainty. Ny Andevo, izay sata nihatra amin' ny olona aorian' ny fandikan-dalàna nataony na trosa tsy voaloany - ary izany na inona na inona fiaviany - dia samy nifanambady izy samy izy ihany koa.
Araka ny tatitra tamin' ny taona 2012 nataon'i Gulnara Shahinian – mpitarika manokana ny Firenena Mikambana momba ny endrika fanandevozana amin'izao fotoana izao, ny taranaky ny andevo taloha dia mbola mijaly ao anatin'ny fiarahamonina merina amin'izao fotoana izao, ary voailikilika ara-tsôsialy ny fanambadian'ny samy lahy na samy vavy.
=== Fombafomba sy vakoka ===
Ny [[Vazimba]] dia misongadina amin' ny tantara am-bava merina sy teo amin' ny fihevera' ny vahoaka. Voalaza fa ny Vazimba no mponina voalohany teto Madagasikara, taranaky ny tantsambo avy any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] izay mety nanana toe-batana [[pigmea]]. Amin'ny Malagasy sasany, ny Vazimba dia tsy heverina ho olombelona mihitsy, fa endrika zavaboary manana hery mahagaga.
Ao anatin' ny fito taona voalohany amin' ny fiainan' izy ireo, ny ankizilahy dia matetika forana amin' ny fombafomba iray izay angatahan' ny havany ny tsodrano sy ny fiarovan' ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]. Ny Merina koa dia mamono ny ombiny amin' ny fomba feno herisetra tsy mahazatra, avy eo mahandro sy mihinana ny henan' ilay omby aorian' izany.
Ny Merina dia mino fa tanin-drazany ny taniny ary maneho fanajana ny razambeny amin' ny fandevenana azy ireo any amin' ny fasam-pianakaviana izay matetika ao amin' ny tanàna niaviany. Maro no mino fa afaka miditra an-tsehatra amin' ny zava-mitranga eto ambonin' ny tany ny razana, na soa na ratsy, ary io finoana io no mamolavola ny fihetsika sy ny fisainan' ny Malagasy maro.
=== Sakafo ===
Ny sakafon' ny Merina dia tena anjakan' ny [[vary]] ka ny hoe "mihinam-bary" fotsiny no ilazana ny hoe "misakafo". Io foto-tsakafon' ny Merina io no tena zava-dehibe ka heverina ho masina, ary ny finoana iombonan' ny Merina dia milaza fa ny fihinanana vary no fanalahidin' ny fitondran-tena ara-moraly, ary ny Frantsay nibodo ny tanin' ny Merina dia matetika nambanina fa mihinanana mofo fa tsy vary. Ny henan' omby koa dia mandray anjara betsaka amin' ny sakafo merina, ary araka ny lovantsofina am-bava merina dia mpanompon' ny mpanjaka [[Ralambo]] no nahita fa azo hanina ny omby ka nizara izany fahalalana izany tamin' ny mpanjaka, izay nampahafantatra izany amin' ny sisa amin' ny fanjakany.
=== Asa fivelomana ===
Foto-tsakafon' ny Merina ny [[vary]], [[mangahazo]] ary [[ovy]]. Mamboly [[tongolo]] sy fanampin-tsakafo hafa koa izy ireo, ary asa fivelomana lehibe koa ny fiompiana [[omby]] sy [[kisoa]] sy [[biby fiompy]] hafa. Maro amin' ny Merina no mifindra monina an-tanàn-dehibe, izay ahitana orinasa sy orinasa.
=== Mozika ===
Ny [[hiragasy]] na ny [[vakodrazana]] dia mampifanaraka ny endrika mozika rehetra navoakan' ny Merina nandritra ny arivo taona. Ny zavamaneno nentim-paharazana merina dia ahitana ny [[valiha]], ny [[sodina]], ny [[lokanga]] ary karazana [[amponga]] maro. Tsy ny Merina manokana anefa no nampiasa ireo zavamaneno ireo fa ireo foko hafa eto amin' ny Nosy ihany koa. Tena nankasitrahan' ny Merina ireo [[tononkalo]] nalamin' izy ireo tamin' ny endrika [[hainteny]]. Tamin' ny fahatongavan' ny Eorôpeanina dia nandray ny [[pianô]] ny Merina ka noho izany dia namorona fomba fanaovana mozika miavaka izy ireo: ny [[ba gasy]], izay mozika hiraina ary ampiarahina amin' ny pianô.
=== Fitafiana ===
Tamin' ny andron' ny Vazimba, ny akanjo dia vita amin' ny zavamaniry ka ny rongony no manjaka amin' izany. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[tompomenakely]] merina, noho ny fandraisan' anjaran' ireo Aostrôneziana Indôneziana vao tonga, dia nampiasa [[landy]] be ny vahoaka.
Ny akanjo nentim-paharazana merina dia ny sikina, ny lamba ary ny salaka. Eto Madagasikara dia tahirin-kevitra tranainy vitsivitsy ihany no mampahatsiahy ny akanjon' ny razamben' ny Merina. Tsy fahita firy ny sary. Nitondra salaka sy sikina (kitamby, sarimbona) ny faritra rehetra manerana ny Nosy ka anisan' izany Imerina.
I Raintovo, ao amin'ny bokiny ''Antananarivo fahizay'' dia miresaka momba ireo mponin' Antananarivo izay nandoaka ny sofiny (haban-tsofina) mba ho lasa "Merina lava sofina" sy momba ireo [[tombokavatsa]] na [[tombokalana]] tsara tarehy izay nataon' ny tanora tamin' izany fotoana izany.
Toy izany koa, ny tanora merina dia zatra nanamainty nify amin' ny [[tambolo]] (''[[Buchnera]] teptostachia'') sy ny [[laingo]] (''[[Paederia]] bojeriana''). Ny vehivavy merina dia nandravaka ny sorony sy ny tratrany amin' ny tombokavatsa vita amin' ny fifangaroan' ny saribao sy ny ranom-[[Voanantay|boanantay]] (''Solanum nigrum'').[[Sary:Ethnic_groups_of_Madagascar_Map.png|vignette|Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara]]
== Jereo koa ==
'''Lohahevitra mifandray aminy'''
* [[Imerina-Ambaniandro]]
* [[Lisitr' ireo mpanjaka merina]]
* [[FANJAKAN’ I MADAGASIKARA]]
* [[Fanjakan' Imerina]]
'''Ny foko eto Madagasikara'''
* [[Antambahoaka]] - [[Antandroy]] - [[Antankarana]] - [[Antanosy]] - [[Antefasy]] - [[Antemoro]] - [[Antesaka]] - [[Bara]] - [[Beosy]] - [[Betsileo]] - [[Betsimisaraka]] - [[Bezanozano]] - [[Mahafaly]] - [[Makoa]] - [[Masikoro]] - [[Merina]] - [[Mikea]] - [[Sakalava]] - [[Sihanaka]] - [[Tanala]] - [[Tsimihety]] - [[Vezo]] - [[Zafimaniry]] - [[Zafisoro]].
