Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module Gadget Discussion gadget Définition de gadget Discussion définition de gadget 0 5089 1046570 1040780 2022-07-27T10:40:39Z Thelezifor 15140 Nanitatra wikitext text/x-wiki {{Infobox Pays |nom_local1=الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية |langue1=ar |nom_local2=Tagduda tamegdayt taɣerfant tazzayrit |langue2=kab |nom_local3=ⵝⴰⴳⴷⵓⴷⴰ ⵝⴰⵎⴳⴰⵢⵝ ⵝⴰⵖⴻⵔⴼⴰⵏⵝ ⵝⴰⴷⵣⴰⵢⵔⵉⵝ |langue3=kab |nom_français=République algérienne démocratique et populaire |nom_malgache=Repoblika Aljeriana demôkratika sy entim-bahoaka |de=de l’ |image_drapeau=Flag of Algeria.svg |lien_drapeau=Drapeau de l'Algérie |image_blason=Emblem of Algeria.svg |lien_blason=Armoiries de l'Algérie |image_carte=LocationAlgeria.svg{{!}}Localisation de l'Algérie |devise=La révolution par le peuple et pour le peuple |langues=[[Arabo tsotra]]<ref>[http://www.diplomatie.gouv.fr/fr/pays-zones-geo_833/algerie_406/presentation-algerie_922/index.html Ministra ny vahiny<!-- Titre généré automatiquement -->]</ref><br /><ref>Tenim-pirenena ny teny berbera.</ref> |coordonnées_capitale= 36°46' N, 03°03' E |lien_villes=Tanàna ny Aljeria |titre_plus_grande_ville=tanàna ngeza indrindra |capitale=[[Alger]] |plus_grande_ville=[[Alger]] |type_gouvernement=[[Repoblika]] | titres_dirigeants=[[Filohy ny Aljeria|Filoha]]<br />&nbsp;- [[Mpiray minisitra Aljeriana|Praiministra]] |noms_dirigeants=[[Abdelmadjid Tebboune]] (عبد المجيد تبون)<br />[[Aymen Benabderrahmane]] (أيمن بن عبد الرحمان) |superficie_rang=11 |superficie_totale={{formatnum:2381741}} |pourcentage_eau=tsy fantatra |population_rang=35 |population_totale= 34 857 029 |population_année=2008 |densité=14,0 |type_indépendance=Daty |pays_indépendance=Avy aminy [[Frantsa]] |date_indépendance=[[5 jolay]] [[1962]] |pays frontaliers={{Tunisie}}{{-}}{{Libye}}{{-}}{{Niger}}{{-}}{{Mali}}{{-}}{{Maroc}}{{-}}{{Mauritanie}}{{-}}territoire du [[Sahara Occidental]] |gentilé= [[Aljeriana]] |IDH_année=2007 |IDH={{mihakatra}} 0,761 |IDH_catégorie=moyen |IDH_rang=faha 79<ref>[http://www.algerie-dz.com/article8314.html L’Algérie classée 79e selon le CNES]</ref> |http://www.algerie-dz.com/article8314.html |monnaie= [[Dinara Aljeriana]] |code_monnaie=DZD |fuseau_horaire=+1 |hymne_national=[[Kassaman]] |domaine_internet=[[.dz]] |indicatif_téléphonique=213 }} I '''Aljeria''' na '''Alzeria''' dia firenena any [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny faritra atao hoe ''[[Maghreb]]''. Ny renivohiny dia i [[Alger]], any avaratr' i Aljeria, eo amin' ny morontsiraka [[Mediteranea]]nina. Manana velaran-tany mirefy 2&nbsp;381&nbsp;741&nbsp;km² i Aljeria. Izy no firenena ngeza indrindra manana morontsiraka amin' ny [[Ranomasina Mediteranea]] ary izy ihany koa no firenena ngeza indrindra aty [[Afrika]] ao aorian' i [[Sodàna]]. Mizara sisintany amin' i [[Tonizia]] sy [[Libia]] izy any atsinanana, amin' i [[Malỳ|Maly]] sy [[Nizera]] any atsimo, ary amin' i [[Marôka]] sy [[Maoritania]] any andrefana izy. Mpikambana ao amin' ny [[Firenena Mikambana]], ny [[Vondrona Afrikana]] ary ny [[Liga arabo]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: [[Ligue des États Arabes|''Ligue des États Arabes'']] ([[Fiteny arabo|arabo]]: جامعة الدول العربية / ''Jāmiʿat ad-duwal al-ʿarabiyya''; [[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''League of Arab States'') izy tamin' ny 1962, daty nahazoany ny fahaleovantenany, hatramin' izao. Niditra tamin' ny [[Fikambanan'ny Firenena Manondrana Solitany|fikambanan' ny firenena manondrana solitany]] (anglisy: ''Organization of the Petroleum Exporting Countries -- OPEC''; frantsay: ''Organisation des pays exportateurs de pétrole'' -- [[OPEP]]) izy tamin' ny 1969. Nandray anjara i Aljeria tamin' ny famoronana ny [[Firaisan' i Magreba Arabo]] ([[UMA]]) tamin' ny 1989. Ny [[lalam-panorenana|lalàm-panorenana]] aljerianina dia manao hoe "ny Silamo, ny maha-Arabo ary ny maha-Amazigta" dia anisan' ny "fototry" ny maha-Aljerianina ny mponina, ary milaza koa ny lalàm-panorenana fa ny firenena dia "tanin' ny Silamo, ao amin' i Magreba Lehibe, Mediteraneanina ary Afrikanina". == Tantara == Ny sehatra ara-arkeôlôjia dia maneho taolan' olona maty 2 tapitrisa taona. Nahita ny fisian' ny ''Homo habilis'' sy ny ''Homo erectus'' tamin' ny fanombohan' ny paleôlitika ny mpikaroka. Hita tao amin' ny sehatr' i Aïn El Ahnech any El Eulma ao amin' ny Wilayan' i Setif ny ''Homo habilis'' voalohany. Ny sivilizasiôna voalohany fantatra tany Alzeria dia niseho tamin' ny 13 000 taona tal. J.K. Nandritra ny [[Andro Taloha]] dia teo ambany fifehezan' ny [[Kartagô]] (na Kartazy), avy eo nanjakan' ny [[Rôma Taloha|Rômana]], ny faritra misy an' i Alzeria. Tamin' ny taonjato faha-7 dia niditra tao [[Afrika Avaratra]] nanao fakana tany Arabo sady nampiditra ny mponina tao Alzeria ho amin' ny fivavahana silamo. Ny [[Berbera (vahoaka)|Berbera]] no hany nanohitra izany fahefana vaovao izany. Taorian' ny fakàn' ny Kristiana indray an' i [[Espaina]] izay lasa miozolmàna (izany no atao hoe ''[[Reconquista]]'') tamin' ny fiafaran' ny taonjato faha-15 dia nanao fahirano ny seranan-tsambo sasany tao Alzeria ny Espaniôla mba hifehezany ny ampahany amin' ny raharaham-barotra tao amin' ny [[Ranomasina Mediteranea]] sy ny manodidina. Afaka nandroaka ny Espaniôla anefa ny [[Torka Ôtômana]] sady nifehy ny tany hatramin' izay ka hatramin' ny taona 1830. Nanomboka tamin' io taona io ny [[fanjanahan-tany frantsay]] izay naharitra zato taona. Nitaky ny fizakan-tenany anefa ny Alzeriana ka tamin' ny taona 1954 dia nipoaka ny ady tao Alzeria. Nahazo ny fahaleovan-tenany i Alzeria tamin' ny taona 1962. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Aljeria]] - [[Angôla]] - [[Benino]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] {{ref}} === Rohy ivelany === === Tsiahy === <references/> {{Firenenan'i Magreba}} {{vangovango}} [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Aljeria]] nadrhi4qrt2w17okkev0q35k0mlkria 0 6174 1046569 1040779 2022-07-27T10:17:14Z Thelezifor 15140 Nanitatra wikitext text/x-wiki {{vangovango}} {{Infobox Pays | nom_local1=Republic of South Africa | nom_local2=Republiek van Suid-Afrika | nom_local3=IRiphabliki yaseMzantsi Afrika | nom_local4=IRiphabliki yaseNingizimu Afrika | nom_local5=IRiphabliki yeSewula Afrika | nom_local6=IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika | nom_local7=Rephaboliki ya Afrika-Borwa | nom_local8=Rephaboliki ya Afrika Borwa | nom_local9=Rephaboliki ya Aforika Borwa | nom_local10=Riphabliki ra Afrika Dzonga | nom_local11=Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe | langue1=en | langue2=af | langue3=xh | langue4=zu | langue5=nbl | langue6=ssw | langue7=nso | langue8=sot | langue9=tsn | langue10=tso | langue11=ven | nom_malgache=Repoblikan'i Afrika Atsimo | de=de la&nbsp; | image_drapeau=Flag of South Africa.svg | lien_drapeau=Sainan'i Afrika Atsimo | image_blason=Coat of arms of South Africa (heraldic).svg | lien_blason=Fanevan'i Afrika Atsimo | image_carte=LocationSouthAfrica.svg | devise=« !ke e: ǀxarra ǁke » ([[ǀXam]]) <br /> | langues_officielles=[[fiteny afrikaans]], [[fiteny anglisy]], [[fiteny ndebele]] (isindebele), [[fiteny xhosa]] (isixhosa), [[fiteny zulu]] (isizulu), [[fiteny sotho avaratra]] (sepedi), [[fiteny sothodu atsimo]] (sesotho), [[fiteny tswana]] (setswana), [[fiteny siswati]] (siSwati), [[fiteny venda venda]] (tshivenda), [[fiteny tsonga]] (xitsonga). | capitale=[[Pretoria]]<br /> [[Le Cap]] <br />[[Bloemfontein]] | coordonnées_capitale= | lien_villes=Tananan'i Afrika Atsimo | titre_plus_grande_ville=Tanana lehibe indrindra | plus_grande_ville=[[Johannesburg]] | type_gouvernement=[[Repoblika]] | titres_dirigeants=[[Filohan'i Afrika Atsimo]] | noms_dirigeants=[[Cyril Ramaphosa]] | superficie_rang=25 | superficie_totale={{formatnum:1219912}} | pourcentage_eau=Azo tsy kaontiana | population_rang=27 | population_totale={{formatnum:49052489}} | population_année=2009 | densité=40.2 | type_indépendance= | pays_indépendance=[[Grande-Bretagne]] | date_indépendance=[[31 Mey]] [[1910]] | pays frontaliers= | gentilé=Afrikanina | IDH_année=2006 | IDH=0.670 | IDH_catégorie=moyen | IDH_rang=125<ref>[http://hdr.undp.org/hdr2006/statistics/ Filaharana IDH 2008]</ref> | monnaie=[[Rand (sandam-bola)|Rand]] | code_monnaie=ZAR | fuseau_horaire=+2 | hymne_national=[[Nkosi Sikelel'iAfrika/Die Stem]]<br /> [[Die Stem van Suid Afrika]]<br /> [[Nkosi Sikelel'iAfrika]]<br /> | domaine_internet=.za | indicatif_téléphonique=27 | notes= }} I '''Afrika Atsimo''' dia firenena ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo ao Afrika]], manana velaran-tany mirefy 1&nbsp;219&nbsp;090&nbsp;km². Mamaritra azy avy ao avaratra i [[Namibia]], i [[Bôtsoana]], i [[Zimbaboe]], i [[Môzambika]] ary i [[Esoatiny]], ao atsinanana ny [[Ranomasimbe Indiana]], ao andrefana ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. I [[Lezôtô|Lesôtô]] indray dia firenena rakotra tanteraka ao anatin' i Afrika Atsimo Miisa eo amin' ny 48,7 tapitrisa eo ho eo (araka ny lazain' ny [[fanisam-bahoaka]] tamin' ny taona 2008) ny mponina ao. Be [[harena an-kibon' ny tany]] i Afrika Atsimo ([[volamena]], [[diamondra]] sns.), ireo harena ireo no anisan' ny mahatonga azy ho firenena matanjaka indrindra ao [[Afrika]]. Ilay mpandeha an-tsambo atao hoe [[Vasco de Gama]] no Eorôpeana nahita an' i Afrika Atsimo Voalohany tamin' ny taona 1498. Nozanahin' ny [[Hôlandey (vahoaka)|Hôlandey]] i Afrika Atsimo tamin' ny taonjato faha-17, avy eo nozanahin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] nanomboka tamin' ny tana 1795. Taorian' ny adin' ny [[Bôersa (vahoaka)|Bôersa]] izay nampifanandrina ny [[Agletera|Anglisy]] sy ny [[Afrikanera (vahoaka)|Afrikanera]] (taranaky ny mpijirika avy any [[Hôlandy]] sy avy any Frantsa), teo anelanelan' ny taona 1899 sy 1902, dia niforona ny Firaisana Afrikana Tatsimo tamin' ny taona 1910. Io no lasa Repoblikan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1961. Nanamarika ny tantaran ' i Afrika Atsimo tamin' ny atsasany faharoa amin' ny taonjato faha-20 ny pôlitikan' ny [[fanavakavaham-bolon-koditra]] (''[[apartheid]]''). Teo anelanelan' ny taona 1948 sy 1991 dia nitsinjara ho vondrona efatra voasaraka mazava tsara nyh vahoaka tao Afrika Atsimo; dia ny mainty hoditra, ny safiotra, ny fotsy hoditra ary ny Indiana. Tamin' ny fiantombohan' ireo taona 1960 dia nisy ny fanoherana izany pôlitikan' ny fanavakavaham-bolon-koditra izany ka i [[Nelson Mandela]] no nitarika izany. Novotsorana avy tao am-ponja ity mpitari-tolona ity tamin' ny tana 1990 rehefa natao ny fampihavanam-pirenena, ary voafidy ho filohan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1994. == Toe-tany == [[Sary:Un-south-africa.png|262x262px|ankavanana|ny sarintany ara-politikan'i Afrika Atsimo]] I Afrika Atsimo dia any amin' ny farany atsimon' i kôntinanta afrikanina. Ny toetaniny dia karazana [[Toetany mediteraneana|toetany mediteraneanina]] manodidina ny Cap ary [[toetanin-jana-pehin-tany]] ny any avaratra sy any antsinanana. Maimaina ny toetany any amin' ny morontsiraka [[Ranomasimbe Atlantika|atlantika]]. Vakivain' ny tendro Drakensberg ny tapany atsinanan' i Afrika Atsimo. 47&nbsp;556&nbsp;900 ny isan' ny mponina any Afrika Atsimo. Ny tanàna lehibe indrindra any Afrika Atsimo dia ny tananan' i Cap (2&nbsp;984&nbsp;100 mponina), Durban (2&nbsp;531&nbsp;300 mponina) ary Johannesburg (1&nbsp;975&nbsp;500 ponina) sy Pretoria (1&nbsp;473&nbsp;800 mponina), araka ny lazain' ny faminavinana tamin' ny taona 2004. == Faritany == [[Sary:South Africa Provinces numbered.png|180px|ankavanana|thumb|Ny [[faritany]] afrikanina tatsimo sivy]] Manana [[faritany]] sivy i Afrika Atsimo (hatramin' ny taona 1994 katramin' izao). Ireto avy ny lisiny: # [[Cap andrefana]] (Western Cape) Any atsimo andrefan'i Afrika Atsimo sy ny nosin'ny Pince Edouard. # [[Cap avaratra]] (Northern Cape): Any avaratra ilay faritan'ny Cap taloha # [[Cap antsinanana]] (Eastern Cape) # [[KwaZulu-Natal]] : Natal sy Zululand # [[Firenena mizaka-tenan'i Orange]] (Free State) # [[Avaratra Andrefana]] (North West) # [[Gauteng]] : # [[Mpumalanga]] : # [[Limpopo]] : Faritra Transvaal-Avaratra taloha, notononina ''faritra avaratra tamin'ny 1995 hatramin'ny 2002.'' == Jereo koa == * '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benino]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] * '''Foko ao Afrika Atsimo''': [[Lemba (vahoaka)]] - '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] {{ref}} [[Sokajy:Afrika Atsimo]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Firenena]] ltuu6hwtjci6kg68lkpyuq90i8u2niu 0 7039 1046583 1046457 2022-07-27T11:42:16Z 154.126.42.238 wikitext text/x-wiki [[Sary:Protovsdeuterostomes.svg|vignette|Fory.]] [[Sary:Human anus-en.svg|vignette|Fory.]] Samihafa no andraisan'ny faritra ny teny hoe '''Fory''' eto [[Madagasikara]]; any amin'ny faritra atsimon'ny nosy ohatra dia fitenin'olona matetika ny hoe fory eny na dia mpianaka aza, ny tena marina ny dikan'io teny io any atsimo,ohatra any Toliara dia ilazana ny fitombenana (matetika ny aty milaza hoe "mba be fory koa aja iny") mety ho azo raisina ihany raha ny dikan'io teny io any amin'ny faritra atsimo satria ny diksionera malagasy frantsay de milaza fa fory=andry rajoelina!!!! Teny gasy mazava tsara ny FORY izay entina hilazana ny fitombenana , ao anaty dikisionera malagasy izy io. Fa amin ny faritra maro kosa, ny teny hoe " fory" dia entina milaza ny fivaviana na ny taovam-pananahan'ny vehivavy. [[Sokajy:Biolojia]] 4dglu37d2gdnsypcujqzd7irggqvvp8 1046584 1046583 2022-07-27T11:50:14Z 154.126.42.238 wikitext text/x-wiki [[Sary:Protovsdeuterostomes.svg|vignette|Fory.]] [[Sary:Human anus-en.svg|vignette|Fory.]] Samihafa no andraisan'ny faritra ny teny hoe '''Fory''' eto [[Madagasikara]]; any amin'ny faritra atsimon'ny nosy ohatra dia fitenin'olona matetika ny hoe fory eny na dia mpianaka aza, ny tena marina ny dikan'io teny io any atsimo,ohatra any Toliara dia ilazana ny fitombenana (matetika ny aty milaza hoe "mba be fory koa aja iny") mety ho azo raisina ihany raha ny dikan'io teny io any amin'ny faritra atsimo satria ny diksionera malagasy frantsay de milaza fa fory= anus !!!! Teny gasy mazava tsara ny FORY izay entina hilazana ny fitombenana , ao anaty dikisionera malagasy izy io. Fa amin ny faritra maro kosa, ny teny hoe " fory" dia entina milaza ny fivaviana na ny taovam-pananahan'ny vehivavy. [[Sokajy:Biolojia]] 8ch2dvqe71bli3307er2exzgh8w2tp3 0 164149 1046566 1043343 2022-07-27T09:37:25Z Thelezifor 15140 Nanitsy tsipelina wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Togo.svg|vignette|366x366px|Sainam-pirenen' i Tôgô]] [[Sary:Location Togo AU Africa.svg|vignette|I Tôgô ao Afrika]] [[Sary:Togo-CIA WFB Map.png|vignette|Sarin-tanin' i Tôgô]] I '''Tôgô''' dia firenena ao amin' ny faritr' i [[Afrika Andrefana]], izay manana morontsiraka ao amin’ ny [[helodranon' i Ginea]] sy ao amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. Manana velaran-tany mirefy 56&nbsp;785&nbsp;km². I [[Lomé]] no renivohiny. Mahatra 550&nbsp;km ny tanin' i Tôgô avy any avaratra mianatsimo. Iva dia iva sady misy fasika ny morontsiraka ao atsimo. Ahitana ala ny any avaratra. Mafana sy mando ny toetany any. Be tendrombohitra, izay manana tampona any amin' ny haambo 986&nbsp;m, ny ao afovoan' i Tôgô, Ny any avaratra kosa rakotra [[hivoka]] anirian-kazo sy manana toetany maina. Ny [[Tôgôley (vahoaka)|vahoaka tôgôley]] dia ahitana vondrom-poko efapolo any ho any, ka ny lehibe aminy dia ny Eoe (''Ewe'', manakaiky ny 50&nbsp;%n’ ny mponina) sy ny Kabre (20 % eo ho eo). Be mpanaraka ny [[fivavahan-drazana afrikana]], [[Kristianima|Kristiana]] ny 35 % ary [[Silamo|Miozolmana]] ny 20 %. Miankina amin’ ny [[fambolena]] sy ny [[fiompiana]] ny toekaren' i Tôgô, ka anisan’ izany ny [[kakaô]], ny [[voanjo]], ny [[landihazo]] ary ny [[katsaka]]. Manondrana [[harena an-kibon' ny tany]] koa i Tôgô ka ny [[fôsfaty]] no lohalaharana amin' izany. Zanatany alemàna avy eo zanatany frantsay taloha i Tôgô nefa nahazo ny fahaleovan-tenany tamin’ ny taona 1960. Ny [[fiteny eoe]] (''ewe'') sy ny [[fiteny frantsay]] ary ny [[fiteny kabre]] no [[fiteny ôfisialy]] any. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benîno]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Togo]] 6vvuqs7yxsa93jwrz78ouudjv28kefk 1046567 1046566 2022-07-27T09:39:19Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Togo.svg|vignette|366x366px|Sainam-pirenen' i Tôgô]] [[Sary:Location Togo AU Africa.svg|vignette|I Tôgô ao Afrika]] [[Sary:Togo-CIA WFB Map.png|vignette|Sarin-tanin' i Tôgô]] I '''Tôgô''' dia firenena ao amin' ny faritr' i [[Afrika Andrefana]], izay manana morontsiraka ao amin’ ny [[helodranon' i Ginea]] sy ao amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. Manana velaran-tany mirefy 56&nbsp;785&nbsp;km². I [[Lomé]] no renivohiny. Mahatra 550&nbsp;km ny tanin' i Tôgô avy any avaratra mianatsimo. Iva dia iva sady misy fasika ny morontsiraka ao atsimo. Ahitana ala ny any avaratra. Mafana sy mando ny toetany any. Be tendrombohitra, izay manana tampona any amin' ny haambo 986&nbsp;m, ny ao afovoan' i Tôgô, Ny any avaratra kosa rakotra [[hivoka]] anirian-kazo sy manana toetany maina. Ny [[Tôgôley (vahoaka)|vahoaka tôgôley]] dia ahitana vondrom-poko efapolo any ho any, ka ny lehibe aminy dia ny Eoe (''Ewe'', manakaiky ny 50&nbsp;%n’ ny mponina) sy ny Kabre (20 % eo ho eo). Be mpanaraka ny [[fivavahan-drazana afrikana]], [[Kristianisma|Kristiana]] ny 35 % ary [[Silamo|Miozolmana]] ny 20 %. Miankina amin’ ny [[fambolena]] sy ny [[fiompiana]] ny toekaren' i Tôgô, ka anisan’ izany ny [[kakaô]], ny [[voanjo]], ny [[landihazo]] ary ny [[katsaka]]. Manondrana [[harena an-kibon' ny tany]] koa i Tôgô ka ny [[fôsfaty]] no lohalaharana amin' izany. Zanatany alemàna avy eo zanatany frantsay taloha i Tôgô nefa nahazo ny fahaleovan-tenany tamin’ ny taona 1960. Ny [[fiteny eoe]] (''ewe'') sy ny [[fiteny frantsay]] ary ny [[fiteny kabre]] no [[fiteny ôfisialy]] any. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benîno]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Togo]] b1y1k3k0siy57c8wqdnnpq211nhdswk 1046568 1046567 2022-07-27T09:45:13Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Togo.svg|vignette|366x366px|Sainam-pirenen' i Tôgô]] [[Sary:Location Togo AU Africa.svg|vignette|I Tôgô ao Afrika]] [[Sary:Togo-CIA WFB Map.png|vignette|Sarin-tanin' i Tôgô]] I '''Tôgô''' dia firenena ao amin' ny faritr' i [[Afrika Andrefana]], izay manana morontsiraka ao amin’ ny [[helodranon' i Ginea]] sy ao amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. Manana velaran-tany mirefy 56&nbsp;785&nbsp;km². I [[Lomé]] no renivohiny. Mamaritra ny taniny ao avaratra i [[Borkina Fasô]], ao atsinanana i [[Benîno]], ao andrefana i [[Ganà]]. Mahatra 550&nbsp;km ny tanin' i Tôgô avy any avaratra mianatsimo. Iva dia iva sady misy fasika ny morontsiraka ao atsimo. Ahitana ala ny any avaratra. Mafana sy mando ny toetany any. Be tendrombohitra, izay manana tampona any amin' ny haambo 986&nbsp;m, ny ao afovoan' i Tôgô, Ny any avaratra kosa rakotra [[hivoka]] anirian-kazo sy manana toetany maina. Ny [[Tôgôley (vahoaka)|vahoaka tôgôley]] dia ahitana vondrom-poko efapolo any ho any, ka ny lehibe aminy dia ny Eoe (''Ewe'', manakaiky ny 50&nbsp;%n’ ny mponina) sy ny Kabre (20 % eo ho eo). Be mpanaraka ny [[fivavahan-drazana afrikana]], [[Kristianisma|Kristiana]] ny 35 % ary [[Silamo|Miozolmana]] ny 20 %. Miankina amin’ ny [[fambolena]] sy ny [[fiompiana]] ny toekaren' i Tôgô, ka anisan’ izany ny [[kakaô]], ny [[voanjo]], ny [[landihazo]] ary ny [[katsaka]]. Manondrana [[harena an-kibon' ny tany]] koa i Tôgô ka ny [[fôsfaty]] no lohalaharana amin' izany. Zanatany alemàna avy eo zanatany frantsay taloha i Tôgô nefa nahazo ny fahaleovan-tenany tamin’ ny taona 1960. Ny [[fiteny eoe]] (''ewe'') sy ny [[fiteny frantsay]] ary ny [[fiteny kabre]] no [[fiteny ôfisialy]] any. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benîno]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Togo]] pdn0ow67douvbaq4br18qombe6fh6sr 0 178483 1046565 668785 2022-07-27T08:56:16Z Minorax 20793 ([[c:GR|GR]]) [[File:Medakcathedralsideview.png]] → [[File:Medak Cathedral (1).jpg]] PNG -> JPG wikitext text/x-wiki {{Coord|18.046|78.263}} [[sary:Medak Cathedral (1).jpg|200px|thumb]] {{infobox tanàna |tanàna=Medak |firenena={{India}} |faritany=Andhra Pradesh |velarantany= |isam-ponina=141916 |ben'ny tanàna= }} I '''Medak''' dia tanàna ao amin'ny faritanin'i [[Andhra Pradesh]], ao [[India]]. Ny kaodim-paositra dia 502110. == Jeografia == Ny haavon'ilay tanàna amin'ny haavon-dranomasina dia 442 metatra. Ny laharam-pehintaniny ary ny laharan-jarahasiny dia : 18.046° Avaratra ary 78.263° Atsinanana. Ny faritr'ora dia GMT+5:30. == Rohy ivelany == * : Sehatra ofisialy [[sokajy:Tanàna ao India]] [[sokajy:Tanàna ao amin'i Andhra Pradesh]] qi7fargffpomtpq455fjtxkzyn6vm3t 0 183789 1046564 682815 2022-07-26T15:21:41Z Gerd Eichmann 17381 gallery added wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanàna=Bratislava |firenena=Silaovakia |isam-ponina= |velarantany= |ben'ny tanàna= |sary= }} I '''Bratislava''' dia tanàna renivohitr'i [[Silaovakia]]. <br><gallery class=center caption="Bratislava"> Bratislava-26-Burg-2003-gje.jpg Bratislava-04-Burg-2003-gje.jpg Bratislava-06-2003-gje.jpg Bratislava-08-2003-gje.jpg Bratislava-12-Hotel Kyjew-2003-gje.jpg Bratislava-16-2003-gje.jpg Bratislava-18-2003-gje.jpg Bratislava-20-Donaubruecke-2003-gje.jpg Bratislava-24-Gasse-2003-gje.jpg Bratislava-02-Ziehbrunnen-2003-gje.jpg </gallery> == Jereo koa == * [[Silaovakia]] {{vangovango}} [[sokajy:Tanàna ao Silaovakia]] [[sokajy:Silaovakia]] pv2lnt8650sv3scyrjwptb42qqdti0f 0 257842 1046560 956499 2022-07-26T12:44:09Z Aliwal2012 5448 nanova ny anaran'i [[Muldersdriseloop]] ho [[Muldersdrift]] i Aliwal2012 wikitext text/x-wiki {{coord|-26.036730|27.837980}} {{infobox tanàna |anarana = Muldersdriseloop |velarantany = |faritany = [[Gauteng]] |isam-ponina = 1500 |firenena = {{Afrika Atsimo}} |ben'ny tanàna = |sary = }} '''Muldersdriseloop''' dia tanàna ao amin'ny faritany mizaka tenan'i [[Gauteng]] ao amin'ny [[Afrika Atsimo]]. == Jeografia == Ny isam-ponina dia 1500 mponina tamin'ny taona 2012.<ref name='geocities'>[http://download.geonames.org/export/ Afrika Atsimo] ao amin'i geonames.org, novangiana ny 18/11/2018 </ref> === Toe-tany === {{...}} == Jereo koa == * [[Afrika Atsimo]] ** [[Gauteng]] == Tsiahy == <references/> {{vangovango|Afrika Atsimo}} [[sokajy:Tanàna ao Afrika Atsimo]] [[sokajy:Tanàna ao faritany mizaka tenan'i Gauteng]] 7ysvqurgebceiquppff0pub0py5m1dv 1046562 1046560 2022-07-26T12:50:05Z Aliwal2012 5448 wikitext text/x-wiki {{coord|-26.036730|27.837980}} {{infobox tanàna |anarana = Muldersdrift |velarantany = |faritany = [[Gauteng]] |isam-ponina = 1744 |firenena = {{Afrika Atsimo}} |ben'ny tanàna = |sary = }} '''Muldersdrift''' dia tanàna ao amin'ny faritany mizaka tenan'i [[Gauteng]] ao amin'ny [[Afrika Atsimo]]. == Jeografia == Ny isam-ponina dia 1500 mponina tamin'ny taona 2012.<ref name='geocities'>[http://download.geonames.org/export/ Afrika Atsimo] ao amin'i geonames.org, novangiana ny 18/11/2018 </ref> === Toe-tany === {{...}} == Jereo koa == * [[Afrika Atsimo]] ** [[Gauteng]] == Tsiahy == <references/> {{vangovango|Afrika Atsimo}} [[sokajy:Tanàna ao Afrika Atsimo]] [[sokajy:Tanàna ao faritany mizaka tenan'i Gauteng]] ip3acmcr1di6exxtfbevlikl3wl0y3p 1046563 1046562 2022-07-26T12:51:39Z Aliwal2012 5448 mponina 1744 wikitext text/x-wiki {{coord|-26.036730|27.837980}} {{infobox tanàna |anarana = Muldersdrift |velarantany = |faritany = [[Gauteng]] |isam-ponina = 1744 |firenena = {{Afrika Atsimo}} |ben'ny tanàna = |sary = }} '''Muldersdrift''' dia tanàna ao amin'ny faritany mizaka tenan'i [[Gauteng]] ao amin'ny [[Afrika Atsimo]]. == Jeografia == Ny isam-ponina dia 1744 mponina tamin'ny taona 2012.<ref name='geocities'>[http://download.geonames.org/export/ Afrika Atsimo] ao amin'i geonames.org, novangiana ny 18/11/2018 </ref> === Toe-tany === {{...}} == Jereo koa == * [[Afrika Atsimo]] ** [[Gauteng]] == Tsiahy == <references/> {{vangovango|Afrika Atsimo}} [[sokajy:Tanàna ao Afrika Atsimo]] [[sokajy:Tanàna ao faritany mizaka tenan'i Gauteng]] 5u30goiedfjf4gqs1me74ia5zofk4qy 0 266109 1046571 1040967 2022-07-27T10:53:44Z Thelezifor 15140 Nanitatra wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag_of_Benin.svg|vignette|350x350px|Sainam-pirenen'i Benîno]] I '''Benîno''' na '''Beninto''' ny '''Repoblikan' i Benîno''' dia firenena ao [[Afrika Andrefana]], izay manana velaran-tany mirefy 114&nbsp;764&nbsp;<abbr>km²</abbr> sady manana halava mirefy 700&nbsp;<abbr>km</abbr>, avy any amin' ny ony [[Niger (ony)|Niger]] ao avaratra mankany amin' ny morontsiraka [[Ranomasimbe Atlantika|atlantika]] any atsimo. I [[Porto-Novo|Porto Novo]] no renivohiny ôfisialy. Renivohitra ara-toekarena kosa i [[Cotonou]]. [[Sary:Coat_of_arms_of_Benin.svg|vignette|Mari-piandrianan' i Benîno]] Amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]] dia atao hoe '''''Orílɛ̀-èdè Olómìnira ilɛ̀ Benin''''' izy, fa amin' ny [[Fiteny gongbe|teny gongbe]] kosa dia '''''Beninto'''.'' Azo soratana hoe '''Benîna''' koa ny anaran' io firenena io amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]]. Misy mponina miisa 10&nbsp;741&nbsp;458 ny ao Benîno tamin' ny taona 2016. Ny renivohi-pitondran' i Benîno dia i [[Porto-Novo]] (izay ataon' ny foko gona hoe ''Xogbonou'' fa ataon' ny [[Iôroba (vahoaka)|foko iôroba]] hoe ''Adjatchè''). Fitambaram-bondrom-poko maro ny vahoaka ao Benîno, ka ny lehibe amin' izy ireo dia ny [[Fôna (vahoaka)|Fôna]] (''Fon'') sy ny [[Ajà (vahoaka)|Ajà]] (''Adja''), izay hita indrindra any amin' ny tapany atsimo amin' ilay firenena; ao koa ny [[Bariba (vahoaka)|Bariba]] (''Bariba'') sy ny [[Sômba (vahoaka)|Sômba]] (''Somba'') izay maro anisa any avaratra. Ny ankabeazan' ny mponina dia monina ambanivohitra. Mpanaraka ny [[Fivavahan-drazana afrikana|fivavahan-drazana]] ny antsasa-manilan' ny mponina ao Benîno. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] feno i Benîno tamin' ny 01 Aogositra 1960, izay nantsoina hoe ''Repoblikan' i Dahomey''. Tamin' ny taona 1972 i Mathieu Kérékou no nandray ny fahefana hitondra ny firenena ka nanova ny anarany hoe ''Repoblilka entim-bahoak' i Benîno''. Tamin' ny taona 1990 dia nisedra fahasahiranana ara-toekarena i Benîno ka nanova lalàm-panorenana sy niova anarana hoe ''Repoblikan' i Benîno''. Mikambana ao amin' ny ''Communauté économique des États de l' Afrique de l' Ouest'' (CÉDÉAO) i Benîno sady mpifanila vodirindrina aminy i [[Togo|Tôgô]] ao andrefana, i [[Nizeria|Nijeria]] ao atsinana, i [[Nijera]] ao avaratra antsinanana ary i [[Borkina Fasô]] ao avaratra andrefana. Ny [[fiteny frantsay]] no fiteny ôfisialin' i Benîno ary ny [[farantsa CFA]] no vola ampiasainy. Mpikambana ao amin' ny ''Organisation internationale de la francophonie'' (OIF) koa i Benîno. [[Sary:Benin_(orthographic_projection_with_inset).svg|vignette|I Benîno]] [[Sary:Benin-CIA WFB Map.png|vignette|306x306px]] Hatramin' ny naharava ny Repoblika entim-bahoaka dia isan' ny firenena [[Afrika atsimon'i Sahara|afrikana atsimon' i Sahara]] anjakan' ny [[demôkrasia]] i Benîno sady isan' ny firenan' i Afrika manana andrim-panjakana marin-toerana indrindra. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benîno]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] {{ref}} [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Benina]] 5ximst7i3kkubml1p4xkzcb2gak06w6 0 278825 1046574 998365 2022-07-27T10:58:04Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Roanda]] ho [[Tantaran' i Roanda]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Rwanda.svg|vignette|315x315px]] Ny '''tantaran' i Roanda''' dia voamariky ny fisian' ny fanjakana maro madinidinika izay samy nahitana ny foko [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] sy [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] ary [[Toà (vahoaka)|Toà]], fahatongavan'ny Eorôpeana, fanjanahan-tany (ny [[Alemaina|Alemàna]] no voalohany, ny [[Belzika|Belza]] no nanaraka), fahaleovan-tena, ny [[ady an-trano]] teo amin'ny Totsy sy ny Hoto izay niteraka ny fifandripahana, ny fifampitsabahana amin'ny raharahan' ny firenena mpifanolo-bodirindrina, ary ny fampihavanam-pirenena sy ny fizoran'i [[Roanda]] mankany amin' ny [[demôkrasia]]. == Talohan' ny fahaleovan-tena == === Tany am-piandohana   === [[Sary:Batwa women in Burundi cropped.jpg|vignette|Vehivavy toà|133x133px]] Ny mponina voalohany fantatra tao [[Roanda]] dia mety ny [[Pigmea]] izay razamben’ny [[Toà (vahoaka)|Toà]] (''Twa'') ankehitriny. Nisy ny fisavana ny ambanin’ny tany izay nahitana ny vokatry ny asa vy sy zavatra vita amin’ny tanimanga (tavoara, sns) mitovitovy amin’ny an’ny kolontsana banto, izay mety namboarina tany amin’ny taonarivo voalohany taor. J.K. araka ny fanasiana daty amin’ny alalan’ny karbônina 14. Mety vahoaka avy any amin’ny lemak’i Kôngô izay tonga tao amin’ny faritr’i Roanda tamin’izany fotoana izay ihany no nanamboatra ireo zavatra ireo. Ireo mponina ireo dia mpamboly ary mety niara-nonina tamin’ny [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] izay mpiandry andiam-biby fiompy avy any avaratra, izay mety niorim-ponenana tsikelikely teo anelanelan’ny taonjato faha-10 sy faha-15 taor. J.K.[[Sary:Rwanda Nyanza Mwami Palace.jpg|vignette|Rwanda Nyanza Mwami Palace|191x191px]] Ireo fianakaviambe telo ireo dia nampiasa [[fiteny]] iray, dia ny kiniaroanda, ary ny fivavahana iray no niombonany tamin’ny nahatongavan’ny mpanjana-tany. Ny ''mwami'' (“mpanjaka”) dia fisehoan’i Imana ([[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitra]] fara tampony) sady nanapaka ny vahoakany rehetra izay atao hoe Baniaroanda (''Banyarwanda''). Ny tany nanjakan’ny ''mwami'' dia nofehezina amin’ny alalan’ny lehiben-tany (amin’ny ankapobeny avy amin’ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]]), ny lehiben’ny toeram-piandrasam-biby (avy amin’ny Totsy) ary ny lehiben’ny tafika (izay avy amin’ny Totsy). Ny fahefana dia teo am-pelan-tanan’ny vondrona totsy ambony saranga. Ny fifanambadiana eo amin’ny fianakavian’ny mpiompy sy ny mpamboly dia fahita matetika ihany, afa-tsy ireo ao amin’ny saranga ambony mba hihazonany ny fahefana ara-pôlitika. === Ny fanjanahan-tany  === [[Sary:John Hanning Speke (1827-64) RMG F8616 (cropped).jpg|lien=https://mg.wikipedia.org/wiki/Sary:John%20Hanning%20Speke%20(1827-64)%20RMG%20F8616%20(cropped).jpg|vignette|184x184px|John Hanning Speke (1827-64)]] Tamn’ny taona 1858 no nahitan’ny [[Eorôpa|Eorôpena]] voalohany  ny faritry ny Farihy Lehibe tamin’ny alalan’i John Hanning Speke izay tsy niditra tao amin’io faritra io. Tamin’ireo taona 1880 dia nandimby azy ny mpahita tany alemàna maromaro narakarahin’ny misiona katôlika izay nanorim-ponenana tao. Tamin’ny taona 1890 dia nampidirin’ny [[Alemaina|Alemàna]] ho isan’ny fananany aty [[Afrika Atsinanana]] i [[Roanda]] (izay nantsoiny hoe ''Ruanda'') sy i [[Borondy]] (izay nantsoiny hoe ''Urundi'' tamin’izany fotoana izany) na dia teo aza ny tsy faharisihan’ny mpanjaka Musinga. Ny [[Belzika|Belza]] izay nampian’ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] dia nandroaka ny Alemàna ka nibodo ny faritra tamin’ny taoa 1916. Avy eo ny tanin’i Roanda-Orondy (Ruanda-Urundi) dia mapetraka ho eo ambany fifehezan’ny Fikambanan'ny Firenena (''Société des Nations'', SDN) ary ny fitantanana azy dia nankinina tamin’i Belzika. [[Sary:Tutsi king Mutara.jpg|vignette|128x128px|Mutara III Rudahigwa]] Tamin’ny voalohany i Belzika dia nanapaka tamin’ny alalan’ny fahefana eo an-toerana, izany hoe ny ''mwami'' sy ny Totsy ambony saranga, nefa ny fahefan’izy ireo dia novaina sady noraiketina tamin’ny alalany fanitsiana tamin’ny taona 1926 (ny andraikitr’ireo lehibe isam-jana-paritra dia nanjary ifandovana). Ny mwami Musinga dia naongana tamin’ny taona 1931 sady nasesitany any Kôngô belza (ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratkan’i Kôngô]] ankehitriny). Ny zanany lahy Mutara III Rudahigwa izay noheverina fa malemy paika kokoa, no nandimby azy. Nampihatra ny fifehezana tsy mivantana ny fitondrana tera-tany ka nampisahanin’ny mpanjanaka ny fanatanterahana ny asa fanajariana ny tany. Nisy noho izany ny fanisana ny lehilahy baniaroanda ampy taona sy afaka miasa tamin’ny taona 1934 hatramin’ny taona 1935, ka izay voaisa dia nomena bokikely mirakitra