'''Ny vahoaka hafa eto Madagasikara'''
* [[Sinoa eto Madagasikara]]
* [[Vazaha eto Madagasikara]]
* [[Karàna]]
'''Samihafa'''
* [[Jiosy malagasy]]
== Boky azo anovozan-kevitra ==
* Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). ''Madagascar'' (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. <nowiki>ISBN 978-1-84162-197-5</nowiki>.
* Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, ''Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar)'', Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (<nowiki>ISBN 2-85194-307-3</nowiki>) (Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002).
* Didier Mauro et Emeline Raholiarisoa, ''Madagascar, parole d'ancêtre merina : amour et rébellion en Imerina'', Anako, Fontenay-sous-Bois, 2000, 158 p. + 1 CD audio (<nowiki>ISBN 2-907754-65-3</nowiki>).
* Emmanuel Ramilison (Pastor), ''Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina'', Imprimerie Ankehitriny, 1951.
* Georges Ramamonjy, "De quelques attitudes et coutumes merina", dans ''Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive)'', série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181-196.
* J. P. Raison, "L'enracinement territorial des populations merina (Hautes Terres centrales malgaches). Fondements, modalités et adaptations", dans ''Espace géographique'', 1986, vol. 15, n° 3, p. 161-171.
* Jean Paulhan (trad. du malgache), ''Les hain-teny merinas : poésies populaires malgaches'', Paris, P. Geuthner, 2007, 457 p. (<nowiki>ISBN 978-2-7053-3782-7</nowiki>) (Texte malgache et trad. française en regard, facsimile de l’édition de 1913).
* Jean Paulhan, ''Le repas et l'amour chez les Mérinas'', Montpellier, Fata Morgana, 2005 (1re éd. 1971, d’un manuscrit datant de 1912 ou 1913).
* Joseph Rasamimanana (Dr.) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), "Ny Andriantompokoindrindra", 1909, 50 pages.
* Louis Molet, "Le feu domestique et la cuisine chez les Merina (Madagascar)", dans ''La cuisine : vocabulaire, activités, représentations'', in Asie du Sud-Est et Monde Insulindien (Paris), 1978, vol. 9, n° 3-4, p. 49-66.
* Marianne Skjortnes, "Gender and social change in Merina rural society", in ''Repenser "la femme malgache": de nouvelles perspectives sur le genre à Madagascar'' = ''Rethinking "la femme malgache": new views on gender in Madagascar'', Institut de civilisations, Musée d'art et d'archéologie, Université d'Antananarivo, 2000, p. 219-238.
* Maurice Bloch, ''From blessing to violence : history and ideology in the circumcision ritual of the Merina of Madagascar,'' Cambridge University Press, Cambridge, New York, 1986, 214 p. (<nowiki>ISBN 0521314046</nowiki>).
* Ogot, Bethwell A. (1992). ''Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century''. Paris: UNESCO. <nowiki>ISBN 9789231017117</nowiki>.
* Pier Martin Larson, "Desperately seeking 'the Merina' (Central Madagascar): reading ethnonyms and their semantic fields in African identity histories", in J''ournal of Southern African Studies'', vol. 22, n° 4, décembre 1996, p. 541-560.
* Pier Martin Larson, ''History and memory in the age of enslavement: becoming Merina in highland Madagascar, 1770-1822'', Heunemann, Portsmouth ; James Currey, Oxford ; David Philip, Le Cap, 2000, XXXII-414 p. (<nowiki>ISBN 0-325-00216-9</nowiki>).
* Raombana (l'historien), ''Histoires'', 3 Volumes, 1809-1855.
* Ravelojaona (Pasteur), ''Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy'', Encyclopedic Dictionary, 5 Volumes, 1937-1970.
== Loharano sy fanamarihana ==
[[Catégorie:Fiteny]]
[[Catégorie:Madagasikara]]
[[sokajy:Foko ao Madagasikara]]
pa03wcpd1a34syd978ax6g4uh8uh5km
Mumbai
0
5625
1046553
998946
2022-07-26T06:05:43Z
Gerd Eichmann
17381
gallery added
wikitext
text/x-wiki
{{vangovango|India}}
{{infobox tanàna
|sary = Mumbai Skyline.jpg
|tanàna = Mombay <br /> मुंबई <br /> Mumbaī
|firenena = India
|ben'ny tanàna = Shumba Raul
|velarana = 603,4 {{km2}}
|isam-ponina = 13.662.885
|faritany = Maarashtra
}}
I '''Mombay''' ([[fiteny Marathi|Marathi]]: मुंबई, Mumbaī [{{api|mumbəi}}], dia [[tanàna]] any [[India]].
<br><gallery class=center caption="Mombay - Mumbai">
Bombay-02-Gateway of India-Hotel Tadsch Mahal-1976-gje.jpg
Bombay-04-Gateway of India-1976-gje.jpg
Bombay-06-Markt-Granataepfel-1976-gje.jpg
Bombay-08-Markt-1976-gje.jpg
Bombay-10-Victoria-Station-1976-gje.jpg
Bombay-12-Elephanta-Hoehle-1976-gje.jpg
Bombay-14-Elephanta-Hoehle-Trimurti-1976-gje.jpg
</gallery>
[[Sokajy:Tanàna ao India]]
0gw3m8ku6wyta324j97zz84g0ekjnu2
Torkia
0
158935
1046554
1046243
2022-07-26T08:45:54Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Flag of Turkey.svg|vignette|306x306px|Sainam-pirenen' i Torkia]]
[[Sary:Carte de la Turquie FR.png|vignette|375x375px|Sarin-tanin' i Torkia (teny frantsay)]]
[[Sary:Turkey - Location Map (2013) - TUR - UNOCHA-tr.svg|vignette|283x283px|Toerana misy an' i Torkia (amin' ny teny tiorka)]]
I '''Torkia''', na '''Repoblika Torka''', dia firenena iray eo amin' ny tapany andrefana (ao [[Atsinanana Akaiky]]) amin' i [[Azia Andrefana]]. Misy ampahany amin’ ny tanin’ ity firenena ity ao amin’ ilany atsinanana amin’ i [[Eorôpa]]: voazaran’ ny [[Andilan-dranomasin' i Bosphore]] ho roa (adrefana sy atsinanana), ohatra, i [[Istambul]] renivohitra. Mizara sisin-tany amin' i [[Grisia]], amin' i [[Bolgaria]], amin' i [[Jeorjia|Jeôrjia]], amin' i [[Armenia]], amin' i [[Azerbaijàna]], amin' i [[Iran|Iràna]], amin' i [[Irak|Iràka]] ary amin' i [[Siria]] izy. Ny ranomasina manodidina azy dia ny [[Ranomasina Mainty]], ny [[ranomasin'i Marmara|Ranomasin' i Marmara]], ny [[Ranomasina Egea]] ary ny [[Ranomasina Mediteranea]].
Ny vohon-tanin’ i Torkia dia anjakan’ ireo [[Tendrombohitra Ararata]], izay ao amin’ ny tapany atsinanana, ka manana haambo 5 165 m ny tampona avo indrindra amin’ izany.
Avy any [[Azia Afovoany]] ny mponina any Torkia. Ahitana vondrom-poko bediabe ny ao amin’ io firenena io, ka isan’ izany ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]], ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]], ny [[Grika (vahoaka)|Grika]], ny [[Jiosy]] ary ny [[Korda (vahoaka)|Korda]]. Ny [[silamo]] no fivavahan’ ny maro any Torkia (98 %). Ny [[fiteny tiorka]] no teny ôfisialin' i Torkia. Atao hoe ''Türkiye'' sy ''Türkiye Cumhuriy'' izy amin' ny [[fiteny tiorka]].
Seha-pamokarana lehibe indrindra any Torkia ny [[fambolena]], indrindra ny fambolena [[varimbazaha]], sy ny [[jono]].[[Sary:Turkey (orthographic projection).svg|thumb|I Torkia eo anivon' izao tontolo izao]]
== Jereo koa ==
<big>'''Firenena ao Azia:'''</big>
* [[Afganistàna]] - [[Arabia Saodita]] - [[Armenia]] - [[Azerbaijàna]] - [[Bangladesy]] - [[Bareina]] - [[Botàna]] - [[Broney]] - [[Emirata Arabo Mitambatra]] - [[Filipina]] - [[Iemena]] - [[India]] - [[Indônezia]] - [[Iràka]] - [[Iràna]] - [[Israely]] - [[Japàna]] - [[Jôrdania]] - [[Kambôdia]] - [[Katara]] - [[Kazakstàna]] - [[Kirgizistàna]] - [[Kôety]] - [[Kôrea Atsimo]] - [[Kôrea Avaratra]] - [[Laôsy]] - [[Libàna]] - [[Maldiva]] - [[Malezia]] - [[Mianmara]] - [[Môngôlia]] - [[Nepaly]] - [[Ômàna]] - [[Ozbekistàna]] - [[Pakistàna]] - [[Palestina (fanjakana)]] - [[Rosia]] - [[Sina]] - [[Singaporo]] - [[Siria]] - [[Srilanka]] - [[Tailandy]] - [[Taioàna]] - [[Tajikistàna]] - [[Torkia]] - [[Torkmenistàna]] - [[Vietnamy]].
'''Lohahevitra hafa:'''
* [[Kristianisma any Torkia]]
*[[Anatôlia]] na [[Azia Minora]]
'''Kôntinenta eto an-tany'''
* [[Afrika]]
* [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]])
* [[Azia]]
* [[Eorôpa]]
* [[Ôseania]]
* [[Antarktika]]
{{vangovango}}
[[Sokajy:Firenena]]
[[Sokajy:Firenena ao Azia]]
[[Sokajy:Torkia]]
ply7tdustu7u2h0w1hl9blaazzdh6tl
Vivekananda
0
198369
1046552
734228
2022-07-26T03:44:17Z
Mashkawat.ahsan
28693
sary #WPWP
wikitext
text/x-wiki
{{infobox olona
|sary= Swami Vivekananda-1893-09-signed.jpg
|anarana=Vivekananda
|teraka=12 Janoary 1863
|maty=4 Jolay 1902
|firenena=India
|mpiaraka=
|asa=
* [[filôzôfy]]
|taona niasàna=
}}
'''Vivekananda''' dia filôzôfy mizaka ny zom-pirenen'i [[India]] teraka ny 12 Janoary 1863 tao [[Kolkata]] ary maty ny 4 Jolay 1902 tao [[Howrah]]
== Jereo koa ==
* [[Biôgrafia]]
===Rohy ivelany===
* Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0cdfl]
[[sokajy:Biôgrafia]]
{{vangovango}}
[[sokajy:filôzôfy]]
[[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1863]]
[[sokajy:Maty tamin'ny taona 1902]]
5i1o0k902fbkp6zprrd2a7x6706agqd
Tantaran'ny vahoaka jiosy
0
264142
1046556
1013576
2022-07-26T09:05:59Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
Ny t'''antaran' ny vahoaka jiosy''' dia tantaran' ny [[Jiosy]] na [[Israelita|vahoakan' i Israely]] izay maharitra eo amin' ny 3 000 taona eo, nanomboka tamin' ny taona 1200 tal. J.K. hatramin' izao fotoana izao. Ny firesahana voalohany ny fisiany ivelan' ny fitantaràn'ny [[Baiboly]] dia hita amin' ny tsangambaton' i Merenptah izay naorina tamin'ny taonjato faha-13 tal. J.K. Araka ny lovantsofina jiosy dia i [[Abrahama]] sy i [[Isaka zanak'i Abrahama|Isaka]] ary i [[Jakoba (patriarka hebreo)|Jakoba]] no nipoiran' izy ireo.