ny mombamomba ny tena izay ahitana ny vondrona misy ny tena izay nantsoina hoe “foko”: Totsy na Hoto na Toà. Ny misiona kristiana, izay [[Protestantisma|prôtestanta]] tamin’ny faran’ny vanimpotoana alemàna, fa lasa [[Katolika|katôlika]] kosa tamin’ny vanimpotoana belza, dia nihamaro sady nisahana ny fanabeazana ny vahoaka manontolo. I Mutara, izay mwami mbola tanora (20 taona izay raha nandray ny fahefany), dia natao [[batemy]] (batisa) tamin’ny taona 1943. Niharatsy anefa ny fifadraisan’ny Fiangonana sy ny fahefana mpiahy fotoana fohy taorian’izany, noho ny famindrana nihanitombo hatrany ny fahefan’ny tompon-tany any amin’ny mpanjana-tany. Notakian’ny tompon-tany ny fanafoanana ny asa fanompoana, notakiany koa ny famerenana indray ny fifidianana ny lehibe isan-jana-paritra, ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] izay maro an’isa kosa, izay nosahanin’olona tsy niofana afa-tsy tao amin’ny sekolin’ny misiona, dia nitaky ny hiray amin’ny fahehana pôlitika. Nanomboka tamin’ny taona 1956, nelanelanin’ny Filankevitra ambony izay notarihiny, sy noho ny faneren’ireo mpanolo-tsaina, dia nitaky tetiandro mazava momba ny hahazoan’ny firenena ny fahaleovan-tenany izy, fa ny maro an’isa hoto kosa dia nisafidy ny fanavaozana ara-piarahamonina sy ara-pôlitika alohan’ny fahaleovan-tena izay hanome ny Totsy ilay fahefana tsy refesi-mandidy notanany talohan’ny fanjanahan-tany. Niomana haneho izany fitakiana izany teo amin’ny [[Firenena Mikambana]] izy tamin’ny taona 1959 raha nantsoina tampoka tany [[Bujumbura]] izay renivohitr'i [[Roanda-Orondy]] (''Ruanda-Urundi'') tamin’izany fotoana izany. Nambara tamin’ny takarivan’ny 25 Jolay 1959 ny fahafatesany izay tsy fantatra antony. Nipoaka tamin’izay ny ady an-trano. == Ny fahaleovan-tenan' i Roanda == === Ny fiovam-penitra mahery vaika hoto === [[Sary:Kigeli V of Rwanda at the NLC.jpg|vignette|153x153px|Kigeli V Ndahindurwa]] Taorian’ny fahafatesan’ny mpanjaka Mutara izay maty tsy nisy mpandova, i Kigeli V mpandimby azy, izay tsy tian’ny Hoto nefa napetraky ny mpanolo-tsain’ilay mpanjaka maty, dia nampihatra pôlitika hentitra tamin’ny fiarovana ny tombontsoan’ny saranga ambony totsy. Lasa nanana endrika ara-pôlitika ireo fitakiana ara-piarahamonina sy ara-toekarena hatramin’ny namoahana ilay atao hoe ''Manifeste des Bahutu'' tamin’ny taona 1957, izay namporisihin’ny ''Parti du'' ''Mouvement de l’Emancipation Hutu'' (Parmehutu), ka nivadika ho fifanandrinan’ny samy ao amin’ny fianakaviam-ben’ny tera-tany. Nanohana ny maro an’isa hoto ny Fiangonana fa ny mpanjana-tany kosa namela ny fikomiana handroso ka nipoaka izany tamin’ny volana Novambra 1959 izay nampisy ra mandriaka teo amin’ny firenena taorian’ny famonoan’ny sasany ny tompon’anandraikitra ara-pôlitika hoto. Ny Totsy, izay vitsy anisa, dia naringana sy nenjehin'ny Hoto ombieniombieny. Tamin’ny taona manaraka dia voatery nandao ny firenena ny mwami ary nanao toraka izany koa ny Totsy miisa mihoatra ny 200 000. Tamin’ny volana Janoary 1961 dia nambara ny fitsanganan’ny Repoblika ary nisy fitsapan-kevi-bahoaka volana vitsy taorian’izany, izay nandavana ny hiverenan’ny fanjakà-mpanjaka tamin’ny taha 80%n’ny isam-bato. Nahazo fadresena ny Parmehutu tamin’ireo fifidianana natao tamin’ny volana Septambra 1961 tamin’ny nahazoany ny 78 %n’ny vato. Tamin’ny 26 Ôktôbra 1961 dia voafidy ho filohan’ny Repoblika roandey i [[Grégoire Kayibanda]], mpitan-tsoratry  ny arsevekan’i Roanda sady mpitarika ny antolo Permuhutu. === Ny nahazoan' i Roanda ny fahaleovan-tena === [[Sary:Gaspard Cyimana, Gregoire Kayibanda, Soapy Williams, and John Kennedy.jpg|vignette|174x174px|I Gaspard Cyimana, i Gregoire Kayibanda, i Soapy Williams, ary John Kennedy]] Noho ny fihizingizinan’ny ''Conseil de tutelle'' (“Filan-kevitry ny fiahiana”) ao amin’ny [[Firenena Mikambana]] dia nanambara ny fahaleovan-tenan’i Roanda tamin’ny 01 Jolay 1962 i [[Belzika]]. Ny Permuhutu, izay niova anarana ho ''Mouvement Démocratique Républicain'' (MDR), dia nanjaka teo amin’n y fiainana ara-pôlitikan’i Roanda nandritra ny folo taona manaraka. Lany indroa ho filoham-pirenena i [[Grégoire Kayibanda]], tamin’ny taona 1965 sy 1969. Tamin’ny taona 1963 dia nisy ny fanonganam-panjakana tsy nahomby nataon’ireo mpitsoa-ponenana totsy izay niteraka fandripahana mifanesy ny Totsy. Niverina indray ny herisetra tamin’ny taona 1966 tao amin’ny sekoly sy ny oniversite, noho ny fidirana an-keriny nataon’ny Totsy vitsivitsy nitondra fitaovam-piadiana tao amin’ny sisin-tany ao atsimo. Farany, rehefa nipoaka koa ny tsy filaminana tao [[Borondy]], izay nanjakan’ny miaramila totsy, sady nisy koa Hoto izay nitady fialokalofana tany Roanda, dia nisy indray ny herisetra nifanesy nozakain’ny Totsy. Nisy fisaraham-bazana anefa teo amin’ny Hoto any avaratra (izay niharan’ny herisetran’ny Totsy vao tsy ela akory) sy ny Hoto ao afovoany sy ao atsimo. == Ny fitondran' i Juvenal Habyarimana == === Fananganana fitondrana tsy ahitana afa-tsy antoko tokana === [[Sary:Juvénal Habyarimana (1980).jpg|vignette|195x195px|Juvénal Habyarimana (1980)]] Tamin’ny volana Jolay 1973 dia naongan’ny jeneraly [[Juvénal Habyarimana]], minisitry ny Fiarovana avy amin’ny Hoto any avaratra, tsy nisy ra mandriaka, ny filoham-pirenena Kayibanda. Naato amin’ny asany ny Antenimiera sy ny antoko MDR tamin’ny fanambaràna nataony. Nanohitra ny pôlitikam-panavakavahana ara-poko sy ara-paritra nahazatra ny filoha teo aloha ity filoham-panjakana vaovao ity. Izany pôlitika izany anefa dia nampiasainy indray ho amin’ny tombontsoany taty aoriana tamin’ny famaritana ny fitsinjaran-toerana isam-paritra tao amin’ny sekoly sy ny asam-panjakana. Noho izany dia tsy nisy Totsy tamin’ireo ben’ny tanàna (''bourgmestres'') miisa 143 manerana an’i [[Roanda]], tsy nisy Totsy koa teo amin’ny fitarihana ny prefektiora. Tamin’ny taona 1975 dia nanorina ny antoko pôlitikany ny filoham-pirenena Habyarimana, dia ny ''Mouvement Révolutionnaire National pour le Développement'' (MRND) ka nisy ny fandaniana lalàmpanorenana vaovao tamin’ny taona 1978 izay nanamafisana ny tsy fanekena afa-tsy antoko tokana. Taorian’ny tsy fahombiazan’ny fanonganam-panjakana tamin’ny taona 1980 dia mbola lany indray tsy nisy mpanohitra izy tamin’ny taona 1983 sy 1988. === Ny fikomiana totsy === Tamin’ny taona 1990 dia nandefa tafika tany Roanda i [[Belzika]] sy i [[Frantsa]] ary firenena maro avy ao [[Afrika Afovoany]] mba hanoherana ny fanonganam-panjakana avy ao [[Oganda]] izay nokononkononin’ireo Totsy mpitsoa-ponenana. Nivondrona tao amin’ny ''Front Patriotique Rwandais'' (FPR) izy ireo izay notohanan’ny Hoto mpandanjalanja nanohitra ny fitondrana sady monina ao Roanda. Noteren’ny mpanohitra sy fianakaviambe iraisam-pirenena ny firosoana ho amin’ny [[demôkrasia]], izay nanenika an’i [[Afrika]], ny filoha [[Juvénal Habyarimana|Habyarimana]] ka nanaiky ny hametraka lalàmpanorenana vaovao tamin’ny taona 1991 izay niteraka ny famelana ny fisian’ny antoko pôlitika maro. Nosoloana ''Assemblée nationale de transition'' ("Antenimieram-pirenena tetezamita") ny ''Conseil national de développement'' ("Filan-kevi-pirenena momba ny fampandrosoana"). Nisy amin’izay ny fanendrena piraiminisitra. [[Sary:Twagiramungu Faustin.jpg|vignette|140x140px|Twagiramungu Faustin]] Nisy ny fifanarahana momba ny fizarana ny fahefana ara-pôlitika teo amin’ny MRND sy ny  FPR ary ireo antoko pôlitika mpanohitra izay nosoniavina tao [[Arusha]] any [[Tanzania]] tamin’ny volana Aogositra 1993. Tsy nahavita nanangana governemanta iraisana anefa ny piraiminisitra [[Faustin Twagiramungu]] (izay Hoto mpandanjalanja sady filohan’ny MDR), tamin’izany koa dia nanafika ny tapany avaratr’i Roanda ny FPR ka nahafaty Hoto ana hetsiny maro. == Ilay famongoran-taranaka tao Roanda == === Fahatanterahan' ilay famogoran-taranaka nahazo ny Totsy === [[Sary:Rwandan Genocide Murambi skulls.jpg|vignette]] Tamin’ny 6 Avrily 1994 dia nisy nitifitra ny fiaramanidina nitondra ny filohan’i [[Roanda]] sy ny an’i [[Borondy]], izay samy [[Hoto (vahoaka)|Hoto]], tamin’ny fotoana niomanan’io fiaramanidina io hipetraka eo amin’ny seranam-piaramanidina tao [[Kigali]]. Izany fahafatesan’ny filoha Habyarimana izany dia niteraka herisetra mahery vaika: ireo milisy hoto ao amin’ny ''Interahamwe,'' izay noforonin’ny fitondrana, sy ny ampahany amin’ny andian-tafi-panjakana ara-dalàna atao hoe FAR (''Forces armées rwandaises'') dia nampihorohoro sy namono olona manerana an’i Roanda. Nahafaty olona teo anelanelan’ny 500 000 sy 1 000 000 eo ny fandringanana ka isan’izany koa ny Hoto mpandanjalanja. Izany fandripahana izany dia nitranga malalaka tsy nisy fandraisana andraikitry ny [[Firenena Mikambana]] na ny firenena tandrefana (izay nanana solon-tena tao Roanda) tamin’ny fanelanelanana. Tao tokoa mantsy ny ''Mission des Nations unies d’assistance au Rwanda'' (Minuar) ("Iraky ny Firenena Mikambana amin’ny fanampiana an’i Roanda") sy ny solontenan’i [[Frantsa]] ary ny an’i [[Belzika]]. === Fidiran' ny FPR an-tsehatra === Tamin’ny 23 Jona 1994 dia nandefa ny ''Opération Turquoise'' i Frantsa, izay fidirana an-tsehatra ara-tafika sy ara-piahiana ny maha olona nahazo alalana tamin’ny Firenena Mikambana. Napetraka ny faritra azo antoka lavitry ny ady tao amin’ny faritra atsimo-andrefan’i Roanda. Nisy ihany ny ezaka fanelanelanana hampitsaharana ny ady nefa tsy nahomby izany ka lasa ny FRP, izay notohanan’i [[Oganda]], no nandresy tamin’ny ady. Taorian’ny fahazoan’ny FPR an’i [[Kigali]] tamin’ny 14 Jolay 1994 dia nisitaka tao amin’ilay faritra narovana tsy misy ady ny tafika roandey. Noho ny fatahoarana ny valy faty dia Hoto miisa 2 000 000 any ho any no nandositra an’i Roanda ka nila fialofana tany [[Tanzania]] sy tany [[Zaira]] izay nanorenana tobim-pialokalofana maro teo amoron’ny tanàna Goma. Nisy koa ny valan’aretina kôlerà izay nahafaty olona hatramin’ny 1 200 any ho any isan’andro tamin’ireo herinandro voalohany. === Fiekem-pahalemen'ny Firenena Mikambana === Tamin’ny taona 1999 dia niaiky ny maha tompon’andraikitra azy tamin’ny fipoahan’ilay famongoran-taranaka ny [[Firenena Mikambana]], satria nijery fotsiny vokatry ny "fitandremana tsy azom-piheverana" noho ny tsy fisian’ny ho enti-manana teo am-pelan-tanany, indrindra ny avy amin’i [[Etazonia]], sy noho ny "safidy ara-pôlitika". == Ny fampihavanam-pirenena taorian' ny fifandringanana == === Ny fametrahana ny tetezamita === Tamin’ny 19 Jolay 1990 tao [[Kigali]], ny FRP dia nanangana governemanta izay nampanarahina ny toromariky ny fifanarahana nosoniavina tao [[Arusha]]. Noho ny maha tompon’andraikitra ny MRND tamin’ny fandripahana dia tsy nampandraisina anjara tamin’izany governemanta izany. Ilay fitondrana ananan’ny filoham-pirenena fahefana lehibe notarihin’i [[Pasteur Bizimungu]] (izay Hoto niaraka tamin’ny FRP tamin’ny taona 1990) dia niavaka noho ny miaramila totsy maro an’isa ao anatiny. Nitsikera ny fibiriokan’ny fitondrana i Seth Sendashonga, minisitry ny Atitany, ka nesorina tamin’ny toerany sady nisy namono tao [[Nairobi]] (any [[Kenia]]) tamin’ny taona 1998. Nametra-pialana i [[Faustin Twagiramungu]], piraiminisitra hoto avy ao amin’ny antoko MDR, satria tsy azoazony ny hizaràn’ny FPR ny fahefana ara-pôlitika amin’ny antoko hafa. I Pierre-Célestin Rwigyema no notendrena ho piraiminisitra nandimby azy. Ny ''Ligue rwandaise des droits de l’homme'' ("Fivondronana roandey momba ny zon’olombelona") sy ny fikambanana iraisam-pirenena maro dia nanameloka ny fanagadrana tsy amin’antony mazava sy ny tsy fisian’ny fifampitokisana izay nanjaka tao Roanda.           === Ny nanjo ireo mpitsoa-ponenana hoto === [[Sary:Rwandan refugee camp in east Zaire.jpg|vignette|Tobin'ny mpitsoa-ponenana tany Zaira]] Tsy ela ireo manam-pahefana ao [[Kigali]] dia niharan’ny fanerena mafy avy amin’ny fianakaviambe iraisam-pirenena mba hanamora ny fodian’ireo mpitsoa-ponenana. Nanohitra izany ny fitondrana ka nanamafy fo sy nanapa-kevitra tampoka tamin’ny faran’ny volana Avrily 1995 ny amin’ny tokony hanesorana ireo olona ao amin’ny toby natokana ho an’ny nifindra toerana tao amin’ny faritra narovana amin’ny ady. Anjatony maro ny olona novonoin’ny tafika totsy tao amin’ny tobin’i Kibeho. Tamin’ny 9 Jona 1995 dia nanery ny ''Conseil de sécurité'' ("Filan-kevi-pilaminana") ao amin’ny [[Firenena Mikambana]] ny fitondran’i Kigali mba hampihena ny fe-potoam-piasan’ny miaramila ao amin’ny Minuar sy hanakely ny isan’izy ireo. Tamin’ny volana Desambra 1995 dia nandroaka ireo fikambanana tsy miankina amim-pitondram-panjakana miisa 43, izay nanameloka ny fandringanana tao Kibeho, ny fitondram-panjakana.       Teo an-danin’izany, tao amin’ny tobin’ny mpitsoa-ponenana tao amin’ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] (Zaira taloha), niomana hanao valifaty ny tompon’andraikitry ny fandripahana nialokaloka tany. Tamin’ny taona 1997, ny fanampiana nomen’i [[Oganda]] sy i [[Roanda]] ho an’ny andian-tafik’i [[Laurent-Désiré Kabila]] dia nahatonga ny mpitsoa-ponenana hoto roandey miisa manodidina ny 400 000 handositra any anaty alan’ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô. Nisy andia-mpitsoa-ponenana vitsivitsy izay afaka nody any Roanda nefa niharan’ny fandripahana nataon’ny Totsy ny ankamaroan’izy ireo. Tamin’ny volana Jona 1998 dia niampanga ny tafika roandey sy ny andia-miaramila notarihin’i Laurent-Désiré Kabila ho nanao fandringanana tamin’ny taona 1997 sy 1998, izay sokajina ho asa famongoran-taranaka, ny Firenena Mikambana.   === Ny fitsarana ireo mpandray anjara tamin’ ny fandringanana === [[Sary:Plaque of International Criminal Tribunal for Rwanda-ICTR - Kimironko District - Kigali - Rwanda.jpg|vignette|189x189px]] Tamin’ny Novambra 1994, ny ''Conseil de sécurité'' ("Filan-kevi-pilaminana") ao amin’ny Firenena Mikambana dia nanangana ny ''Tribunal pénal international pour le Rwanda'' (TPIR) ("Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena ho an’i Roanda") tao [[Arusha]] any [[Tanzania]] mba  hahafahana mitsara ireo tompon’antoka tamin’ny fandringanana (indrindra ireo mpikarakara sy mpandrindra izany fandringanana izany). Nanano sarotra ny fanombohana ny fitsarana, nefa taty aoriana dia nisy olona iray sahy nijoro ho vavolombelona voalohany tamin’ny 10 Janoary 1997. Tamin’ny volana Aogositra 1998 dia namoaka ny didim-pitsarana manameloka ny piraiminisitra [[Jean Kambanda]] ny TPIR. Ela fiasa sy tsy ampy ho enti-manana ny TPIR, nefa mbola nizaka ny tsy fisian’ny fiaraha-miasa teo amin’ny fitondram-panjakana tao [[Roanda]] izay nanohitra ny fanenjehana ireo mpikambana ao amin’ny fitondram-panjakana vaovao izay nanao fahadisoana taorian’ny fakan’ny FPR ny fahefana. Nisahana io raharaha io ihany koa ny fitsarana roandey afaka mitsara ireo vorohirohy tamin’ny fandripahana izay miisa 100 000 any ho any. Mba hanafainganana ny fitsarana dia nampiana ny fitsarana tsotra, nanomboka tamin’ny taona 2002, tamin’ny alalan’ny fitsarana sahanin’ny fokonolona (atao hoe ''gacaca''). Araka ny tarehimarika nomen’ny ''Cour suprême rwandaise'' ("Fitsarana tampony rioandey") mantsy dia didim-pitsarana miisa 5 000 ihany no navoaka teo anelamenan’ny taona 1994 sy 2002, ka ny 660 dia fanamelohana ho faty ary ny 1785 fanamelohana higadra mandra-pahafaty. Izany fitsarana ara-pomban-drazana izany, izay mifototra amin’ny fieken-keloka ampahibemaso mba hahafahana mahazo fampihenan-tsazy, dia nanamora ny fampihavanam-pirenena. Tamin’ny taona 2003, raha tokony ho tapitra tamin’ny taona 2010 ny asan’ny TPIR, dia nisy fepetra vitsivitsy noraisina mba hanafainganana ny fitsarana, isan’izany ny fanendrena mpampanoa lalàna manokana ho an’ny TPIR (tamin’ny voalohany, ny TPIR dia nanana mpampanoa lalàna mitovy amin’izany toy ny an’ny Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena ho an’i [[Iogôslavia]] taloha) sy ny famindrana ny raharaham-pitsarana sasany amin’ny sampam-pitsarana roandey. Noho izany dia afaka nitsara ny raharahan’ireo mpikambana tao amin’ny ''Armée patriotique rwandaise'' (APR) ny fitsarana tao [[Kigali]]; ity tafika ity dia an’ny mpikomy totsy teo aloha. == Tohin' ny tantara tamin' i Paul Kagame == === Ny fanjakazakan' ny FRP notarihin' i Paul Kagame === Nihabetsaka hatrany ny fanoherana ny fitondrana noho ny fiezahany hanatanteraka ny fampihavanam-pirenena sy ny fizarana