== Ny fanjakàn'i Israely tamin'ny Andro Taloha ==
=== Fanjakan'i Israely mitambatra ===
[[Sary:Kingdom of Israel 1020 map.svg|vignette|Fanjakan'i Israely mitambatra]]
Ny Fanjakan'i Israely mitambatra dia naorin'ny Israelita tamin'ny taona 1050 tal. J.K. any ho any. Nandimby ny vanim-potoan'ny [[mpitsaran'i Israely]] io fanjakana io ka i [[Saoly]] (na [[Saola]]) no mpanjaka voalohany nanapaka azy.
==== Ny fanjakan'i Saoly ====
Tamin'ny taona 1020 tal. J.K. hatramin'ny taona 1010 tal. J.K. no nitondran'i Saoly ny Fanjakan'i Israely mitambatra. Natambatr'i Saoly ny [[Fokon'i Israely|foko roa ambin'ny folon'i Israely]]. Ny fanafihana ara-miaramila no tena nimasoany ka ny [[Filistia|Filistina]] no fahavalo malaza tamin'ireo nifanandrina taminy.
==== Ny fanjakàn'i Davida ====
Nanomboka tamin'ny taona 1010 tal. J.K. hatramin'ny taona 970 tal. J.K. no nanjakan'i [[Davida (Baiboly)|Davida]] taorian'ny nahafatesan'i Saoly. Nanitatra ny fanjakany izy, nandritra ny fotoana nanjakany, tamin'ny alalan'ny ady nifanaovany tamin'ireo firenena mpifanolo-bodirindrina amin'ny faritry ny fanjakany, sady nampandry tany ka isan'ireo tanàna azony tamin'izany i Jerosalema izay nataony renivohitry ny fanjakàny.
[[Sary:Francois Vatable, reconstructie van de tempel van Salomo (detail).jpg|vignette|239x239px|Tempolin'i Solomona]]
==== Ny fanjakàn'i Solomona ====
Nanomboka tamin'ny taona 970 tal. J.K. ka hatramin'ny taona 931 tal. J.K. no nanjakan'i [[Solomona]] (na [[Salômôna]]). Nahatratra ny famirapiratana fara tampony ny Fanjakan'i Israely tamin'ny alalan'ny fanangonana harena sy ny fifanakalozana ara-barotra nifanaovany tamin'ny manodidina azy. I Solomona no nanamboatra ny [[Tempolin'i Jerosalema]] voalohany. Tamin'ny faramparan'ny fotoana nitondrany dia nitaraina noho ny fitakiana hetra be loatra ny vahoaka. Nivaky roa ny fanjakana taorian'ny nahafatesan'i Solomona, noho ny fihoa-pampan'ny hetra notakina sy ny habibiana hafa nataon'ny mpandimby azy. Teraka ny [[Fanjakan'i Jodà]] sy ny [[Fanjakan'i Israely (Samaria)|Fanjakan'i Israely]] (na [[Fanjakan'i Samaria]]).
=== Ny fanjakana roa atsimo sy avaratra ===
[[Sary:Kingdoms of the Levant Map 830.xcf|vignette|Fanjakan'i Israely sy Fanjakan'i Jodà tamin'ny taonjato faha-9 tal. J.K.]]
==== Ny fanjakàn'i Samaria ====
Ny fanjakan'i Samaria na fanjakana Avaratra dia naorin'ny Israelita tao amin'ny tapany avaratr'i [[Kanaana]]. Naharitra 200 taona io fanjakana io, izay nisy nanomboka tamin'ny taonjato faha-10 tal. J.K. sy rava tamin'ny taonjato faha-8 tal. J.K. (taona 930 - 720 tal. J.K.). I Sikema no renivohiny talohan'ny nisafidianan'i [[Jeroboama I|Jeroboama]] an'i Tirtsa (na Tirza). Taty aoriana dia nanorina ny tanànan'i Samaria i [[Omry]] ka lasa renivohitry ny fanjakana io tanàna io hatramin'ny nanorenana azy ka hatramin'ny [[Fahababoana tany Asiria|namaboan'ny Asiriana]] azy. Ravan'ny [[Asiria|Asiriana]] tamin'ny taona 720 tal. J.K. ny Fanjakan'i Samaria.
==== Ny fanjakan'i Jodà ====
Ny fanjakan'i Jodà na fanjakana Atsimo dia naorin'ny Israelita ka naharitra teo anelanelan'ny taona 931 sy 586 tal. J.K. Taorian'ny vanimpotoam-pandrosoana teo ambany fifehezan'ny fanjakana [[Asiria|Asiriana]] vaovao dia noravan'ny Babiloniana izy tamin'ny andron'i [[Nebokadnetsara II]] tamin'ny ady nifanaovan'i Egiptiana sy ny [[Babilona|Babiloniana]].
== Ny fahababoana babilôniana ==
[[Sary:Tissot The Flight of the Prisoners.jpg|vignette|233x233px|Fanaovan-tsesitany ny Jiosy tamin'ny nandravana an'i Jerosalema sy ny Tempolin'i Sôlômôna.]]
Ny [[fahababoana tany Babilôna]] dia fotoana nanaovana sesitany olona maro, avy amin'ny [[Fanjakan'i Jodà]] izay efa rava, ho any [[Babilôna]].
==== Fanaovan-tsesitany voalohany ====
Tamin'ireo folo taona farany amin'ny taonjato faha-7 tal. J.K. dia nazeran'i [[Babilôna]] i [[Asiria]]. Natahotra ny hiakaran'ny empira vaovaon'i Babilôna i Egipta ka nandray ny fifehezana ny tanin'i Asiria hatramin'ny onin'i [[Eofrata]] ao Siria, nefa nanafika azy i Babilôna. Taorian'ny nadresen'ny Babilôniana ny tafiky ny [[farao]] Nekao tao Karkemisy tamin'ny taona 605 tal. J.K. dia nanomboka naneho fanajana an'i [[Nebokadnetsara II]] i [[Joiakima]] mpanjakan'i Jodà. Nisy ampahany tamin'ny tanora andriana tao Jodà nentina tany Babilôna. Niady tamin'i Babilôna indray i Egipta ka nandresy azy tamin'ny taona 601 tal J.K., dia nikomy tamin'i Babilôna i Jodà, ka niteraka fanaovam-pahirano an'i Jerosalema mandritra ny telo volana izany, nanomboka tamin'ny faran'ny taona 598 tal. J.K.<ref><small>Geoffrey Wigoder, ''The Illustrated Dictionary & Concordance of the Bible'' Pub. by Sterling Publishing Company, Inc. (2006)</small></ref>. Azon'i [[Nebokadnetsara II|Nebokadnetsara]] tamin'ny faha-2n'ny [[Tetiandro hebreo|volana Adara]] (16 Marsa) taona 597 tal. J.K. i Jerosalema<ref><small>Philip J. King, ''Jeremiah: An Archaeological Companion'' (Westminster John Knox Press, 1993), p. 23.</small></ref> ka nobaboiny miaraka amin'ny [[Tempolin'i Jerosalema|Tempoly]], ary i [[Joiakina]] sy ny tandapany ary ny olona tsongoimbolo hafa koa, dia nentina tany Babilôna<ref><small>''The Oxford History of the Biblical World'', ed. by Michael D Coogan. Pub. by Oxford University Press, 1999. p. 350</small></ref>.
==== Fanaovan-tsesitany faharoa sy fahatelo ====
Notendrena ho mpanjaka hisolo an'i Joiakina i [[Zedekia]] (na Sedekiasa), nefa ireo olona nasesitany tany Babilôna dia nihevitra an'i Joiakina ho mpanjakany na lohany ihany. Nikomy tamin'i Babilôna i Zedekia ka nikambana tamin'ny [[farao]] Hofra. Nandresy an'i Egipta sady nanao fahirano an'i Jerosalema fanidroany i Nebokadnetsara. Izany faheresena izany dia niteraka ny fandravana ny tanàna tamin'ny taona 587 tal. J.K. sy fanapotehana ny [[Tempolin'i Jerosalema|Tempoly]].ôNosamborina i [[Zedekia]] sy ireo zanany izay novonoina teo imasony, avy eo nopotsirina ny masony ka nentina tany Babilôna niaraka tamin'ny babo maro hafa koa (Jeremia 52.10-11). Nisy koa fanaovan-tsesitany fahatelo izay niseho tokony ho tamin'ny taona 581 tal. J.K. Ny totalin'ny olona natao sesitany hatramin'izay dia 20 000 any ho any<ref><small>Geoffrey Wigoder (dir), ''Dictionnaire Encyclopédique du Judaïsme'', Éditions du Cerf, <nowiki>ISBN 2204045411</nowiki>, p. 1250,</small></ref>.
==== I Jodea lasa faritany babilôniana sy ny fahataperan'ny sesitany ====
Lasa faritany fehezin'i Babilôna i Jodà ka nonomboka nantsoina hoe ''Iehoda'' (''Yehud'' izany hoe [[Jodea]]), dia tapitra teo ny [[Fanjakan'i Jodà]] mahaleo tena. Nanendry governora voalohany i [[Babilôna]], dia i Gedalia izay Jodaita tao Jodà. Fotoana fohy taty aoriana dia nisy tamin'ireo sisa velona tamin'ny fianakavia-mpanjaka no namono an'i Gedalia sy ny Babilôniana mpanolotsaina azy, ka maro ny Jiosy nandositra tany Egipta. Tamin'ny folo taona faharoan'ny taonjato faha-6 tal. J.K. dia nisy Jiosy maro tany ôsy Egipta, ankoatr'ireo Jiosy nitoetra tao Jodea; izany no nanombohan'ny fisian'ny Jiosy any am-pielezana.[[Sary:Cyrus II le Grand et les Hébreux.jpg|vignette|224x224px|i Kirosy Lehibe sy ireo Hebreo]]
==== Fifaranan'ny fahaba boana ====
Natsahatry ny mpanjaka [[Persia|persiana]] [[Kirosy Lehibe]] ny sesitany tamin'ny taona 538 tal. J.K.<ref name=":0"><small>[https://web.archive.org/web/20181103074019/https://www.biu.ac.il/js/rennert/history_4.html "Second Temple Period (538 BCE. to 70 CE) Persian Rule"]. Biu.ac.il. Notsidihina 21/01/2014.</small></ref>, iray taona taorian'ny nahazoany an'i Babilôna<ref><small>''Harper's Bible Dictionary'', ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103</small></ref>. Tamin'ny nanapahan'i Zorobabela (taranaky ny mpanjaka [[Davida (Baiboly)|Davida]]) sy i Josoa mpisorona (taranak'ireo mpisoronabe), no nifarana ny fahababoana ka namboarina ny [[Tempoly Faharoa|Tempoly faharoa]]<nowiki/>n'i Jerosalema tamin'ny taona 521 tal. J.K. hatramin'ny taona 516 tal. J.K.<ref name=":0" />.
== Vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa ==
Ny fanombohan'ny vanimpotoan'ny Tempoly faharoa dia nifanandrify koa amin'ny fanavaozam-pivavahana sy fanadiovana ara-poko. Tsy navela hiditra ao amin'ny Fivoriam-be ny mponina ao amin'ny faritra avaratra (fanjakan'i Samaria taloha) ka tokony ho ireo no lasa [[Samaritana]] taty aoriana.
Ny fanapahana ny faritanin'i Jodea dia nifandimbiasan'ny fanjakana samihafa.
Maro ireo antoko teo amin'ny fivavahana jiosy izay nifaninana hahazo ny fitondrana sy ny famaritana ny tena jodaisma marina.
Tamin'izany fotoana izany ihany koa no nipoiran'ny antoko mesianista atao hoe [[Kristianina|Kristiana]] taty aoriana izay nandray ny [[Jentilisa]] koa ho isany na dia nisy aza ireo izay nanohy nitandrina ny [[Lalàn'i Mosesy|Lalàna]] jiosy.
=== Fikomiana sy fahazoana fahaleovan-tena ===
==== Fifampikasohan'ny kolontsaina grika sy jiosy ====
Tamin'ny taona 332 tal. J.K. dia nadresy an'i [[Persia]] i [[Aleksandra Lehibe]] avy any Makedônia. Rehefa maty i Aleksandra dia nizara tamin'ireo mpitari-tafiny ny faritra nanjakany ka niforona tamin'izany ny fanjakan'ny [[Seleokida]] (na Seleosidy). Izany fandresen'i Aleksandra izany dia nahatonga ny kolontsaina grika hiely any Atsinanana. Nandritra izany fotoana izasny dia nisy akony tamin'ny firehan'ny fivavahan'ny [[jodaisma]] sasany ny filozofia grika izay nivoatra tamin'ny taonjato faha-3 tal. J.K. indrindra ny Jiosy tany am-pielezana tany Aleksandria, ka niteraka ny fandikana ny [[Baiboly hebreo]] amin'ny teny grika, dia ny [[Septoaginta|Septoajinta]] izany.