ara-demôkrasia ny fahefana ara-pôlitika. Noho izany dia ny ampahany amin’ireo Hoto mpandanjalanja, izay nampiasainy ho antoka tamin’ny fakana ny fahefana tamin’ny taona 1994, no novelezin’ny fitondrana. Nametra-pialana ireo izay nitazona andraikitra tao amin’ny fitondrana ary nisy namono antsokosoko ny sasany. Tamin’ny volana Jona 1999 dia nanapa-kevitra ny hanalava ny fotoan’ny tetezamita ny fitondram-panjakana mba hahafahana manomana lalàmpanorenana hasolo ilay lalàna fototra novolavolaina tamin’ny taona 1994. Tamin’ny volana Marsa 2000 dia nametra-pialana ny filoham-pirenena [[Pasteur Bizimungu]]. Nanomezany tsiny ireo Totsy tao amin’ny fitondrana, indrindra ireo nialokaloka tany [[Oganda]], ny fanadihadiana izay nikendrena ireo tompon’andraikitra hoto teo amin’ny fitondrana hametra-pialana. === Lasa filoham-pirenena i Paul Kagame === [[Sary:Paul Kagame 2014.jpg|vignette|188x188px]] Tamin’ny volana Avrily 2000 dia notendrena handimby an’i Pasteur Bizimungu (izay nogadraina tamin’ny Avrily 2002 noho ny fiampangana azy ho nanohintohina ny fiarovana ny fanjakana) i [[Paul Kagame]], izay filoha lefitra sady minisitry ny Fiarovana. Ny fotoana nanaovana izany fanendrena izany dia nifanandrify tamin’ny nanambaràna ampahibemaso ny tatitry ny  mpanadihady tao amin’ny TPIR, izay nilaza ny maha voasaringotra ny jeneraly Paul Kagame tamin’ny fampidarabohana ilay fiaramanidina nitondra ireo filoham-pirenena roa (roandey sy ogandey) tamin’ny volana Avrily 1994 sady miampanga azy ho nampihetsika ny fandripahana. === Ny tafika roandey tany amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô === Tamin’ny taona 1998 dia nandefa andian-tafika tany amin’ny faritra atsinanan’ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] (Zaira taloha) i [[Roanda]] mba "hitandroana ny filaminana" izay korontanin’ireo Hoto henjam-pihetsika mialokaloka any. Etsy an-daniny dia tao koa i [[Oganda]] sy i [[Borondy]] izay nanohana ny fikomiana nataon’ny ''Rassemblement congolais pour la démocratie'' (RCD/Goma) nanoherany ny fitondran’ny filoham-pirenena [[Laurent-Désiré Kabila]]. Na dia izany aza dia naneho ny tsy fitoviany hevitra tamin’i Roanda (izay mpihavana aminy) i Oganda fotoana fohy taorian’izany ary nisy ny fifanandrinana nandatsahan-dra nifanaovan’ny tafika namita iraka nalefan’ireo firenena roa ireo tao Kisangani, ka niteraka disadisa teo amin’ny sisin-tany iraisany teo anelanelan’ny taona 1999 sy 2000 izany. Nifampiraharaha mivantana tamin’i Kabila filoham-pirenena kôngôley ny mpitondrana tao Oganda hisitahan’ny tafika ogandey. I Borondy ary indrindra i Roanda no firenena sisa nizaka ny tsy fankasitrahan’ny olona ny fibodoana an’io faritra io. Maty i Laurent-Désiré Kabila tamin’ny taona 2000 ka nandimby azy ny zanany Joseph Kabila. Lany ho filoham-pirenen’i [[Etazonia]] i Georges Bush (filoha teo anelanelan’ny taona 1989 sy 1993) izay nitsikera kokoa ny fitondrana tao Roanda raha mitaha amin’i [[Bill Clinton]] (filoha teo anelanelan’ny taona 1993 sy 2001). Izany rehetra izany dia nampivoatra ny toe-draharaha tao amin’io faritra io. Rehefa vita sonia ny fifanarahana momba ny fandriam-pahalemana teo amin’i Roanda sy i Oganda tamin’ny taona 2001 dia nanao sonia fifanarahana tamin’i Repoblika Demôkratikan'i Kôngô i Roanda tamin’ny volana Jolay 2002 ka ny tafika kôngôley dia hanangonana sy hanaisotra ny fitaovam-piadiana teo am-pelan-tanan’ny milisy henjam-pihetsika hoto, fa i Roanda kosa hanao izay hampodiany ny tafika nalefany. Tamin’ny volana Ôktôbra 2002 dia nanambara i Roanda fa efa nampody ny andian-tafiny manontolo.   === Ny fizorana mankany amin' ny demôkrasia === Maro ireo mpanohitra ny fitodrana sy ny mpanara-maso izay nilaza fa mibirioka mankany amin’ny fitondrana jadona i [[Paul Kagame]] na dia nitarika an’i Roanda nankany amin’ny fanaovana fifidianana demôkratika aza izy. Taorian’ny nandaniana amin’ny fitsapan-kevi-bahoaka ny lalàmpanorenana vaovao tamin’ny taona 2003 dia nisy ny fifidianana filoham-pirenena tamin’ny 25 Aogositra 2003 izay nahalany an’i Paul Kagame tamin’ny 95 %n’ny vato manan-kery. I [[Faustin Twagiramungu]], ao amin’ny antoko mpanohitra, piraiminisitra teo aloha avy amin’ireo Hoto pandanjalanja, dia nampangaina ho mpampisara-bazana ara-poko nandritra ny fampielezan-kevitra, ka fiampangana nisy fiantraikany goavana tamin’ny fitiavan’ny olona azy izany. Tamin’ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin’ny volana Ôktôbra 2003 dia nisy ny fifarimbonan’ny antoko maro tao amin’ny FPR notarihin’i Paul Kagame izay nahita fahombiazana ka nahazo ny 73,78 %n’ny vato. Nandritra izany fifidianana izany dia nosakanana tsy hilatsaka na nesorina avy hatrany ireo antoko lehibe mpanohitra na mpilatsaka hofidina mpanohitra. Nisy antoko pôlitika roa izay nahazo mihoatra ny 5 % ka afaka nahazo toerana tao amin’ny Antenimiera, tsy iza izany fa ny ''Parti social-démocrate'' (PSD) izay nahazo 12,31 % sy ny ''Parti libéral'' (PL) izay nahazo 10,56 %. Nanaraka izany fifidianana izany ny mpanara-maso iraisam-pirenena ka nihevitra fa dingana mankany amin’ny fampanjakana ny demôkrasia ao [[Roanda]] izany. Araka ny iraka fanaraha-maso nampanaovin’ny [[Vondrona Eorôpeana]] dia nahitana tsy fanarahan-dalàna sy hosoka ihany izany fifidianana izany, toy ny fisakantsakanana ny mpanohitra, ny fampitahorana, ny fanagadrana, sns. Tamin’ny taona 2010 dia lany ho filoham-pirenena indray i Paul Kagame. === Fepetra noraisina hitoerana maharitra eo amin' ny fitondrana === [[Sary:Kayumba Nyamwasa.jpg|vignette|159x159px|Faustin Kayumba Nyamwasa]] Tamin’ny volana Ôktôbra 2015 dia nampanaovin’i [[Paul Kagame]] latsabato ny Antenimieram-pirenena momba ny fanitsiana ny lalàmpanorenana, ary roa volana taty aoriana dia lany tamin’ny fitsapan-kevi-bahoaka ilay lalampanorenana. Izany fanitsiana izany dia nahafahany misahana ny maha filoham-pirenena mihoatra ny indroa. Lany indray tokoa izy tamin’ny taona 2017. Mandroso ny toekaren’i Roanda tamin’ny fitondran’i Paul Kagame nefa takalon’izany ny famerana ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety sy ny famoretana mahazo ny mpanohitra. Maro amin’ny mpanohitra mantsy ny nanjavona tsy hita popoka sy ny nisy namono (toa an’i [[Patrick Karegeya]] sy i [[Jean-Léonard Rugambage]]), ary ny nisy nikasa honamono (toa an’i [[Faustin Kayumba Nyamwasa]]). == Jereo koa == * [[Tantaran'i Borondy]] * [[Tantaran'i Oganda]] * [[Tantaran'ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] * [[Roanda-Orondy]] * [[Tantaran'ny Repoblikan'i Kôngô]] Ireo filoham-pirenena roandey: * [[Dominique Mbonyumutwa]] * [[Grégoire Kayibanda]] * [[Juvénal Habyarimana]] * [[Pasteur Bizimungu]] * [[Paul Kagame]] mc5rwfqtpyw7pvvex6tgqfe5kbatvu7 0 278837 1046576 1045237 2022-07-27T10:58:49Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Borondy]] ho [[Tantaran' i Borondy]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Burundi.svg|vignette|290x290px]] Ny '''tantaran'i [[Borondy]]''' dia tantaran' ny firenena izay iray amin' ireo vitsy ao [[Afrika]], miaraka amin' i [[Roanda]] sy i [[Botsoana]] sy i [[Lezôtô]] ary i [[Esoatiny]], izay fitohizan'ny tanin'y fanjakana afrikana nisy tamin'ny vanimpotoana talohan'ny fanjanahan-tany. == Talohan'ny fahaleovan-tena == === Talohan'ny fanjanahan-tany === [[Sary:Bundesarchiv Bild 105-DOA0246, Deutsch-Ostafrika, Leute des Königs Kasliwami.jpg|vignette|264x264px|Mpiantafiky ny mpanjaka Kasliwami tao Orondy teo anelanelan'ny taona 1906 sy 1918.]] Nahitana ny asan-tanan'ny olona nonina tao izay tokony tany amin’ny 10 000 taona lasa any ho any ny teo amoron’ny [[farihy Tanganyika]]. Hita koa fa ny [[Pigmea]] (izay angamba razamben'ireo [[Toà (vahoaka)|Toà]]) dia efa niorim-ponenana tao amin'ny faritra misy an'i [[Borondy]] tamin’ny fahatongavan’ny mpamboly (izay mety ho [[Banto (vahoaka)|Banto]]) tamin’ny taonarivo voalohany, izay mifanandrify amin'ny sisa navelan'ny taovy tamin’izany fotoana izany. Ireo [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] mpiadry andiam-biby fiompy dia nanorim-ponenana tao amin’io faritra io tamin’ny taonjato faha-15 ka nametraka fitondrana tompomenakely (mifototra amin'ny fananana tany) izay nanjakany ara-pôlitika tamin’ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]]. Nametraka ny lamina misy sarangam-poko sy mpialokaloka mifototra amin’ny fananana biby fiompy koa izy ireo. Izany fiarahamonina anjakan’ny tompomenakely izany dia notarihin’ny mpanjaka (atao hoe ''mwami''), nefa ny rafitra ara-pôlitika sy ara-piarahamonina dia nalefaka kokoa noho ny tao [[Roanda]] (izay nahitana ny fizaràn'ny mponina ho Totsy sy Hoto ary Toà koa). Tsy nanana fahefana tsy refesi-mandidy ny mpanjaka ary ireo fokon'ny mpajaka izay nisy betsaka tao (atao hoe ''ganwa'') dia samy nampiasa tetika hahafaha-mandray anjara amin’ny fifehezana ny fahefana ara-pôlitika. Mateti-pitranga kokoa noho ny tao Roanda ny fifanambadian’ny Totsy sy ny Hoto. Nanana fahaleovan-tena ara-toekarena bebe kokoa ny Hoto tao Borondy raha ampitahaina amin'izay niseho tao Roanda. Noho ny fisian'i Tanganyika sy ny fahakaikin'ny lalam-ben’i [[Afrika Afovoany]] mankany [[Zanzibar]] dia nandray hevi-baovao kokoa avy any ivelany i Borondy raha mitaha amin’i Roanda.     === Ny fanjanahan-tany === [[Sary:LocationRwanda-Urundi.PNG|lien=https://mg.wikipedia.org/wiki/Sary:LocationRwanda-Urundi.PNG|vignette|250x250px|Roanda-Orondy]] Nozanahin'ny [[Alemaina|Alemàna]] i Borondy tamin’ireo taona 1880 ka nantsoina hoe Orondy (''Urundi''), avy eo nakambana tao amin’i [[Afrika Atsinanana Alemàna]], niaraka tamin’i Roanda (izay nantsoin’ny Alemàna hoe ''Ruanda''). Nalain’ny tafika [[Belzika|belza]] avy ao Kôngô, izay nampian’ny [[Britaina Lehibe|Britanika]], i Roanda sy i Orondy tamin’ny [[Ady Lehibe Voalohany]], izay namorona ny fari-tanin’i [[Roanda-Orondy]] (''Ruanda-Urundi'') ka i Usumbura (izay lasa [[Bujumbura]] ankehitriny) no natao renivohitra. Tamin’ny taona 1923 dia nankinin’ny Fikambanan’ny Firenena ho tantanan’i Belzika i Roanda-Orondy, fa taorian’ny [[Ady Lehibe Faharoa]] kosa dia napetraky ny [[Firenena Mikambana]] eo ambany fiahiana belzia. Tamin’ny taona 1925 dia nametraka fitondrana atao hoe ''indirect rule'' ("fanapahana tsy mivantana") izay nanome tombon-dahiny ny Totsy saranga ambony ny mpanjana-tany belza. Napetraka ho ara-dalàna ny fisarahan’ny Totsy sy ny Hoto ka ny fiaviana ara-poko dia lasa singa maha izy ny tsirairay teo anatrehan’ny fanjakana.     == Taorian' ny fanjanahan-tany: fanjakà-mpanjaka avy eo repoblika == === Fanjakà-mpanjaka === [[Sary:BDI 1963 MiNr0044A pm B002.jpg|vignette|136x136px|Louis Rwagasore]] Tamin’ny 1 Jolay 1962 dia nahazo fahaleovan-tena i [[Borondy]], nisafidy ny fitondrà-mpanjaka fehezin-dalàmpanorenana, ary tonga isan’ ny [[Firenena Mikambana]] izy. Izany fahaleovan-tena izany dia nifanojo amin-toe-javatra ratsy satria nisy namono i [[Louis Rwagasore]] andrian-dahy mpandova izay nanindrahindra ny fandraisana anjaran’ny foko rehetra amin’ny fitondrana. Taorian’izay dia nisy namono koa ny piraiminisitra hoto [[Pierre Ngendandumwe]]. Nanomboka tamin’izay ny tsy fahamarinan-toeran’ny pôlitika tao Borondy izay nisehoana fanonganam-panjakana mifanesy nataon’ireo miaramila totsy sy ny fikomian’ny Hoto izay narakarahin’ny fandringanana ireo mpikomy ireo (tamin’ny taona 1965, 1962, 1988 ary1992). Ny revôlisiona nataon’ny Hoto tao [[Roanda]] ao akaiky, izay nanoherana ny fitondrana tompomenakely totsy, dia nanosika ny Hoto ao Borondy hitaky ny fizaràna ny fahefana ara-pôlitika. [[Sary:Mwambutsa 1962.jpg|vignette|125x125px|Mwambutsa IV Bangiricenge]] === Fijoroan'ny Repoblika === Tamin’ny volana Jolay 1966 dia naongan’ny miaramila ny mpanjaka [[Mwambutsa IV]], nosoloana an’i [[Ntare V]] zanany izay tia fandrosoana. Efa-bolana taorian’izay dia nanambara ny fijoroan’ny repoblika ny kapiteny [[Michel Micombero]] sady nandray ny fitondrana ary notendrena ho filoham-pirenena. Tamin’ny volana Novambra 1976 dia nisy nanongana i Micombero ka ny jeneraly [[Jean-Baptiste Bagaza]] no nandray ny fahefana. Tsy marin-toerana ny filaminana teo amin’ny Totsy ao amin’ny fitondrana sy ny Hoto maro an’isa sady noforonina tamin’ny taona 1981 ny lalàm-panorenan’ny antoko tokana. Lany tamin’ny fifidianana izay tsy nahitana mpirotsaka afa-tsy ny tenany i Bagaza tamin’ny taona 1984, nefa nisy nanongana koa tamin’ny taona 1987, ka nasolo azy i [[Pierre Buyoya]], lehiben’ny ''Comité militaire de salut national''. Naneho ny finiavany hametraka lamina manaja ny fitovian-jon’ireo fianakaviambe totsy sy hoto ny mpitodra vaovao, ka nanao izay hanafahana ny gadra pôlitika. Na dia izany aza dia nisy ny famonoana Hoto marobe izay nampisy ra mandriaka tao Borondy tamin’ny taona 1988.   == Firosoana amin'ny demôkrasia sy ny ady an-trano == === Fahasahiranan'ny firosoana ho amin'ny demôkrasia === [[Sary:Melchior Ndadaye.png|vignette|107x107px|Melchior Ndadaye]] Nolanina tamin’ny alalan’ny fitsapan-kevi-bahoaka ny lalàmpanorenana vaovao tamin’ny volana Marsa 1992. Tamin’ny volana Jona 1993 dia nanao izay hahatanterahan’ny fifidianana demôkratika ny filoham-pirenena Buyoya izay nahalany an’i [[Melchior Ndadaye]] teo amin’ny fitondrana tamin’ny vato 64%. Hoto I Melchior Ndadaye  sady mpikambana ao amin’ny ''Front pour la démocratie au Burundi'' (Frodebu). Novonoin’ny miaramila totsy anefa izy iray volana taorian’io ka niteraka herisetra mifanesy izay nahafatesana olona miisa 50 000 any ho any, sady nahatonga ny fandosiran’ny Hoto miisa eo amin’ny 70 000 nankany [[Tanzania]] sy tany [[Roanda]]. Nandimby an’i Ndadaye i [[Cyprien Ntaryamira]] ary niezaka ny hahatapitra ny famaizan izay nataon’ny miaramila nanjakan’ny Totsy. Maty niaraka tamin’i [[Juvénal Habyarimana]] filohan’i Roanda izy tamin’ny nitifirana misily ny fiaramaidina nitondra azy ireo, taloha kelin’ny fotoana tokony hipetrahan’ny fiaramanidina teo amin’ny seranan’i [[Kigali]] ao Roanda tamin’ny 6 Avrily 1994. === Ady an-trano nampisy ra mandriaka === Nisahana ny andraikitry ny filoham-pirenena i [[Sylvestre Ntibantunganya]], filohan’ny Antenimieram-pirenena teo aloha, nefa fahefana sarintsariny no nananany. Nandritra izany fotoana izany dia nandriaka ny ra tao Roanda tamin’ny fandringanana ny Totsy sy ny Hoto mpandanjalanja, ka natahorana ny hihanaka mankany Borondy izany. Hatramin’izany fotoana izany ny ady an-trano, izay tsy nanam-pitsaharana hatramin’ny nahazoana ny fahaleovan-tena, dia nitombo hatrany. [[Sary:Pierre Buyoya at Chatham House 2013 crop.jpg|vignette|138x138px|Pierre Buyoya]] Tamin’ny volana Marsa 1996 dia nilaza ny mpitondra teny manokan’ny [[Firenena Mikambana]] izay nisahana ny fanaovana fanadihadiana momba ny toe-draharaha tao Borondy fa 15 000 any ho any ny isan’ny olona maty tamin’ny taona 1995, ka ny ankamaroan’izany dia olo-manga hoto (mpampianatra, mpitsabo, sns). Ny fikambanana ''Amnesty International'' koa dia nanameloka ny fomba nampiantranoana ireo mpitsoa-ponenana hoto roandey miisa 70 000 tao amin’ny tobin’ny mpitsoa-ponenana tao Borondy. Araka ny ''Amnesty International'' dia mpitsoa-ponenana miisa 1 500 isam-bolana no novonoin’ny hery fiarovana borondey (''Forces de sécurité burundaises'') na ny milisy totsy. Tamin’ny volana Jolay 1992 dia nandray ny fahefana i [[Pierre Buyoya]], filoha taloha, ary nandroaka an’i Ntibantunganya, filoha hoto. Nanao ankivy ara-toekarena an’i Borondy ny firenene afrikana manodidina sy ny fianakaviambe iraisam-pirenena. Nandritra izany fotoana izany dia niely tamin’ny faritra maro tao Borondy ny fikomiana hoto. Izany ankivy izany dia namely indrindra ny mponina mahantra indrindra sady nampanan-karena ireo izay efa nanan-karena, ka voatery natsahatra ilay ankivy tamin’ny volana Janoary 1999. Nandritra izany fotoana izany dia navondrona ho amin’ny tanàna madinika maro ny mponina hoto. === Fihanak'ilay ady an-trano amin'ny firenena manodidina === Nisy fiantraikany mivantana tamin’ny ady an-trano tao Borondy ny ady nampisy ra mandriaka tao [[Roanda]] sy tao [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Kôngô]] satria nitovy tamin’ny nahazo ireo tao amin’ireto firenena mpifanila vodirindrina ireto ny zava-manjo ny Hoto mpitsoa-ponenana tao Borondy ka samy nanohana ny fikomiany avy, toraka izany koa ireo mpioko tao [[Oganda]]. Tamin’ny taona 1997 dia nahazo ny mpitsoa-ponenana borondey koa ny fandripahana ireo Hoto mpitsoa-ponenana miisa manodidina ny 300 000 notanterahin’ny tafika roandey (nandraisan'i [[Paul Kagame]] anjara) nifanampy tamin’i [[Laurent-Désiré Kabila]]. Maro koa ny mpitsoa-ponenana tao [[Tanzania]] ka niteraka tsy fifanarahana teo amin’ny firenena roa tonta izany. Tao anatin’ny efatra taona dia nahafaty olona miisa 250 000 ny ady an-trano tao Borondy, raha nisy 800 000 ny Hoto natao sesitany sy nafatratry ny tafika tanatin’ny toby tamin’ny fomba tsy mendrika ny maha olombelona.       == Ny tetezamita sy ny famerenana ny fandriam-pahalemana == === Ezaka fandaminana nataon'i Nelson Mandela === [[Sary:Nelson Mandela 1994 (2).jpg|vignette|153x153px|Nelson Mandela tamin’ny 1994]] Ny fifampiraharahana rehetra natao tamin’ny volana Jona 1998 tao [[Arusha]] any [[Tanzania]], nelanelanin’i [[Julius Nyerere]] filoha tanzaniana teo aloha, dia niezahana namolavolana programa ankapobeny ho an’ny governemanta tetezamita izay nandraisan’ireo mpifanandrina anjara, nefa tsy nandresy lahatra azy ireo tanteraka. I [[Nelson Mandela]] izay mpanelanelana tamin’izany dia natoky ny filoha Buyoya amin’ny famahana ny olana satria nankasitraka ny tokony hampiharana ny fitsipika "olona iray vato iray" amin’ny fanapahan-kevitra. Zava-dehibe tamin’ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]], izay maro an’isa, ny fizaràna ny fahefana, nefa ny fananana fahefana amin’ny tafika dia iakinan-javatra lehibe ho an’ny [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] izay vitsy an’isa. Tamin’ny volana Aogositra 2000 dia nisy ny fifanarahana momba ny fandriam-pahalemana sy momba ny fampihavanana teo amin’ny fitondrana sy ny mpanohitra izay nosoniavina tao [[Arusha]] any [[Tanzania]] vokatry ny fanelanelanana nataon’i Nelson Mandela. Izany fifanarahana izany dia naneken’ny mpandray anjara ny fizaràna ny fahefana eo amin’ny Totsy sy ny Hoto mba hahafahana mamerina ny fandriam-pahalemana sy ny [[demôkrasia]] amin’ny fiafaran’ny tetezamita telo taona. Notapahina tamin’izany koa ny fandefasana miaramila avy ao [[Afrika Atsimo]] miisa 700 izay hiandraikitra ny fiarovana ireo mpanao pôlitika sy fitandroana ny filaminana. Tsy nampitsahatra ny ady an-trano anefa izany. Nihantona ny fanampiana iraisam-pirenena tamin’ny famerenana ny fandriam-pahalemana, ary nitontongana izaitsizy ny toekarena ary nihenjana hatrany ny fisaraham-bazan'ny tafika teo am-pelan-tanan’ny Totsy, ka niteraka ny fanonganam-panjakana nandamoka tamin’ny volana Avrily 2001, notanterahin’ireo tanora manam-boninahitra miaramila izay nikasa hanongana ny filoham-pirenena Buyoya. === Fananganana governemanta tetezamita === Na dia nitohy aza ny ady teo amin’ny Totsy sy ireo Hoto henjam-pihetsika dia natsangana ny governemanta tetezamita tamin’ny volana Novambra 2001 araka ilay fifanarahana natao tao [[Arusha]]. Nozaraina ara-drariny tamin’ny Hoto maro an’isa sy ny Totsy vitsy an’isa ny fahefana tao amin’izany governemantan’ny fampiraisam-pirenena izany. Nanohy niantsoroka ny andraikitra napetraka aminy ny filoha [[Pierre Buyoya]] (Totsy) nandritra ny valo ambin’ny folo volana fa i [[Domitien Ndayizeye]] kosa, izay sekretera jeneralin’ny antokon’ny Hoto (ny ''Front pour la démocratie au Burundi'' na Frodebu) dia lasa filoha lefitra. Raha nitohy ihany ny ady ary tsy tafavoaka ny fifampiraharahana hoan’ny fandriam-pahalemana, ny tetezalita dia nitohy tamin’ny volana Avrily 2003 sady nanatanteraka ny famindram-pahefana araka ny fifanarahana tao Arusha toy izao: niala ny filoha Pierre Buyoya ka nosoloan’ny filoha lefitra Domitien Ndayizeye tamin’ny dingana faharoan’ny tetezamita izay maharitra valo ambin’ny folo volana. Ilay Totsy atao hoe [[Alphonse-Marie Kadégé]] no natao filoha lefitra. Ny fifampiraharahana momba ny fandriam-pahalemana izay nanaovan’ i [[Afrika Atsimo]] fanelanelanana dia niafara tamin’ ny fanaovana sonia fifanaraham-pandriam-pahalemana ankapobeny, ara-pôlitika sy ara-miaramila, tamin’ ny 16 Novambra 2003, teo amin’ ny governemanta borondey sy ny fikambanana mpioko hoto (ny ''Forces pour la défense de la démocratie'' - FDD) tarihin’ i [[Pierre Nkurunziza]]. Io fifanarahana io dia nitsinjovana ny fidiran’ ny FDD ao amin’ ny governemanta. Ny fanatanterahana izany dia niaraka tamin’ ny famoronana ny ''Opération des Nations unies au Burundi'' (ONUB) tamin’ny volana Mey 2004 hisahana ny fanohanana ny firosoana mankany amin’ny fandriam-pahalemana sy ny fampihavanam-pirenena. Dingana lehibe nandritra ny tetezamita koa ny fanaovan-tsonia ny fifanarahana momba ny fizaràna ny fahefana eo amin’ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] sy ny [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] tamin’ ny volana Aogositra 2004. Izany fifanarahana izany dia nanomana ny fitsinjarana toerana mifandanja eo amin’ireo foko lehibe roa ao Borondy any amin’ireo andrim-panjakana hoavy. Tamin’io volana io ihany anefa dia niseho ny fandripahana tao amin’ny tobin’ny mpitsoa-ponenana ao Gatumba taorian’ny fifanandrinana tamin’ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]]. Nahafatesana mpitsoa-ponenana kôngôley totsy miisa 159 (ireo atao hoe [[Baniamolenge]], ''Banyamulenge'') izany noho ny nafitsoky ny ''Forces nationales de libération'' (FNL), izay fikambanana hoto borondey mpioko sisa farany nanohy ny ady, indrindra tao [[Bujumbura]]. === Lalàmpanorenana sy fifidianana demôkratika kokoa === Ny firosoana amin’ny fandriam-pahalemana sy mankany amin’ny [[demôkrasia]] dia tanteraka tamin’ny taona 2005 tamin’ny alalan’ny fankatoavanana lalàm-panorenana vaovao izay nohamafisina tamin’ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin’ny volana Feboary 2005. Voalaza ao ao amin’izany lalàm-panorenana izany ny fitsinjarana tsy mitanila ny fahefana eo amin’ny Hoto sy ny Totsy. Fahatanterahan’izany koa ny fanaovana fifidianana ny mpitantana ny kaominina sy ny mpikambana ao amin’ny Antenimieram-pirenena sy amin’ny Antenimieran-doholona, izay notanterahina tao anaty filaminana teo ambany fanaraha-mason’ny ONUB, na dia teo aza ny fanafihana sy ny fanakorontanana nataon’ny FNL tsy hahavanona izany. Tamin’ny 19 Aogositra 2005 dia lany ho filoham-pirenena i [[Pierre Nkurunziza]] izay mpitarika ny vondron’ny mpioko hoto taloha (ny FDD). == Fahasahiranana nandritra ireo taona 2010 == === Nanjaka tamin'ny fifidianana kaominaly ny CNDD-FDD === [[Sary:President Nkurunziza of Burundi (6920275109) (cropped).jpg|vignette|153x153px|Nkurunziza]] Dimy taona taty aoriana dia nihanibirioka ny fitondrana ka niteraka tsy hafaliana teo amin'ny Hoto sasany. Nahazo ny 2/3 n'ny toerana teo amin'ny fitantanana kaominina ny ''Conseil national pour la défense de la démocratie-Forces de défense de la démocratie'' (CNDD-FDD) izay notarihi'i Pierre Nkurunziza tamin'ny 26 Mey 2010. Niampanga azy ireo ho nanao hosoka goavana tamin'ny fifidianana ireo antoko hoto nanao sonia tany Arusha. Tsy nitovy hevitra amin'izy ireo ny [[Firenena Mikambana]] sy ny [[Vondrona Eorôpeana]]. Nisy noho izany ny savorovoro tao [[Bujumbura]]. Betsaka ny naratra. Nisy ny fisamborana ireo lohandohan'ny Hoto. Nihaona tamin'ny fiolohan'ny Repoblika ny sekretera jeneralin'ny Firenena Mikambana, i [[Ban Ki-moon]], tsy nahafaly ny mpanohitra izany fihainoana feon-dakolosy tokana izany. === Fifidianana tsy neken'ny mpanohitra === Nanao izay hisakanana ny fifidianana filoham-pirenena izay tokony hatao amin'ny 28 Jona 2010 ireo antokon'ny Hoto. Nanampy ny mpitokona ny filoha teo aloha [[Domitien Ndayizeye]] tamin'ny 5 Jona 2010. Nisy ny fanentanana ny olona tsy hifidy, izay noraran'ny governemanta mafy. Maro ireo mpanohitra nosamborina ka nogadraina. Tanteraka ihany ny fifidianana filoham-pirenena na dia tsy nandray anjara aza ny mpanohitra, ka lany tamin'ny 91 % i Pierre Nkurunziza izay kandidà tokana. [[Sary:Evariste Ndayishimiye (cropped).jpg|vignette|146x146px|Evariste Ndayishimiye]] Tamin'ny taona 2015 dia nanao izay hahafahany milatsaka sy hahalany azy fanintelony i Pierre Nkurunziza tamin'ny fifidianana izay kasaina hatao tamin'ny 26 Jona 2015. Tsy araka ny lalàm-panorenana anefa izany nefa neken'ny Fitsarana avo momba ny lalàm-panorenana (''Cour constitutionnelle''). Tamin'ny 13 Mey 2015 dia saika voaongan'ny jeneraly [[Godefroid Niyombare]] ny filoha Pierre Nkurunziza raha teny am-pandehanana. Nitolo-batana ireo mpanongam-panjakana rehefa tsy nahomby taorian'ny ady mangotraka tao [[Bujumbura]]. Maro ny mpanohitra tratran'ny famaizana nahalatsahan-dra taorian'izay ary an-jatony maro ny maty. Ana hetsiny maro ireo Borondey nitsoa-ponenana nankany ivelany. Nahemotra imbetsaka ny fifidianana ka nateraka ihany tamin'ny 21 Jolay 2015, ka nandresen'i Pierre Nkurunziza tamin'ny 69,41 %, na dia hitan'ny mpanaramaso maro fa najakan'ny hosoka sy ny hala-bato izany fifidianana izany. === Nandimby i Pierre Évariste Ndayishimiye === [[Sary:Agathon Rwasa.png|vignette|150x150px|Agathon Rwasa]] Ny jeneraly [[Évariste Ndayishimiye]] no voatendrin'ny antokon'i Pierre Nkurunziza handimby azy ho kandidà amin'ny fifidianana filohan'ny Repoblika izay natao tamin'ny 20 Mey 2020. Lany tamin'ny vato 68,72 izy. Nahazo 24,19 % ny iray amin'ireo kandidàn'ny mpanohitra, i [[Agathon Rwasa]], izay filohan'ny ''Conseil national pour la liberté'' (CNL). == Jereo koa == * [[Roanda-Orondy]] * [[Tantaran'i Oganda]] * [[Tantaran'i Roanda]] * [[Tantaran'ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] * [[Tantaran'ny Repoblikan'i Kôngô]] a9a7qdegbwsa227zzlf87cxyu9nmaft 0 278839 1046580 1043536 2022-07-27T11:00:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Oganda]] ho [[Tantaran' i Oganda]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of Uganda.svg|vignette|280x280px]] Ny '''tantaran' i Oganda''' dia voamariky ny fisian' ny fanjakana efatra tany aloha, ny fahatongavan' ny Eorôpeana, ny [[Fanjanahantany|fanjanahan-tany]] britanika, ny fahaleovan-tena, ny fanoganam-panjakana, ny fifampitsabahana amin' ny raharahan' ny firenena mpifanolo-bodirindrina, ary ny fahasarotana amin' ny fizorana mankany amin' ny [[demôkrasia]]. == Talohan'ny fahaleovan-tena == === Ireo fanjaka-mpanjaka tany aloha === Fanjaka-mpanjaka efatra no nipoiran’i [[Oganda]] ka nanamafy ny fifandrafiana teo amin’ ny samy [[Eorôpa|Eorôpeana]] talohan’ ny hanolorana azy amin’ ny [[Britaina Lehibe]] tamin’ny taona 1890. [[Sary:Buganda (map).png|vignette|146x146px|Ny fanjakan'i Boganda]] Nisy fitaovana vita amin’ny vato tao amin’ny tendro ihaonan’ ny renirano Congo sy [[Nily]], aty aorian’ ny farihy Edward, vavolombelon’ ny nisian’ ny olombelona voalohany tany amin’ny 1 500 000 taona lasa. Tamin’ ny fiantombohan’ ny fanisa-taona iraisana dia nahasarika mpamboly [[banto]] sy mpiompy [[nilôtika]] ny faritry ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]] amin’ ny fananany toetany antonony sy tany lonaka. Ireo vondron’ olona roa ireo, izay tsy nitovy fiteny, dia tsy niara-nonina, nefa nisy ihany ny fifanakalozana fomba fiaina sy kolontsaina. I Boinôrô (''Buynoro'') izay fanjakà-mpanjaka lehibe voalohany dia niorina tamin’ ny taonjato faha-15. Tamin'ny taonjato faha-16 sy faha6-17 dia nahazo ny ampahany be tamin’ny faritra afovoany ao Oganda ny tafik'io fanjakana io. Tamin’ny fiafaran’ny taonjato faha-17 dia nikorontana vokatry ny fisian’ny ady maro ny fanjakana Boniôrô, ka nanambara ny fahaleovan-tenan'ny faritra nofeheziny ny governoran’ny faritanin’i Boganda (''Buganda''). Ity fanjakana vaovao ity, izay voaron’ny tafika baikoin’ny mpanjaka mivantana, dia lasa nanana ny maha izy azy haingana tao amin’ireo fanjakana manodidina azy. Na dia teo izany heriny izany dia tsy afaka nanjakazaka tanteraka tamin’ireo fanjakana hafa, toy ny fanjakan'i Ankôle (''Ankole'') na Nkôle (''Nkole'') sy ny Tôrô (''Toro'') izay afaka tamin'ny fangejan'ny Boinôrô, ny fanjakan'i Boganda. [[Sary:Mutesa I.jpg|vignette|140x140px|Mutesa I]] === Ny fanjanahan-tany britanika === [[Sary:John Hanning Speke (1827-64) RMG F8616 (cropped).jpg|vignette|180x180px|John Hanning Speke]] Ireo mpahita tany britanika izay nitady ny loharanon’i [[Nily]] no Eorôpeana voalohany niditra tao Oganda. Ny mpanjaka Mutesa I, izay nanjaka teo anelanelan’ny taona 1852 sy 1884, dia nandray an’i John Hanning Speke, avy eo nandray an'i Henry Morton Stanley izay nikasa ny hitory ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) tao amin’io fanjakana io. Tamin’ny taona 1879 no nahatongavan’ny misiônera voalohany tao Boganda. Folo taona latsaka taty aoriana dia nanjakan’ny ady an-trano io faritra io. I [[Britaina Lehibe]], mpifanandrina tamin'i [[Alemaina]] tao [[Afrika Atsinanana]] dia nisahirana amin’ny fiarovana ity tany mpifanila vodirindrina amin’i [[Kenia]] ity tsy ho azon’i [[Egipta]] sy ny [[finoana silamo]]. Noho izany dia niditra an-tsehatra ny Britanika mba hampitsahatra izany ady izany. Nosoniavin’i Mwanga (zanak’i Mutesa I) ny fifanarahana amin’ny maha ambany fiarovana (prôtektôrata) ny taniny. Nentin’ny Britanika ny tafik’i Boganda mba hamabo ny fanjaka-mpanjaka manodidina. Vokatr’izany dia niitatra ka nahafaoka ny fanjakan’i Tôrô sy ny an’i Ankôle ny prôtektôrata. Nanana ny sata mifehy azy manokana i Boganda, izay efa nandray ny finoana kristiana tany aloha, ka nanana fandaminana ara-pôlitika azy manokana, fa ireo fanjakana hafa dia voazanaka amin’ny fomba mivantana kokoa. Tsy nahasarika mpiavy firy ny faritr’i Oganda izay nanjakan’ny aretin’ny torimaso (aretina afindran’ny lalitra tsetse) sy ny [[tazomoka]], nefa nandroso ny fambolena ary niforona ny vondron’ny tambanivohitra nanan-katao. Tamin’izany fotoana izany dia tonga niaraka tamin’ny fametrahana ny lalam-by tao Afrika Atsinanana ny [[India|Indiana]] hanamboatra azy izay niorim-ponenana mba hisahana raharaham-barotra rehefa vita ny lalam-by. Ny rafitra niainan’i Boganda dia nitohy hatra aty aorian’ny [[Ady Lehibe Faharoa]]. == Taorian'ny fanjanahan-tany == === Ny nahazoana ny fahaleovan-tena === [[Sary:King Mwanga II Buganda.jpg|vignette|155x155px|Mwanga II]] Nanomboka tamin’ny taona 1945 dia nihamahery vaika ny fitakiana ny fahaleovan-tena tao Boganda izay niseho teo anelanelan’ny [[Ady Lehibe]] roa. Tamin’ny taona 1953 dia nitaky hahazo fahaleovan-tena manokana ny mpanjaka Mutesa II ka natao sesitany tany Lôndra (na Lôndôna) mandritra ny telo taona. Tamin’ny taona 1962 dia niafara amin’ny fahazoan’i [[Oganda]] fahaleovan-tena ny fifampiraharahana lava natao. Nisy anefa ny olana momba ny rafitra ara-pôlitika hifanarahana. Ny vahaolana noraiketina tao amin’ny lalàm-panorenana voalohany, izay manaraka ny rafitra federaly (fizakan-tena isam-paritra), dia nanambatra ireo fanjakà-mpanjaka efatra teo aloha, nefa nihazona ny lanjany manokana i Boganda (''Buganda'') ka hita izany ao amin’ny anaran’ny fanjakana vaovao, dia i Oganda (''Uganda'') tanin’ny Baganda (foko ao Oganda). Ny mpajaka Mutesa II dia lasa filoham-pirenena mandra-pahafatiny. I [[Milton Obote]], mpanorina ny antoko ''Uganda People’s Congress'' (UPC) tamin’ny taona 1960, no lasa piraiminisitra. Ny UPC no antoko pôlitikan’ny vahoaka [[nilôtika]] any avaratra, izay nanohitra ny fanjakazakana ara-teokarena sy ara-pôlitikan’i Boganda, ka nankasitraka ny fivangongoam-pahefana. Nanomboka tamin’izay dia nitombo ny disadisa teo amin’ny Avaratra nilôtika izay betsaka Prôtestanta sy Silamo, sy ny Atsimo banto izay betsaka Katôlika. === Ireo filoham-pirenena voalohany === ==== Ny fitondran'i Milton Obote ==== [[Sary:Obote cropped.png|vignette|130x130px|Milton Obote, taona 1960.]] Tamin’ny volana Mey 1966, mba hanamafisana ny fivangongoam-pahefana, dia nandefa ny tafika tao Boganda ka nanaisotra tamin’ny toerany ny mpanjaka i [[Milton Obote]]. Nanampy an’i Milton Obote tamin’izany ny lehiben’ny etamazôro [[Idi Amin Dada]], izay isan’ny foko madinika silamo vitsy an’isa ao avaratra andrefana. Tamin’ny taona 1967 i Milton Obote dia namoaka lalàm-panorenana vaovao, izay nanafoana ny fanjakà-mpanjaka sy nanorina fitondrana ananan’ny filoham-pirenena fahefana lehibe ary nandidy ny fisian’ny antoko pôlitika tokana. Nihozongozona ny fitondran’i Milton Obote vokatry ny fanoheran’ny Boganda, izay voatohintohina tombontsoa noho ny nanaovan’i Milton Obote ho fananam-pirenena ny raharaham-barotra, sy vokatry ny fitontonganan’ny toekarena ary ny fiampangana azy ho mpanao [[kolikoly]]. ==== Ny didy jadona tamin' ny fitondran' i Idi Amin Dada ==== [[Sary:Idi Amin -Archives New Zealand AAWV 23583, KIRK1, 5(B), R23930288.jpg|vignette|166x166px|Idi Amin Dada taona 1973.]] Tamin’ny volana Janoary 1971 dia nanararaotra ny tsy maha eo an’i Milton Obote i [[Idi Amin Dada]] ka naka ny fitondrana tamin’ny alalan’ny fanonganam-panjakana. Nanohana azy i [[Etazonia]] sy i [[Britaina Lehibe]] ary i [[Israely]]. Nampitomboiny ny isan’ny miaramila, nofoanany ireo antoko mpanohitra, nampanjakainy ny fampihorohoroana, na teo amin’ny Boganda izany na teo amin’ny vahoaka nilôtika. Manodidina ny 200 000 ny olona matiny. Tamin’ny taona 1972 dia noroahiny ny [[Aziatika]] miisa 100 000 any ho any (ny 50 000 dia [[Indô-Pakistaney]]) izay nampangainy ho mpanjakazaka ara-toekarena, satria ny ankamaroan ’izy ireo dia mpandraharaha varotra. Tamin’ ny taona 1978 dia saika banky ropitra i [[Oganda]] ka niankin-doha tamin’ ny trosa nomen’ ireo firenena miozolmàna mpankasitraka an’i Idi Amin Dada. Nitaky ny faritra ao [[Tanzania]] manamorona ny sisin-tany manasaraka an’i Oganda amin’io firenena io i Amin Dada ka naniraka ny tafika ogandey hanani-bohitra tamin’ny volana Novambra 1978. Nahatonga an’i Tanzania hiditra an-tsehatra amin’ny ady izany. Nandositra tany [[Libia]] sy tany [[Arabia Saodita]] nahafatsany amin’ny taona 2003 i Amin Dada. ==== Yusuf Lule sy Godfrey Binaisa ==== Nanendry an'i [[Yusufu Lule]] ho filoham-pirenena mpisolo toerana vonjimaka manomboka amin'ny 13 Avrily 1979 ny ''Uganda National Liberation Front'' ( UNLF), nefa nesorina indray izy tamin'ny 20 Jona 1979 satria nolazaina fa mpanao didy jadona sy tsy nahay namerina ny filaminana. Notendrena ho filoham-pirenena mpisolo-tena vonjimaka koa i [[Godfrey Binaisa]] hisolo an'i Yusuf Lule. Nesoriny ny lohandohany iray tao amin'ny tafika ka nesorin'ny tafika koa izy tamin'ny 12 Mey 1980.    ==== Fiverenan'i Milton Obote teo amin'ny fitondrana ==== Nanamora ny fametrahana indray fitondrana sivily ny filoham-pirenena tanzaniana [[Julius Nyerere]]. Nitohy anefa ny korontana ka taorian’ny fifadimbiasan’ny filoham-pirenena telo (Amin Dada sy Yusuf Lule ary Godfrey Binaisa) vao tafaverina teo amin’ny fitondrana indray i Milton Obote tamin’ny fifidianana nandraisan’ny antoko UPC anjara tamin’ny volana Desambra 1980. Nitsotsorika ambany dia ambany ny toekaren’i Oganda vokatry ny fandroahana ireo Indiana mpandraharaha varotra, ka nihoatra ny 200 % ny fiakaran’ny vidim-piainana sady nisy mosary nahafaty olona betsaka tao amin’ny faritr’i Karamojong ao Avaratra. Rehefa nody ny tafika tanzaniana tamin’ny taona 1981 dia tratran’ny famaizina mafy ny mpanohitra. Niisa 100 000 any ho any ny Ogandey maty novonoina sy matin’ny mosary. Roa loha ny mpanohitra an’i Milton Obote, dia ireo miaramila mpanao vy very ny ainy (kômandô) tsy niala amin’i Amin Dada tao Avaratra, sy ny ''National Resistance Army'' (NRA) tao Bangada Atsimo izay notarihin’i [[Yoweri Museveni]] (voaofana tany [[Tanzania]] sy [[Môzambika]]). Teo anivon’ny tafik'i Oganda dia nisy ny fanoherana hafa rehefa avy nanome ny andraikitra tsara indrindra ara-pôlitika sy ara-miaramila ny olona tao amin’ny foko misy azy (ny Langô) i Milton Oboe. Tamin’ny taona 1985 dia nanongam-panjakana ny jeneraly Tito Okello avy any Avratra ao amin’ny foko nilôtika ato hoe Asôly (''Acholi'') ka nahafaka an’i Milton Obote izay nitady fialokalofana tany [[Zambia]]. Tamin’ny volna Janoary 1986 dia nametraka ny mpitarika azy, Yoweri Museveni, ho filoham-pirenena ny NRA.     === Ny fitondran'i Yoweri Museveni === ==== Fanavaozana ara-pôlitika sy fanitsiana ara-toekarena ==== [[Sary:Yoweri Museveni September 2015.jpg|vignette|204x204px|Yoweri Museveni]] Nanatanteraka fanitsiana lehibe tao [[Oganda]] ny fitodram-panjakana vaovao notarihin'i [[Yoweri Museveni]]. Nanampy azy ireo betsaka tamin’ny famatsiam-bola ny fikambanana iraisam-pirenana maro tamin’ny alalan’ny fampitrosam-bola sy tamin’ny fanalefahana ny fanefan-trosa. Nanao izay hamelomana indray ny toekarena i Yoweri Museveni. Ireo Aziatika voaroka tamin’ny taona 1972 dia nasainy hiverina any Oganda indray. Nisy ny fandaminana miandany amin’ny fanalalahana izay nikendrena ny fampandrosoana ny fambolena sady natao hisarihana ireo mpampiasa vola avy any ivelany. Teo amin’ny lafiny ara-pôlitika kosa indray dia nametraka ny firaisam-pirenena tsy anavahana foko tao amin’ny fitondram-panjakana i Yoweri Museveni, nefa nanohitra ny fisian’ny antoko maro izay noheveriny fa tsy mety amin’ny firenena andalam-pandrosoana. Rehefa tsy nosakanany intsony ny fisian’ny antoko maro tamin’ny taona 1992 dia nalalaka ny famerenana indray ny fanjakà-mpanjaka tao Boganda (izay nametrahana teo amin’ny seza fiandrianana an’i Mutebi II) tamin’ny taona 1993. Na dia izany aza dia tsy azoazon’i Yoweri Museveni ny fisian’ny antoko maro, ka noho izany, na dia ekena ao amin'ny lalàmpanorenana lany tamin’ny taona 1995 ny fisian’ny antoko maro, dia io lalàmpanorenana io ihany no nisakana azy ireo tsy hanao na inona na inona. ==== Fahalaniana fanindroany ==== Lany indray ho filoham-pirenen’i Oganda i [[Yoweri Museveni]] tamin’ny fifidianana tamin’ny taona 1996 izay nahazoany ny 74 %n’ny vato. Nihatsara ny toekarena: voafehy ny fiakaran’ny vidim-piainana, niakatra tsy nisy fijanonany ny harin-karena nanomboka tamin’ny taona 1990. Nisy koa ny fahombiazana teo amin’ny lafiny ara-diplômasia. Izany rehetra izany dia nahatonga an’i Oganda ho isan’ireo firenena filamatra tao amin’ny faritry ny Farihy Lehibe sy [[Afrika Atsinanana]]. Na dia teo aza ny fanavaozana ny fandaminana ao amin'ny tafika, tamin’ny alalan’ny fanakambanana ny tafika ara-dalàna sy ny NRA nanomboka tamin’ny taona 1986, dia nisedra olana ny fitondram-panjakana ogandey. Tao avaratra mantsy dia niatrika ny mpiady anaty akata ao amin’ny ''Lord’s Resistance Army'' (LRA) (tarihin’i Joseph Kony) izay fikambanana ara-pôlitika sy ara-tafika mifagaro fivavahana ny fitondram-panjakana. Notohanan’i [[Sodàna]] izany fikambanana izany ho setrin’ny fanampiana ataon’i Oganda ny ''People's Liberation Army'' (PLA), izay ahitana [[Kristianisma|Kristiana]] sy mpanaraka ny finoan-drazana animista, ao atsimon’i Sodàna, miady amin’ny fitondrana silamo ao [[Khartoum]]. Niteraka fahatapahan’ny fifandraisana ara-diplômasia teo amin’i Oganda sy i Sodàna tamin’ny taona 1995 izany fifanohera’ny pôlitikan’izy ireo izany. Tsy mbola nisy ny famaritana ny fomban’ny fanjakana ogandey na ho firenena tokana tsy mivaky (onitarisma) na ho fikambanam-panjakana isam-paritra maro mizaka tena (federalisma), nefa nanery an’i [[Oganda]] ny firenena tandrefana, indrindra i [[Etazonia]], mba hemetrahana ny fahalalahan’ny antoko maro afaka mandray anjara malalaka amin’ny raharaham-pirenena. ==== Ny fidirana an-tsehatry ny miaramila tany amin'ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô ==== Tamin'ny faramparan'ireo taona 1990 dia nalaza ny ady tao [[Zaira]] mpifanolo-bodirindrina tamin’i Oganda. Nanampy an’i [[Laurent-Désiré Kabila]] amin’ny fakana ny fitondrana i Oganda sy i [[Roanda]] (notarihin’i [[Paul Kagame]]) amin’ny fanoherana ny fitondran’i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] tamin’ny volana Mey 1997. I Zaira tamin’izany fotoana izany dia novana anarana ka natao hoe [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan’i Kôngô]]. Nanomboka tamin’ny volana Aogositra 1998 anefa dia nivadika indray ny raharaha satria nanohana ny fikomiana nanoherana ny fitondran’i [[Laurent-Désiré Kabila]] ny andian-tafika avy any Oganda sy Roanda. Taty aoriana, teo anelanelan’ny taona 1999 sy 2000, dia nifanandrina niady koa i Roanda sy i Oganda tao [[Kisangani]] ao amin’ny tapany avaratry ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô. Nohelohin’ny fianakaviambe iraisam-pirenena ny mpitondra tao Oganda noho ny nitsabahany tany amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô, ka nihevitra ny hampitsahatra ny ady izay sady mandany vola no tsy nankasitrahin’ny vahoaka. Noho izany dia nanaisotra ny tafiny hiala avy any amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô tsikelikely i Oganda nanomboka tamin’ny taona 2001, ka nanao sonia fifanarahana tsy hiady tamin’io firenena io. Tamin’ny volana marsa 2003 no nandaozan’ny andiany farany amin’ny tafika ogandey ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô. ==== Fihenjanan'ny fitondrana sy fiharatsian'ny fandriam-pahalemana ==== [[Sary:Besigye.jpg|vignette|155x155px|Kizza Besigye]] Nanamarika an’i Oganda ara-pôlitika ny nanaovana fitsapan-kevi-bahoaka tamin’ny taona 2000 momba ny fahalalahan’ny antoko maro, izay nolavin’ny mpifidy maro an’isa araka ny sitrapon’ny mpitondra. Lany indray ho filoham-pirenena tamin’ny 69,3 %n’ny vato manan-kery i [[Yoweri Museveni]] tamin’ny volana Marsa 2001, raha niampanga ny fifidianana ho feno hosoka i [[Kiiza Besigye]] izay avy amin’ny ''National Resistance Movement'' (NRM) antokon’ny filoha. Niatrika fanoherana izay nitombo hatrany tao amin’ny RRM ny filoham-pirenena ogandey. Ny ampahan’io antoko io, izay liam-pivoarana, dia nitaky ny fisokafan’ny sehatra ara-pôlitika amin’ny antoko maro sy ny fiadiana mahomby amin’ny kolikoly. Noteren’ny fianakaviambe iraisam-pirenena hampanjaka ny [[demôkrasia]] ny fitondran’i Yoweri Museveni ka nampandany tamin’ny alalan’ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin’ny volana Jolay 2005 ny famelana indray ny fisian’ny antoko pôlitika maro. Ho setrin’izany anefa dia nampanitsiany ny lalàmpanorenana mba hahafahany mirotsaka ho fidina fanintelony. ==== Fahalanian'i Yoweri Museveni mifanesy sy fangejana ny fanoherana ==== Lany indray tamin’ny 59,3 %n’ny vato i Yoweri Museveni tamin’ny fifidianana natao tamin’ny volana Febroary 2006 izay tsy nahitana hosoka goavana. Tamin’izay dia 37,4 %n’ny vato no azon’i Kizza Besigye izay nirotsaka avy ao amin’ny ''Forum for Democratic Change'' (FDC). Indimy lany ho filoham-pirenena i Yoweri Museveni: tamin’ny 1996, 2001, 2006, 2011 ary 2016. Izany fahalaniany izany dia amin’ny fihodinana voalohany avokoa, nefa maro ny miahiahy ny fisian’ny hala-bato. Nanambara indray ny hanova lalàmpanorenana tamin'ny taona 2017 i Yoweri Museveni mba hanafoanany ny famerana ho 75 ny taona be indrindra ahafaha-milatsaka ho filoham-pirenena. Namorona hetra mahazo ny fampiasana ny tambajotran-tserasera izy. Tamin'ny taona 2018 dia nampanamboriny sy nampikapohiny ny solombavam-bahoaka mpanohitra [[Robert Kyagulanyi Ssentamu]] (izay fantatra koa amin'ny anarana hoe Bobi Wine, izay lasa nitsabo tena tany Etazonia alohan'ny hiverenany ao Oganda indray. Nanameloka an'ilay mpanohitra indray i [[Yoweri Museveni]]. == Jereo koa == * [[Tantaran'i Roanda]] * [[Tantaran'i Borondy]] * [[Tantaran'ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]]. * [[Tantaran'ny Repoblikan'i Kôngô]] qbsqkqpkdp3oluml64dnictsp0aa2b6 0 279015 1046572 1043260 2022-07-27T10:57:23Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'ny Repoblikan'i Kôngô]] ho [[Tantaran' ny Repoblikan' i Kôngô]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki [[Sary:Flag of the Republic of the Congo.svg|vignette|273x273px]] Ny '''tantaran' ny Repoblikan' i Kôngô''' dia tsy mifankaiza amin' ny tantaran' ireo fireneneana afrikana manodidina azy: fisian' ny fanjakana maro madinidinika, fahatongavan' ny Eorôpeana, [[fivarotana andevo]], [[Fanjanahantany|fanjanahan-tany]] (frantsay ny an' ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan' i Kôngô]]), fahaleovan-tena, ady an-trano, fitsabahan' ny firenena mpifanolo-bodirindrina, ary fizorana mankany amin' ny demôkrasia. Ny [[Pigmea]] Mboty no mponina voalohany tao amin' ny faritra misy ny [[Repoblikan'i Kôngô]] ankehitriny. Niorim-ponenana tao koa tamin’ ny fiandohan’ ny fanisan-taona iraisana ny [[Banto (vahoaka)|Banto]]. Ireo fanjaka-mpanjaka roa lehibe dia ny fanjakan’ i Lôangô sy fanjakan’ i Kôngô. Ny fanjakan’ i Lôangô dia fanjakana miankina amin' ny fanjakan’ i Kôngô. Ilay Frantsay atao hoe [[Pierre Savorgnan de Brazza]] dia nijery manontolo ny tany misy an’ i Kôngô ankehitriny tamin’ ny taona 1879 hatramin’ ny 1880. Nanao sonia fifanarahana tamin’ ny mpanjaka izy, ka nametraka an’ izany tany izany ho eo ambany fiarovan’ ny [[Frantsa|Frantsay]]. Tamin’ ny taona 1903 dia nomena ny anarana hoe Moyen-Congo ilay faritra ary lasa zanatany frantsay. Nanomboka tamin’ ny taona 1944 dia namory ny solontenan’ ny tanin’ ny Empire colonial français ny i [[Charles de Gaulle]] ka namolavola ny fototry ny ''Union française''. Taorian’ ny fanaovana fitsapan-kevi-bahoaka tamin’ ny taona 1958 dia nahazo ny fahaleovan-tenany i Moyen-Congo tamin’ ny 15 Aogositra 1960 ka niova anarana hoe ''Repoblikan’ i Kôngô''. Ny filoham-pirenena voalohany dia i [[Fulbert Youlou]]. Nifanesy ny fanonganam-panjakana. Ireto ny nifandimby voalohany teo amin’ ny fitondrana: [[Alphonse Massemba-Débat]], ny kapiteny Raoul, [[Marien Ngouabi]], [[Yhombi-Opango]], [[Sassou-Nguesso]]. Nanajaka ny [[ady an-trano]] izay nahafaty olona an-ketsiny maro hatramin’ ny taona 1993 ka hatramin’ ny 1999. Nisy ny fanovana lalàm-panorenana izay nolanina tamin’ny [[fitsapan-kevibahoaka]] tamin’ny taona 2002 ary lany tamin’ ny fifidianana filoham-pirenena i Denis Sassou-Nguesso tamin’ io taona io ihany. Ny fifidianana filoham-pirenena sy ny fitsapan-kevi-bahoaka natao dia dingana lehibe vita amin’ ny fampandriam-pahalemana. == Talohan’ ny fanjanahan-tany == === Ny fiorenam-ponenan’ ny mponina voalohany === Nahitana sisan-javatra nataon’ olombelona tamin’ ny vanimpotoana paleôlitika akaiky tokony ho tany amin’ ny 7&nbsp;000 taona tal. J.K. tao amin' ny faritra misy ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan' i Kôngô]] ankehitriny. Taty aoriana dia nisy mponina izay efa andalam-piorenam-ponenana fa tsy mifindrafindra monina intsony, nefa tsy misy fatatra ny momba azy afa-tsy izy efa mahay manao taozavara amin’ ny metaly. Tokony ho taty aoriana kokoa no nahatongavan’ ny [[Pigmea]]. Niorim-ponenana tao koa tamin’ ny fiandohan’ ny fanisan-taona iraisana ny Banto izay avy amin’ ny faritra maro samihafa, ka niteraka ireo foko samy manana ny kolontsainy ao amin’ io faritra io toy ny [[Kôta (vahoaka)|Kôta]] (''Kota''), ny [[Bateke (vahoaka)|Bateke]] (''Batéké''), ny [[Bakôngô (vahoaka)|Bakôngô]] (''Bakongo'') ary ny [[Mbôsy (vahoaka)|Mbôsy]] (''Mbochi''). Ny [[Maka (vahoaka)|Maka]] (''Maka'') no tonga farany, izay tsy nahatratra ny faritra avaratra (faritr’ i Ouesso) raha tsy tamin’ ny taonjato faha-20. === Vanimpotona faha-mpanjaka === [[Sary:KingdomKongo1711.png|vignette|Fanjakan’ i Kôngô|252x252px]] Rehefa tonga teo amin’ ny vinanin’ ny ony Congo tamin’ ny taona 1482 ilay mpiondrana an-tsambo pôrtogey atao hoe [[Diogo Cão]] dia nahita ireo fanjaka-mpanjaka roa lehibe, dia ny fanjakan’ i Lôangô (''Loango'') sy fanjakan’ i Kôngô (''Kongo''). Ny fanjakan’ i Lôangô, izay nandrakotra ny faritra avaratra sy atsinanan’ i Congo, dia fanjakana miankina amin' ny fanjakan’ i Kôngô izay nifehy ny tany rehetra akaikin’ ny vinanin’ ny ony hatrany amin’ ny renirano Cuanza ao atsimo. Rehefa afaka antsasa-taonjato nanjakan’ ny fifandraisana manaja ny fitoviana teo amin’ i Lisbonne sy i Mbanza-Kongo, renivohitry ny fanjakana, dia velona ny disadisa tao amin’ ireo faritany vokatry ny tsindry nataon’ ireo [[Pôrtogaly|Pôrtogey]] nandao ny fireneny ka niorim-ponenana tao [[São Tomé]], sy ny fitomboan’ ny [[fivarotana olo-mainty]], ka niafara tamin’ ny faharavan’ ilay fanjakan’ i Kôngô sy ny fihalemen’ ny fanjakan’ i Lôangô. [[Sary:Kimpa Vita drawing.jpg|vignette|152x152px|Kimpa Vita]] Ny faharavan’ ny fanjaka-mpanjaka, ny [[fivarotana andevo]], ny ady mitam-pidiana ary ny asan’ireo misionera katôlika dia nanakorontana ny fiainan’ ny mponina izay lasa nanaraka ny fihetsiketsehana [[Mesianisma|mesianika]] maro [[Sinkretisma|mpanafangaro finoana]]. Ny tena miavaka amin’ izy ireo dia ny Antôniana notarihin’ i [[Kimpa Vita]] (izay nahazo ny anarana hoe Dona Beatrice). I Kimpa Vita dia mpisorom-bavy izay inoan’ ny mpanaraka azy fa nahita an’ i [[Antoine de Padoue]] tamin’ ny [[Fahitana (finoana)|fahitana]]. Izy no hamerina indray ny fanjakana, nefa nosamborin’ ny misionera kaposina izy ka nodoran’ ny [[Inkizisiôna]] velona tamin’ ny taona 1706. == Ny fanjanahan-tany frantsay == [[Sary:Pierre Savorgnan de Brazza by Paul Nadar.jpg|vignette|159x159px|[[Pierre Savorgnan de Brazza]]]] [[Sary:French Equatorial Africa.PNG|vignette|202x202px|French Equatorial Africa]] Ilay Frantsay atao hoe [[Pierre Savorgnan de Brazza]] dia nijery manontolo ny tany misy an’ i Kôngô ankehitriny tamin’ ny taona 1879 hatramin’ ny 1880 sy nialoha lalana an’ i Stanley tao amin’ io faritra io. Nanao sonia fifanarahana tamin’ ny mpanjaka (atao hoe ''makoko'') izay sady andriamajaka no loham-pivavahan’ ny [[Bateke (vahoaka)|Bateke]] (''Batéké'') izy, ka nametraka an’ izany tany izany ho eo ambany fiarovan’ ny [[Frantsa|Frantsay]] (prôtektôrata frantsay). Fotoana fohy taty aoriana dia nanao sonia fifanarahana tamin’ ny lietinà Cordier koa ny mpanjakan’ i Lôangô (''ma-Loango''). Ny faritry ny tany dia nifanarahana niaraka tamin’ ireo firenena eorôpeana hafa tamin’ ny kôngresy natao tany [[Berlin]] ([[Alemaina]]) tamin’ ny taona 1885, izay nanapahana ny hoavin’ i [[Afrika]]. Tamin’ ny taona 1903 dia nomena ny anarana hoe [[Moyen-Congo]] ilay faritra ary lasa zanatany nakambana tao amin’ i [[Afrique-Équatoriale Française]] (A-EF) tamin’ ny taona 1910. Ny fanjanahan-tany frantsay dia niavaka tamin’ ny taona 1885 noho ny fanorenana kômpania mpampiasa tany izay nanana velaran-tany midadasika dia midadasika sy nitrandraka ny harena voajanahary nefa tsy nanomana ny hoavy ara-toekarena sy ara-piarahamonin’ ny vahoaky ny tany notrandrahiny. Ny [[asa an-tery vozona]] sy ny filanjana entana ho an’ ny fanjakana, ny fomba fampiasana izay tsy mendrika ny maha olombelona dia nandripaka ny mponina (angamba 300 000 ny isan’ ny maty tamin’ ny taona 1890 hatramin’ ny 1910). [[Sary:Marc Allégret & André Gide - 1920.jpg|vignette|153x153px|Marc Allégret sy André Gide tamin’ ny taona 1920.]] Maro ireo zava-nitranga manafintohina, isan’ izany ny olona maty noho ny fanamboarana ny lalam-by Congo-Océan (mampitohy an’ i [[Brazzaville]] sy i [[Pointe-Noire (Repoblikan' i Kôngô)|Pointe-Noire]]) izay niteraka fanoherana mivaivay (ohatra: ny fanoherana nataon’ ilay mpanoratra [[André Gide]] tao amin’ ny boky nosoratany mitondra ny lohateny hoe ''Voyage au Congo'' sy ny sary sy feo nalain’ i Albert Londres) izay nanery ny manam-pahefana frantsay hisitona tamin’ ny ankamaroan’ ny kômpania ny fahazoan-dalana hitrandraka. Tahaka ny tamin’ ny fanjakan’ ny Pôrtogey ny fihetsiky ny mponina izay nanaraka ireo fihetsiketsehana ara-pivavahana sy ara-pôlitika mampifangaro finoana. Isan’ ireo fihetsiketsehana ireo ny [[kakisma]] sy ny [[kimbangisma]] izay teraka nanomboka tamin’ ireo taona 1920 mba hanoherana ny fanararaotana tamin’ ny vanimpotoan’ ny fanjanahan-tany. == Fahazoana ny fahaleovan-tena == === Fizorana mankany amin'ny fahaleovan-tena === [[Sary:Bundesarchiv B 145 Bild-F010324-0002 Flughafen Köln-Bonn Adenauer de Gaulle-cropped-Colorized.jpg|vignette|164x164px|Charles de Gaulle]] ==== Fivoriana notarihin' ny jeneraly De Gaulle ==== Nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe faharoa]], i [[Brazzavile|Brazzaville]], izay tanàna lehibe indrindra tamin’ ny fanjanahan-tany, renivohitry ny Afrique-Équatoriale Française (A-ÉF), dia lasa renivohitr’ i France libre (“Frantsa Afaka”). Nanomboka tamin’ ny taona 1944 dia namory ireo solontenan’ ny tanin’ ny Empira mpanjana-tany frantsay (Empire colonial français) ny jeneraly [[Charles de Gaulle|De Gaulle]] ka namolavola ny fototry ny Firaisambe frantsay (''Union française''). Tao amin’ io tanàna io ihany no naovany kabary tamin’ ny taona 1946 sy 1958 nanambaràna ny fampitsaharana ny fanjanahan-tany. Lasa tanàna manan-tantara lehibe i Brazzaville ho an’ i [[Afrika]] mahaleo tena. ==== Fitsapan-kevi-bahoaka ==== Taorian’ ny [[fitsapan-kevibahoaka]] izay natao tamin’ ny 28 Septambra 1958 dia nahazo ny fahaleovan-tenany i Moyen-Congo tamin’ ny 15 Aogositra 1960 ka niova anarana hoe [[Repoblikan' i Kôngô|Repoblikan’ i Kôngô]] (''République du Congo''). === Ireo filoham-pirenena dimy voalohany === ==== Fulbert Youlou ==== [[Sary:Fulbert Youlou 1963.jpg|vignette|170x170px|Fulbert Youlou tamin'ny taona 1963]] Ny filoham-pirenena voalohany dia ilay abe [[Fulbert Youlou]], izay voaongana telo taona taty aoriana nandritra ny fikomian’ ny vahoaka tamin’ ny volana Aogositra 1963, izay nahatafakatra teo amin’ ny fitondrana an’ i Alphonse Massamba-Débat, fiohan’ ny Antenimieram-pirenena taloha. [[Sary:Alphonse Massamba-Debat.png|vignette|153x153px|Alphonse Massamba-Debat tamin'ny taona 1968]] ==== Alphonse Massamba-Debat ==== Ny fahasahiranana ara-toekarena sy ny toe-draharaha ara-pôlitika tao amin’ ny faritr’ i [[Afrika]] misy ny Repoblikan’ i Kôngô, isan’ izany ny adin’ i [[Kongo-Kinshasa|Kôngô-Kinshasa]], dia nanamafy ny tsy fahamarin-toerana ara-pôlitika. Nanatona an’ i [[Sina]] kômonista ny Repoblikan’i Kôngô notarihin’ i [[Alphonse Massemba-Débat|Alphonse Massamba-Débat]]. ==== Ny kapiteny Raoul ==== Tamin’ ny taona 1968, i Alphonse Massamba-Débat dia naongan’ ny kapiteny Raoul. ==== Marien Ngouabi ==== [[Sary:Marien Ngouabi, 1972 (cropped).jpg|vignette|140x140px|Marien Ngouabi tamin' ny taona 1972.]] Naongan’ ny kômanda [[Marien Ngouabi]], izay nandraikitra ny safidin’ i Kôngô ho amin’ ny [[marksisma]], i Raoul tamin’ ny volana Janoary 1969. Tamin’ ny volana Janoary 1970 dia niova anarana ho [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Kôngô]] (''République populaire du Congo'') ilay firenena. ==== Yhombi-Opango ==== Nisy namono i Marien Ngouabi tamin’ ny 18 Marsa 1977 ka nisolo azy ny kôlônely [[Joachim Yhombi-Opango]]. Nisy ny fifandraisana ara-pôlitika sy ara-toekarena matotra tamin’ i [[Frantsa]] sy i Kôngô. Tsy nanova ny anaran’ ny renivohiny ho amin’ ny anarana afrikana i Kôngô, tsy tahaka ireo firenena afrikana maro. === Fahazoan' i Sassou-Nguesso ny fitondrana === ==== Filoham-pirenena i Sassou-Nguesso tamin'ny taona 1979 ==== [[Sary:Denis Sassou Nguesso 2014.png|vignette|130x130px|Denis Sassou Nguesso tamin' ny taona 2014]] Tamin’ny taona 1979 dia nandimby an’ i Yhombi-Opango ny kôlônely [[Denis Sassou-Nguesso]] ka nanao sonia fifanaraham-piaraha-miasa sy fisakaizana tamin’ ny [[Firaisana Sôvietika]] tamin’ ny taona 1981. ==== Voafidy indray i Sassou-Nguesso tamin’ ny taona 1984 ==== Voafidy indray ho filohan’ ny Repoblika tamin’ ny taona 1984 i [[Denis Sassou-Nguesso]], ary tamin’ ny taona 1989 dia nitombo ny fanoherana azy, izay nasesiky ny fitontongan’ ny toekarena (fihenam-bidin’ ny [[solitany]] sy fiavoan’ ny trosa). Taorian’ ny fanaovana fihaonambem-pirenena tamin’ ny taona 1991 dia lany ny lalàm-panorenana izay nanafoana ny fanarahana ny sori-dalana [[Marksisma|marksista]]  sy nametraka ny [[demôkrasia]] manaiky ny fisian’ ny antoko pôlitika maro. === Firenena nanjakan' ny ady an-trano === ==== I Pascal Lissouba no voafidy tamin’ ny taona 1992 ==== Lany ho filoham-pirenena tamin’ ny fifidianana natao tamin’ ny volana Aogositra 1992 tamin’ ny 61,32&nbsp;%n’ ny vato i [[Pascal Lissouba]]. Taorian’ ny fahalaniany dia nampangain’ i Denis Sassou-Nguesso ho mpanavakavaka faritra sy mpanao didy jadona i Pascal Lissouba. Velona indray ny disadisa ara-pôlitika teo amin’ ny firenena ka noravana ny Antenimiera tamin’ ny taona 1992 ary nosoloana ny jeneraly Yhombi-Opango ny piraiminisitra Claude-Antoine Da Costa ==== Ady an-trano tamin’ ny taona 1993 hatramin’ ny 1994 ==== Nanomboka tamin’ ny volana Jolay 1993 hatramin’ ny taona 1994 dia lasa sehatra itrangan’ ny [[ady an-trano]] i Brazzaville. Nifanandrina tamin’ izany ny mpomba ny filoha Lissouba sy ny mpomba ny filoha taloha [[Denis Sassou-Nguesso|Sassou-Nguesso]] ary ny mpomba an’ i [[Bernard Kolélas]] mpitarika ny antoko mpanohitra lehibe indrindra sady ben’ ny tanànan’ i Brazzaville. Nahafatesana olona 2&nbsp;000 any ho any izany ady izany sady nahatonga ny olona miisa 100&nbsp;000 any ho any hifindra monina tao amin’ ny tanin’ ny [[Repoblikan' i Kôngô|Repoblikan’ i Kôngô]] ihany. Izany ady izany dia tsy nitsahatra raha tsy tafiditra ho mpikambana ao amin’ ny governemanta ny mpikambana ao amin’ ny mpanohitra tamin’ ny taona 1995. Tsy afaka nisakana ny asan’ ireo milisy mitam-piadiana anefa ny fitondram-panjakana, dia ireo milisy nandray ireo tanora kôngôley tsy an’ asa sy nahazo fiofanana miaramila. ==== Ady an-trano tamin’ ny taona 1997 ==== Nahazo aina indray ny ady an-trano tamin’ ny volana Jona 1997 nefa ny fifidianana filoham-pirenena dia tokony hatao amin’ ny volana Jolay 1997. Tamin’ ny 5 Jona 1997 dia ny tafika notohanan’ ny “Zoulou” (anaran’ ny milisin’ ny filoham-pirenena manokana) dia nanao fahirano ny trano fonenan’ i Sassou-Nguesso. I Sassou-Nguesso kosa namaly tamin’ ny alalan’ ny milisiny manokana atao hoe “Cobra”. Nandritra ny efa-bolana dia fifanadrinana mahery vaika no hita tao [[Brazzaville]], izay nandrava sy nanafoana ny mponina tao. Tsy nisy nahazo fandresena ireto mpifanandrina ka nitady fanampiana avy any ivelany. [[Sary:José Eduardo dos Santos-16062014-edit.jpg|vignette|136x136px|[[José Eduardo dos Santos]] tamin' ny taona 2014]] I Lissouba, izay ho lasa naman’ i Kolélas tsy ho ela, dia nanafatra mpanamory angindimby Mi-24 avy ao amin’ ireo firenen’ ny Faritra atsinanan’izao tontolo izao taloha.I Sassou-Nguesso kosa niantso ny tafik’ i [[José Eduardo dos Santos|Dos Santos]] filohan’ i [[Angôla]] izay akaiky azy hatrizay amin’ ny lafiny ara-pôlitika. Niditra an-tsehatra izany tafika izany sady nanararaotra hamely koa ny mpifanandrina aminy, izay naman’ ny Kôngôlein’ i Kinshasa ([[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]]) hatry ny ela. ==== Nanambara tena ho filoham-pirenena i Sassou-Nguesso ==== Tamin’ ny 16 Ôktôbra 1997 dia nanambara ny fifaranan’ ny ady i Sassou-Nguesso, izay nivoaka ho mpandresy, sady nitaona ny Kôngôley ho amin’ ny fampihavanam-pirenena, ka tamin’ ny 25 Oktobra 1997 dia nanambara tena ho filoham-pirenena taorian’ ny nananganany ny governemantan’ ny firaisam-pirenena. Izany governemanta izany dia natao hamaritra ny faharetana sy fomba hitondrana ny tetezamita mialoha ny fanaovana fifidianana samihafa. ==== Ady an-trano tamin’ ny taona 1999 ==== Tamin’ ny taona 1999 dia nanomboka indray ny fifamelezana teo amin’ ny tafika sy ny “Ninjas” notarihin’ i [[Bernard Kolélas]] tao amin’ ny Repoblikan' i Kôngô izay reraka noho ny ady an-trano (nahafaty olona 100 000 any ho any) izay namela takaitra sarotra hadinoina sady niteraka fisaraham-bazana: ny faritra avaratra dia nanakaiky an’ i [[Sassou-Nguesso]], ny faritra afovoany andrefana niaraka tamin’ i Lissouba, ary ny faritra manodidina an’ i [[Brazzaville]] dia tamin’ i Kolélas. Lasa faritra ajakan’ ny tsy fandriam-pahalemana noho ny afitsioky ny milisy tsy mandray karama ny Repoblikan’ i Kôngô. Etsy an-daniny, noho ny fitadiavany vonjy tamin’ i [[Angôla]] dia tafiditra tao amin’ ny disadisa lehibe tao amin’ ny faritry ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]] ny Repoblikan’ i Kôngô. == Fifandaminana mankany amin’ ny fandriam-pahalemana == === Fanelanelanana nataon' i Omar Bongo === [[Sary:Omar Bongo cropped.jpg|vignette|126x126px|Omar Bongo tamin' ny taona 2004]] Tamin’ ny volana Desambra 1999 dia nisy ny fifanarahana hampitsahatra ny ady izay nosoniavina tamin’ ny alalan’ ny fanelanelanana nataon’ i [[Omar Bongo]]. Ny fanelanelanana nataon’ ny filoham-pirenena gabôney dia niafara tamin’ ny fisian’ ny fihaonambe tamin’ ny volana Marsa sy Avrily 2001 tao [[Brazzaville]], izay fotona namaranana ny fifampiresahana amin’ ny samy kôngôley, izay nanomanana ny firosoana amin’ ny fampihavanam-pirenena. === Fifidianana filoham-pirenena === ==== Vofidy ho filoham-pirenena i Sassou-Nguesso ==== Lany tamin’ ny fitsapan-kevi-bahoaka natao tamin’ ny volana Janoary 2002 tamin’ ny 84,6&nbsp;%n’ ny vato ny lalàm-panorenana novolavolaina nandritra izany fihaonambe izany, izay nanome fahefana lehibe sy matanjaka ny filoham-pirenena. Roa volana taorian’ izay dia lany tamin’ ny 89,41 %n’ ny vato i [[Denis Sassou-Nguesso]], raha niala tsy nandray anjara tamin’ ny fifaninanana ny mpanohitra azy. Na dia nitsikera fatratra ny tsy fisian’ ny mangarahara sy ny tsy fanarahan-dalàna nandritra ny fifidianana ny mpanohitra, ny fifidianana filoham-pirenena sy ny fitsapan-kevi-bahoaka natao dia efa dingana lehibe vita amin’ ny fampandriam-pahalemana ny firenena izay ravan’ ny ady an-trano telo nifanesy izay nampahatra faraidiny ny ankamaroan’ ny vahoaka tao amin’ny Repoblikan’ i Kôngô. ==== Voafidy indray ho filoham-pirenena i Sassou-Nguesso ==== Tamin’ny taona 2002 dia lany ny lalàm-panorenana vaovao izay nanafoana ny toeran’ny piraiminisitra, ka nanamafy ny fahefan’ny filoham-pirenena izany. Fidina hitondra mandritra ny fito taona azo havaozina indraimandeha ny filoham-pirenena. Tamin’io taona io ihany dia nisy ny fifidianana filohan’ny Repoblika izay nahatafaverina an’i Denis Sassou-Nguesso tamin’ny toerany indray. Niverina ny filaminana tamin’ ny fito taona nitondran’ i Sassou-Nguesso. Tamin’ ny 12 Jolay 2009 dia natao indray ny fifidianana ka lany ho filohan’ ny Repoblika indray i Sassou-Nguesso izay nahazo vato 78,61 %. Tamin’ ny 25 Oktobra 2015 dia novana tamin’ ny alalan’ ny fitapan-kevi-bahoaka indray ny lalàm-panorenana. Tamin’ ny faran’ ny volana Desambra 2019 dia voatendrin’ ny antokony hilatsaka filoham-pirenena amin’ ny taona 2021 indray i [[Denis Sassou-Nguesso]]. == Jereo koa == * [[Tantaran'i Roanda]] * [[Tantaran'i Borondy]] * [[Tantaran'i Oganda]] * [[Tantaran'ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] cenkz6ullvc98fsheogwlwepjglbu9c 0 279207 1046578 1037944 2022-07-27T10:59:30Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Jeôgrafian'i Borondy]] ho [[Jeôgrafian' i Borondy]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki [[Sary:Burundi 29.94735E 3.34327S.jpg|vignette|261x261px]] Ny '''jeôgrafian'i Borondy''' dia maneho ny vohon' ny tany sy ny biby sy ny zavamaniry, ny mponina sy ny tanàna ary ny toekaren'i [[Borondy]]. === Ny tany sy ny rano ary ny zava-manana aina === ==== Ny sisin-tany ==== I Borondy dia firenena mitoka-monina ao [[Afrika Afovoany]], izay hita ao amin’ ny [[faritry ny Farihy Lehbe]]. Mizara sisin-tany amin’ i [[Roanda]] ao avaratra sy i [[Tanzania]] ao atsinanana ary ny [[Repoblika Demôkratikan’i Kôngô|Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô]] ao andrefana i Borondy. Elanelanin’ ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] sy ny renirano Ruzizi ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô sy i Borondy. Mirefy 974 <abbr>km ny sisin-tanin' i Borondy, ka ny 233 km iraisany amin' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, ny 290 km dia itambarany amin' i Roanda, ary ny 451 km manefitra azy amin' i Tanzania.