I [[Filo avy any Aleksandria]] dia isan'ny mpiaro ny fiarahan'ny fisainana helenistika sy ny teolojia jiosy.
==== Ny fikomian'ny Makabeo ====
Ny [[fikomian'ny Makabeo]] dia fikomiana nataon'ireo [[Jiosy]] hanoherana ny fanjakan' ireo [[Seleokida]] tao [[Palestina]] teo anelanelan'ny taona 175 sy 140 tal. J.K., nanoherana ny fampidirana kolontsaina grika ao amin'ny kolontsaina jiosy sy niadian'ny Jiosy mpandala ny fomban-drazana tamin'ny Jiosy helenista, fony ilay [[seleokida]] atao hoe [[Antiokosy IV Epifanesy]] (na Antiokosa IV Epifana) mpanjakan'i Siria no nifehy an'i [[Jodea]] (na Jodia). Ny mpitarika izany fikomiana izany dia i [[Matatia]] (na Matatiasy) (izay mpisorona avy amin'ny taranak'i Jehojariba) sy ny zananilahy, indrindra i [[Jodasy Makabeo]] (na Joda Makabeo) sy i [[Simona Makabeo]]. Nanatevina izany ireo [[Jiosy]] atao hoe [[Hasideana]]. Izany fikomiana izany dia niafara tamin' ny fahazoan'ny Jiosy fahaleovantena indray sy nanadiovana ny fivavahana jiosy tsy hahitana fomba grika ka niteraka ny fiorenan'ny fanapahan'ny fianakaviana [[hasmoneana]].
==== Ny Hasmôneana ====
Maty i Matatià iray taona taorian'ny nipoahan'ny fikomian'ny Makabeo dia i [[Jodasy Makabeo]] no nandimby azy. Maro ny ady natrehin'i Jodasy Makabeo talohan'ny hahazoany an'i Jerosalema sy hamerina indray ny fanompoam-pivavahana jiosy ao amin'ny [[Tempoly Faharoa|Tempoly]] tamin'ny taona 164 tal. J.K. I [[Jonatàna Makabeo|Jonatàna]], izay nandimby an'i Jodasy Makabeo, no nisalotra voalohany ny anaram-boninahitra hoe [[Mpisoronaben'i Israely|mpisoronabe]] nandritra ny folo taona teo anelanelan'ny taona 152 sy 142 tal. J.K. I Simona Makabeo kosa no mpanjaka sy mpisoronabe voalohany.
=== Ireo antoko teo amin'ny tontolo jiosy ===
==== Ny Sadoseo ====
Ny [[Sadoseo]] dia antokon'ny mpitondra fivavahana avy amin'ireo saranga ambony ao amin'ny [[Mpisorona jiosy|mpisorona]]<ref><small>Pierre Maraval et Simon Claude Mimouni, ''Le christianisme ancien des origines à Constantin'', éd. P.u.f./Nouvelle Clio, 2007, <abbr>p.</abbr> 34.</small></ref>. Ny fiantombohan'ny taonjato faha-2 tal J.K. tamin'ny niakaran'i Simona II teo amin'ny fitondrana tamin'ny nahazoan'ny [[Seleokida]] an'i [[Jodea]] no nanombohan'ny fisian'ny Sadoseo<ref><small>Talmud, ''Pirqé Avot'', I et II.</small></ref>. Nanohana ny fanjakan'ireo Seleokida ny Sadoseo ka nifandrafy tamin'ny fitondrana hasmôneana mba hahatonga azy ireo hikambanana kokoa amin'ny fanjakan'i [[Heroda Lehibe]]. Naripaky ny [[Zelota]] sy ny [[Sikara]] ny Sadoseo tamin'ny ady voalohany nifanaovan'ny Jiosy sy ny Romana teo anelanelan'ny taona 66 sy 73<ref><small>Simon Claude Mimouni, ''Le judaïsme ancien du <abbr>vie</abbr> siècle avant notre ère au III<abbr>e</abbr> siècle de notre ère : Des prêtres aux rabbins'', éd. P.u.f./Nouvelle Clio, 2012, <abbr>p.</abbr> 233.</small></ref>. Nanjavona ny Sadoseo tamin'ny faharavan'ny [[Tempoly Faharoa]] tamin'ny taona 70 taor. J.K.
==== Ny Fariseo ====
Ny [[Fariseo]] dia ireo [[Jiosy]] amin'ny antoko iray tamin'ny taonjato faha-2 tal. J.K. sy ny taonjato voalohany taor. J.K. Tsy mazava ny tena fiavian'ny Fariseo, sahala amin'ny an'ny [[Sadoseo]] koa<ref><small>Michael Wise, Martin Abegg et Edward Cook, ''Les Manuscrits de la mer Morte'', Paris, éd. Perrin, 2003, <abbr>p.</abbr> 29.</small></ref>. Nisandratra amin'ny maha antoko azy ny Fariseo taorian'ny fikomian'ny [[Makabeo]] sy ny fiakaran'ny taranaka hasmoneana teo amin'ny fitondrana tao [[Jodea]]. Ny petra-kevitra sasany dia milaza fa taranaky ny [[Hasideana|Hasidima]] ("Tia vavaka") izay nanda tsy nanaraka ny fomba amam-panao grika teo ambany fanapahan'i [[Antiokosy IV Epifanesy]] ny Fariseo<ref><small>Simon Claude Mimouni, ''Le judaïsme ancien du <abbr>VIe</abbr> siècle avant notre ère au <abbr>IIIe</abbr> siècle de notre ère'', 2012, Paris, éd. PUF, <abbr>p. 234</abbr></small></ref>.
Ny Fariseo dia tsy nifanaraka tamin'ny [[Sadoseo]] sy ny [[Eseniana]], noho ny tsy fitovian'ny fampianarany, indrindra momba ny ''[[halakha]]''<ref><small>Joachim Schaper, "The Pharisees", dans ''The Cambridge History of Judaism : The Early Roman Period'', <abbr>vol.</abbr> 3, Cambridge University Press, 1999 (<nowiki>ISBN 978-0521243773</nowiki>), <abbr>p.</abbr> 402-427, <abbr>p.</abbr> 407</small></ref>. Nisafidy ny hampifanaraka ny fototry ny ''halakha'' amin'ny zava-misy ny Fariseo manoloana ny fiovana ara-piarahamonina sy ara-toekarena nisy tamin'izay, mba hahatonga azy ireo tsy hilaozan'ny toetrandro<ref><small>Joachim Schaper, "The Pharisees", dans ''The Cambridge History of Judaism : The Early Roman Period'', <abbr>vol.</abbr> 3, Cambridge University Press, 1999 (<nowiki>ISBN 978-0521243773</nowiki>), <abbr>p.</abbr> 402-427, <abbr>p.</abbr> 409</small></ref>. Ny lalàna am-bava ([[Torah am-bava]] izay atao hoe koa "lovantsofin'ny razana") no iankinany amin'izany.
==== Ny Eseniana ====
Ny [[Eseniana]] dia Jiosy niaina anaty fahantrana an-tsitrapo sady manatanteraka sady mifady ny fahafinaretana eto amin'izao tontolo izao. Araka an'i [[Flavio Josefa]] dia tsy tamin'ny tanàna iray no nanorim-ponenana ny Eseniana fa nonina tamin'ny tanàna rehetra<ref><small>Flavius Josèphe, ''Guerre des Juifs'', [http://remacle.org/bloodwolf/historiens/Flajose/guerre2.htm#VIII Livre 2, chap]. VIII, 2-13 ([http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fremacle.org%2Fbloodwolf%2Fhistoriens%2FFlajose%2Fguerre2.htm%23VIII vakio eto]).</small></ref> <ref><small>Norman Golb, ''Qui a écrit les manuscrits de la Mer morte ? : Enquête sur les rouleaux du désert de Juda et sur leur interprétation contemporaine'', Paris, Plon, 1998 (<nowiki>ISBN 9782259183888</nowiki>), <abbr>p.</abbr> 3</small></ref>. Ny Eseniana fantatr'i [[Plinio Zokiolona]] dia nonina tao amin'ny morontsiraka andrefan'ny [[Ranomasina Maty]] somary lavitra ny sisin-dranomasina, tao amin'ny tanànan'i Engaddi<ref><small>Pline l'Ancien, ''Histoire naturelle'', [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/plineancien/livre5.htm Livre 5] [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fremacle.org%2Fbloodwolf%2Ferudits%2Fplineancien%2Flivre5.htm tahiry]], <abbr>XV</abbr></small></ref> <ref><small>Norman Golb, ''Qui a écrit les manuscrits de la Mer morte ? : Enquête sur les rouleaux du désert de Juda et sur leur interprétation contemporaine'', Paris, Plon, 1998 (<nowiki>ISBN 9782259183888</nowiki>), <abbr>p.</abbr> 15.</small></ref>.
Namolavola fiheverana sy finoana izay niafina nandritra ny fotoana ela ny Eseniana, noho izy ireo nanao fianianana tsy hamboraka amin'olon-kafa izany ivelan'ny fikambanana. Mihevitra izy ireo fa izy no fikambanan'ny Fanekena Vaovao izay havaozina isan-taona (4Q 226, 16-18) sy tarihin'ny vondro-mpisorona eo afovoan'ny tontolo ifandrotehan'ny fanahin'ny Fahazavana sy ny fanahin'ny Haizina<ref><small>François Blanchetière, ''Enquête sur les racines juives du mouvement chrétien'', Paris, Cerf, 2001 <abbr>p. 45.</abbr></small></ref>. Heverina ho asasoratry ny Eseniana ny ankamaroan'ny [[Soratanam-piraketan'ny Ranomasina Maty|soratanam-piraketana hita tao Komràno]]. Araka ny hevitr'i André Paul dia maneho fifandraisana amin'ny firehana gnostika ny soratra tao [[Komràno]]. Hita ao ny [[gnôstisisma]] jiosy amin'ny endrika talohan'ny fivavahana kristiana<ref><small>André Paul, ''Qumrân et les esséniens : L'éclatement d'un dogme'', Paris, Cerf, 2008 (<nowiki>ISBN 978-2-204-08691-2</nowiki>), <abbr>p.</abbr> 127</small></ref>.
==== Ny Zelôta ====
Ny [[Zelôta]] dia vondrona ara-pôlitika sy ara-pivavahana tamin'ny andron'i [[Herôda Lehibe|Heroda Lehibe]] (nanapaka teo anelanelan'ny taona 37 sy 4 tal. J.K.). Nalaza tamin'ny fanoherana ny Rômana tao [[Jodea]] tamin'ny taonjato voalohany taor. J.K. izy ireo. Niantso fikomiana ny Zelôta notarihin'i Jodasy avy any Galilea. Ny fanekena ny fahefan'ny emperora romana, izay mpanompo sampy, hoy izy ireo, dia midika fandavana ny fahefan'Andriamanitra. Nisy antokon'ny Zelôta atao hoe [[Sikara]] (na Sikera) izay nampiasa ny asa fampihorohoroana ka namono Rômana sy Jiosy heveriny ho niray tsikombakomba tamin'ny Rômana.
Na dia nanohy ny fanenjehana sy ny famonoana ny antoko jiosy hafa aza ny Zelôta, dia niaro an'i Jerosalema ambara-pahatongan'ny faharavan'io tanàna io tamin'ny taona 70 taor. J.K. Nanohitra sy niady tamin'i Tito (emperora romana) amin-kerim-po izy ireo nandritra ny fahirano sy taorian'ny nahazoan'ny Rômana an'i Jerosalema tamin'ny taona 70 taor. J.K. Nisy ny vondrona zelota niaro ny tobim-pamaharana jiosy atao hoe [[Masada]] (hebreo: מצדה / ''Mitsada'') izay nataon'ny tafika romana fahirano hatramin'ny taona 73 taor. J.K. ka nisafidy ny famonoan-tena toy izay hitolo-batana.
== Loharano sy fahamarihana ==
aoxz7jaumrfj6nzbbuiv74lhv4i9poa
Kristianisma any Torkia
0
280408
1046555
1013353
2022-07-26T08:50:18Z
Thelezifor
15140
wikitext
text/x-wiki
Ny '''kristianisma any Torkia''' dia manana tantara lava izay nanomboka tamin' ny taonjato voalohany. Amin' izao [[Andro Vaovao|andro vaovao]] izao, ny hamaroan' ny [[Kristianisma|Kristiana]] any [[Torkia]] dia nihena avy amin' ny 20 % hatramin' ny 25 % mankamin' ny 3 % hatramin' ny 5,5 % ankehitriny, ka mifandraika amin' ny isa 200 000 hatramin' ny 320 000 izany.