</abbr> ==== Ny vohon’ ny tany ==== Manana velaran-tany mirefy 27&nbsp;834&nbsp;km² i Borondy, ka ny 2&nbsp;180&nbsp;km² dia rano. Isan’ ny firenena kely indrindra ao [[Afrika]] izy amin’ ny velaran-tany. Ny ankabeazan’ ny taniny dia misy [[lembalemba]] avo sy [[havoana]]. Any antsinanana no mba misy tany lemaka. Mirefy 1&nbsp;520&nbsp;m ny salan’ ny haambo misy azy eo anelanelan’ ny ony [[Nily]] sy ny ony Congo. Mahatratra 2 684 m ny tendro avo indrindra ao Borondy ao amin' ny tapany atsimon' ny tendrombohitra Heka. Midina izany rehefa miantsinanana sy mianatsimo-andrefana. Ny farihy Tanganyika, izay manana haambo 772 m, no farira iva indrindra ao. Manasaraka an’ i Borondy sy i [[Tanzania]] ny renirano Ruzizi, izay sisin-tany manasaraka azy amin' ny <abbr>Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô</abbr>, sy ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] izay samy ao amin’ ny [[Rift Valley]]. ==== Ny rano ==== Ireto avy ireo renirano lehibe ao Borondy: i Ruzizi (na Rusizi), izay mivarina any amin' ny farihy Tanganyika, sy i Malagarazi ary i Ruvubu izay isan’ ireo loharanon’ i Nily. I Gasumo, izay loharanon'i Nily atsimo indrindra, dia hita ao atsimon' i Borondy ao amin' ny faritanin' i Bururi. Ny farihy lehibe indrindra dia i [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] izay itambaran' i Borondy amin' i Tanzania sy amin' ny <abbr>Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô</abbr> ary amin' i [[Zambia]]. Misy farihy madinika maro koa ao, dia i Mwungera, i Narungazi, i Rwihinda, i Cohoha, i Kanzigiri, i Rweru ary i Gacamirindi, ka ny fantatra sy lehibe indrindra amin'izy ireo dia i Cohoha sy i Rweru izay ao amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Borondy amin' i Roanda. Ahitana farihy madinika iray ny ao amin'ny faritra avaratr' i Borondy, dia ny farihy Dogodogo. ==== Toetany ==== Manana toetanin-jana-pehintany mangatsiatsiaka an-tany avo i Borondy. Ny sala-maripana anatin’ ny taona iray dia miovaova eo anelanelan' 17&nbsp;°C sy 23&nbsp;°C, ka 21,1&nbsp;°C izany eny amin’ ireo lembalemba fa 24,4&nbsp;°C kosa ao amin’ ny [[Rift Valley]]. Amin’ ny main-tany, izay manomboka amin’ ny volana Mey ka miafara amin’ ny volana Aogositra, dia matetika misedra ny vokatry ny [[hain-tany]] i Borondy. Mahatratra 1&nbsp;500&nbsp;mm ny salan' ny rotsak' orana isan-taona. Ny fotoan' ny orana dia eo anelanelan' ny volana Febroary sy Mey, ary eo anelanelan' ny volana Septambra sy Novambra. ==== Biby sy zavamaniry ==== [[Hivoka]] tsy dia misy hazo firy no mandrakotra ny ankabeazan’ ny velaran-tanin’ i Borondy. Ripaky ny tavy sy ny fiandrasana biby fiompy tafahoatra ny ala. Ny kininina, izay hazo nampidirina mba hiadiana amin’ ny fikaon-tany, sy ny akasià ao amin’ ny hivoka atsinanana ary ny palmie fanamboarana menaka eny amin’ ny tany fambolena no fahita matetika any. Isan’ ny biby fahita any ny [[lalomena]], ny voay, ny karazan-dambo (''phacochère''), ny [[leôparda]] ary ny [[antilôpa]].     === Ny mponina sy ny tanàna === ==== Ny mponina ==== Tamin’ ny taona 2008 i Borondy dia nisy mponina miisa 8 691 005 any ho any izay manome hakitroka 339 mp./km². Noho izany dia isan’ ireo firenena misy mponina be hakitroka indrindra aty Afrika izy. Tamin’ ny fiantombohan’ ireo taona 1990 dia nahatratra 3 % ny fitombon’ ny mponina isan-taona, ary ny tahan’ ny fahafatesan’ ny zaza dia nahatratra 61 ‰. Latsaky ny 15 taona ny antsasaky ny mponina. Ny 89 %n’ ny mponina koa dia tantsaha nefa tsy dia ahitana tanàna madinika firy ny any Borondy satria miparitaka amin’ ireo havoana ny toeram-ponenana. [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] (''Hutu'') mpamboly ny 85 %n’ ny mponina ao Borondy fa ny 14 % kosa dia [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] (''Tutsi'') mpiompy. Ny [[Toà (vahoaka)|Toà]](''Twa''), izay olona zeny ([[Pigmea]]) dia 1 %n’ ny mponina fotsiny. ==== Tanàna ==== Roa fotsiny ny tanàn-dehibe lehibe ao Borondy, dia i [[Bunjumbura]] renivohitra, izay ahitana mponina miisa 272 600 tamin’ ny taona 1986, sy i Gitega, izay misy mponina 95 300 tamin’ io taona io ihany. Tao Bunjumbura no nitragan’ ny fifanandrinan’ ny Totsy sy ny Hoto tamin’ ny taona 1992. I Gitega kosa dia toeram-ponenan’ ny mpanjaka taloha. === Ny toekarena === ==== Amin’ ny ankapobeny ==== Miankina indrindra amin’ ny fambolena ny toekaren’ i Borondy, noho izany dia isan’ ireo firenena mahantra indrindra maneran-tany izy. Nisy fiantraikany lehibe tamin’ ny toekaren’ i Borondy ny ady an-trano tamin’ ny taona 1993 hatramin’ ny 2004. Ny PNB an’ i Borondy tamin’ ny taona 2004 dia teo amin’ ny 1 000 tapitrisa dôlara ary ny fidiram-bola isan’ olona dia 100 dôlara eo ho eo. Teo antenantenan’ ny taona 2000 dia nahatratra 1 000 tapitrisa dôlara ny trosa ivelany. ==== Ny fambolena ==== Ireto ny voly fanondrana, izay mitana ny 3/4n' ny velaran-tany voavoly: ny [[tsaramaso]] maina, ny [[katsaka]],  ny [[ampemba]], ny [[mangahazo]], ny [[vomanga]] ary ny [[akondro]]. Ny voly fanodina voalohany indrindra dia ny [[kafe]], izay nahafahan’ i Borondy nandoa ny karaman’ ny mpiasam-panjakana tamin’ ny taona 1994 sy nahafahany nandoa ny trosa ivelany, noho ny fiakaran’ ny vidiny tamin’ izany fotoana izany. Nisolo miandalana ny [[dite]] ny [[landihazo]], izay ahazoana vola antonony ihany. ==== Ny fiompiana sy ny jono ==== Na dia tsy dia manana anjara toerana lehibe eo amin’ ny toekaren’ i Borondy aza ny fiompiana [[omby]], dia manana ny lanjany ara-kolontsaina sy ara-piarahamonina amin’ ny Totsy ny fananana andiam-biby maro. Miteraka fikaohana manimba ny nofon-tany anefa ny toeram-piandrasana. Mandroso dia mandroso ny fiompiana [[trondro]]<nowiki/>ary be mpanao ny fanjonoana eny amin’ ny renirano sy ny farihy. ==== Ny harena an-kibon’ ny tany sy ny taozava-bavety ==== Tsy dia misy firy ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany. Ny tanisokay sy ny [[volamena]] ary ny [[firapotsy]] no trandrahana amin’ izany. Manana tahirina [[oraniôma]] sy [[nikela]] betsaka i Borondy nefa tsy voatrandraka. Ny taozava-baventy voalohany indrindra dia ny fanodinana sakafo satria miezaka ny hanolo ny vokatra hafarana avy any ivelany amin’ ny vokatra eo an-toerana i Borondy. Miantoka ny 90 %n’ ny angovo ireo tohadranon’ i Rwegura sy Mugere. ==== Ny fifanakalozana amin’ ny any ivelany ==== Ny farantsa borondey (''franc burundais'') no vola ampiasaina ao Borondy. Tsy misy fifandanjana ny fifanakaozam-barotra amin’ ny any ivelany satria indroan’ ny sandan’ ny vokatra aondrana ny an’ ny vokatra hafarana. Miantoka ny 75 %n’ ny vola azo amin’ ny fanondranana entana ny vokatra kafe. Manaraka izany ny landihazo sy ny dite ary ny hoditra. Hafarana avy any ivelany, indrindra avy any [[Eorôpa Andrefana]], ny lamba sy ny [[solitany]]. Tsy ahitana lalam-by ny ao Borondy, ary ny tambajotran’ arabe dia mirefy 5 900 km eo fotsiny, ka ny ankabeazany dia lalan-tany. Taterina amin’ ny sambo mamaky an’ i [[Tanzania]] sy [[Zambia]] ary ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] ny entana aondrana na hafarana, ka mijanona ao amin’ ny seranan-tsambon’ i Bujumbura ao amin’ ny tendro avaratry ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] aloha. Betsaka koa ireo mpanondrana na mpanafatra entana an-tsokosoko avy ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Ao Bunjumbura ihany koa no ahitana ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenenan’ i Borondy. == Jereo koa == * [[Tantaran'i Borondy]] 5458fc1b2lir3n7aodxq4gdcr2bcb08 1046582 1046578 2022-07-27T11:16:04Z Thelezifor 15140 wikitext text/x-wiki [[Sary:Burundi 29.94735E 3.34327S.jpg|vignette|261x261px|Sarin-tany maneho ny vohon-tany any Borondy]] Ny '''jeôgrafian' i Borondy''' dia maneho ny vohon' ny tany sy ny biby sy ny zavamaniry, ny mponina sy ny tanàna ary ny toekaren'i [[Borondy]]. Iray amin' ireo firenen' i [[Afrika Atsinanana]] ao amin' ny [[Faritry ny Farihy Lehibe (Afrika)|faritry ny Farihy Lehibe]] i Borondy. Izy no firenena kely velarana indrindra aty [[Afrika]]. Firenena be [[tendrombohitra]] sy anjakan' ny [[lembalemba]] avo izy. == Ny tany sy ny rano ary ny zava-manana aina == === Ny sisin-tany === I Borondy dia firenena mitoka-monina ao [[Afrika Afovoany]], izay hita ao amin’ ny [[Faritry ny Farihy Lehibe (Afrika)|faritry ny Farihy Lehibe]]. Mizara sisin-tany amin’ i [[Roanda]] ao avaratra sy i [[Tanzania]] ao atsinanana ary ny [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] ao andrefana i Borondy. Elanelanin’ ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] sy ny renirano Ruzizi ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô sy i Borondy. Mirefy 974 <abbr>km ny sisin-tanin' i Borondy, ka ny 233 km iraisany amin' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, ny 290 km dia itambarany amin' i Roanda, ary ny 451 km manefitra azy amin' i Tanzania.</abbr> <abbr>Manana velaran-tany mirefy 27&nbsp;834&nbsp;km² i Borondy, ka ny 2&nbsp;180&nbsp;km² dia rano. Isan’ ny firenena kely indrindra ao [[Afrika]] izy amin’ ny velaran-tany.</abbr> === Ny vohon’ ny tany === Ny ankabeazan’ ny taniny dia misy [[lembalemba]] avo sy [[havoana]]. Any antsinanana no mba misy tany lemaka. Mirefy 1&nbsp;520&nbsp;m ny salan’ ny haambo misy azy eo anelanelan’ ny ony [[Nily]] sy ny ony Congo. Mahatratra 2 684 m ny tendro avo indrindra ao Borondy ao amin' ny tapany atsimon' ny tendrombohitra Heka. Midina izany rehefa miantsinanana sy mianatsimo-andrefana. Ny farihy Tanganyika, izay manana haambo 772 m, no farira iva indrindra ao. Manasaraka an’ i Borondy sy i [[Tanzania]] ny renirano Ruzizi, izay sisin-tany manasaraka azy amin' ny <abbr>Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô</abbr>, sy ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] izay samy ao amin’ ny [[Rift Valley]]. === Ny rano === Ireto avy ireo renirano lehibe ao Borondy: i Ruzizi (na Rusizi), izay mivarina any amin' ny farihy Tanganyika, sy i Malagarazi ary i Ruvubu izay isan’ ireo loharanon’ i Nily. I Gasumo, izay loharanon'i Nily atsimo indrindra, dia hita ao atsimon' i Borondy ao amin' ny faritanin' i Bururi. Ny farihy lehibe indrindra dia i [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] izay itambaran' i Borondy amin' i Tanzania sy amin' ny <abbr>Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô</abbr> ary amin' i [[Zambia]]. Misy farihy madinika maro koa ao, dia i Mwungera, i Narungazi, i Rwihinda, i Cohoha, i Kanzigiri, i Rweru ary i Gacamirindi, ka ny fantatra sy lehibe indrindra amin'izy ireo dia i Cohoha sy i Rweru izay ao amin' ny sisin-tany manasaraka an' i Borondy amin' i Roanda. Ahitana farihy madinika iray ny ao amin'ny faritra avaratr' i Borondy, dia ny farihy Dogodogo. === Toetany === Manana toetanin-jana-pehintany mangatsiatsiaka an-tany avo i Borondy. Ny sala-maripana anatin’ ny taona iray dia miovaova eo anelanelan' 17&nbsp;°C sy 23&nbsp;°C, ka 21,1&nbsp;°C izany eny amin’ ireo lembalemba fa 24,4&nbsp;°C kosa ao amin’ ny [[Rift Valley]]. Amin’ ny main-tany, izay manomboka amin’ ny volana Mey ka miafara amin’ ny volana Aogositra, dia matetika misedra ny vokatry ny [[hain-tany]] i Borondy. Mahatratra 1&nbsp;500&nbsp;mm ny salan' ny rotsak' orana isan-taona. Ny fotoan' ny orana dia eo anelanelan' ny volana Febroary sy Mey, ary eo anelanelan' ny volana Septambra sy Novambra. === Biby sy zavamaniry === [[Hivoka]] tsy dia misy hazo firy no mandrakotra ny ankabeazan’ ny velaran-tanin’ i Borondy. Ripaky ny tavy sy ny fiandrasana biby fiompy tafahoatra ny ala. Ny kininina, izay hazo nampidirina mba hiadiana amin’ ny fikaon-tany, sy ny akasià ao amin’ ny hivoka atsinanana ary ny palmie fanamboarana menaka eny amin’ ny tany fambolena no fahita matetika any. Isan’ ny biby fahita any ny [[lalomena]], ny voay, ny karazan-dambo (''phacochère''), ny [[leôparda]] ary ny [[antilôpa]].     == Ny mponina sy ny tanàna == === Ny mponina === Tamin’ ny taona 2008 i Borondy dia nisy mponina miisa 8 691 005 any ho any izay manome hakitroka 339 mp./km². Noho izany dia isan’ ireo firenena misy mponina be hakitroka indrindra aty Afrika izy. Tamin’ ny fiantombohan’ ireo taona 1990 dia nahatratra 3 % ny fitombon’ ny mponina isan-taona, ary ny tahan’ ny fahafatesan’ ny zaza dia nahatratra 61 ‰. Latsaky ny 15 taona ny antsasaky ny mponina. Ny 89 %n’ ny mponina koa dia tantsaha nefa tsy dia ahitana tanàna madinika firy ny any Borondy satria miparitaka amin’ ireo havoana ny toeram-ponenana. [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] (''Hutu'') mpamboly ny 85 %n’ ny mponina ao Borondy fa ny 14 % kosa dia [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] (''Tutsi'') mpiompy. Ny [[Toà (vahoaka)|Toà]](''Twa''), izay olona zeny ([[Pigmea]]) dia 1 %n’ ny mponina fotsiny. === Tanàna === Roa fotsiny ny tanàn-dehibe lehibe ao Borondy, dia i [[Bunjumbura]] renivohitra, izay ahitana mponina miisa 272 600 tamin’ ny taona 1986, sy i Gitega, izay misy mponina 95 300 tamin’ io taona io ihany. Tao Bunjumbura no nitragan’ ny fifanandrinan’ ny Totsy sy ny Hoto tamin’ ny taona 1992. I Gitega kosa dia toeram-ponenan’ ny mpanjaka taloha. == Ny toekarena == === Amin’ ny ankapobeny === Miankina indrindra amin’ ny fambolena ny toekaren’ i Borondy, noho izany dia isan’ ireo firenena mahantra indrindra maneran-tany izy. Nisy fiantraikany lehibe tamin’ ny toekaren’ i Borondy ny ady an-trano tamin’ ny taona 1993 hatramin’ ny 2004. Ny PNB an’ i Borondy tamin’ ny taona 2004 dia teo amin’ ny 1 000 tapitrisa dôlara ary ny fidiram-bola isan’ olona dia 100 dôlara eo ho eo. Teo antenantenan’ ny taona 2000 dia nahatratra 1 000 tapitrisa dôlara ny trosa ivelany. === Ny fambolena === Ireto ny voly fanondrana, izay mitana ny 3/4n' ny velaran-tany voavoly: ny [[tsaramaso]] maina, ny [[katsaka]],  ny [[ampemba]], ny [[mangahazo]], ny [[vomanga]] ary ny [[akondro]]. Ny voly fanodina voalohany indrindra dia ny [[kafe]], izay nahafahan’ i Borondy nandoa ny karaman’ ny mpiasam-panjakana tamin’ ny taona 1994 sy nahafahany nandoa ny trosa ivelany, noho ny fiakaran’ ny vidiny tamin’ izany fotoana izany. Nisolo miandalana ny [[dite]] ny [[landihazo]], izay ahazoana vola antonony ihany. === Ny fiompiana sy ny jono === Na dia tsy dia manana anjara toerana lehibe eo amin’ ny toekaren’ i Borondy aza ny fiompiana [[omby]], dia manana ny lanjany ara-kolontsaina sy ara-piarahamonina amin’ ny Totsy ny fananana andiam-biby maro. Miteraka fikaohana manimba ny nofon-tany anefa ny toeram-piandrasana. Mandroso dia mandroso ny fiompiana [[trondro]]<nowiki/>ary be mpanao ny fanjonoana eny amin’ ny renirano sy ny farihy. === Ny harena an-kibon’ ny tany sy ny taozava-bavety === Tsy dia misy firy ny fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany. Ny tanisokay sy ny [[volamena]] ary ny [[firapotsy]] no trandrahana amin’ izany. Manana tahirina [[oraniôma]] sy [[nikela]] betsaka i Borondy nefa tsy voatrandraka. Ny taozava-baventy voalohany indrindra dia ny fanodinana sakafo satria miezaka ny hanolo ny vokatra hafarana avy any ivelany amin’ ny vokatra eo an-toerana i Borondy. Miantoka ny 90 %n’ ny angovo ireo tohadranon’ i Rwegura sy Mugere. === Ny fifanakalozana amin’ ny any ivelany === Ny farantsa borondey (''franc burundais'') no vola ampiasaina ao Borondy. Tsy misy fifandanjana ny fifanakaozam-barotra amin’ ny any ivelany satria indroan’ ny sandan’ ny vokatra aondrana ny an’ ny vokatra hafarana. Miantoka ny 75 %n’ ny vola azo amin’ ny fanondranana entana ny vokatra kafe. Manaraka izany ny landihazo sy ny dite ary ny hoditra. Hafarana avy any ivelany, indrindra avy any [[Eorôpa Andrefana]], ny lamba sy ny [[solitany]]. Tsy ahitana lalam-by ny ao Borondy, ary ny tambajotran’ arabe dia mirefy 5 900 km eo fotsiny, ka ny ankabeazany dia lalan-tany. Taterina amin’ ny sambo mamaky an’ i [[Tanzania]] sy [[Zambia]] ary ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] ny entana aondrana na hafarana, ka mijanona ao amin’ ny seranan-tsambon’ i Bujumbura ao amin’ ny tendro avaratry ny farihy [[Tanganyika (farihy)|Tanganyika]] aloha. Betsaka koa ireo mpanondrana na mpanafatra entana an-tsokosoko avy ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Ao Bunjumbura ihany koa no ahitana ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenenan’ i Borondy. == Jereo koa == * [[Tantaran' i Borondy]] ngpd0fk5q5896lt8l1ufy0qo0btraj5 0 282223 1046561 2022-07-26T12:44:09Z Aliwal2012 5448 nanova ny anaran'i [[Muldersdriseloop]] ho [[Muldersdrift]] i Aliwal2012 wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Muldersdrift]] gsybycvl28wl4ogxgm9j6vyct4x7bw6 0 282224 1046573 2022-07-27T10:57:23Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'ny Repoblikan'i Kôngô]] ho [[Tantaran' ny Repoblikan' i Kôngô]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Tantaran' ny Repoblikan' i Kôngô]] gulnc84qad5fiv90qrx866n7d7vksxo 0 282225 1046575 2022-07-27T10:58:04Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Roanda]] ho [[Tantaran' i Roanda]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Tantaran' i Roanda]] 77rlp7g90b61w7ga2r9z58fmcguq5kk 0 282226 1046577 2022-07-27T10:58:49Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Borondy]] ho [[Tantaran' i Borondy]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Tantaran' i Borondy]] 2v5hsqxvsuqqiknzzwozhu1bf1mw4ml 0 282227 1046579 2022-07-27T10:59:30Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Jeôgrafian'i Borondy]] ho [[Jeôgrafian' i Borondy]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Jeôgrafian' i Borondy]] f10vah8b8l1epkf4ato7nzcju0xzo8b 0 282228 1046581 2022-07-27T11:00:09Z Thelezifor 15140 nanova ny anaran'i [[Tantaran'i Oganda]] ho [[Tantaran' i Oganda]] i Thelezifor wikitext text/x-wiki #FIHODINANA [[Tantaran' i Oganda]] om9mmelxto29w8i8af8x1ej4o1l43qi