Sarotra ny mamantatra ny tena isan' ny Kristiana any [[Torkia]], noho ny antony maro, indrindra satria tsy misy fanisana ôfisialy momba izany ny any Torkia izay firenena laîka. Mahasarotra ny fanisana koa fisian' ireo [[Finoana silamo|Miozolmana]] lasa Kristiana nefa manafina ny finoany noho ny tahotra ny fanavakavahana na ny fanerena ataon' ny fianakaviana. Ny antony hafa dia satria ny fanisana azo jerena dia tsy azo antoka: ny ankamaroan' ny vahiny avy amin' ny firenena ivelany dia tsy voaisa, indrindra ireo mpitsoa-ponenana; maro ireo vondrona kristiana izay miparitaka manerana an' io firenena io, izay misafidy ny hiaina tsy misy mpahalala mba tsy ho azon' ny fitsipika momba ny maha laîka an' i Torkia. Ohatra amin' izany, na ny fiangonana lehibe sahala amin' ny an' ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]] aza tsy afaka manisa ny mpino ao aminy izay miparitaka manerana ny tanin' i Torkia. Tombantombana sisa no azo atao.
Ny isan' ny Kristiana any Torkia dia tsy mihoatra ny 400 000, na dia ao [[Istambul]] izay tanàna lehibe indrindra any aza, izay toerana misy ny patriarkata roa tranainy sady manana ny maha izy azy, dia ny patriarkatan' ny Grika sy ny patriarkatan' ny Armeniana. Ny Armeniana no maro anisa indrindra (60 000 any ho any ka ny 45 000 ao Istambul fa ny sisa dia monina indrindra any [[Antakya]] sy any Kayseri), izay mizara amin' ny fiangonana telo: Apôstôlika (57 000), katôlika (3 000) ary prôtestanta (500). Misy koa ny Siriaka (20 000 ôrtôdôksa miparitaka any amin' ny faritra atsimo sy 2 000 katôlika any Istambul sy any Mardin), ny Katôlika latina (5 000 izay hita indrindra ao Istambul sy [[Izmir]] miaraka amin' ny fiangonana madinika any Bursa, Konya, Mersin, [[Tarsus]], Antakya, Iskenderun, Samsun, ary Trabzon), ny Ôrtôdôksa grika (3 000 any Istambul, Gökçeada, Bozcaada ary Antakya), ny Ôrtôdôksa rosiana izay tombanana ho 15 000 any ho any, ireo prôtestanta "vaovao" ara-pilazantsara, izay tombanana ho 5 000. Tamin' ny taona 2017 dia nahatsapa ho sahirana ny Krisriana any Torkia noho ny fanavakavahana.
== Jereo koa ==
* [[Fiangonana fiton' ny Apôkalipsy]]
64okrq9y1gp8rmvxsdv5tx4g3q79g2a
Panônia
0
282219
1046546
2022-07-25T18:39:00Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Pannonia01.png|thumb|Panônia]] '''Panônia''' ([[Fiteny latina|latina]]: ''Pannonia'') dia [[faritany]] iray ao amin'ny [[Empira Romana]] voafehin'ny Danubio any avaratra sy atsinanana, miankandrefana miaraka amin'i Noricum sy [[Italia]] ambony, ary mianatsimo miaraka amin'i Dalmasia sy Moesia ambony. Panônia dia tao amin'ny faritanin'i [[Hongria]] Andrefana ankehitriny, [[Slôvakia]] andrefana, Aotrisy atsinanana, [[Kroasia]] avaratra, [[Serbia]] av... »
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Pannonia01.png|thumb|Panônia]]
'''Panônia''' ([[Fiteny latina|latina]]: ''Pannonia'') dia [[faritany]] iray ao amin'ny [[Empira Romana]] voafehin'ny Danubio any avaratra sy atsinanana, miankandrefana miaraka amin'i Noricum sy [[Italia]] ambony, ary mianatsimo miaraka amin'i Dalmasia sy Moesia ambony. Panônia dia tao amin'ny faritanin'i [[Hongria]] Andrefana ankehitriny, [[Slôvakia]] andrefana, Aotrisy atsinanana, [[Kroasia]] avaratra, [[Serbia]] avaratra-andrefana, [[Slovenia]] avaratra, ary [[Bosnia sy Herzegovina]] avaratra.
pukjzdh3l3qj1qd2c7ou94d5lip2blq
1046547
1046546
2022-07-25T18:39:32Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:Pannonia01.png|thumb|Panônia]]
'''Panônia''' ([[Fiteny latina|latina]]: ''Pannonia'') dia [[faritany]] iray ao amin'ny [[Empira Romana]] voafehin'ny Danubio any avaratra sy atsinanana, miankandrefana miaraka amin'i Noricum sy [[Italia]] ambony, ary mianatsimo miaraka amin'i Dalmasia sy Moesia ambony. Panônia dia tao amin'ny faritanin'i [[Hôngria]] Andrefana ankehitriny, [[Slôvakia]] andrefana, Aotrisy atsinanana, [[Kroasia]] avaratra, [[Serbia]] avaratra-andrefana, [[Slovenia]] avaratra, ary [[Bosnia sy Herzegovina]] avaratra.
7xuoa2tq7tuatvjfyhmyagk3572xut3
Fody
0
282220
1046550
2022-07-25T22:26:36Z
2806:2F0:51C0:DFA6:959E:38B6:9CA4:7F21
Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:HouseSparrow23.jpg|thumb|Fody trano]] Ny '''fody''' dia vondron'ireo [[vorona]] kely mandrafitra ny fianakaviana ''Passeridae''. Izy ireo no tena mpihinana voa, na dia mihinana [[bibikely]] kely aza. »
wikitext
text/x-wiki
[[Sary:HouseSparrow23.jpg|thumb|Fody trano]]
Ny '''fody''' dia vondron'ireo [[vorona]] kely mandrafitra ny fianakaviana ''Passeridae''. Izy ireo no tena mpihinana voa, na dia mihinana [[bibikely]] kely aza.
rvuxdqu2afhrra7u0b1osxqpvmp43lx